| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā |
ततियपाराजिककथावण्णना
Tatiyapārājikakathāvaṇṇanā
२४१-२. एवमतिसुखुमनयसमाकुलं दुतियपाराजिकं दस्सेत्वा इदानि ततियपाराजिकं दस्सेतुमाह ‘‘मनुस्सजाति’’न्तिआदि। तत्थ मनुस्सजातिन्ति जायतीति जाति, रूपारूपपटिसन्धि, मनुस्सेसु जाति यस्स सो मनुस्सजाति, मनुस्सजातिको मनुस्सविग्गहोति वुत्तं होति, तं मनुस्सजातिं।
241-2. Evamatisukhumanayasamākulaṃ dutiyapārājikaṃ dassetvā idāni tatiyapārājikaṃ dassetumāha ‘‘manussajāti’’ntiādi. Tattha manussajātinti jāyatīti jāti, rūpārūpapaṭisandhi, manussesu jāti yassa so manussajāti, manussajātiko manussaviggahoti vuttaṃ hoti, taṃ manussajātiṃ.
एत्थ च मनुस्सेसूति कुसलाकुसलमनस्स उस्सन्नत्ता मनुस्ससङ्खातेसु नरेसु। ‘‘यं मातुकुच्छिस्मिं पठमं चित्तं उप्पन्न’’न्ति (पारा॰ १७२) पदभाजने वुत्तनयेन मातुकुच्छिम्हि पठमं उप्पज्जमानपटिसन्धिचित्तञ्च तंसम्पयुत्तवेदनासञ्ञासङ्खारसङ्खातखन्धत्तयञ्च तंसहजातानि –
Ettha ca manussesūti kusalākusalamanassa ussannattā manussasaṅkhātesu naresu. ‘‘Yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppanna’’nti (pārā. 172) padabhājane vuttanayena mātukucchimhi paṭhamaṃ uppajjamānapaṭisandhicittañca taṃsampayuttavedanāsaññāsaṅkhārasaṅkhātakhandhattayañca taṃsahajātāni –
‘‘तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो।
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
एवं वण्णप्पटिभागं, ‘कलल’न्ति पवुच्चती’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७२; विभ॰ अट्ठ॰ २६) –
Evaṃ vaṇṇappaṭibhāgaṃ, ‘kalala’nti pavuccatī’’ti. (pārā. aṭṭha. 2.172; vibha. aṭṭha. 26) –
वुत्तानि जातिउण्णंसुम्हि पसन्नतिलतेले वा सप्पिमण्डे वा ओतारेत्वा उक्खिपित्वा विधुनिते अग्गे लम्बमानबिन्दुप्पमाणकललसङ्खातानि सभावकानं कायभाववत्थुदसकवसेन तिंस रूपानि च अभावकानं कायवत्थुदसकवसेन वीसति रूपानि चाति अयं नामरूपपटिसन्धि इध ‘‘जाती’’ति गहिता। ‘‘यस्सा’’ति इमिना अञ्ञपदेन ‘‘याव मरणकाला एत्थन्तरे एसो मनुस्सविग्गहो नामा’’ति (पारा॰ १७२) पदभाजने वुत्तनयेन पठमभवङ्गतो पट्ठाय चुतिचित्तासन्नभवङ्गपरियन्तसन्तानसङ्खातसत्तो गहितो। इमिना मनुस्सविग्गहस्स पटिसन्धितो पट्ठाय पाराजिकवत्थुभावं दस्सेति।
Vuttāni jātiuṇṇaṃsumhi pasannatilatele vā sappimaṇḍe vā otāretvā ukkhipitvā vidhunite agge lambamānabinduppamāṇakalalasaṅkhātāni sabhāvakānaṃ kāyabhāvavatthudasakavasena tiṃsa rūpāni ca abhāvakānaṃ kāyavatthudasakavasena vīsati rūpāni cāti ayaṃ nāmarūpapaṭisandhi idha ‘‘jātī’’ti gahitā. ‘‘Yassā’’ti iminā aññapadena ‘‘yāva maraṇakālā etthantare eso manussaviggaho nāmā’’ti (pārā. 172) padabhājane vuttanayena paṭhamabhavaṅgato paṭṭhāya cuticittāsannabhavaṅgapariyantasantānasaṅkhātasatto gahito. Iminā manussaviggahassa paṭisandhito paṭṭhāya pārājikavatthubhāvaṃ dasseti.
जानन्तोति ‘‘सत्तो अय’’न्ति जानन्तो। जीविता यो वियोजयेति यो भिक्खु जीवितिन्द्रिया वियोजेय्य वोरोपेय्य, तस्स जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्देय्य उपरोधेय्याति वुत्तं होति। तेनाह पदभाजने ‘‘जीविता वोरोपेय्याति जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्दति उपरोधेती’’ति (पारा॰ १७२)।
Jānantoti ‘‘satto aya’’nti jānanto. Jīvitā yo viyojayeti yo bhikkhu jīvitindriyā viyojeyya voropeyya, tassa jīvitindriyaṃ upacchindeyya uparodheyyāti vuttaṃ hoti. Tenāha padabhājane ‘‘jīvitā voropeyyāti jīvitindriyaṃ upacchindati uparodhetī’’ti (pārā. 172).
तञ्च जीवितिन्द्रियं रूपारूपवसेन दुविधं होति। तत्थ अरूपजीवितिन्द्रियं अविग्गहत्ता उपक्कमविसयं न होति। रूपजीवितिन्द्रियुपच्छेदेन पन तदायत्तवुत्तिताय तंसमकालमेव ओच्छिज्जमानताय एत्थ सामञ्ञेन उभयम्पि गहेतब्बं। इदञ्च अतीतानागतं न गहेतब्बं तस्स अविज्जमानत्ता। उपक्कमविसयारहं पन पच्चुप्पन्नमेव गहेतब्बं। तञ्च खणसन्ततिअद्धावसेन तिविधं होति।
Tañca jīvitindriyaṃ rūpārūpavasena duvidhaṃ hoti. Tattha arūpajīvitindriyaṃ aviggahattā upakkamavisayaṃ na hoti. Rūpajīvitindriyupacchedena pana tadāyattavuttitāya taṃsamakālameva occhijjamānatāya ettha sāmaññena ubhayampi gahetabbaṃ. Idañca atītānāgataṃ na gahetabbaṃ tassa avijjamānattā. Upakkamavisayārahaṃ pana paccuppannameva gahetabbaṃ. Tañca khaṇasantatiaddhāvasena tividhaṃ hoti.
तत्थ उप्पादट्ठितिभङ्गवसेन खणत्तयपरियापन्नो भावो खणपच्चुप्पन्नं नाम। तं सरसभङ्गभूतत्ता सयं भिज्जमानं उपक्कमसाधियं विनासवन्तं न होति। आतपे ठत्वा गब्भं पविट्ठस्स अन्धकारविगमन्तरञ्च सीतेन ओवरकं पविट्ठस्स विसभागउतुसमुट्ठानेन सीतपनूदन्तरञ्च रूपसन्तति सन्ततिपच्चुप्पन्नं नाम। पटिसन्धिचुतीनमन्तराळप्पवत्ति खन्धसन्तति अद्धापच्चुप्पन्नं नाम। इमस्मिं द्वये उपक्कमसम्भवो, तंवसेन उपच्छिज्जमानं जीवितं सन्तानपरिहानिपच्चयभावतो सन्ततिअद्धापच्चुप्पन्नद्वयं यथापरिच्छिन्नकालमप्पत्वा उपक्कमवसेन अन्तरायेव निरुज्झति, तस्मा सन्ततिअद्धापच्चुप्पन्नरूपजीवितिन्द्रियञ्च तंनिरोधेन निरुज्झमानअरूपजीवितिन्द्रियञ्चाति उभयं एत्थ ‘‘जीविता’’ति गहितन्ति वेदितब्बं। इदमेव सन्धायाह पदभाजने ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति (पारा॰ १७२)।
Tattha uppādaṭṭhitibhaṅgavasena khaṇattayapariyāpanno bhāvo khaṇapaccuppannaṃ nāma. Taṃ sarasabhaṅgabhūtattā sayaṃ bhijjamānaṃ upakkamasādhiyaṃ vināsavantaṃ na hoti. Ātape ṭhatvā gabbhaṃ paviṭṭhassa andhakāravigamantarañca sītena ovarakaṃ paviṭṭhassa visabhāgautusamuṭṭhānena sītapanūdantarañca rūpasantati santatipaccuppannaṃ nāma. Paṭisandhicutīnamantarāḷappavatti khandhasantati addhāpaccuppannaṃ nāma. Imasmiṃ dvaye upakkamasambhavo, taṃvasena upacchijjamānaṃ jīvitaṃ santānaparihānipaccayabhāvato santatiaddhāpaccuppannadvayaṃ yathāparicchinnakālamappatvā upakkamavasena antarāyeva nirujjhati, tasmā santatiaddhāpaccuppannarūpajīvitindriyañca taṃnirodhena nirujjhamānaarūpajīvitindriyañcāti ubhayaṃ ettha ‘‘jīvitā’’ti gahitanti veditabbaṃ. Idameva sandhāyāha padabhājane ‘‘santatiṃ vikopetī’’ti (pārā. 172).
इमिस्साव पाणातिपातभावे आपत्तिभावतो एत्थ ठत्वा अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७२) पाणपाणातिपातपाणातिपातीपाणातिपातप्पयोगानं विभागो दस्सितो। तत्थ पाणोति वोहारतो सत्तो, परमत्थतो उपच्छिज्जमानं जीवितिन्द्रियं, तं ‘‘जीविता’’ति इमिना वुत्तं। पाणातिपातो नाम वधकचेतना, सो च ‘‘वियोजये’’ति इमिना सन्दस्सितो। पाणातिपाती नाम पुग्गलो, सो च ‘‘यो’’ति इमिना सन्दस्सितो। पाणातिपातप्पयोगो पन –
Imissāva pāṇātipātabhāve āpattibhāvato ettha ṭhatvā aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.172) pāṇapāṇātipātapāṇātipātīpāṇātipātappayogānaṃ vibhāgo dassito. Tattha pāṇoti vohārato satto, paramatthato upacchijjamānaṃ jīvitindriyaṃ, taṃ ‘‘jīvitā’’ti iminā vuttaṃ. Pāṇātipāto nāma vadhakacetanā, so ca ‘‘viyojaye’’ti iminā sandassito. Pāṇātipātī nāma puggalo, so ca ‘‘yo’’ti iminā sandassito. Pāṇātipātappayogo pana –
‘‘वुत्ता पाणातिपातस्स।
‘‘Vuttā pāṇātipātassa;
पयोगा छ महेसिना’’ति –
Payogā cha mahesinā’’ti –
आदिना नयेन इधेव वक्खमानविभागत्ता वक्खमाननयेनेव दट्ठब्बो।
Ādinā nayena idheva vakkhamānavibhāgattā vakkhamānanayeneva daṭṭhabbo.
अस्स सत्थं निक्खिपेय्य वाति योजना। अस्साति मनुस्सजातिकस्स। ‘‘हत्थपासे’’ति पाठसेसो। हत्थपासो नाम समीपोति। अस्साति समीपसम्बन्धे सामिवचनं। सत्थन्ति एत्थ जीवितविहिं सनुपकरणभावेन सम्मता धारावन्तअसिआदि च धारारहितयट्ठिभिन्दिवाललगुळादि च उपलक्खणवसेन गहेतब्बा। ससति हिंसतीति सत्थं। तेनेवाह पदभाजने ‘‘असिं वा सत्तिं वा भिन्दिवालं वा लगुळं वा पासाणं वा सत्थं वा विसं वा रज्जुं वा’’ति। इधावुत्तं करपालिकाछुरिकादि समुखं ‘‘सत्थं वा’’ति इमिना सङ्गहितं। निक्खिपेय्याति यथा भोगहेतुं लभति, तथा उपनिक्खिपेय्य, अत्तवधाय इच्छितक्खणे यथा गण्हाति, तथा समीपे तेनेव चित्तेन ठपेय्याति वुत्तं होति। इमिना थावरप्पयोगो सन्दस्सितो।
Assa satthaṃ nikkhipeyya vāti yojanā. Assāti manussajātikassa. ‘‘Hatthapāse’’ti pāṭhaseso. Hatthapāso nāma samīpoti. Assāti samīpasambandhe sāmivacanaṃ. Satthanti ettha jīvitavihiṃ sanupakaraṇabhāvena sammatā dhārāvantaasiādi ca dhārārahitayaṭṭhibhindivālalaguḷādi ca upalakkhaṇavasena gahetabbā. Sasati hiṃsatīti satthaṃ. Tenevāha padabhājane ‘‘asiṃ vā sattiṃ vā bhindivālaṃ vā laguḷaṃ vā pāsāṇaṃ vā satthaṃ vā visaṃ vā rajjuṃ vā’’ti. Idhāvuttaṃ karapālikāchurikādi samukhaṃ ‘‘satthaṃ vā’’ti iminā saṅgahitaṃ. Nikkhipeyyāti yathā bhogahetuṃ labhati, tathā upanikkhipeyya, attavadhāya icchitakkhaṇe yathā gaṇhāti, tathā samīpe teneva cittena ṭhapeyyāti vuttaṃ hoti. Iminā thāvarappayogo sandassito.
मरणे गुणं वा वदेय्याति योजना, मरणत्थाय मरणे गुणं वण्णेतीति अत्थो। ‘‘जीविते आदीनवं दस्सेति, मरणे गुणं भणती’’ति (पारा॰ १७२) पदभाजने वुत्तत्ता ‘‘किं तुय्हिमिना पापकेन दुज्जीवितेन, यो त्वं न लभसि पणीतभोजनानि भुञ्जितु’’मिच्चादिना नयेन मरणत्थाय जीविते अवण्णं वदन्तो च ‘‘त्वं खोसि उपासक कतकल्याणो अकतपापो, मतं ते जीविता सेय्यो, इतो त्वं कालकतो विविधविहङ्गमविकूजिते परमसुरभिकुसुमभूसिततरुवरनिचिते परमरतिकरलळितगतिभासितविलपितसुरयुवतिगणविचरिते वरनन्दने अच्छरासङ्घपरिवारितो विचरिस्ससी’’तिआदिना नयेन मरणत्थाय मरणानिसंसं दस्सेन्तो च ‘‘मरणे गुणं वदेय्य’’इच्चेव वुच्चति।
Maraṇe guṇaṃ vā vadeyyāti yojanā, maraṇatthāya maraṇe guṇaṃ vaṇṇetīti attho. ‘‘Jīvite ādīnavaṃ dasseti, maraṇe guṇaṃ bhaṇatī’’ti (pārā. 172) padabhājane vuttattā ‘‘kiṃ tuyhiminā pāpakena dujjīvitena, yo tvaṃ na labhasi paṇītabhojanāni bhuñjitu’’miccādinā nayena maraṇatthāya jīvite avaṇṇaṃ vadanto ca ‘‘tvaṃ khosi upāsaka katakalyāṇo akatapāpo, mataṃ te jīvitā seyyo, ito tvaṃ kālakato vividhavihaṅgamavikūjite paramasurabhikusumabhūsitataruvaranicite paramaratikaralaḷitagatibhāsitavilapitasurayuvatigaṇavicarite varanandane accharāsaṅghaparivārito vicarissasī’’tiādinā nayena maraṇatthāya maraṇānisaṃsaṃ dassento ca ‘‘maraṇe guṇaṃ vadeyya’’icceva vuccati.
मरणूपायं देसेय्याति योजना। मरणाधिप्पायेनेव ‘‘सत्थं वा आहर, विसं वा खाद, रज्जुया वा उब्बन्धित्वा कालङ्करोही’’ति पदभाजने वुत्तसत्थहरणानि च अवुत्तम्पि सोब्भनरकपपातादीसु पपतनञ्चाति एवमादिकं मरणूपायं आचिक्खेय्य। ‘‘होति अयम्पी’’ति पदच्छेदो, अपीति पुब्बे वुत्तद्वयं समुच्चिनोति। द्वेधा भिन्नसिला विय असन्धेय्योव सो ञेय्योति द्विधा भिन्नपासाणो विय भगवतो पटिपत्तिपटिवेधसासनद्वयेन सो पच्चुप्पन्ने अत्तभावे सन्धातुमसक्कुणेय्योवाति ञातब्बोति अत्थो।
Maraṇūpāyaṃ deseyyāti yojanā. Maraṇādhippāyeneva ‘‘satthaṃ vā āhara, visaṃ vā khāda, rajjuyā vā ubbandhitvā kālaṅkarohī’’ti padabhājane vuttasatthaharaṇāni ca avuttampi sobbhanarakapapātādīsu papatanañcāti evamādikaṃ maraṇūpāyaṃ ācikkheyya. ‘‘Hoti ayampī’’ti padacchedo, apīti pubbe vuttadvayaṃ samuccinoti. Dvedhā bhinnasilā viya asandheyyovaso ñeyyoti dvidhā bhinnapāsāṇo viya bhagavato paṭipattipaṭivedhasāsanadvayena so paccuppanne attabhāve sandhātumasakkuṇeyyovāti ñātabboti attho.
२४३. थावरादयोति आदि-सद्देन विज्जामयइद्धिमयपयोगद्वयं सङ्गहितं।
243.Thāvarādayoti ādi-saddena vijjāmayaiddhimayapayogadvayaṃ saṅgahitaṃ.
२४४. तत्थाति तेसु छसु पयोगेसु। सको हत्थो सहत्थो, तेन निब्बत्तो साहत्थिको, पयोगो। इध हत्थग्गहणं उपलक्खणं, तस्मा हत्थादिना अत्तनो अङ्गपच्चङ्गेन निप्फादितो वधप्पयोगो साहत्थिकोति वेदितब्बो।
244.Tatthāti tesu chasu payogesu. Sako hattho sahattho, tena nibbatto sāhatthiko, payogo. Idha hatthaggahaṇaṃ upalakkhaṇaṃ, tasmā hatthādinā attano aṅgapaccaṅgena nipphādito vadhappayogo sāhatthikoti veditabbo.
२४५. ‘‘त्वं तं एवं पहरित्वा मारेही’’ति भिक्खुनो परस्स यं आणापनं, अयमाणत्तिको नयोति योजना। आणत्तिको नयोति आणत्तियेव आणत्तिको। नेति पवत्तेतीति नयो, पयोगस्सेतं नामं।
245. ‘‘Tvaṃ taṃ evaṃ paharitvā mārehī’’ti bhikkhuno parassa yaṃ āṇāpanaṃ, ayamāṇattiko nayoti yojanā. Āṇattiko nayoti āṇattiyeva āṇattiko. Neti pavattetīti nayo, payogassetaṃ nāmaṃ.
२४६. दूरन्ति दूरट्ठं। कायेन पटिबद्धेनाति एत्थ कायेकदेसो हत्थादि कायो अवयवे समुदायोपचारतो ‘‘गामो दड्ढो’’ति यथा। कायपटिबद्धं चापादिकं पटिबद्धं नाम पुब्बपदलोपेन ‘‘देवदत्तो दत्तो’’ति यथा। वा-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, कायेन वा कायपटिबद्धेन वाति वुत्तं होति, ‘‘उसुआदिनिपातन’’न्ति इमिना सम्बन्धो। विधानं विधि, पयोगोति अत्थो।
246.Dūranti dūraṭṭhaṃ. Kāyena paṭibaddhenāti ettha kāyekadeso hatthādi kāyo avayave samudāyopacārato ‘‘gāmo daḍḍho’’ti yathā. Kāyapaṭibaddhaṃ cāpādikaṃ paṭibaddhaṃ nāma pubbapadalopena ‘‘devadatto datto’’ti yathā. Vā-saddo luttaniddiṭṭho, kāyena vā kāyapaṭibaddhena vāti vuttaṃ hoti, ‘‘usuādinipātana’’nti iminā sambandho. Vidhānaṃ vidhi, payogoti attho.
२४७. असञ्चारिमुपायेनाति असञ्चारिमेन निच्चलेन उपायेन। ओपतन्ति एत्थाति ओपातो, सो आदि येसं अपस्सेनविसभेसज्जसंविधानादीनं ते ओपातादयो, तेसं विधानं ओपातादिविधानं, ओपातक्खणनादिकिरिया।
247.Asañcārimupāyenāti asañcārimena niccalena upāyena. Opatanti etthāti opāto, so ādi yesaṃ apassenavisabhesajjasaṃvidhānādīnaṃ te opātādayo, tesaṃ vidhānaṃ opātādividhānaṃ, opātakkhaṇanādikiriyā.
२४८. विज्जायाति आथब्बनवेदागतमरणमन्तसङ्खातविज्जाय। जप्पनन्ति यथा परो न सुणाति, तथा पुनप्पुनं वचनं।
248.Vijjāyāti āthabbanavedāgatamaraṇamantasaṅkhātavijjāya. Jappananti yathā paro na suṇāti, tathā punappunaṃ vacanaṃ.
२४९. मारणे समत्था या कम्मविपाकजा इद्धि, अयं इद्धिमयो पयोगो नामाति समुदीरितोति योजना। कम्मविपाके जाता कम्मविपाकजा, इद्धि, या ‘‘नागानं नागिद्धि सुपण्णानं सुपण्णिद्धि यक्खानं यक्खिद्धी’’तिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७२) बहुधा अट्ठकथायं वुत्ता। तत्थ दिट्ठदट्ठफुट्ठविसानं नागानं दिस्वा, डंसित्वा, फुसित्वा च परूपघातकरणे नागिद्धि वेदितब्बा। एवं सेसानम्पि। इद्धियेव इद्धिमयो, भावनामयो इद्धिप्पयोगो पनेत्थ न गहेतब्बो। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं –
249. Māraṇe samatthā yā kammavipākajā iddhi, ayaṃ iddhimayo payogo nāmāti samudīritoti yojanā. Kammavipāke jātā kammavipākajā, iddhi, yā ‘‘nāgānaṃ nāgiddhi supaṇṇānaṃ supaṇṇiddhi yakkhānaṃ yakkhiddhī’’tiādinā (pārā. aṭṭha. 2.172) bahudhā aṭṭhakathāyaṃ vuttā. Tattha diṭṭhadaṭṭhaphuṭṭhavisānaṃ nāgānaṃ disvā, ḍaṃsitvā, phusitvā ca parūpaghātakaraṇe nāgiddhi veditabbā. Evaṃ sesānampi. Iddhiyeva iddhimayo, bhāvanāmayo iddhippayogo panettha na gahetabbo. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘केचि पन भावनामयिद्धियापि परूपघातकरणं वदन्ति। सह परूपघातकरणेन च आदित्तघरूपरि खित्तस्स उदकघटस्स भेदनं विय इद्धिविनासञ्च इच्छन्ति, तं तेसं इच्छामत्तमेव। कस्मा? यस्मा तं कुसलवेदनावितक्कपरित्तत्तिकादीहि न समेति। कथं? अयञ्हि भावनामयिद्धि नाम चतुत्थज्झानमया कुसलत्तिके कुसला चेव अब्याकता च, पाणातिपातो अकुसलो। वेदनात्तिके अदुक्खमसुखसम्पयुत्ता, पाणातिपातो दुक्खसम्पयुत्तो। वितक्कत्तिके अवितक्कअविचारा, पाणातिपातो सवितक्कसविचारो। परित्तत्तिके महग्गता, पाणातिपातो परित्तोयेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७२)।
‘‘Keci pana bhāvanāmayiddhiyāpi parūpaghātakaraṇaṃ vadanti. Saha parūpaghātakaraṇena ca ādittagharūpari khittassa udakaghaṭassa bhedanaṃ viya iddhivināsañca icchanti, taṃ tesaṃ icchāmattameva. Kasmā? Yasmā taṃ kusalavedanāvitakkaparittattikādīhi na sameti. Kathaṃ? Ayañhi bhāvanāmayiddhi nāma catutthajjhānamayā kusalattike kusalā ceva abyākatā ca, pāṇātipāto akusalo. Vedanāttike adukkhamasukhasampayuttā, pāṇātipāto dukkhasampayutto. Vitakkattike avitakkaavicārā, pāṇātipāto savitakkasavicāro. Parittattike mahaggatā, pāṇātipāto parittoyevā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.172).
२५०. तत्थाति तेसु छब्बिधेसु पयोगेसु। उद्देसोपीति उद्दिसनं उद्देसो, तंसहितो पयोगोपि उद्देसोति वुत्तं होति ‘‘कुन्ते पवेसेही’’ति यथा। एवं वत्तब्बताय च अनुद्देसोति तब्बिपरीतवचनमेव ञापकन्ति वेदितब्बं। एत्थ एकेको उद्देसोपि अनुद्देसोपि होतीति तेसमयं भेदो पन दुविधो होतीति परिदीपितोति योजना। इमेसु छसु पयोगेस्वेव एकेकस्सेव उद्दिस्सानुद्दिस्सकिरियमानताय दुविधभावतो तेसं द्वादसविधो भेदो पदभाजने च अट्ठकथाय च दीपितो, तत्थ विनिच्छयमिदानि दस्सयिस्सामीति अधिप्पायो।
250.Tatthāti tesu chabbidhesu payogesu. Uddesopīti uddisanaṃ uddeso, taṃsahito payogopi uddesoti vuttaṃ hoti ‘‘kunte pavesehī’’ti yathā. Evaṃ vattabbatāya ca anuddesoti tabbiparītavacanameva ñāpakanti veditabbaṃ. Ettha ekeko uddesopi anuddesopi hotīti tesamayaṃ bhedo pana duvidho hotīti paridīpitoti yojanā. Imesu chasu payogesveva ekekasseva uddissānuddissakiriyamānatāya duvidhabhāvato tesaṃ dvādasavidho bhedo padabhājane ca aṭṭhakathāya ca dīpito, tattha vinicchayamidāni dassayissāmīti adhippāyo.
२५१. बहूसुपीति मनुस्सेसु बहूसुपि। तेन कम्मेनाति पहारदानसङ्खातेन कम्मेन। बज्झतीति अपायं नेतुं कम्मपासेन कम्मन्तरं निवारेत्वा बज्झतीति अत्थो।
251.Bahūsupīti manussesu bahūsupi. Tena kammenāti pahāradānasaṅkhātena kammena. Bajjhatīti apāyaṃ netuṃ kammapāsena kammantaraṃ nivāretvā bajjhatīti attho.
२५२. पहारेपीति पहरणेपि। देहिनोति मनुस्सविग्गहस्स। तस्साति पहटस्स।
252.Pahārepīti paharaṇepi. Dehinoti manussaviggahassa. Tassāti pahaṭassa.
२५३. पहटमत्ते वाति पहटक्खणे वा। पच्छाति तप्पच्चया कालन्तरे वा। उभयथापि च मतेति द्विन्नं आकारानमञ्ञतरेन मतेपि। हन्ता वधको। पहटमत्तस्मिन्ति तस्मिं मरणारहपहारस्स लद्धक्खणेयेव, मरणतो पुब्बभागेयेवाति मत्तसद्देन दीपेति। मरणत्थाय च अञ्ञत्थाय च दिन्नेसु अनेकेसु पहारेसु मरणत्थाय दिन्नप्पहारेनेव यदा कदाचि मरिस्सति, पहारदानक्खणेयेव पाराजिकं होति। अमरणाधिप्पायेन दिन्नप्पहारबलेन चे मरेय्य, न होतीति वुत्तं होतीति।
253.Pahaṭamatte vāti pahaṭakkhaṇe vā. Pacchāti tappaccayā kālantare vā. Ubhayathāpi ca mateti dvinnaṃ ākārānamaññatarena matepi. Hantā vadhako. Pahaṭamattasminti tasmiṃ maraṇārahapahārassa laddhakkhaṇeyeva, maraṇato pubbabhāgeyevāti mattasaddena dīpeti. Maraṇatthāya ca aññatthāya ca dinnesu anekesu pahāresu maraṇatthāya dinnappahāreneva yadā kadāci marissati, pahāradānakkhaṇeyeva pārājikaṃ hoti. Amaraṇādhippāyena dinnappahārabalena ce mareyya, na hotīti vuttaṃ hotīti.
२५४. द्वे पयोगाति उद्दिस्सानुद्दिस्सकिरियाभेदभिन्ना साहत्थिकाणत्तिका द्वे पयोगा।
254.Dve payogāti uddissānuddissakiriyābhedabhinnā sāhatthikāṇattikā dve payogā.
२५५. करणस्साति किरियाय। विसेसोति नानत्तं। आणत्तिनियामकाति आणत्तिं नियामेन्ति ववत्थापेन्तीति आणत्तिनियामका।
255.Karaṇassāti kiriyāya. Visesoti nānattaṃ. Āṇattiniyāmakāti āṇattiṃ niyāmenti vavatthāpentīti āṇattiniyāmakā.
२५६. तत्थाति तेसु आणत्तिनियामकेसु छसु आकारेसु। योब्बनादि चाति आदि-सद्देन थावरियमन्दखिड्डवुद्धादिअवत्थाविसेसो सङ्गहितो।
256.Tatthāti tesu āṇattiniyāmakesu chasu ākāresu. Yobbanādi cāti ādi-saddena thāvariyamandakhiḍḍavuddhādiavatthāviseso saṅgahito.
२५७. यं मातिकाय निद्दिट्ठं सत्थं, तं कतमं?। सत्तमारणन्ति सत्ते मारेन्ति एतेनाति सत्तमारणं, असिआदिवधोपकरणं।
257. Yaṃ mātikāya niddiṭṭhaṃ satthaṃ, taṃ katamaṃ?. Sattamāraṇanti satte mārenti etenāti sattamāraṇaṃ, asiādivadhopakaraṇaṃ.
२५८. विज्झनन्ति उसुआदीहि विज्झनं। भेदनन्ति ककचादीहि द्विधाकरणं। छेदनन्ति खग्गादीहि द्विधाकरणं। ताळनन्ति मुग्गरादीहि आघातनं। एवमादिविधोति एवमादिप्पकारो। अनेकोति बहुको भेदो। करणस्स विसेसो किरियाविसेसोति अत्थो।
258.Vijjhananti usuādīhi vijjhanaṃ. Bhedananti kakacādīhi dvidhākaraṇaṃ. Chedananti khaggādīhi dvidhākaraṇaṃ. Tāḷananti muggarādīhi āghātanaṃ. Evamādividhoti evamādippakāro. Anekoti bahuko bhedo. Karaṇassa viseso kiriyāvisesoti attho.
२५९-६०. ‘‘पुरतो पहरित्वान मारेही’’ति यो भासितो आणापकेन, तेन आणत्तेन पच्छतो…पे॰… मारितेति योजना। वत्थाणत्ति विसङ्केताति एत्थ ‘‘यं ‘मारेही’ति…पे॰… ततो’’ति वत्थुविसङ्केतो दस्सितो। ‘‘पुरतो…पे॰… मारिते’’ति आणत्तिविसङ्केतो दस्सितो। मूलट्ठोति आणापको। मूलन्ति हि पुब्बकिरियानुरूपं आणापनं, तत्थ ठितोति मूलट्ठो।
259-60. ‘‘Purato paharitvāna mārehī’’ti yo bhāsito āṇāpakena, tena āṇattena pacchato…pe… māriteti yojanā. Vatthāṇatti visaṅketāti ettha ‘‘yaṃ ‘mārehī’ti…pe… tato’’ti vatthuvisaṅketo dassito. ‘‘Purato…pe… mārite’’ti āṇattivisaṅketo dassito. Mūlaṭṭhoti āṇāpako. Mūlanti hi pubbakiriyānurūpaṃ āṇāpanaṃ, tattha ṭhitoti mūlaṭṭho.
२६१. इमिना विसङ्केते आणापकस्स अनापत्तिं दस्सेत्वा सङ्केते अविराधिते उभिन्नम्पि पाराजिकं दस्सेतुमाह ‘‘वत्थु’’न्तिआदि। तं वत्थुं अविरज्झित्वा मारिते उभयेसं…पे॰… उदीरितो, यथाणत्ति च मारिते…पे॰… उदीरितोति योजना। मारिते वत्थुस्मिन्ति सामत्थिया लब्भति। उभयेसन्ति आणापकआणत्तानं। यथाकालन्ति आणापकस्स आणत्तिक्खणं, आणत्तस्स मारणक्खणञ्च अनतिक्कमित्वा। बन्धनं बन्धो, कम्मुना बन्धो कम्मबन्धो। अथ वा बज्झति एतेनाति बन्धो, कम्ममेव बन्धो कम्मबन्धो।
261. Iminā visaṅkete āṇāpakassa anāpattiṃ dassetvā saṅkete avirādhite ubhinnampi pārājikaṃ dassetumāha ‘‘vatthu’’ntiādi. Taṃ vatthuṃ avirajjhitvā mārite ubhayesaṃ…pe… udīrito, yathāṇatti ca mārite…pe… udīritoti yojanā. Mārite vatthusminti sāmatthiyā labbhati. Ubhayesanti āṇāpakaāṇattānaṃ. Yathākālanti āṇāpakassa āṇattikkhaṇaṃ, āṇattassa māraṇakkhaṇañca anatikkamitvā. Bandhanaṃ bandho, kammunā bandho kammabandho. Atha vā bajjhati etenāti bandho, kammameva bandho kammabandho.
२६४. विसङ्केतो नाति विसङ्केतो नत्थि, द्विन्नम्पि यथाकालपरिच्छेदं कम्मबन्धोयेवाति अत्थो।
264.Visaṅketo nāti visaṅketo natthi, dvinnampi yathākālaparicchedaṃ kammabandhoyevāti attho.
२६५. सब्बसोति सब्बेसु कालभेदेसु, सब्बसो वेदितब्बोति वा सम्बन्धो। सब्बसोति सब्बप्पकारेन। विभाविनाति पण्डितेन। सो हि अत्थं विभावेतीति तथा वुत्तो।
265.Sabbasoti sabbesu kālabhedesu, sabbaso veditabboti vā sambandho. Sabbasoti sabbappakārena. Vibhāvināti paṇḍitena. So hi atthaṃ vibhāvetīti tathā vutto.
२६६-७-८. ‘‘इमं गामे ठित’’न्ति इदं तं सञ्जानितुं वुत्तं, न मारणक्खणट्ठाननियमत्थायाति ‘‘यत्थ कत्थचि ठित’’न्ति वत्वापि ‘‘नत्थि तस्स विसङ्केतो’’ति आह। तस्साति आणापकस्स। ‘‘तत्था’’ति वा पाठो, तस्सं आणत्तियन्ति अत्थो। ‘‘गामेयेव ठितं वेरिं मारेही’’ति सावधारणं आणत्तो वने चे ठितं मारेति वा ‘‘वनेयेव ठितं वेरिं मारेही’’ति सावधारणं वुत्तो गामे ठितं चे मारेति वाति योजना। ‘‘भिक्खुना सावधारण’’न्ति च पोत्थकेसु लिखन्ति, तं अग्गहेत्वा ‘‘वने वा सावधारण’’न्ति पाठोयेव गहेतब्बो। विगतो सङ्केतो आणत्तिनियामो एत्थाति विसङ्केतो।
266-7-8.‘‘Imaṃ gāme ṭhita’’nti idaṃ taṃ sañjānituṃ vuttaṃ, na māraṇakkhaṇaṭṭhānaniyamatthāyāti ‘‘yattha katthaci ṭhita’’nti vatvāpi ‘‘natthi tassa visaṅketo’’ti āha. Tassāti āṇāpakassa. ‘‘Tatthā’’ti vā pāṭho, tassaṃ āṇattiyanti attho. ‘‘Gāmeyeva ṭhitaṃ veriṃ mārehī’’ti sāvadhāraṇaṃ āṇatto vane ce ṭhitaṃ māreti vā ‘‘vaneyeva ṭhitaṃ veriṃ mārehī’’ti sāvadhāraṇaṃ vutto gāme ṭhitaṃ ce māreti vāti yojanā. ‘‘Bhikkhunā sāvadhāraṇa’’nti ca potthakesu likhanti, taṃ aggahetvā ‘‘vane vāsāvadhāraṇa’’nti pāṭhoyeva gahetabbo. Vigato saṅketo āṇattiniyāmo etthāti visaṅketo.
२६९. सब्बदेसेसूति गामवनअङ्गणगेहादीसु सब्बेसु ठानेसु। भेदतोति नानत्ततो।
269.Sabbadesesūti gāmavanaaṅgaṇagehādīsu sabbesu ṭhānesu. Bhedatoti nānattato.
२७०. ‘‘सत्थेन पन मारेही’’ति येन केनचि यो आणत्तो, तेन येन केनचि सत्थेन मारिते विसङ्केतो नत्थीति योजना।
270. ‘‘Satthena pana mārehī’’ti yena kenaci yo āṇatto, tena yena kenaci satthena mārite visaṅketo natthīti yojanā.
२७१-२. इमिना वासिना हीति एत्थ हीति पदपूरणे। ‘‘इमिना असिना मारेय्या’’ति वुत्तो अञ्ञेन असिना मारेति वा ‘‘त्वं इमस्स असिस्स एताय धाराय मारय’’ इति वुत्तो तं वेरिं सचे इतराय धाराय मारेति वा थरुना मारेति वा तुण्डेन मारेति वा, तथा मारिते विसङ्केतोयेव होतीति योजना। थरुनाति खग्गमुट्ठिना। तुण्डेनाति खग्गतुण्डेन। ‘‘विसङ्केतोवा’’ति सङ्केतविराधेनेव पाराजिकं न होतीति दस्सनपदमेतं।
271-2.Iminā vāsinā hīti ettha hīti padapūraṇe. ‘‘Iminā asinā māreyyā’’ti vutto aññena asinā māreti vā ‘‘tvaṃ imassa asissa etāya dhārāya māraya’’ iti vutto taṃ veriṃ sace itarāya dhārāya māreti vā tharunā māreti vā tuṇḍena māreti vā, tathā mārite visaṅketoyeva hotīti yojanā. Tharunāti khaggamuṭṭhinā. Tuṇḍenāti khaggatuṇḍena. ‘‘Visaṅketovā’’ti saṅketavirādheneva pārājikaṃ na hotīti dassanapadametaṃ.
२७३. सब्बावुधकजातिसूति इधावुत्तकरपालिकाछुरिकादिसब्बपहरणसामञ्ञेसु। विसेसतोति भेदतो।
273.Sabbāvudhakajātisūti idhāvuttakarapālikāchurikādisabbapaharaṇasāmaññesu. Visesatoti bhedato.
२७४. परेनाति भिक्खुना। सोति आणत्तो। निसिन्नं नं मारेति, विसङ्केतो न विज्जतीति ‘‘गच्छन्तमेव मारेही’’ति सावधारणं अवुत्तत्ता ‘‘निसिन्नोपि सोयेवा’’ति तं मारेन्तस्स विसङ्केतो न होति, अवधारणं अन्तरेन कथनं तं सञ्जानापेतुं वुच्चतीति इरियापथनियामकं न होतीति अधिप्पायो।
274.Parenāti bhikkhunā. Soti āṇatto. Nisinnaṃ naṃ māreti, visaṅketo na vijjatīti ‘‘gacchantameva mārehī’’ti sāvadhāraṇaṃ avuttattā ‘‘nisinnopi soyevā’’ti taṃ mārentassa visaṅketo na hoti, avadhāraṇaṃ antarena kathanaṃ taṃ sañjānāpetuṃ vuccatīti iriyāpathaniyāmakaṃ na hotīti adhippāyo.
२७५-६. असति सावधारणे विसङ्केताभावं दस्सेत्वा इदानि सावधारणे इरियापथन्तरेसु विसङ्केतं दस्सेतुमाह ‘‘निसिन्नंयेवा’’तिआदि। ‘‘निसिन्नंयेव मारेही’’ति वुत्तो गच्छन्तं मारेति, विसङ्केतन्ति ञातब्बं। ‘‘गच्छन्तंयेव मारेही’’ति वुत्तो निसिन्नं मारेति, विसङ्केतन्ति ञातब्बन्ति योजना। इममेव योजनाक्कमं सन्धायाह ‘‘यथाक्कम’’न्ति।
275-6. Asati sāvadhāraṇe visaṅketābhāvaṃ dassetvā idāni sāvadhāraṇe iriyāpathantaresu visaṅketaṃ dassetumāha ‘‘nisinnaṃyevā’’tiādi. ‘‘Nisinnaṃyeva mārehī’’ti vutto gacchantaṃ māreti, visaṅketanti ñātabbaṃ. ‘‘Gacchantaṃyeva mārehī’’ti vutto nisinnaṃ māreti, visaṅketanti ñātabbanti yojanā. Imameva yojanākkamaṃ sandhāyāha ‘‘yathākkama’’nti.
२७७. विज्झित्वाति सरादीहि विज्झित्वा।
277.Vijjhitvāti sarādīhi vijjhitvā.
२७८. छिन्दित्वाति असिआदीहि छिन्दित्वा। पुन सोति पयोगो।
278.Chinditvāti asiādīhi chinditvā. Puna soti payogo.
२७९. करणेसूति विज्झनादिकिरियाविसेसेसु।
279.Karaṇesūti vijjhanādikiriyāvisesesu.
२८०-१. एत्तावता आणत्तिनियामकनिद्देसं दस्सेत्वा इदानि दीघादिलिङ्गवसेनापि सम्भवन्तं विसङ्केतं दस्सेतुमाह ‘‘दीघ’’न्तिआदि। ‘‘दीघं…पे॰… थूलं मारेहीति अनियमेत्वा आणापेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७४) अट्ठकथावचनतो एव-कारं विना ‘‘दीघं मारेही’’ति अनियमेत्वा केनचि यो आणत्तो होति, सोपि आणत्तो यं किञ्चि तादिसं सचे मारेति, नत्थि तत्थ विसङ्केतो, उभिन्नम्पि पराजयोति योजना। एवं ‘‘रस्स’’न्तिआदिसब्बपदेहिपि पच्चेकं योजना कातब्बा। अनियमेत्वाति विसङ्केताभावस्स हेतुदस्सनं। एवकारो वाक्यालङ्कारो। तत्थाति आणत्तिकप्पयोगे। ‘‘उभिन्नम्पि पराजयो’’ति वुत्तत्ता आणापकं विना अञ्ञं यथावुत्तक्खणं मनुस्सविग्गहं ‘‘यं किञ्चि तादिस’’न्ति इमिना दस्सेति।
280-1. Ettāvatā āṇattiniyāmakaniddesaṃ dassetvā idāni dīghādiliṅgavasenāpi sambhavantaṃ visaṅketaṃ dassetumāha ‘‘dīgha’’ntiādi. ‘‘Dīghaṃ…pe… thūlaṃ mārehīti aniyametvā āṇāpetī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.174) aṭṭhakathāvacanato eva-kāraṃ vinā ‘‘dīghaṃ mārehī’’ti aniyametvā kenaci yo āṇatto hoti, sopi āṇatto yaṃ kiñci tādisaṃ sace māreti, natthi tattha visaṅketo, ubhinnampi parājayoti yojanā. Evaṃ ‘‘rassa’’ntiādisabbapadehipi paccekaṃ yojanā kātabbā. Aniyametvāti visaṅketābhāvassa hetudassanaṃ. Evakāro vākyālaṅkāro. Tatthāti āṇattikappayoge. ‘‘Ubhinnampi parājayo’’ti vuttattā āṇāpakaṃ vinā aññaṃ yathāvuttakkhaṇaṃ manussaviggahaṃ ‘‘yaṃ kiñci tādisa’’nti iminā dasseti.
सचे आणापको आणापेत्वा अत्तानमेव मारेति, आणापको दुक्कटं आपज्जित्वा मरति, आणत्तस्स पाराजिकं। आणापकेन अत्तानमुद्दिस्स आणत्तिया कताय आणत्तो अजानित्वा तादिसं अञ्ञं मारेति, ओकासस्स अनियमितत्ता आणापको मुच्चति, इतरो कम्मुना बज्झति। यदि ‘‘अमुकस्मिं रत्तिट्ठाने वा दिवाट्ठाने वा निसिन्नं ईदिसं मारेही’’ति ओकासं नियमेत्वा आणापेति, तत्थ आणापकतो अञ्ञस्मिं मारिते उभिन्नम्पि पाराजिकं। ततो बहि मारिते वधकस्सेव कम्मबन्धो। आणापको अत्तानमेव उद्दिस्स आणापेति, इतरो च तमेव तत्थ मारेति, आणापकस्स दुक्कटं, आणत्तस्स पाराजिकं। सचे अञ्ञत्थ मारेति, मूलट्ठो मुच्चति। अजानित्वा अञ्ञं तत्थ वा अञ्ञत्थ वा मारेति, वधको पाराजिकं आपज्जति, मूलट्ठो मुच्चति। आनन्तरियवत्थुम्हि आनन्तरियेन सद्धिं योजेतब्बं।
Sace āṇāpako āṇāpetvā attānameva māreti, āṇāpako dukkaṭaṃ āpajjitvā marati, āṇattassa pārājikaṃ. Āṇāpakena attānamuddissa āṇattiyā katāya āṇatto ajānitvā tādisaṃ aññaṃ māreti, okāsassa aniyamitattā āṇāpako muccati, itaro kammunā bajjhati. Yadi ‘‘amukasmiṃ rattiṭṭhāne vā divāṭṭhāne vā nisinnaṃ īdisaṃ mārehī’’ti okāsaṃ niyametvā āṇāpeti, tattha āṇāpakato aññasmiṃ mārite ubhinnampi pārājikaṃ. Tato bahi mārite vadhakasseva kammabandho. Āṇāpako attānameva uddissa āṇāpeti, itaro ca tameva tattha māreti, āṇāpakassa dukkaṭaṃ, āṇattassa pārājikaṃ. Sace aññattha māreti, mūlaṭṭho muccati. Ajānitvā aññaṃ tattha vā aññattha vā māreti, vadhako pārājikaṃ āpajjati, mūlaṭṭho muccati. Ānantariyavatthumhi ānantariyena saddhiṃ yojetabbaṃ.
२८२. यो मनुस्सं कञ्चि उद्दिस्स सचे ओपातं खणति, तथा ओपातं खणन्तस्स तस्स दुक्कटं नाम आपत्ति होतीति अज्झाहारयोजना। योजना च नामेसा यथारुतयोजना, अज्झाहारयोजनाति दुविधा। तत्थ पाठागतपदानमेव योजना यथारुतयोजना, ऊनपूरणत्थमज्झाहारपदेहि सह पाठागतपदानं योजना अज्झाहारयोजनाति वेदितब्बा। ‘‘खणन्तस्स च ओपात’’न्ति पोत्थकेसु पाठो दिस्सति। ‘‘खणन्तस्स तथोपात’न्ति पाठो सुन्दरो’’ति निस्सन्देहे वुत्तं। ‘‘आवाटन्ति एतस्स ‘ओपात’न्ति परियायो’’ति च वुत्तं। ततोपि –
282. Yo manussaṃ kañci uddissa sace opātaṃ khaṇati, tathā opātaṃ khaṇantassa tassa dukkaṭaṃ nāma āpatti hotīti ajjhāhārayojanā. Yojanā ca nāmesā yathārutayojanā, ajjhāhārayojanāti duvidhā. Tattha pāṭhāgatapadānameva yojanā yathārutayojanā, ūnapūraṇatthamajjhāhārapadehi saha pāṭhāgatapadānaṃ yojanā ajjhāhārayojanāti veditabbā. ‘‘Khaṇantassaca opāta’’nti potthakesu pāṭho dissati. ‘‘Khaṇantassa tathopāta’nti pāṭho sundaro’’ti nissandehe vuttaṃ. ‘‘Āvāṭanti etassa ‘opāta’nti pariyāyo’’ti ca vuttaṃ. Tatopi –
‘‘मनुस्सं कञ्चि उद्दिस्स।
‘‘Manussaṃ kañci uddissa;
यो चे खणतिवाटकं।
Yo ce khaṇativāṭakaṃ;
खणतो तं तथा तस्स।
Khaṇato taṃ tathā tassa;
होति आपत्ति दुक्कट’’न्ति॥ –
Hoti āpatti dukkaṭa’’nti. –
पाठो सुन्दरतरो। जातपथविं खणन्तस्स पाराजिकपयोगत्ता पयोगगणनाय दुक्कटं।
Pāṭho sundarataro. Jātapathaviṃ khaṇantassa pārājikapayogattā payogagaṇanāya dukkaṭaṃ.
२८३. तत्थाति तस्मिं आवाटे। तस्साति पतितस्स मनुस्सविग्गहस्स। दुक्खस्सुप्पत्तियाति दुक्खुप्पत्तिहेतु। तस्साति येन आवाटो खतो, तस्स भिक्खुनो। पतित्वा सो चे मरति, तस्मिं मते तस्स भिक्खुनो पाराजिकं भवेति योजना।
283.Tatthāti tasmiṃ āvāṭe. Tassāti patitassa manussaviggahassa. Dukkhassuppattiyāti dukkhuppattihetu. Tassāti yena āvāṭo khato, tassa bhikkhuno. Patitvā so ce marati, tasmiṃ mate tassa bhikkhuno pārājikaṃ bhaveti yojanā.
२८४. अञ्ञस्मिन्ति यं समुद्दिस्स आवाटो खतो, ततो अञ्ञस्मिं। अनुद्दिस्सकन्ति किरियाविसेसनं, अनुद्दिस्सकं कत्वाति अत्थो। ओपातविसेसनं चे, ‘‘अनुद्दिस्सको ओपातो’’ति पदच्छेदो। ‘‘अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.१३९; अ॰ नि॰ ४.३४; १०.१५; इतिवु॰ ९०; नेत्ति॰ १७०) विय ओ-कारट्ठाने अ-कारो, म-कारागमो च दट्ठब्बो, अनोदिस्सको ओपातो खतो होतीति अत्थो।
284.Aññasminti yaṃ samuddissa āvāṭo khato, tato aññasmiṃ. Anuddissakanti kiriyāvisesanaṃ, anuddissakaṃ katvāti attho. Opātavisesanaṃ ce, ‘‘anuddissako opāto’’ti padacchedo. ‘‘Aggamakkhāyatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.139; a. ni. 4.34; 10.15; itivu. 90; netti. 170) viya o-kāraṭṭhāne a-kāro, ma-kārāgamo ca daṭṭhabbo, anodissako opāto khato hotīti attho.
२८५. ‘‘एत्थ पतित्वा यो कोचि मरतू’’ति अनोदिस्सको ओपातो सचे खतो होति, यत्तका निपतित्वा मरन्ति चे, अस्स तत्तका दोसा होन्तीति योजना। ‘‘यो कोची’’ति इमिना अत्तनो मातापितरो च सङ्गहिता। दोसाति कम्मबन्धदोसा, पाराजिकं पन एकमेव। अस्साति येन अनोदिस्स ओपातो खतो, तस्स।
285. ‘‘Ettha patitvā yo koci maratū’’ti anodissako opāto sace khato hoti, yattakā nipatitvā maranti ce, assa tattakā dosā hontīti yojanā. ‘‘Yo kocī’’ti iminā attano mātāpitaro ca saṅgahitā. Dosāti kammabandhadosā, pārājikaṃ pana ekameva. Assāti yena anodissa opāto khato, tassa.
२८६. आनन्तरियवत्थुस्मिं मतेति पाठसेसो, ‘‘तत्थ पतित्वा’’ति अधिकारो, अरहन्ते, मातरि, पितरि च तस्मिं पतित्वा मते कालकतेति अत्थो। आनन्तरियकन्ति एत्थ सकत्थे, कुच्छिते , सञ्ञायं वा क-पच्चयो दट्ठब्बो। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘आनन्तरियवत्थुस्मि’’न्ति इमस्मिं समासपदे अवयवभूतम्पि ‘‘वत्थुस्मि’’न्ति इदञ्च ‘‘तत्थ पतित्वा मते’’ति इदञ्च आकड्ढति। थुल्लच्चयादीनं वत्थुस्मिं तत्थ पतित्वा मते थुल्लच्चयादयो होन्तीति योजना। तस्मिं आवाटे पतित्वा यक्खादीसु मतेसु, पाराजिकवत्थुनो दुक्खुप्पत्तियञ्च थुल्लच्चयं, मनुस्सविग्गहे मते पाराजिकं, तिरच्छाने मते पाचित्तियन्ति वुत्तं होति।
286.Ānantariyavatthusmiṃ mateti pāṭhaseso, ‘‘tattha patitvā’’ti adhikāro, arahante, mātari, pitari ca tasmiṃ patitvā mate kālakateti attho. Ānantariyakanti ettha sakatthe, kucchite , saññāyaṃ vā ka-paccayo daṭṭhabbo. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘ānantariyavatthusmi’’nti imasmiṃ samāsapade avayavabhūtampi ‘‘vatthusmi’’nti idañca ‘‘tattha patitvā mate’’ti idañca ākaḍḍhati. Thullaccayādīnaṃ vatthusmiṃ tattha patitvā mate thullaccayādayo hontīti yojanā. Tasmiṃ āvāṭe patitvā yakkhādīsu matesu, pārājikavatthuno dukkhuppattiyañca thullaccayaṃ, manussaviggahe mate pārājikaṃ, tiracchāne mate pācittiyanti vuttaṃ hoti.
२८७. पाणातिपाता द्वेति द्विन्नं मतत्ता द्वे पाणातिपाता, एकेन पाराजिकं, इतरेन कम्मबन्धोयेव। एकोवेकेकधंसनेति मातु वा दारकस्स वा मरणे एको पाणातिपातोव।
287.Pāṇātipātā dveti dvinnaṃ matattā dve pāṇātipātā, ekena pārājikaṃ, itarena kammabandhoyeva. Ekovekekadhaṃsaneti mātu vā dārakassa vā maraṇe eko pāṇātipātova.
२८८. चोरेहि अनुबद्धो एत्थ आवाटे पतित्वा मरिस्सति चे, ओपातखणकस्सेव पाराजिकं होति किराति योजना। किराति अनुस्सवने अरुचिसूचकं।
288. Corehi anubaddho ettha āvāṭe patitvā marissati ce, opātakhaṇakasseva pārājikaṃ hoti kirāti yojanā. Kirāti anussavane arucisūcakaṃ.
२८९-९०. वेरिनो भिक्खुतो अञ्ञे वेरिपुग्गला। तत्थ तस्मिं ओपाते सचे मनुस्सं पातेत्वा मारेन्ति, तथा वेरिनो तत्थ सयमेव पतितं मनुस्सं बहि नीहरित्वा सचे मारेन्ति, तत्थ ओपपातिका मनुस्सा ओपाते निब्बत्तित्वा ततो निक्खन्तुं असक्कोन्ता मता चे सियुं, सब्बत्थ च यथावुत्तसब्बवारेसु ओपातखणकस्सेव पराजयोति योजना। निब्बत्तित्वा हीति एत्थ हीति पदपूरणे। यत्थ यत्थ निपातसद्दानं अत्थो न दस्सितो, तत्थ तत्थ पदपूरणमत्तता वेदितब्बा।
289-90.Verino bhikkhuto aññe veripuggalā. Tattha tasmiṃ opāte sace manussaṃ pātetvā mārenti, tathā verino tattha sayameva patitaṃ manussaṃ bahi nīharitvā sace mārenti, tattha opapātikā manussā opāte nibbattitvā tato nikkhantuṃ asakkontā matā ce siyuṃ, sabbattha ca yathāvuttasabbavāresu opātakhaṇakasseva parājayoti yojanā. Nibbattitvā hīti ettha hīti padapūraṇe. Yattha yattha nipātasaddānaṃ attho na dassito, tattha tattha padapūraṇamattatā veditabbā.
२९१. यक्खादयोति आदि-सद्देन तिरच्छानानं सङ्गहो। वत्थुवसाति थुल्लच्चयपाचित्तियानं वत्थुभूतयक्खतिरच्छानानं वसा। थुल्लच्चयादयोति आदि-सद्देन पाचित्तियसङ्गहो।
291.Yakkhādayoti ādi-saddena tiracchānānaṃ saṅgaho. Vatthuvasāti thullaccayapācittiyānaṃ vatthubhūtayakkhatiracchānānaṃ vasā. Thullaccayādayoti ādi-saddena pācittiyasaṅgaho.
२९३. अयं नयोति ‘‘अनापत्ती’’ति यथावुत्तो नयो।
293.Ayaṃnayoti ‘‘anāpattī’’ti yathāvutto nayo.
२९४-५. बज्झन्तीति सचे अवस्सं बज्झन्ति। तत्थाति तस्मिं पासे। ‘‘हत्थतो मुत्तमत्तस्मि’’न्ति इमिना पयोगस्स अत्थसाधकतं दीपेति।
294-5.Bajjhantīti sace avassaṃ bajjhanti. Tatthāti tasmiṃ pāse. ‘‘Hatthato muttamattasmi’’nti iminā payogassa atthasādhakataṃ dīpeti.
२९६. यं पन उद्दिस्स पासो ओड्डितो, ततो अञ्ञस्स बन्धने तु अनापत्ति पकासिताति योजना।
296. Yaṃ pana uddissa pāso oḍḍito, tato aññassa bandhane tu anāpatti pakāsitāti yojanā.
२९७. मुधा वापीति अमूलेन वापि। मूलट्ठस्सेवाति पासकारकस्सेव। कम्मबन्धोति पाणातिपातो। बज्झति एतेनाति बन्धो, कम्ममेव बन्धो कम्मबन्धो। पाराजिकमत्ते वत्तब्बेपि याव सो वत्तति, ताव तत्थ बज्झित्वा मतसत्तेसु पठममतस्स वसेन पाराजिकं, अवसेसानं पाणातिपातसङ्खातस्स अकुसलरासिनो सम्भवतो तं सब्बं सङ्गहेत्वा सामञ्ञेन द्वयम्पि दस्सेतुमाह ‘‘कम्मबन्धो’’ति।
297.Mudhā vāpīti amūlena vāpi. Mūlaṭṭhassevāti pāsakārakasseva. Kammabandhoti pāṇātipāto. Bajjhati etenāti bandho, kammameva bandho kammabandho. Pārājikamatte vattabbepi yāva so vattati, tāva tattha bajjhitvā matasattesu paṭhamamatassa vasena pārājikaṃ, avasesānaṃ pāṇātipātasaṅkhātassa akusalarāsino sambhavato taṃ sabbaṃ saṅgahetvā sāmaññena dvayampi dassetumāha ‘‘kammabandho’’ti.
२९८. ‘‘सचे येन लद्धो, सो उग्गळितं वा पासं सण्ठपेति, तस्स पस्सेन वा गच्छन्ते दिस्वा वतिं कत्वा सम्मुखे पवेसेति, थद्धतरं वा पासयट्ठिं ठपेति, दळ्हतरं वा पासरज्जुं बन्धति, थिरतरं वा खाणुकं आकोटेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७६) अट्ठकथागतं विनिच्छयं सङ्गहितुमाह ‘‘पासमुग्गळितम्पि वा’’ति। एत्थ अवुत्तसमुच्चयत्थेन पि-सद्देन ‘‘सण्ठपेती’’तिआदिका ‘‘बन्धती’’ति दस्सितकिरियावसाना पयोगा दस्सिता। थिरं वापीति एत्थ अपि-सद्दो अट्ठकथाय अवसिट्ठं ‘‘खाणुकं आकोटेती’’ति किरियं समुच्चिनोति उभयत्थपि पकारन्तरविकप्पत्थत्ताति गहेतब्बा। एवन्ति एवं सति। येन पासो लद्धो, तेनापि एवं पासे कतविसेसे सतीति वुत्तं होति। उभिन्नन्ति पासकारकस्स च इदानि लभित्वा पटिजग्गन्तस्स चाति उभयेसं।
298. ‘‘Sace yena laddho, so uggaḷitaṃ vā pāsaṃ saṇṭhapeti, tassa passena vā gacchante disvā vatiṃ katvā sammukhe paveseti, thaddhataraṃ vā pāsayaṭṭhiṃ ṭhapeti, daḷhataraṃ vā pāsarajjuṃ bandhati, thirataraṃ vā khāṇukaṃ ākoṭetī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.176) aṭṭhakathāgataṃ vinicchayaṃ saṅgahitumāha ‘‘pāsamuggaḷitampi vā’’ti. Ettha avuttasamuccayatthena pi-saddena ‘‘saṇṭhapetī’’tiādikā ‘‘bandhatī’’ti dassitakiriyāvasānā payogā dassitā. Thiraṃ vāpīti ettha api-saddo aṭṭhakathāya avasiṭṭhaṃ ‘‘khāṇukaṃ ākoṭetī’’ti kiriyaṃ samuccinoti ubhayatthapi pakārantaravikappatthattāti gahetabbā. Evanti evaṃ sati. Yena pāso laddho, tenāpi evaṃ pāse katavisese satīti vuttaṃ hoti. Ubhinnanti pāsakārakassa ca idāni labhitvā paṭijaggantassa cāti ubhayesaṃ.
२९९-३००. योति पासकारको, लद्धपासकोति इमेसं यो कोचि। उग्गळापेत्वाति विघाटेत्वा, यथा तत्थ पाणिनो न बज्झन्ति, एवं कत्वाति अत्थो। तत्थ चाति पुन सण्ठपिते पासे च। को विमुच्चति? येन लद्धो, सो।
299-300.Yoti pāsakārako, laddhapāsakoti imesaṃ yo koci. Uggaḷāpetvāti vighāṭetvā, yathā tattha pāṇino na bajjhanti, evaṃ katvāti attho. Tattha cāti puna saṇṭhapite pāse ca. Ko vimuccati? Yena laddho, so.
३०१-२. गोपेत्वाति गोपनहेतु मोक्खो न होतीति योजना। ‘‘सीहं दिस्वा भयं होती’’तिआदीसु विय हेतुम्हि त्वा-पच्चयो दट्ठब्बो। तमञ्ञो…पे॰… न च मुच्चतीति एत्थ न चाति नेव। नासेत्वा सब्बसो वाति सो यथा यस्स कस्सचि सत्तस्स विनासोपकरणं न होति, तथा छिन्दनादीहि नासेत्वा। तं पासयट्ठिं। को विमुच्चति? पासकारको।
301-2.Gopetvāti gopanahetu mokkho na hotīti yojanā. ‘‘Sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’tiādīsu viya hetumhi tvā-paccayo daṭṭhabbo. Tamañño…pe… na ca muccatīti ettha na cāti neva. Nāsetvā sabbaso vāti so yathā yassa kassaci sattassa vināsopakaraṇaṃ na hoti, tathā chindanādīhi nāsetvā. Taṃ pāsayaṭṭhiṃ. Ko vimuccati? Pāsakārako.
३०३. सूलं रोपेन्तस्साति सूलं निखणन्तस्स। सज्जेन्तस्साति सण्ठपेन्तस्स।
303.Sūlaṃropentassāti sūlaṃ nikhaṇantassa. Sajjentassāti saṇṭhapentassa.
३०४. असञ्चिच्चाति एत्थ ‘‘कतेन पयोगेना’’ति पाठसेसो, ‘‘मतेपि अनापत्ती’’ति एतेहि सम्बन्धो। ‘‘इमिनाहं उपक्कमेन इमं मारेस्सामी’’ति अचेतेत्वा अपकप्पेत्वा अवधकचेतनो हुत्वा कतेन अञ्ञत्थिकेनपि उपक्कमेन परे मतेपि आपत्ति नत्थीति अत्थो, मुसलुस्सापनादिवत्थूसु (पारा॰ १८०) विय अयं सत्तोतिसञ्ञी हुत्वा ‘‘इमिना उपक्कमेन इमं मारेस्सामी’’ति वीतिक्कमसमुट्ठापकचेतनासम्पयुत्तविकप्परहितो हुत्वा अञ्ञत्थिकेन पयोगेन मनुस्से मतेपि पाराजिकं नत्थीति वुत्तं होति।
304.Asañciccāti ettha ‘‘katena payogenā’’ti pāṭhaseso, ‘‘matepi anāpattī’’ti etehi sambandho. ‘‘Imināhaṃ upakkamena imaṃ māressāmī’’ti acetetvā apakappetvā avadhakacetano hutvā katena aññatthikenapi upakkamena pare matepi āpatti natthīti attho, musalussāpanādivatthūsu (pārā. 180) viya ayaṃ sattotisaññī hutvā ‘‘iminā upakkamena imaṃ māressāmī’’ti vītikkamasamuṭṭhāpakacetanāsampayuttavikapparahito hutvā aññatthikena payogena manusse matepi pārājikaṃ natthīti vuttaṃ hoti.
अजानन्तस्साति ‘‘इमिना अयं मरिस्सती’’ति अजानन्तस्स उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति, विसगतपिण्डपातवत्थुम्हि (पारा॰ १८१) विय ‘‘इदं कारण’’न्ति अजानित्वा कतेन मनुस्से मतेपि अनापत्तीति वुत्तं होति। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ती’’ति आकड्ढति। अमरणचित्तस्स अमरणिच्छासहितचित्तस्स उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति वुद्धपब्बजितादिवत्थूसु (पारा॰ १८०) वियाति अत्थो। उम्मत्तकादयो वुत्तसरूपायेव।
Ajānantassāti ‘‘iminā ayaṃ marissatī’’ti ajānantassa upakkamena pare matepi anāpatti, visagatapiṇḍapātavatthumhi (pārā. 181) viya ‘‘idaṃ kāraṇa’’nti ajānitvā katena manusse matepi anāpattīti vuttaṃ hoti. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘anāpattī’’ti ākaḍḍhati. Amaraṇacittassa amaraṇicchāsahitacittassa upakkamena pare matepi anāpatti vuddhapabbajitādivatthūsu (pārā. 180) viyāti attho. Ummattakādayo vuttasarūpāyeva.
३०५. ‘‘मनुस्सपाणिम्ही’’ति इमिना मनुस्सभावो अङ्गभावेन दस्सितो। ‘‘सचस्स चित्तं मरणूपसंहित’’न्ति इमिना मरणूपसंहितचित्तता दस्सिता।
305.‘‘Manussapāṇimhī’’ti iminā manussabhāvo aṅgabhāvena dassito. ‘‘Sacassa cittaṃ maraṇūpasaṃhita’’nti iminā maraṇūpasaṃhitacittatā dassitā.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
Iti vinayatthasārasandīpaniyā
विनयविनिच्छयवण्णनाय
Vinayavinicchayavaṇṇanāya
ततियपाराजिककथावण्णना निट्ठिता।
Tatiyapārājikakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
