| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
विनयपिटके
Vinayapiṭake
पाराजिककण्ड-अट्ठकथा (दुतियो भागो)
Pārājikakaṇḍa-aṭṭhakathā (dutiyo bhāgo)
३. ततियपाराजिकं
3. Tatiyapārājikaṃ
ततियं तीहि सुद्धेन, यं बुद्धेन विभावितं।
Tatiyaṃ tīhi suddhena, yaṃ buddhena vibhāvitaṃ;
पाराजिकं तस्स दानि, पत्तो संवण्णनाक्कमो॥
Pārājikaṃ tassa dāni, patto saṃvaṇṇanākkamo.
यस्मा तस्मा सुविञ्ञेय्यं, यं पुब्बे च पकासितं।
Yasmā tasmā suviññeyyaṃ, yaṃ pubbe ca pakāsitaṃ;
तं वज्जयित्वा अस्सापि, होति संवण्णना अयं॥
Taṃ vajjayitvā assāpi, hoti saṃvaṇṇanā ayaṃ.
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना
Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
१६२. तेन समयेन बुद्धो भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायन्ति एत्थ वेसालियन्ति एवंनामके इत्थिलिङ्गवसेन पवत्तवोहारे नगरे। तञ्हि नगरं तिक्खत्तुं पाकारपरिक्खेपवड्ढनेन विसालीभूतत्ता ‘‘वेसाली’’ति वुच्चति। इदम्पि च नगरं सब्बञ्ञुतप्पत्तेयेव सम्मासम्बुद्धे सब्बाकारेन वेपुल्लं पत्तन्ति वेदितब्बं। एवं गोचरगामं दस्सेत्वा निवासट्ठान माह – ‘‘महावने कूटागारसालाय’’न्ति। तत्थ महावनं नाम सयंजातं अरोपिमं सपरिच्छेदं महन्तं वनं। कपिलवत्थुसामन्ता पन महावनं हिमवन्तेन सह एकाबद्धं अपरिच्छेदं हुत्वा महासमुद्दं आहच्च ठितं। इदं तादिसं न होति, सपरिच्छेदं महन्तं वनन्ति महावनं। कूटागारसाला पन महावनं निस्साय कते आरामे कूटागारं अन्तो कत्वा हंसवट्टकच्छदनेन कता सब्बाकारसम्पन्ना बुद्धस्स भगवतो गन्धकुटि वेदितब्बा।
162.Tenasamayena buddho bhagavā vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāyanti ettha vesāliyanti evaṃnāmake itthiliṅgavasena pavattavohāre nagare. Tañhi nagaraṃ tikkhattuṃ pākāraparikkhepavaḍḍhanena visālībhūtattā ‘‘vesālī’’ti vuccati. Idampi ca nagaraṃ sabbaññutappatteyeva sammāsambuddhe sabbākārena vepullaṃ pattanti veditabbaṃ. Evaṃ gocaragāmaṃ dassetvā nivāsaṭṭhāna māha – ‘‘mahāvane kūṭāgārasālāya’’nti. Tattha mahāvanaṃ nāma sayaṃjātaṃ aropimaṃ saparicchedaṃ mahantaṃ vanaṃ. Kapilavatthusāmantā pana mahāvanaṃ himavantena saha ekābaddhaṃ aparicchedaṃ hutvā mahāsamuddaṃ āhacca ṭhitaṃ. Idaṃ tādisaṃ na hoti, saparicchedaṃ mahantaṃ vananti mahāvanaṃ. Kūṭāgārasālā pana mahāvanaṃ nissāya kate ārāme kūṭāgāraṃ anto katvā haṃsavaṭṭakacchadanena katā sabbākārasampannā buddhassa bhagavato gandhakuṭi veditabbā.
अनेकपरियायेन असुभकथं कथेतीति अनेकेहि कारणेहि असुभाकारसन्दस्सनप्पवत्तं कायविच्छन्दनियकथं कथेति। सेय्यथिदं – ‘‘अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा…पे॰ … मुत्त’’न्ति। किं वुत्तं होति? भिक्खवे, इमस्मिं ब्याममत्ते कळेवरे सब्बाकारेनपि विचिनन्तो न कोचि किञ्चि मुत्तं वा मणिं वा वेळुरियं वा अगरुं वा चन्दनं वा कुङ्कुमं वा कप्पूरं वा वासचुण्णादीनि वा अणुमत्तम्पि सुचिभावं पस्सति। अथ खो परमदुग्गन्धं जेगुच्छं अस्सिरीकदस्सनं केसलोमादिनानप्पकारं असुचिंयेव पस्सति। तस्मा न एत्थ छन्दो वा रागो वा करणीयो। येपि हि उत्तमङ्गे सिरस्मिं जाता केसा नाम, तेपि असुभा चेव असुचिनो च पटिक्कूला च। सो च नेसं असुभासुचिपटिक्कूलभावो वण्णतोपि सण्ठानतोपि गन्धतोपि आसयतोपि ओकासतोपीति पञ्चहि कारणेहि वेदितब्बो। एवं लोमादीनन्ति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१८२) वुत्तनयेन वेदितब्बो। इति भगवा एकमेकस्मिं कोट्ठासे पञ्चपञ्चप्पभेदेन अनेकपरियायेन असुभकथं कथेति।
Anekapariyāyena asubhakathaṃ kathetīti anekehi kāraṇehi asubhākārasandassanappavattaṃ kāyavicchandaniyakathaṃ katheti. Seyyathidaṃ – ‘‘atthi imasmiṃ kāye kesā lomā…pe. … mutta’’nti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Bhikkhave, imasmiṃ byāmamatte kaḷevare sabbākārenapi vicinanto na koci kiñci muttaṃ vā maṇiṃ vā veḷuriyaṃ vā agaruṃ vā candanaṃ vā kuṅkumaṃ vā kappūraṃ vā vāsacuṇṇādīni vā aṇumattampi sucibhāvaṃ passati. Atha kho paramaduggandhaṃ jegucchaṃ assirīkadassanaṃ kesalomādinānappakāraṃ asuciṃyeva passati. Tasmā na ettha chando vā rāgo vā karaṇīyo. Yepi hi uttamaṅge sirasmiṃ jātā kesā nāma, tepi asubhā ceva asucino ca paṭikkūlā ca. So ca nesaṃ asubhāsucipaṭikkūlabhāvo vaṇṇatopi saṇṭhānatopi gandhatopi āsayatopi okāsatopīti pañcahi kāraṇehi veditabbo. Evaṃ lomādīnanti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.182) vuttanayena veditabbo. Iti bhagavā ekamekasmiṃ koṭṭhāse pañcapañcappabhedena anekapariyāyena asubhakathaṃ katheti.
असुभाय वण्णं भासतीति उद्धुमातकादिवसेन असुभमातिकं निक्खिपित्वा पदभाजनीयेन तं विभजन्तो वण्णेन्तो संवण्णेन्तो असुभाय वण्णं भासति। असुभभावनाय वण्णं भासतीति या अयं केसादीसु वा उद्धुमातकादीसु वा अज्झत्तबहिद्धावत्थूसु असुभाकारं गहेत्वा पवत्तस्स चित्तस्स भावना वड्ढना फातिकम्मं, तस्सा असुभभावनाय आनिसंसं दस्सेन्तो वण्णं भासति, गुणं परिकित्तेति। सेय्यथिदं – ‘‘असुभभावनाभियुत्तो, भिक्खवे , भिक्खु केसादीसु वा वत्थूसु उद्धुमातकादीसु वा पञ्चङ्गविप्पहीनं पञ्चङ्गसमन्नागतं तिविधकल्याणं दसलक्खणसम्पन्नं पठमं झानं पटिलभति। सो तं पठमज्झानसङ्खातं चित्तमञ्जूसं निस्साय विपस्सनं वड्ढेत्वा उत्तमत्थं अरहत्तं पापुणाती’’ति।
Asubhāya vaṇṇaṃ bhāsatīti uddhumātakādivasena asubhamātikaṃ nikkhipitvā padabhājanīyena taṃ vibhajanto vaṇṇento saṃvaṇṇento asubhāya vaṇṇaṃ bhāsati. Asubhabhāvanāya vaṇṇaṃ bhāsatīti yā ayaṃ kesādīsu vā uddhumātakādīsu vā ajjhattabahiddhāvatthūsu asubhākāraṃ gahetvā pavattassa cittassa bhāvanā vaḍḍhanā phātikammaṃ, tassā asubhabhāvanāya ānisaṃsaṃ dassento vaṇṇaṃ bhāsati, guṇaṃ parikitteti. Seyyathidaṃ – ‘‘asubhabhāvanābhiyutto, bhikkhave , bhikkhu kesādīsu vā vatthūsu uddhumātakādīsu vā pañcaṅgavippahīnaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ tividhakalyāṇaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilabhati. So taṃ paṭhamajjhānasaṅkhātaṃ cittamañjūsaṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā uttamatthaṃ arahattaṃ pāpuṇātī’’ti.
तत्रिमानि पठमस्स झानस्स दस लक्खणानि – पारिपन्थिकतो चित्तविसुद्धि, मज्झिमस्स समाधिनिमित्तस्स पटिपत्ति, तत्थ चित्तपक्खन्दनं, विसुद्धस्स चित्तस्स अज्झुपेक्खनं, समथप्पटिपन्नस्स अज्झुपेक्खनं, एकत्तुपट्ठानस्स अज्झुपेक्खनं, तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन सम्पहंसना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन तदुपगवीरियवाहनट्ठेन आसेवनट्ठेन सम्पहंसनाति।
Tatrimāni paṭhamassa jhānassa dasa lakkhaṇāni – pāripanthikato cittavisuddhi, majjhimassa samādhinimittassa paṭipatti, tattha cittapakkhandanaṃ, visuddhassa cittassa ajjhupekkhanaṃ, samathappaṭipannassa ajjhupekkhanaṃ, ekattupaṭṭhānassa ajjhupekkhanaṃ, tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena sampahaṃsanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena tadupagavīriyavāhanaṭṭhena āsevanaṭṭhena sampahaṃsanāti.
तत्रायं पाळि – ‘‘पठमस्स झानस्स को आदि, किं मज्झे, किं परियोसानं? पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, सम्पहंसना परियोसानं। पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, आदिस्स कति लक्खणानि? आदिस्स तीणि लक्खणानि – यो तस्स परिपन्थो ततो चित्तं विसुज्झति, विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति। यञ्च परिपन्थतो चित्तं विसुज्झति, यञ्च विसुद्धत्ता चित्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, यञ्च पटिपन्नत्ता तत्थ चित्तं पक्खन्दति। पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, आदिस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘पठमं झानं आदिकल्याणञ्चेव होति तिलक्खणसम्पन्नञ्च’।
Tatrāyaṃ pāḷi – ‘‘paṭhamassa jhānassa ko ādi, kiṃ majjhe, kiṃ pariyosānaṃ? Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, upekkhānubrūhanā majjhe, sampahaṃsanā pariyosānaṃ. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, ādissa kati lakkhaṇāni? Ādissa tīṇi lakkhaṇāni – yo tassa paripantho tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Yañca paripanthato cittaṃ visujjhati, yañca visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, yañca paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, ādissa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘paṭhamaṃ jhānaṃ ādikalyāṇañceva hoti tilakkhaṇasampannañca’.
‘‘पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, मज्झस्स कति लक्खणानि? मज्झस्स तीणि लक्खणानि – विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, समथप्पटिपन्नं अज्झुपेक्खति, एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। यञ्च विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, यञ्च समथप्पटिपन्नं अज्झुपेक्खति , यञ्च एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, मज्झस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘पठमं झानं मज्झेकल्याणञ्चेव होति तिलक्खणसम्पन्नञ्च’।
‘‘Paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe, majjhassa kati lakkhaṇāni? Majjhassa tīṇi lakkhaṇāni – visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, samathappaṭipannaṃ ajjhupekkhati, ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Yañca visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, yañca samathappaṭipannaṃ ajjhupekkhati , yañca ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe, majjhassa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati – ‘paṭhamaṃ jhānaṃ majjhekalyāṇañceva hoti tilakkhaṇasampannañca’.
‘‘पठमस्स झानस्स सम्पहंसना परियोसानं, परियोसानस्स कति लक्खणानि? परियोसानस्स चत्तारि लक्खणानि – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन सम्पहंसना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन सम्पहंसना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन सम्पहंसना, आसेवनट्ठेन सम्पहंसना। पठमस्स झानस्स सम्पहंसना परियोसानं, परियोसानस्स इमानि चत्तारि लक्खणानि । तेन वुच्चति – ‘पठमं झानं परियोसानकल्याणञ्चेव होति चतुलक्खणसम्पन्नञ्च। ‘‘एवं तिविधत्तगतं चित्तं तिविधकल्याणकं दसलक्खणसम्पन्नं वितक्कसम्पन्नञ्चेव होति विचारसम्पन्नञ्च पीतिसम्पन्नञ्च सुखसम्पन्नञ्च चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नञ्च सद्धासम्पन्नञ्च वीरियसम्पन्नञ्च सतिसम्पन्नञ्च समाधिसम्पन्नञ्च पञ्ञासम्पन्नञ्चा’’ति (पटि॰ रो॰ १.१५८)।
‘‘Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ, pariyosānassa kati lakkhaṇāni? Pariyosānassa cattāri lakkhaṇāni – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena sampahaṃsanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena sampahaṃsanā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena sampahaṃsanā, āsevanaṭṭhena sampahaṃsanā. Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ, pariyosānassa imāni cattāri lakkhaṇāni . Tena vuccati – ‘paṭhamaṃ jhānaṃ pariyosānakalyāṇañceva hoti catulakkhaṇasampannañca. ‘‘Evaṃ tividhattagataṃ cittaṃ tividhakalyāṇakaṃ dasalakkhaṇasampannaṃ vitakkasampannañceva hoti vicārasampannañca pītisampannañca sukhasampannañca cittassa adhiṭṭhānasampannañca saddhāsampannañca vīriyasampannañca satisampannañca samādhisampannañca paññāsampannañcā’’ti (paṭi. ro. 1.158).
आदिस्स आदिस्स असुभसमापत्तिया वण्णं भासतीति ‘‘एवम्पि इत्थम्पी’’ति पुनप्पुनं ववत्थानं कत्वा आदिसन्तो असुभसमापत्तिया वण्णं भासति, आनिसंसं कथेति, गुणं परिकित्तेति। सेय्यथिदं – ‘‘असुभसञ्ञापरिचितेन, भिक्खवे, भिक्खुनो चेतसा बहुलं विहरतो मेथुनधम्मसमापत्तिया चित्तं पटिलीयति पटिकुटति पटिवट्टति, न सम्पसारीयति, उपेक्खा वा पाटिकुल्यता वा सण्ठाति। सेय्यथापि, भिक्खवे, कुक्कुटपत्तं वा न्हारुदद्दुलं वा अग्गिम्हि पक्खित्तं पटिलीयति पटिकुटति पटिवट्टति, न सम्पसारीयति; एवमेव खो, भिक्खवे, असुभसञ्ञापरिचितेन भिक्खुनो चेतसा बहुलं विहरतो मेथुनधम्मसमापत्तिया चित्तं पटिलीयति पटिकुटति पटिवट्टति, न सम्पसारीयती’’ति (अ॰ नि॰ ७.४९)।
Ādissa ādissa asubhasamāpattiyā vaṇṇaṃ bhāsatīti ‘‘evampi itthampī’’ti punappunaṃ vavatthānaṃ katvā ādisanto asubhasamāpattiyā vaṇṇaṃ bhāsati, ānisaṃsaṃ katheti, guṇaṃ parikitteti. Seyyathidaṃ – ‘‘asubhasaññāparicitena, bhikkhave, bhikkhuno cetasā bahulaṃ viharato methunadhammasamāpattiyā cittaṃ paṭilīyati paṭikuṭati paṭivaṭṭati, na sampasārīyati, upekkhā vā pāṭikulyatā vā saṇṭhāti. Seyyathāpi, bhikkhave, kukkuṭapattaṃ vā nhārudaddulaṃ vā aggimhi pakkhittaṃ paṭilīyati paṭikuṭati paṭivaṭṭati, na sampasārīyati; evameva kho, bhikkhave, asubhasaññāparicitena bhikkhuno cetasā bahulaṃ viharato methunadhammasamāpattiyā cittaṃ paṭilīyati paṭikuṭati paṭivaṭṭati, na sampasārīyatī’’ti (a. ni. 7.49).
इच्छामहं, भिक्खवे, अद्धमासं पटिसल्लीयितुन्ति अहं भिक्खवे एकं अद्धमासं पटिसल्लीयितुं निलीयितुं एकोव हुत्वा विहरितुं इच्छामीति अत्थो। नम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेनाति यो अत्तना पयुत्तवाचं अकत्वा ममत्थाय सद्धेसु कुलेसु पटियत्तं पिण्डपातं नीहरित्वा मय्हं उपनामेति, तं पिण्डपातनीहारकं एकं भिक्खुं ठपेत्वा नम्हि अञ्ञेन केनचि भिक्खुना वा गहट्ठेन वा उपसङ्कमितब्बोति।
Icchāmahaṃ, bhikkhave, addhamāsaṃ paṭisallīyitunti ahaṃ bhikkhave ekaṃ addhamāsaṃ paṭisallīyituṃ nilīyituṃ ekova hutvā viharituṃ icchāmīti attho. Namhi kenaci upasaṅkamitabbo aññatra ekena piṇḍapātanīhārakenāti yo attanā payuttavācaṃ akatvā mamatthāya saddhesu kulesu paṭiyattaṃ piṇḍapātaṃ nīharitvā mayhaṃ upanāmeti, taṃ piṇḍapātanīhārakaṃ ekaṃ bhikkhuṃ ṭhapetvā namhi aññena kenaci bhikkhunā vā gahaṭṭhena vā upasaṅkamitabboti.
कस्मा पन एवमाहाति? अतीते किर पञ्चसता मिगलुद्दका महतीहि दण्डवागुराहि अरञ्ञं परिक्खिपित्वा हट्ठतुट्ठा एकतोयेव यावजीवं मिगपक्खिघातकम्मेन जीविकं कप्पेत्वा निरये उपपन्ना; ते तत्थ पच्चित्वा पुब्बे कतेन केनचिदेव कुसलकम्मेन मनुस्सेसु उपपन्ना कल्याणूपनिस्सयवसेन सब्बेपि भगवतो सन्तिके पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभिंसु; तेसं ततो मूलाकुसलकम्मतो अविपक्कविपाका अपरापरचेतना तस्मिं अद्धमासब्भन्तरे अत्तूपक्कमेन च परूपक्कमेन च जीवतुपच्छेदाय ओकासमकासि, तं भगवा अद्दस। कम्मविपाको नाम न सक्का केनचि पटिबाहितुं। तेसु च भिक्खूसु पुथुज्जनापि अत्थि सोतापन्नसकदागामीअनागामीखीणासवापि। तत्थ खीणासवा अप्पटिसन्धिका, इतरे अरियसावका नियतगतिका सुगतिपरायणा, पुथुज्जनानं पन गति अनियता। अथ भगवा चिन्तेसि – ‘‘इमे अत्तभावे छन्दरागेन मरणभयभीता न सक्खिस्सन्ति गतिं विसोधेतुं, हन्द नेसं छन्दरागप्पहानाय असुभकथं कथेमि। तं सुत्वा अत्तभावे विगतच्छन्दरागताय गतिविसोधनं कत्वा सग्गे पटिसन्धिं गण्हिस्सन्ति। एवं नेसं मम सन्तिके पब्बज्जा सात्थिका भविस्सती’’ति।
Kasmā pana evamāhāti? Atīte kira pañcasatā migaluddakā mahatīhi daṇḍavāgurāhi araññaṃ parikkhipitvā haṭṭhatuṭṭhā ekatoyeva yāvajīvaṃ migapakkhighātakammena jīvikaṃ kappetvā niraye upapannā; te tattha paccitvā pubbe katena kenacideva kusalakammena manussesu upapannā kalyāṇūpanissayavasena sabbepi bhagavato santike pabbajjañca upasampadañca labhiṃsu; tesaṃ tato mūlākusalakammato avipakkavipākā aparāparacetanā tasmiṃ addhamāsabbhantare attūpakkamena ca parūpakkamena ca jīvatupacchedāya okāsamakāsi, taṃ bhagavā addasa. Kammavipāko nāma na sakkā kenaci paṭibāhituṃ. Tesu ca bhikkhūsu puthujjanāpi atthi sotāpannasakadāgāmīanāgāmīkhīṇāsavāpi. Tattha khīṇāsavā appaṭisandhikā, itare ariyasāvakā niyatagatikā sugatiparāyaṇā, puthujjanānaṃ pana gati aniyatā. Atha bhagavā cintesi – ‘‘ime attabhāve chandarāgena maraṇabhayabhītā na sakkhissanti gatiṃ visodhetuṃ, handa nesaṃ chandarāgappahānāya asubhakathaṃ kathemi. Taṃ sutvā attabhāve vigatacchandarāgatāya gativisodhanaṃ katvā sagge paṭisandhiṃ gaṇhissanti. Evaṃ nesaṃ mama santike pabbajjā sātthikā bhavissatī’’ti.
ततो तेसं अनुग्गहाय असुभकथं कथेसि कम्मट्ठानसीसेन, नो मरणवण्णसंवण्णनाधिप्पायेन। कथेत्वा च पनस्स एतदहोसि – ‘‘सचे मं इमं अद्धमासं भिक्खू पस्सिस्सन्ति, ‘अज्ज एको भिक्खु मतो, अज्ज द्वे…पे॰… अज्ज दसा’ति आगन्त्वा आगन्त्वा आरोचेस्सन्ति। अयञ्च कम्मविपाको न सक्का मया वा अञ्ञेन वा पटिबाहितुं। स्वाहं तं सुत्वापि किं करिस्सामि? किं मे अनत्थकेन अनयब्यसनेन सुतेन? हन्दाहं भिक्खूनं अदस्सनं उपगच्छामी’’ति। तस्मा एवमाह – ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, अद्धमासं पतिसल्लीयितुं; नम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेना’’ति।
Tato tesaṃ anuggahāya asubhakathaṃ kathesi kammaṭṭhānasīsena, no maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanādhippāyena. Kathetvā ca panassa etadahosi – ‘‘sace maṃ imaṃ addhamāsaṃ bhikkhū passissanti, ‘ajja eko bhikkhu mato, ajja dve…pe… ajja dasā’ti āgantvā āgantvā ārocessanti. Ayañca kammavipāko na sakkā mayā vā aññena vā paṭibāhituṃ. Svāhaṃ taṃ sutvāpi kiṃ karissāmi? Kiṃ me anatthakena anayabyasanena sutena? Handāhaṃ bhikkhūnaṃ adassanaṃ upagacchāmī’’ti. Tasmā evamāha – ‘‘icchāmahaṃ, bhikkhave, addhamāsaṃ patisallīyituṃ; namhi kenaci upasaṅkamitabbo aññatra ekena piṇḍapātanīhārakenā’’ti.
अपरे पनाहु – ‘‘परूपवादविवज्जनत्थं एवं वत्वा पटिसल्लीनो’’ति। परे किर भगवन्तं उपवदिस्सन्ति – ‘‘अयं ‘सब्बञ्ञू, अहं सद्धम्मवरचक्कवत्ती’ति पटिजानमानो अत्तनोपि सावके अञ्ञमञ्ञं घातेन्ते निवारेतुं न सक्कोति। किमञ्ञं सक्खिस्सती’’ति? तत्थ पण्डिता वक्खन्ति – ‘‘भगवा पटिसल्लानमनुयुत्तो नयिमं पवत्तिं जानाति, कोचिस्स आरोचयितापि नत्थि, सचे जानेय्य अद्धा निवारेय्या’’ति। इदं पन इच्छामत्तं, पठममेवेत्थ कारणं। नास्सुधाति एत्थ ‘‘अस्सुधा’’ति पदपूरणमत्ते अवधारणत्थे वा निपातो; नेव कोचि भगवन्तं उपसङ्कमतीति अत्थो।
Apare panāhu – ‘‘parūpavādavivajjanatthaṃ evaṃ vatvā paṭisallīno’’ti. Pare kira bhagavantaṃ upavadissanti – ‘‘ayaṃ ‘sabbaññū, ahaṃ saddhammavaracakkavattī’ti paṭijānamāno attanopi sāvake aññamaññaṃ ghātente nivāretuṃ na sakkoti. Kimaññaṃ sakkhissatī’’ti? Tattha paṇḍitā vakkhanti – ‘‘bhagavā paṭisallānamanuyutto nayimaṃ pavattiṃ jānāti, kocissa ārocayitāpi natthi, sace jāneyya addhā nivāreyyā’’ti. Idaṃ pana icchāmattaṃ, paṭhamamevettha kāraṇaṃ. Nāssudhāti ettha ‘‘assudhā’’ti padapūraṇamatte avadhāraṇatthe vā nipāto; neva koci bhagavantaṃ upasaṅkamatīti attho.
अनेकेहि वण्णसण्ठानादीहि कारणेहि वोकारो अस्साति अनेकाकारवोकारो; अनेकाकारवोकिण्णो अनेककारणसम्मिस्सोति वुत्तं होति। को सो? असुभभावनानुयोगो, तं अनेकाकारवोकारं असुभभावनानुयोगं अनुयुत्ता विहरन्तीति युत्तपयुत्ता विहरन्ति। अट्टीयन्तीति सकेन कायेन अट्टा दुक्खिता होन्ति । हरायन्तीति लज्जन्ति। जिगुच्छन्तीति सञ्जातजिगुच्छा होन्ति। दहरोति तरुणो। युवाति योब्बनेन समन्नागतो। मण्डनकजातिकोति मण्डनकपकतिको। सीसंन्हातोति सीसेन सद्धिं न्हातो। दहरो युवाति चेत्थ दहरवचनेन पठमयोब्बनभावं दस्सेति। पठमयोब्बने हि सत्ता विसेसेन मण्डनकजातिका होन्ति। सीसंन्हातोति इमिना मण्डनानुयोगकालं। युवापि हि किञ्चि कम्मं कत्वा संकिलिट्ठसरीरो न मण्डनानुयुत्तो होति; सीसंन्हातो पन सो मण्डनमेवानुयुञ्जति। अहिकुणपादीनि दट्ठुम्पि न इच्छति। सो तस्मिं खणे अहिकुणपेन वा कुक्कुरकुणपेन वा मनुस्सकुणपेन वा कण्ठे आसत्तेन केनचिदेव पच्चत्थिकेन आनेत्वा कण्ठे बद्धेन पटिमुक्केन यथा अट्टीयेय्य हरायेय्य जिगुच्छेय्य; एवमेव ते भिक्खू सकेन कायेन अट्टीयन्ता हरायन्ता जिगुच्छन्ता सो विय पुरिसो तं कुणपं विगतच्छन्दरागताय अत्तनो कायं परिच्चजितुकामा हुत्वा सत्थं आदाय अत्तनापि अत्तानं जीविता वोरोपेन्ति। ‘‘त्वं मं जीविता वोरोपेहि; अहं त’’न्ति एवं अञ्ञमञ्ञम्पि जीविता वोरोपेन्ति।
Anekehi vaṇṇasaṇṭhānādīhi kāraṇehi vokāro assāti anekākāravokāro; anekākāravokiṇṇo anekakāraṇasammissoti vuttaṃ hoti. Ko so? Asubhabhāvanānuyogo, taṃ anekākāravokāraṃ asubhabhāvanānuyogaṃ anuyuttā viharantīti yuttapayuttā viharanti. Aṭṭīyantīti sakena kāyena aṭṭā dukkhitā honti . Harāyantīti lajjanti. Jigucchantīti sañjātajigucchā honti. Daharoti taruṇo. Yuvāti yobbanena samannāgato. Maṇḍanakajātikoti maṇḍanakapakatiko. Sīsaṃnhātoti sīsena saddhiṃ nhāto. Daharo yuvāti cettha daharavacanena paṭhamayobbanabhāvaṃ dasseti. Paṭhamayobbane hi sattā visesena maṇḍanakajātikā honti. Sīsaṃnhātoti iminā maṇḍanānuyogakālaṃ. Yuvāpi hi kiñci kammaṃ katvā saṃkiliṭṭhasarīro na maṇḍanānuyutto hoti; sīsaṃnhāto pana so maṇḍanamevānuyuñjati. Ahikuṇapādīni daṭṭhumpi na icchati. So tasmiṃ khaṇe ahikuṇapena vā kukkurakuṇapena vā manussakuṇapena vā kaṇṭhe āsattena kenacideva paccatthikena ānetvā kaṇṭhe baddhena paṭimukkena yathā aṭṭīyeyya harāyeyya jiguccheyya; evameva te bhikkhū sakena kāyena aṭṭīyantā harāyantā jigucchantā so viya puriso taṃ kuṇapaṃ vigatacchandarāgatāya attano kāyaṃ pariccajitukāmā hutvā satthaṃ ādāya attanāpi attānaṃ jīvitā voropenti. ‘‘Tvaṃ maṃ jīvitā voropehi; ahaṃ ta’’nti evaṃ aññamaññampi jīvitā voropenti.
मिगलण्डिकम्पि समणकुत्तकन्ति मिगलण्डिकोति तस्स नामं; समणकुत्तकोति समणवेसधारको। सो किर सिखामत्तं ठपेत्वा सीसं मुण्डेत्वा एकं कासावं निवासेत्वा एकं अंसे कत्वा विहारंयेव उपनिस्साय विघासादभावेन जीवति। तम्पि मिगलण्डिकं समणकुत्तकं उपसङ्कमित्वा एवं वदन्ति। साधूति आयाचनत्थे निपातो। नोति उपयोगबहुवचनं, साधु आवुसो अम्हे जीविता वोरोपेहीति वुत्तं होति। एत्थ च अरिया नेव पाणातिपातं करिंसु न समादपेसुं, न समनुञ्ञा अहेसुं। पुथुज्जना पन सब्बमकंसु। लोहितकन्ति लोहितमक्खितं। येन वग्गुमुदानदीति वग्गुमता लोकस्स पुञ्ञसम्मता नदी। सोपि किर ‘‘तं पापं तत्थ पवाहेस्सामी’’ति सञ्ञाय गतो, नदिया आनुभावेन अप्पमत्तकम्पि पापं पहीनं नाम नत्थि।
Migalaṇḍikampi samaṇakuttakanti migalaṇḍikoti tassa nāmaṃ; samaṇakuttakoti samaṇavesadhārako. So kira sikhāmattaṃ ṭhapetvā sīsaṃ muṇḍetvā ekaṃ kāsāvaṃ nivāsetvā ekaṃ aṃse katvā vihāraṃyeva upanissāya vighāsādabhāvena jīvati. Tampi migalaṇḍikaṃ samaṇakuttakaṃ upasaṅkamitvā evaṃ vadanti. Sādhūti āyācanatthe nipāto. Noti upayogabahuvacanaṃ, sādhu āvuso amhe jīvitā voropehīti vuttaṃ hoti. Ettha ca ariyā neva pāṇātipātaṃ kariṃsu na samādapesuṃ, na samanuññā ahesuṃ. Puthujjanā pana sabbamakaṃsu. Lohitakanti lohitamakkhitaṃ. Yena vaggumudānadīti vaggumatā lokassa puññasammatā nadī. Sopi kira ‘‘taṃ pāpaṃ tattha pavāhessāmī’’ti saññāya gato, nadiyā ānubhāvena appamattakampi pāpaṃ pahīnaṃ nāma natthi.
१६३. अहुदेव कुक्कुच्चन्ति तेसु किर भिक्खूसु केनचिपि कायविकारो वा वचीविकारो वा न कतो, सब्बे सता सम्पजाना दक्खिणेन पस्सेन निपज्जिंसु। तं अनुस्सरतो तस्स कुक्कुच्चं अहोसियेव। अहु विप्पटिसारोति तस्सेव कुक्कुच्चस्स सभावनियमनत्थमेतं वुत्तं । विप्पटिसारकुक्कुच्चं अहोसि, न विनयकुक्कुच्चन्ति। अलाभा वत मेतिआदि कुक्कुच्चस्स पवत्तिआकारदस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ अलाभा वत मेति आयतिं दानि मम हितसुखलाभा नाम नत्थीति अनुत्थुनाति। ‘‘न वत मे लाभा’’तिइमिना पन तमेवत्थं दळ्हं करोति। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – सचेपि कोचि ‘‘लाभा ते’’ति वदेय्य, तं मिच्छा, न वत मे लाभाति। दुल्लद्धं वत मेति कुसलानुभावेन लद्धम्पि इदं मनुस्सत्तं दुल्लद्धं वत मे। न वत मे सुलद्धन्तिइमिना पन तमेवत्थं दळ्हं करोति। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – सचेपि कोचि ‘‘सुलद्धं ते’’ति वदेय्य, तं मिच्छा; न वत मे सुलद्धन्ति। अपुञ्ञं पसुतन्ति अपुञ्ञं उपचितं जनितं वा। कस्माति चे? योहं भिक्खू…पे॰… वोरोपेसिन्ति । तस्सत्थो – यो अहं सीलवन्ते ताय एव सीलवन्तताय कल्याणधम्मे उत्तमधम्मे सेट्ठधम्मे भिक्खू जीविता वोरोपेसिन्ति।
163.Ahudeva kukkuccanti tesu kira bhikkhūsu kenacipi kāyavikāro vā vacīvikāro vā na kato, sabbe satā sampajānā dakkhiṇena passena nipajjiṃsu. Taṃ anussarato tassa kukkuccaṃ ahosiyeva. Ahu vippaṭisāroti tasseva kukkuccassa sabhāvaniyamanatthametaṃ vuttaṃ . Vippaṭisārakukkuccaṃ ahosi, na vinayakukkuccanti. Alābhā vata metiādi kukkuccassa pavattiākāradassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha alābhā vata meti āyatiṃ dāni mama hitasukhalābhā nāma natthīti anutthunāti. ‘‘Na vata me lābhā’’tiiminā pana tamevatthaṃ daḷhaṃ karoti. Ayañhettha adhippāyo – sacepi koci ‘‘lābhā te’’ti vadeyya, taṃ micchā, na vata me lābhāti. Dulladdhaṃ vata meti kusalānubhāvena laddhampi idaṃ manussattaṃ dulladdhaṃ vata me. Na vata me suladdhantiiminā pana tamevatthaṃ daḷhaṃ karoti. Ayañhettha adhippāyo – sacepi koci ‘‘suladdhaṃ te’’ti vadeyya, taṃ micchā; na vata me suladdhanti. Apuññaṃ pasutanti apuññaṃ upacitaṃ janitaṃ vā. Kasmāti ce? Yohaṃ bhikkhū…pe… voropesinti . Tassattho – yo ahaṃ sīlavante tāya eva sīlavantatāya kalyāṇadhamme uttamadhamme seṭṭhadhamme bhikkhū jīvitā voropesinti.
अञ्ञतरा मारकायिकाति नामवसेन अपाकटा एका भुम्मदेवता मिच्छादिट्ठिका मारपक्खिका मारस्सनुवत्तिका ‘‘एवमयं मारधेय्यं मारविसयं नातिक्कमिस्सती’’ति चिन्तेत्वा सब्बाभरणविभूसिता हुत्वा अत्तनो आनुभावं दस्सयमाना अभिज्जमाने उदके पथवीतले चङ्कममाना विय आगन्त्वा मिगलण्डिकं समणकुत्तकं एतदवोच। साधु साधूति सम्पहंसनत्थे निपातो; तस्मा एव द्विवचनं कतं। अतिण्णे तारेसीति संसारतो अतिण्णे इमिना जीवितावोरोपनेन तारेसि परिमोचेसीति। अयं किर एतिस्सा देवताय बालाय दुम्मेधाय लद्धि ‘‘ये न मता, ते संसारतो न मुत्ता। ये मता, ते मुत्ता’’ति। तस्मा संसारमोचकमिलक्खा विय एवंलद्धिका हुत्वा तम्पि तत्थ नियोजेन्ती एवमाह। अथ खो मिगलण्डिको समणकुत्तको ताव भुसं उप्पन्नविप्पटिसारोपि तं देवताय आनुभावं दिस्वा ‘‘अयं देवता एवमाह – अद्धा इमिना अत्थेन एवमेव भवितब्ब’’न्ति निट्ठं गन्त्वा ‘‘लाभा किर मे’’तिआदीनि परिकित्तयन्तो। विहारेन विहारं परिवेणेन परिवेणं उपसङ्कमित्वा एवं वदेतीति तं तं विहारञ्च परिवेणञ्च उपसङ्कमित्वा द्वारं विवरित्वा अन्तो पविसित्वा भिक्खू एवं वदति – ‘‘को अतिण्णो, कं तारेमी’’ति?
Aññatarā mārakāyikāti nāmavasena apākaṭā ekā bhummadevatā micchādiṭṭhikā mārapakkhikā mārassanuvattikā ‘‘evamayaṃ māradheyyaṃ māravisayaṃ nātikkamissatī’’ti cintetvā sabbābharaṇavibhūsitā hutvā attano ānubhāvaṃ dassayamānā abhijjamāne udake pathavītale caṅkamamānā viya āgantvā migalaṇḍikaṃ samaṇakuttakaṃ etadavoca. Sādhu sādhūti sampahaṃsanatthe nipāto; tasmā eva dvivacanaṃ kataṃ. Atiṇṇe tāresīti saṃsārato atiṇṇe iminā jīvitāvoropanena tāresi parimocesīti. Ayaṃ kira etissā devatāya bālāya dummedhāya laddhi ‘‘ye na matā, te saṃsārato na muttā. Ye matā, te muttā’’ti. Tasmā saṃsāramocakamilakkhā viya evaṃladdhikā hutvā tampi tattha niyojentī evamāha. Atha kho migalaṇḍiko samaṇakuttako tāva bhusaṃ uppannavippaṭisāropi taṃ devatāya ānubhāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ devatā evamāha – addhā iminā atthena evameva bhavitabba’’nti niṭṭhaṃ gantvā ‘‘lābhā kira me’’tiādīni parikittayanto. Vihārena vihāraṃ pariveṇena pariveṇaṃ upasaṅkamitvā evaṃ vadetīti taṃ taṃ vihārañca pariveṇañca upasaṅkamitvā dvāraṃ vivaritvā anto pavisitvā bhikkhū evaṃ vadati – ‘‘ko atiṇṇo, kaṃ tāremī’’ti?
होतियेव भयन्ति मरणं पटिच्च चित्तुत्रासो होति। होति छम्भितत्तन्ति हदयमंसं आदिं कत्वा तस्मा सरीरचलनं होति; अतिभयेन थद्धसरीरत्तन्तिपि एके, थम्भितत्तञ्हि छम्भितत्तन्ति वुच्चति। लोमहंसोति उद्धंठितलोमता, खीणासवा पन सत्तसुञ्ञताय सुदिट्ठत्ता मरणकसत्तमेव न पस्सन्ति, तस्मा तेसं सब्बम्पेतं नाहोसीति वेदितब्बं। एकम्पि भिक्खुं द्वेपि…पे॰… सट्ठिम्पि भिक्खू एकाहेन जीविता वोरोपेसीति एवं गणनवसेन सब्बानिपि तानि पञ्च भिक्खुसतानि जीविता वोरोपेसि।
Hotiyevabhayanti maraṇaṃ paṭicca cittutrāso hoti. Hoti chambhitattanti hadayamaṃsaṃ ādiṃ katvā tasmā sarīracalanaṃ hoti; atibhayena thaddhasarīrattantipi eke, thambhitattañhi chambhitattanti vuccati. Lomahaṃsoti uddhaṃṭhitalomatā, khīṇāsavā pana sattasuññatāya sudiṭṭhattā maraṇakasattameva na passanti, tasmā tesaṃ sabbampetaṃ nāhosīti veditabbaṃ. Ekampi bhikkhuṃ dvepi…pe… saṭṭhimpi bhikkhū ekāhena jīvitā voropesīti evaṃ gaṇanavasena sabbānipi tāni pañca bhikkhusatāni jīvitā voropesi.
१६४. पटिसल्लाना वुट्ठितोति तेसं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं जीवितक्खयपत्तभावं ञत्वा ततो एकीभावतो वुट्ठितो जानन्तोपि अजानन्तो विय कथासमुट्ठापनत्थं आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि। किं नु खो आनन्द तनुभूतो विय भिक्खुसङ्घोति आनन्द इतो पुब्बे बहू भिक्खू एकतो उपट्ठानं आगच्छन्ति, उद्देसं परिपुच्छं गण्हन्ति सज्झायन्ति, एकपज्जोतो विय आरामो दिस्सति, इदानि पन अद्धमासमत्तस्स अच्चयेन तनुभूतो विय तनुको मन्दो अप्पको विरळविरळो विय जातो भिक्खुसङ्घो। किन्नु खो कारणं, किं दिसासु पक्कन्ता भिक्खूति?
164.Paṭisallānā vuṭṭhitoti tesaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ jīvitakkhayapattabhāvaṃ ñatvā tato ekībhāvato vuṭṭhito jānantopi ajānanto viya kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi. Kiṃ nu kho ānanda tanubhūto viya bhikkhusaṅghoti ānanda ito pubbe bahū bhikkhū ekato upaṭṭhānaṃ āgacchanti, uddesaṃ paripucchaṃ gaṇhanti sajjhāyanti, ekapajjoto viya ārāmo dissati, idāni pana addhamāsamattassa accayena tanubhūto viya tanuko mando appako viraḷaviraḷo viya jāto bhikkhusaṅgho. Kinnu kho kāraṇaṃ, kiṃ disāsu pakkantā bhikkhūti?
अथायस्मा आनन्दो कम्मविपाकेन तेसं जीवितक्खयप्पत्तिं असल्लक्खेन्तो असुभकम्मट्ठानानुयोगपच्चया पन सल्लक्खेन्तो ‘‘तथा हि पन भन्ते भगवा’’तिआदिं वत्वा भिक्खूनं अरहत्तप्पत्तिया अञ्ञं कम्मट्ठानं याचन्तो ‘‘साधु भन्ते भगवा’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – साधु भन्ते भगवा अञ्ञं कारणं आचिक्खतु, येन भिक्खुसङ्घो अरहत्ते पतिट्ठहेय्य; महासमुद्दं ओरोहणतित्थानि विय हि अञ्ञानिपि दसानुस्सतिदसकसिणचतुधातुववत्थानब्रह्मविहारानापानसतिप्पभेदानि बहूनि निब्बानोरोहणकम्मट्ठानानि सन्ति। तेसु भगवा भिक्खू समस्सासेत्वा अञ्ञतरं कम्मट्ठानं आचिक्खतूति अधिप्पायो।
Athāyasmā ānando kammavipākena tesaṃ jīvitakkhayappattiṃ asallakkhento asubhakammaṭṭhānānuyogapaccayā pana sallakkhento ‘‘tathā hi pana bhante bhagavā’’tiādiṃ vatvā bhikkhūnaṃ arahattappattiyā aññaṃ kammaṭṭhānaṃ yācanto ‘‘sādhu bhante bhagavā’’tiādimāha. Tassattho – sādhu bhante bhagavā aññaṃ kāraṇaṃ ācikkhatu, yena bhikkhusaṅgho arahatte patiṭṭhaheyya; mahāsamuddaṃ orohaṇatitthāni viya hi aññānipi dasānussatidasakasiṇacatudhātuvavatthānabrahmavihārānāpānasatippabhedāni bahūni nibbānorohaṇakammaṭṭhānāni santi. Tesu bhagavā bhikkhū samassāsetvā aññataraṃ kammaṭṭhānaṃ ācikkhatūti adhippāyo.
अथ भगवा तथा कातुकामो थेरं उय्योजेन्तो ‘‘तेनहानन्दा’’तिआदिमाह। तत्थ वेसालिं उपनिस्सायाति वेसालिं उपनिस्साय समन्ता गावुतेपि अद्धयोजनेपि यावतिका भिक्खू विहरन्ति , ते सब्बे सन्निपातेहीति अत्थो। ते सब्बे उपट्ठानसालायं सन्निपातेत्वाति अत्तना गन्तुं युत्तट्ठानं सयं गन्त्वा अञ्ञत्थ दहरभिक्खू पहिणित्वा मुहुत्तेनेव अनवसेसे भिक्खू उपट्ठानसालायं समूहं कत्वा। यस्स दानि भन्ते भगवा कालं मञ्ञतीति एत्थ अयमधिप्पायो – भगवा भिक्खुसङ्घो सन्निपतितो एस कालो भिक्खूनं धम्मकथं कातुं, अनुसासनिं दातुं, इदानि यस्स तुम्हे कालं जानाथ, तं कत्तब्बन्ति।
Atha bhagavā tathā kātukāmo theraṃ uyyojento ‘‘tenahānandā’’tiādimāha. Tattha vesāliṃ upanissāyāti vesāliṃ upanissāya samantā gāvutepi addhayojanepi yāvatikā bhikkhū viharanti , te sabbe sannipātehīti attho. Te sabbe upaṭṭhānasālāyaṃ sannipātetvāti attanā gantuṃ yuttaṭṭhānaṃ sayaṃ gantvā aññattha daharabhikkhū pahiṇitvā muhutteneva anavasese bhikkhū upaṭṭhānasālāyaṃ samūhaṃ katvā. Yassa dāni bhante bhagavā kālaṃ maññatīti ettha ayamadhippāyo – bhagavā bhikkhusaṅgho sannipatito esa kālo bhikkhūnaṃ dhammakathaṃ kātuṃ, anusāsaniṃ dātuṃ, idāni yassa tumhe kālaṃ jānātha, taṃ kattabbanti.
आनापानस्सतिसमाधिकथा
Ānāpānassatisamādhikathā
१६५. अथ खो भगवा…पे॰… भिक्खू आमन्तेसि – अयम्पि खो भिक्खवेति आमन्तेत्वा च पन भिक्खूनं अरहत्तप्पत्तिया पुब्बे आचिक्खितअसुभकम्मट्ठानतो अञ्ञं परियायं आचिक्खन्तो ‘‘आनापानस्सतिसमाधी’’ति आह।
165. Atha kho bhagavā…pe… bhikkhū āmantesi – ayampi kho bhikkhaveti āmantetvā ca pana bhikkhūnaṃ arahattappattiyā pubbe ācikkhitaasubhakammaṭṭhānato aññaṃ pariyāyaṃ ācikkhanto ‘‘ānāpānassatisamādhī’’ti āha.
इदानि यस्मा भगवता भिक्खूनं सन्तपणीतकम्मट्ठानदस्सनत्थमेव अयं पाळि वुत्ता, तस्मा अपरिहापेत्वा अत्थयोजनाक्कमं एत्थ वण्णनं करिस्सामि। तत्र ‘‘अयम्पि खो भिक्खवे’’ति इमस्स ताव पदस्स अयं योजना – भिक्खवे न केवलं असुभभावनायेव किलेसप्पहानाय संवत्तति, अपिच अयम्पि खो आनापानस्सतिसमाधि…पे॰… वूपसमेतीति।
Idāni yasmā bhagavatā bhikkhūnaṃ santapaṇītakammaṭṭhānadassanatthameva ayaṃ pāḷi vuttā, tasmā aparihāpetvā atthayojanākkamaṃ ettha vaṇṇanaṃ karissāmi. Tatra ‘‘ayampi kho bhikkhave’’ti imassa tāva padassa ayaṃ yojanā – bhikkhave na kevalaṃ asubhabhāvanāyeva kilesappahānāya saṃvattati, apica ayampi kho ānāpānassatisamādhi…pe… vūpasametīti.
अयं पनेत्थ अत्थवण्णना – आनापानस्सतीति अस्सासपस्सासपरिग्गाहिका सति। वुत्तञ्हेतं पटिसम्भिदायं –
Ayaṃ panettha atthavaṇṇanā – ānāpānassatīti assāsapassāsapariggāhikā sati. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ –
‘‘आनन्ति अस्सासो, नो पस्सासो। अपानन्ति पस्सासो, नो अस्सासो। अस्सासवसेन उपट्ठानं सति, पस्सासवसेन उपट्ठानं सति। यो अस्ससति तस्सुपट्ठाति, यो पस्ससति तस्सुपट्ठाती’’ति (पटि॰ म॰ १.१६०)।
‘‘Ānanti assāso, no passāso. Apānanti passāso, no assāso. Assāsavasena upaṭṭhānaṃ sati, passāsavasena upaṭṭhānaṃ sati. Yo assasati tassupaṭṭhāti, yo passasati tassupaṭṭhātī’’ti (paṭi. ma. 1.160).
समाधीति ताय आनापानपरिग्गाहिकाय सतिया सद्धिं उप्पन्ना चित्तेकग्गता; समाधिसीसेन चायं देसना, न सतिसीसेन। तस्मा आनापानस्सतिया युत्तो समाधि आनापानस्सतिसमाधि, आनापानस्सतियं वा समाधि आनापानस्सतिसमाधीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। भावितोति उप्पादितो वड्ढितो च। बहुलीकतोति पुनप्पुनं कतो। सन्तो चेव पणीतो चाति सन्तो चेव पणीतो चेव, उभयत्थ एवसद्देन नियमो वेदितब्बो। किं वुत्तं होति? अयञ्हि यथा असुभकम्मट्ठानं केवलं पटिवेधवसेन सन्तञ्च पणीतञ्च ओळारिकारम्मणत्ता पन पटिकूलारम्मणत्ता च आरम्मणवसेन नेव सन्तं न पणीतं, न एवं केनचि परियायेन असन्तो वा अप्पणीतो वा, अपिच खो आरम्मणसन्ततायपि सन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिवेधसङ्खातअङ्गसन्ततायपि आरम्मणप्पणीततायपि पणीतो अतित्तिकरो अङ्गप्पणीततायपीति। तेन वुत्तं – ‘‘सन्तो चेव पणीतो चा’’ति।
Samādhīti tāya ānāpānapariggāhikāya satiyā saddhiṃ uppannā cittekaggatā; samādhisīsena cāyaṃ desanā, na satisīsena. Tasmā ānāpānassatiyā yutto samādhi ānāpānassatisamādhi, ānāpānassatiyaṃ vā samādhi ānāpānassatisamādhīti evamettha attho veditabbo. Bhāvitoti uppādito vaḍḍhito ca. Bahulīkatoti punappunaṃ kato. Santo ceva paṇīto cāti santo ceva paṇīto ceva, ubhayattha evasaddena niyamo veditabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ayañhi yathā asubhakammaṭṭhānaṃ kevalaṃ paṭivedhavasena santañca paṇītañca oḷārikārammaṇattā pana paṭikūlārammaṇattā ca ārammaṇavasena neva santaṃ na paṇītaṃ, na evaṃ kenaci pariyāyena asanto vā appaṇīto vā, apica kho ārammaṇasantatāyapi santo vūpasanto nibbuto paṭivedhasaṅkhātaaṅgasantatāyapi ārammaṇappaṇītatāyapi paṇīto atittikaro aṅgappaṇītatāyapīti. Tena vuttaṃ – ‘‘santo ceva paṇīto cā’’ti.
असेचनको च सुखो च विहारोति एत्थ पन नास्स सेचनन्ति असेचनको अनासित्तको अब्बोकिण्णो पाटेक्को आवेणिको, नत्थेत्थ परिकम्मेन वा उपचारेन वा सन्तता आदिमनसिकारतो पभुति अत्तनो सभावेनेव सन्तो च पणीतो चाति अत्थो। केचि पन असेचनकोति अनासित्तको ओजवन्तो सभावेनेव मधुरोति वदन्ति। एवमयं असेचनको च अप्पितप्पितक्खणे कायिकचेतसिकसुखप्पटिलाभाय संवत्तनतो सुखो च विहारोति वेदितब्बो।
Asecanako ca sukho ca vihāroti ettha pana nāssa secananti asecanako anāsittako abbokiṇṇo pāṭekko āveṇiko, natthettha parikammena vā upacārena vā santatā ādimanasikārato pabhuti attano sabhāveneva santo ca paṇīto cāti attho. Keci pana asecanakoti anāsittako ojavanto sabhāveneva madhuroti vadanti. Evamayaṃ asecanako ca appitappitakkhaṇe kāyikacetasikasukhappaṭilābhāya saṃvattanato sukho ca vihāroti veditabbo.
उप्पन्नुप्पन्नेति अविक्खम्भिते अविक्खम्भिते। पापकेति लामके। अकुसले धम्मेति अकोसल्लसम्भूते धम्मे। ठानसो अन्तरधापेतीति खणेनेव अन्तरधापेति विक्खम्भेति। वूपसमेतीति सुट्ठु उपसमेति, निब्बेधभागियत्ता वा अनुपुब्बेन अरियमग्गवुड्ढिप्पतो समुच्छिन्दति पटिप्पस्सम्भेतीतिपि अत्थो।
Uppannuppanneti avikkhambhite avikkhambhite. Pāpaketi lāmake. Akusale dhammeti akosallasambhūte dhamme. Ṭhānaso antaradhāpetīti khaṇeneva antaradhāpeti vikkhambheti. Vūpasametīti suṭṭhu upasameti, nibbedhabhāgiyattā vā anupubbena ariyamaggavuḍḍhippato samucchindati paṭippassambhetītipi attho.
सेय्यथापीति ओपम्मनिदस्सनमेतं। गिम्हानं पच्छिमे मासेति आसाळ्हमासे। ऊहतं रजोजल्लन्ति अद्धमासे वातातपसुक्खाय गोमहिंसादिपादप्पहारसम्भिन्नाय पथविया उद्धं हतं ऊहतं आकासे समुट्ठितं रजञ्च रेणुञ्च। महा अकालमेघोति सब्बं नभं अज्झोत्थरित्वा उट्ठितो आसाळ्हजुण्हपक्खे सकलं अद्धमासं वस्सनकमेघो। सो हि असम्पत्ते वस्सकाले उप्पन्नत्ता अकालमेघोति इधाधिप्पेतो। ठानसो अन्तरधापेति वूपसमेतीति खणेनेव अदस्सनं नेति, पथवियं सन्निसीदापेति। एवमेव खोति ओपम्मसम्पटिपादनमेतं। ततो परं वुत्तनयमेव।
Seyyathāpīti opammanidassanametaṃ. Gimhānaṃ pacchime māseti āsāḷhamāse. Ūhataṃ rajojallanti addhamāse vātātapasukkhāya gomahiṃsādipādappahārasambhinnāya pathaviyā uddhaṃ hataṃ ūhataṃ ākāse samuṭṭhitaṃ rajañca reṇuñca. Mahā akālameghoti sabbaṃ nabhaṃ ajjhottharitvā uṭṭhito āsāḷhajuṇhapakkhe sakalaṃ addhamāsaṃ vassanakamegho. So hi asampatte vassakāle uppannattā akālameghoti idhādhippeto. Ṭhānaso antaradhāpeti vūpasametīti khaṇeneva adassanaṃ neti, pathaviyaṃ sannisīdāpeti. Evameva khoti opammasampaṭipādanametaṃ. Tato paraṃ vuttanayameva.
इदानि कथं भावितो च भिक्खवे आनापानस्सतिसमाधीति एत्थ कथन्ति आनापानस्सतिसमाधिभावनं नानप्पकारतो वित्थारेतुकम्यतापुच्छा। भावितो च भिक्खवे आनापानस्सतिसमाधीति नानप्पकारतो वित्थारेतुकम्यताय पुट्ठधम्मनिदस्सनं । एस नयो दुतियपदेपि। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – भिक्खवे केनपकारेन केनाकारेन केन विधिना भावितो आनापानस्सतिसमाधि केनपकारेन बहुलीकतो सन्तो चेव…पे॰… वूपसमेतीति।
Idāni kathaṃ bhāvito ca bhikkhave ānāpānassatisamādhīti ettha kathanti ānāpānassatisamādhibhāvanaṃ nānappakārato vitthāretukamyatāpucchā. Bhāvito ca bhikkhave ānāpānassatisamādhīti nānappakārato vitthāretukamyatāya puṭṭhadhammanidassanaṃ . Esa nayo dutiyapadepi. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – bhikkhave kenapakārena kenākārena kena vidhinā bhāvito ānāpānassatisamādhi kenapakārena bahulīkato santo ceva…pe… vūpasametīti.
इदानि तमत्थं वित्थारेन्तो ‘‘इध भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ इध भिक्खवे भिक्खूति भिक्खवे इमस्मिं सासने भिक्खु। अयञ्हेत्थ इधसद्दो सब्बप्पकारआनापानस्सतिसमाधिनिब्बत्तकस्स पुग्गलस्स सन्निस्सयभूतसासनपरिदीपनो अञ्ञसासनस्स तथाभावपटिसेधनो च। वुत्तञ्हेतं – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे॰… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९)। तेन वुत्तं – ‘‘इमस्मिं सासने भिक्खू’’ति।
Idāni tamatthaṃ vitthārento ‘‘idha bhikkhave’’tiādimāha. Tattha idha bhikkhave bhikkhūti bhikkhave imasmiṃ sāsane bhikkhu. Ayañhettha idhasaddo sabbappakāraānāpānassatisamādhinibbattakassa puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpano aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttañhetaṃ – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo…pe… suññā parappavādā samaṇebhi aññehī’’ti (ma. ni. 1.139). Tena vuttaṃ – ‘‘imasmiṃ sāsane bhikkhū’’ti.
अरञ्ञगतो वा…पे॰… सुञ्ञागारगतो वाति इदमस्स आनापानस्सतिसमाधिभावनानुरूपसेनासनपरिग्गहपरिदीपनं। इमस्स हि भिक्खुनो दीघरत्तं रूपादीसु आरम्मणेसु अनुविसटं चित्तं आनापानस्सतिसमाधिआरम्मणं अभिरुहितुं न इच्छति। कूटगोणयुत्तरथो विय उप्पथमेव धावति। तस्मा सेय्यथापि नाम गोपो कूटधेनुया सब्बं खीरं पिवित्वा वड्ढितं कूटवच्छं दमेतुकामो धेनुतो अपनेत्वा एकमन्ते महन्तं थम्भं निखणित्वा तत्थ योत्तेन बन्धेय्य। अथस्स सो वच्छो इतो चितो च विप्फन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तो तमेव थम्भं उपनिसीदेय्य वा उपनिपज्जेय्य वा; एवमेव इमिनापि भिक्खुना दीघरत्तं रूपारम्मणादिरसपानवड्ढितं दुट्ठचित्तं दमेतुकामेन रूपादिआरम्मणतो अपनेत्वा अरञ्ञं वा…पे॰… सुञ्ञागारं वा पवेसेत्वा तत्थ अस्सासपस्सासथम्भे सतियोत्तेन बन्धितब्बं। एवमस्स तं चित्तं इतो चितो च विप्फन्दित्वापि पुब्बे आचिण्णारम्मणं अलभमानं सतियोत्तं छिन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तं तमेवारम्मणं उपचारप्पनावसेन उपनिसीदति चेव उपनिपज्जति च। तेनाहु पोराणा –
Araññagato vā…pe… suññāgāragato vāti idamassa ānāpānassatisamādhibhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanaṃ. Imassa hi bhikkhuno dīgharattaṃ rūpādīsu ārammaṇesu anuvisaṭaṃ cittaṃ ānāpānassatisamādhiārammaṇaṃ abhiruhituṃ na icchati. Kūṭagoṇayuttaratho viya uppathameva dhāvati. Tasmā seyyathāpi nāma gopo kūṭadhenuyā sabbaṃ khīraṃ pivitvā vaḍḍhitaṃ kūṭavacchaṃ dametukāmo dhenuto apanetvā ekamante mahantaṃ thambhaṃ nikhaṇitvā tattha yottena bandheyya. Athassa so vaccho ito cito ca vipphanditvā palāyituṃ asakkonto tameva thambhaṃ upanisīdeyya vā upanipajjeyya vā; evameva imināpi bhikkhunā dīgharattaṃ rūpārammaṇādirasapānavaḍḍhitaṃ duṭṭhacittaṃ dametukāmena rūpādiārammaṇato apanetvā araññaṃ vā…pe… suññāgāraṃ vā pavesetvā tattha assāsapassāsathambhe satiyottena bandhitabbaṃ. Evamassa taṃ cittaṃ ito cito ca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṃ alabhamānaṃ satiyottaṃ chinditvā palāyituṃ asakkontaṃ tamevārammaṇaṃ upacārappanāvasena upanisīdati ceva upanipajjati ca. Tenāhu porāṇā –
‘‘यथा थम्भे निबन्धेय्य, वच्छं दम्मं नरो इध।
‘‘Yathā thambhe nibandheyya, vacchaṃ dammaṃ naro idha;
बन्धेय्येवं सकं चित्तं, सतियारम्मणे दळ्ह’’न्ति॥ (विसुद्धि॰ १.२१७; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७४; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०७; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१६३)।
Bandheyyevaṃ sakaṃ cittaṃ, satiyārammaṇe daḷha’’nti. (visuddhi. 1.217; dī. ni. aṭṭha. 2.374; ma. ni. aṭṭha. 1.107; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.163);
एवमस्सेतं सेनासनं भावनानुरूपं होति। तेन वुत्तं – ‘‘इदमस्स आनापानस्सतिसमआधिभावनानुरूपसेनासनपरिग्गहपरिदीपन’’न्ति।
Evamassetaṃ senāsanaṃ bhāvanānurūpaṃ hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘idamassa ānāpānassatisamaādhibhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpana’’nti.
अथ वा यस्मा इदं कम्मट्ठानप्पभेदे मुद्धभूतं सब्बञ्ञुबुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं विसेसाधिगमदिट्ठधम्मसुखविहारपदट्ठानं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं इत्थिपुरिसहत्थिअस्सादिसद्दसमाकुलं गामन्तं अपरिच्चजित्वा न सुकरं सम्पादेतुं, सद्दकण्टकत्ता झानस्स। अगामके पन अरञ्ञे सुकरं योगावचरेन इदं कम्मट्ठानं परिग्गहेत्वा आनापानचतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा तदेव च पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसित्वा अग्गफलं अरहत्तं सम्पापुणितुं, तस्मास्स अनुरूपंसेनासनं दस्सेन्तो भगवा ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह।
Atha vā yasmā idaṃ kammaṭṭhānappabhede muddhabhūtaṃ sabbaññubuddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ itthipurisahatthiassādisaddasamākulaṃ gāmantaṃ apariccajitvā na sukaraṃ sampādetuṃ, saddakaṇṭakattā jhānassa. Agāmake pana araññe sukaraṃ yogāvacarena idaṃ kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattetvā tadeva ca pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ sampāpuṇituṃ, tasmāssa anurūpaṃsenāsanaṃ dassento bhagavā ‘‘araññagato vā’’tiādimāha.
वत्थुविज्जाचरियो विय हि भगवा, सो यथा वत्थुविज्जाचरियो नगरभूमिं पस्सित्वा सुट्ठु उपपरिक्खित्वा ‘‘एत्थ नगरं मापेथा’’ति उपदिसति, सोत्थिना च नगरे निट्ठिते राजकुलतो महासक्कारं लभति; एवमेव योगावचरस्स अनुरूपसेनासनं उपपरिक्खित्वा एत्थ कम्मट्ठानं अनुयुञ्जितब्बन्ति उपदिसति। ततो तत्थ कम्मट्ठानं अनुयुत्तेन योगिना कमेन अरहत्ते पत्ते ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति महन्तं सक्कारं लभति। अयं पन भिक्खु ‘‘दीपिसदिसो’’ति वुच्चति। यथा हि महादीपिराजा अरञ्ञे तिणगहनं वा वनगहनं वा पब्बतगहनं वा निस्साय निलीयित्वा वनमहिंसगोकण्णसूकरादयो मिगे गण्हाति; एवमेवायं अरञ्ञादीसु कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तो भिक्खु यथाक्कमेन सोतापत्तिसकदागामिअनागामिअरहत्तमग्गे चेव अरियफलञ्च गण्हातीति वेदितब्बो। तेनाहु पोराणा –
Vatthuvijjācariyo viya hi bhagavā, so yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṃ passitvā suṭṭhu upaparikkhitvā ‘‘ettha nagaraṃ māpethā’’ti upadisati, sotthinā ca nagare niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṃ labhati; evameva yogāvacarassa anurūpasenāsanaṃ upaparikkhitvā ettha kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabbanti upadisati. Tato tattha kammaṭṭhānaṃ anuyuttena yoginā kamena arahatte patte ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti mahantaṃ sakkāraṃ labhati. Ayaṃ pana bhikkhu ‘‘dīpisadiso’’ti vuccati. Yathā hi mahādīpirājā araññe tiṇagahanaṃ vā vanagahanaṃ vā pabbatagahanaṃ vā nissāya nilīyitvā vanamahiṃsagokaṇṇasūkarādayo mige gaṇhāti; evamevāyaṃ araññādīsu kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto bhikkhu yathākkamena sotāpattisakadāgāmianāgāmiarahattamagge ceva ariyaphalañca gaṇhātīti veditabbo. Tenāhu porāṇā –
‘‘यथापि दीपिको नाम, निलीयित्वा गण्हती मिगे।
‘‘Yathāpi dīpiko nāma, nilīyitvā gaṇhatī mige;
तथेवायं बुद्धपुत्तो, युत्तयोगो विपस्सको।
Tathevāyaṃ buddhaputto, yuttayogo vipassako;
अरञ्ञं पविसित्वान, गण्हाति फलमुत्तम’’न्ति॥ (मि॰ प॰ ६.१.५)।
Araññaṃ pavisitvāna, gaṇhāti phalamuttama’’nti. (mi. pa. 6.1.5);
तेनस्स परक्कमजवयोग्गभूमिं अरञ्ञसेनासनं दस्सेन्तो भगवा ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह।
Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṃ araññasenāsanaṃ dassento bhagavā ‘‘araññagato vā’’tiādimāha.
तत्थ अरञ्ञगतो वाति अरञ्ञन्ति ‘‘निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति (विभ॰ ५२९) च ‘‘आरञ्ञकं नाम सेनासनं पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति (पारा॰ ६५३) च एवं वुत्तलक्खणेसु अरञ्ञेसु अनुरूपं यंकिञ्चि पविवेकसुखं अरञ्ञं गतो। रुक्खमूलगतो वाति रुक्खसमीपं गतो। सुञ्ञागारगतो वाति सुञ्ञं विवित्तोकासं गतो। एत्थ च ठपेत्वा अरञ्ञञ्च रुक्खमूलञ्च अवसेससत्तविधसेनासनगतोपि सुञ्ञागारगतोति वत्तुं वट्टति। एवमस्स उतुत्तयानुकूलं धातुचरियानुकूलञ्च आनापानस्सतिभावनानुरूपं सेनासनं उपदिसित्वा अलीनानुद्धच्चपक्खिकं सन्तमिरियापथं उपदिसन्तो ‘‘निसीदती’’ति आह। अथस्स निसज्जाय दळ्हभावं अस्सासपस्सासानं पवत्तनसुखतं आरम्मणपरिग्गहूपायञ्च दस्सेन्तो ‘‘पल्लङ्कं आभुजित्वा’’तिआदिमाह।
Tattha araññagato vāti araññanti ‘‘nikkhamitvā bahi indakhīlā sabbametaṃ arañña’’nti (vibha. 529) ca ‘‘āraññakaṃ nāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pārā. 653) ca evaṃ vuttalakkhaṇesu araññesu anurūpaṃ yaṃkiñci pavivekasukhaṃ araññaṃ gato. Rukkhamūlagato vāti rukkhasamīpaṃ gato. Suññāgāragato vāti suññaṃ vivittokāsaṃ gato. Ettha ca ṭhapetvā araññañca rukkhamūlañca avasesasattavidhasenāsanagatopi suññāgāragatoti vattuṃ vaṭṭati. Evamassa ututtayānukūlaṃ dhātucariyānukūlañca ānāpānassatibhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ upadisitvā alīnānuddhaccapakkhikaṃ santamiriyāpathaṃ upadisanto ‘‘nisīdatī’’ti āha. Athassa nisajjāya daḷhabhāvaṃ assāsapassāsānaṃ pavattanasukhataṃ ārammaṇapariggahūpāyañca dassento ‘‘pallaṅkaṃ ābhujitvā’’tiādimāha.
तत्थ पल्लङ्कन्ति समन्ततो ऊरुबद्धासनं। आभुजित्वाति आबन्धित्वा। उजुं कायं पणिधायाति उपरिमं सरीरं उजुकं ठपेत्वा, अट्ठारस पिट्ठिकण्टके कोटिया कोटिं पटिपादेत्वा। एवञ्हि निसिन्नस्स चम्ममंसन्हारूनि न पणमन्ति। अथस्स या तेसं पणमनप्पच्चया खणे खणे वेदना उप्पज्जेय्युं, ता न उप्पज्जन्ति। तासु अनुप्पज्जमानासु चित्तं एकग्गं होति। कम्मट्ठानं न परिपतति। वुड्ढिं फातिं उपगच्छति।
Tattha pallaṅkanti samantato ūrubaddhāsanaṃ. Ābhujitvāti ābandhitvā. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimaṃ sarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā, aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake koṭiyā koṭiṃ paṭipādetvā. Evañhi nisinnassa cammamaṃsanhārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanappaccayā khaṇe khaṇe vedanā uppajjeyyuṃ, tā na uppajjanti. Tāsu anuppajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti. Kammaṭṭhānaṃ na paripatati. Vuḍḍhiṃ phātiṃ upagacchati.
परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वाति कम्मट्ठानाभिमुखं सतिं ठपयित्वा। अथ वा ‘‘परी’’ति परिग्गहट्ठो; ‘‘मुख’’न्ति निय्यानट्ठो; ‘‘सती’’ति उपट्ठानट्ठो; तेन वुच्चति – ‘‘परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा’’ति। एवं पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ १.१६४-१६५) वुत्तनयेनपेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। तत्रायं सङ्खेपो – ‘‘परिग्गहितनिय्यानं सतिं कत्वा’’ति। सो सतोव अस्ससतीति सो भिक्खु एवं निसीदित्वा एवञ्च सतिं उपट्ठपेत्वा तं सतिं अविजहन्तो सतोएव अस्ससति, सतो पस्ससति, सतोकारी होतीति वुत्तं होति।
Parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti kammaṭṭhānābhimukhaṃ satiṃ ṭhapayitvā. Atha vā ‘‘parī’’ti pariggahaṭṭho; ‘‘mukha’’nti niyyānaṭṭho; ‘‘satī’’ti upaṭṭhānaṭṭho; tena vuccati – ‘‘parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā’’ti. Evaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.164-165) vuttanayenapettha attho daṭṭhabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepo – ‘‘pariggahitaniyyānaṃ satiṃ katvā’’ti. So satova assasatīti so bhikkhu evaṃ nisīditvā evañca satiṃ upaṭṭhapetvā taṃ satiṃ avijahanto satoeva assasati, sato passasati, satokārī hotīti vuttaṃ hoti.
इदानि येहाकारेहि सतोकारी होति, ते दस्सेन्तो ‘‘दीघं वा अस्ससन्तो’’तिआदिमाह। वुत्तञ्हेतं पटिसम्भिदायं – ‘‘सो सतोव अस्ससति, सतो पस्ससती’’ति एतस्सेव विभङ्गे –
Idāni yehākārehi satokārī hoti, te dassento ‘‘dīghaṃ vā assasanto’’tiādimāha. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ – ‘‘so satova assasati, sato passasatī’’ti etasseva vibhaṅge –
‘‘बात्तिंसाय आकारेहि सतोकारी होति। दीघं अस्सासवसेन चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतो सति उपट्ठिता होति। ताय सतिया तेन ञाणेन सतोकारी होति। दीघं पस्सासवसेन…पे॰… पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्सासवसेन पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्सासवसेन चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतो सति उपट्ठिता होति। ताय सतिया तेन ञाणेन सतोकारी होती’’ति (पटि॰ म॰ १.१६५)।
‘‘Bāttiṃsāya ākārehi satokārī hoti. Dīghaṃ assāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hoti. Tāya satiyā tena ñāṇena satokārī hoti. Dīghaṃ passāsavasena…pe… paṭinissaggānupassī assāsavasena paṭinissaggānupassī passāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hoti. Tāya satiyā tena ñāṇena satokārī hotī’’ti (paṭi. ma. 1.165).
तत्थ दीघं वा अस्ससन्तोति दीघं वा अस्सासं पवत्तेन्तो। ‘‘अस्सासो’’ति बहि निक्खमनवातो। ‘‘पस्सासो’’ति अन्तो पविसनवातो। सुत्तन्तट्ठकथासु पन उप्पटिपाटिया आगतं।
Tattha dīghaṃ vā assasantoti dīghaṃ vā assāsaṃ pavattento. ‘‘Assāso’’ti bahi nikkhamanavāto. ‘‘Passāso’’ti anto pavisanavāto. Suttantaṭṭhakathāsu pana uppaṭipāṭiyā āgataṃ.
तत्थ सब्बेसम्पि गब्भसेय्यकानं मातुकुच्छितो निक्खमनकाले पठमं अब्भन्तरवातो बहि निक्खमति। पच्छा बाहिरवातो सुखुमं रजं गहेत्वा अब्भन्तरं पविसन्तो तालुं आहच्च निब्बायति। एवं ताव अस्सासपस्सासा वेदितब्बा। या पन तेसं दीघरस्सता, सा अद्धानवसेन वेदितब्बा। यथा हि ओकासद्धानं फरित्वा ठितं उदकं वा वालिका वा ‘‘दीघमुदकं दीघा वालिका, रस्समुदकं रस्सा वालिका’’ति वुच्चति। एवं चुण्णविचुण्णापि अस्सासपस्सासा हत्थिसरीरे अहिसरीरे च तेसं अत्तभावसङ्खातं दीघं अद्धानं सणिकं पूरेत्वा सणिकमेव निक्खमन्ति, तस्मा ‘‘दीघा’’ति वुच्चन्ति। सुनखससादीनं अत्तभावसङ्खातं रस्सं अद्धानं सीघं पूरेत्वा सीघमेव निक्खमन्ति, तस्मा ‘‘रस्सा’’ति वुच्चन्ति। मनुस्सेसु पन केचि हत्थिअहिआदयो विय कालद्धानवसेन दीघं अस्ससन्ति च पस्ससन्ति च। केचि सुनखससादयो विय रस्सं। तस्मा तेसं कालवसेन दीघमद्धानं निक्खमन्ता च पविसन्ता च ते दीघा। इत्तरमद्धानं निक्खमन्ता च पविसन्ता च ‘‘रस्सा’’ति वेदितब्बा। तत्रायं भिक्खु नवहाकारेहि दीघं अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च ‘‘दीघं अस्ससामि पस्ससामी’’ति पजानाति। एवं पजानतो चस्स एकेनाकारेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना सम्पज्जतीति वेदितब्बा। यथाह पटिसम्भिदायं –
Tattha sabbesampi gabbhaseyyakānaṃ mātukucchito nikkhamanakāle paṭhamaṃ abbhantaravāto bahi nikkhamati. Pacchā bāhiravāto sukhumaṃ rajaṃ gahetvā abbhantaraṃ pavisanto tāluṃ āhacca nibbāyati. Evaṃ tāva assāsapassāsā veditabbā. Yā pana tesaṃ dīgharassatā, sā addhānavasena veditabbā. Yathā hi okāsaddhānaṃ pharitvā ṭhitaṃ udakaṃ vā vālikā vā ‘‘dīghamudakaṃ dīghā vālikā, rassamudakaṃ rassā vālikā’’ti vuccati. Evaṃ cuṇṇavicuṇṇāpi assāsapassāsā hatthisarīre ahisarīre ca tesaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ dīghaṃ addhānaṃ saṇikaṃ pūretvā saṇikameva nikkhamanti, tasmā ‘‘dīghā’’ti vuccanti. Sunakhasasādīnaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ rassaṃ addhānaṃ sīghaṃ pūretvā sīghameva nikkhamanti, tasmā ‘‘rassā’’ti vuccanti. Manussesu pana keci hatthiahiādayo viya kāladdhānavasena dīghaṃ assasanti ca passasanti ca. Keci sunakhasasādayo viya rassaṃ. Tasmā tesaṃ kālavasena dīghamaddhānaṃ nikkhamantā ca pavisantā ca te dīghā. Ittaramaddhānaṃ nikkhamantā ca pavisantā ca ‘‘rassā’’ti veditabbā. Tatrāyaṃ bhikkhu navahākārehi dīghaṃ assasanto ca passasanto ca ‘‘dīghaṃ assasāmi passasāmī’’ti pajānāti. Evaṃ pajānato cassa ekenākārena kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā sampajjatīti veditabbā. Yathāha paṭisambhidāyaṃ –
‘‘कथं दीघं अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति? दीघं अस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससति, दीघं पस्सासं अद्धानसङ्खाते पस्ससति, दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतिपि पस्ससतिपि। दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतोपि पस्ससतोपि छन्दो उप्पज्जति; छन्दवसेन ततो सुखुमतरं दीघं अस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससति, छन्दवसेन ततो सुखुमतरं दीघं पस्सासं अद्धानसङ्खाते पस्ससति, छन्दवसेन ततो सुखुमतरं दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतिपि पस्ससतिपि। छन्दवसेन ततो सुखुमतरं दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतोपि पस्ससतोपि पामोज्जं उप्पज्जति; पामोज्जवसेन ततो सुखुमतरं दीघं अस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससति, पामोज्जवसेन ततो सुखुमतरं दीघं पस्सासं…पे॰… दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतिपि पस्ससतिपि। पामोज्जवसेन ततो सुखुमतरं दीघं अस्सासपस्सासं अद्धानसङ्खाते अस्ससतोपि पस्ससतोपि दीघं अस्सासपस्सासा चित्तं विवत्तति, उपेक्खा सण्ठाति। इमेहि नवहि आकारेहि दीघं अस्सासपस्सासा कायो; उपट्ठानं सति; अनुपस्सना ञाणं; कायो उपट्ठानं, नो सति; सति उपट्ठानञ्चेव सति च। ताय सतिया तेन ञाणेन तं कायं अनुपस्सति। तेन वुच्चति – ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना’’ति (पटि॰ म॰ १.१६६)।
‘‘Kathaṃ dīghaṃ assasanto ‘dīghaṃ assasāmī’ti pajānāti, dīghaṃ passasanto ‘dīghaṃ passasāmī’ti pajānāti? Dīghaṃ assāsaṃ addhānasaṅkhāte assasati, dīghaṃ passāsaṃ addhānasaṅkhāte passasati, dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi. Dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatopi passasatopi chando uppajjati; chandavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ assāsaṃ addhānasaṅkhāte assasati, chandavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ passāsaṃ addhānasaṅkhāte passasati, chandavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi. Chandavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatopi passasatopi pāmojjaṃ uppajjati; pāmojjavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ assāsaṃ addhānasaṅkhāte assasati, pāmojjavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ passāsaṃ…pe… dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatipi passasatipi. Pāmojjavasena tato sukhumataraṃ dīghaṃ assāsapassāsaṃ addhānasaṅkhāte assasatopi passasatopi dīghaṃ assāsapassāsā cittaṃ vivattati, upekkhā saṇṭhāti. Imehi navahi ākārehi dīghaṃ assāsapassāsā kāyo; upaṭṭhānaṃ sati; anupassanā ñāṇaṃ; kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati; sati upaṭṭhānañceva sati ca. Tāya satiyā tena ñāṇena taṃ kāyaṃ anupassati. Tena vuccati – ‘‘kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā’’ti (paṭi. ma. 1.166).
एसेव नयो रस्सपदेपि। अयं पन विसेसो – ‘‘यथा एत्थ ‘दीघं अस्सासं अद्धानसङ्खाते’ति वुत्तं; एवमिध ‘रस्सं अस्सासं इत्तरसङ्खाते अस्ससती’’ति आगतं। तस्मा तस्स वसेन याव ‘‘तेन वुच्चति काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावना’’ति ताव योजेतब्बं। एवमयं अद्धानवसेन इत्तरवसेन च इमेहाकारेहि अस्सासपस्सासे पजानन्तो दीघं वा अस्ससन्तो ‘‘दीघं अस्ससामी’’ति पजानाति…पे॰… रस्सं वा पस्ससन्तो ‘‘रस्सं पस्ससामी’’ति पजानातीति वेदितब्बो।
Eseva nayo rassapadepi. Ayaṃ pana viseso – ‘‘yathā ettha ‘dīghaṃ assāsaṃ addhānasaṅkhāte’ti vuttaṃ; evamidha ‘rassaṃ assāsaṃ ittarasaṅkhāte assasatī’’ti āgataṃ. Tasmā tassa vasena yāva ‘‘tena vuccati kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā’’ti tāva yojetabbaṃ. Evamayaṃ addhānavasena ittaravasena ca imehākārehi assāsapassāse pajānanto dīghaṃ vā assasanto ‘‘dīghaṃ assasāmī’’ti pajānāti…pe… rassaṃ vā passasanto ‘‘rassaṃ passasāmī’’ti pajānātīti veditabbo.
एवं पजानतो चस्स –
Evaṃ pajānato cassa –
‘‘दीघो रस्सो च अस्सासो।
‘‘Dīgho rasso ca assāso;
पस्सासोपि च तादिसो।
Passāsopi ca tādiso;
चत्तारो वण्णा वत्तन्ति।
Cattāro vaṇṇā vattanti;
नासिकग्गेव भिक्खुनो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२१९; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१६३)।
Nāsikaggeva bhikkhuno’’ti. (visuddhi. 1.219; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.163);
सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामि…पे॰… पस्ससिस्सामीति सिक्खतीति सकलस्स अस्सासकायस्स आदिमज्झपरियोसानं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो ‘‘अस्ससिस्सामी’’ति सिक्खति। सकलस्स पस्सासकायस्स आदिमज्झपरियोसानं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो ‘‘पस्ससिस्सामी’’ति सिक्खति। एवं विदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो ञाणसम्पयुत्तचित्तेन अस्ससति चेव पस्ससति च; तस्मा ‘‘अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामी’’ति सिक्खतीति वुच्चति। एकस्स हि भिक्खुनो चुण्णविचुण्णविसटे अस्सासकाये पस्सासकाये वा आदि पाकटो होति, न मज्झपरियोसानं। सो आदिमेव परिग्गहेतुं सक्कोति, मज्झपरियोसाने किलमति। एकस्स मज्झं पाकटं होति, न आदिपरियोसानं। सो मज्झमेव परिग्गहेतुं सक्कोति, आदिपरियोसाने किलमति। एकस्स परियोसानं पाकटं होति, न आदिमज्झं। सो परियोसानंयेव परिग्गहेतुं सक्कोति, आदिमज्झे किलमति। एकस्स सब्बम्पि पाकटं होति, सो सब्बम्पि परिग्गहेतुं सक्कोति, न कत्थचि किलमति। तादिसेन भवितब्बन्ति दस्सेन्तो आह – ‘‘सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामि…पे॰… पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति।
Sabbakāyappaṭisaṃvedīassasissāmi…pe… passasissāmīti sikkhatīti sakalassa assāsakāyassa ādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto ‘‘assasissāmī’’ti sikkhati. Sakalassa passāsakāyassa ādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto ‘‘passasissāmī’’ti sikkhati. Evaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto ñāṇasampayuttacittena assasati ceva passasati ca; tasmā ‘‘assasissāmi passasissāmī’’ti sikkhatīti vuccati. Ekassa hi bhikkhuno cuṇṇavicuṇṇavisaṭe assāsakāye passāsakāye vā ādi pākaṭo hoti, na majjhapariyosānaṃ. So ādimeva pariggahetuṃ sakkoti, majjhapariyosāne kilamati. Ekassa majjhaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādipariyosānaṃ. So majjhameva pariggahetuṃ sakkoti, ādipariyosāne kilamati. Ekassa pariyosānaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādimajjhaṃ. So pariyosānaṃyeva pariggahetuṃ sakkoti, ādimajjhe kilamati. Ekassa sabbampi pākaṭaṃ hoti, so sabbampi pariggahetuṃ sakkoti, na katthaci kilamati. Tādisena bhavitabbanti dassento āha – ‘‘sabbakāyappaṭisaṃvedī assasissāmi…pe… passasissāmīti sikkhatī’’ti.
तत्थ सिक्खतीति एवं घटति वायमति। यो वा तथाभूतस्स संवरो; अयमेत्थ अधिसीलसिक्खा। यो तथाभूतस्स समाधि; अयं अधिचित्तसिक्खा। या तथाभूतस्स पञ्ञा; अयं अधिपञ्ञासिक्खाति। इमा तिस्सो सिक्खायो तस्मिं आरम्मणे ताय सतिया तेन मनसिकारेन सिक्खति आसेवति भावेति बहुलीकरोतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। तत्थ यस्मा पुरिमनये केवलं अस्ससितब्बं पस्ससितब्बमेव च, न अञ्ञं किञ्चि कातब्बं; इतो पट्ठाय पन ञाणुप्पादनादीसु योगो करणीयो। तस्मा तत्थ ‘‘अस्ससामीति पजानाति पस्ससामीति पजानाति’’च्चेव वत्तमानकालवसेन पाळिं वत्वा इतो पट्ठाय कत्तब्बस्स ञाणुप्पादनादिनो आकारस्स दस्सनत्थं ‘‘सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’’तिआदिना नयेन अनागतवचनवसेन पाळि आरोपिताति वेदितब्बा।
Tattha sikkhatīti evaṃ ghaṭati vāyamati. Yo vā tathābhūtassa saṃvaro; ayamettha adhisīlasikkhā. Yo tathābhūtassa samādhi; ayaṃ adhicittasikkhā. Yā tathābhūtassa paññā; ayaṃ adhipaññāsikkhāti. Imā tisso sikkhāyo tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Tattha yasmā purimanaye kevalaṃ assasitabbaṃ passasitabbameva ca, na aññaṃ kiñci kātabbaṃ; ito paṭṭhāya pana ñāṇuppādanādīsu yogo karaṇīyo. Tasmā tattha ‘‘assasāmīti pajānāti passasāmīti pajānāti’’cceva vattamānakālavasena pāḷiṃ vatvā ito paṭṭhāya kattabbassa ñāṇuppādanādino ākārassa dassanatthaṃ ‘‘sabbakāyappaṭisaṃvedī assasissāmī’’tiādinā nayena anāgatavacanavasena pāḷi āropitāti veditabbā.
पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामि…पे॰… पस्ससिस्सामीति सिक्खतीति ओळारिकं कायसङ्खारं पस्सम्भेन्तो पटिप्पस्सम्भेन्तो निरोधेन्तो वूपसमेन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति।
Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmi…pe… passasissāmīti sikkhatīti oḷārikaṃ kāyasaṅkhāraṃ passambhento paṭippassambhento nirodhento vūpasamento assasissāmi passasissāmīti sikkhati.
तत्रेवं ओळारिकसुखुमता च पस्सद्धि च वेदितब्बा। इमस्स हि भिक्खुनो पुब्बे अपरिग्गहितकाले कायो च चित्तञ्च सदरथा होन्ति। ओळारिकानं कायचित्तानं ओळारिकत्ते अवूपसन्ते अस्सासपस्सासापि ओळारिका होन्ति, बलवतरा हुत्वा पवत्तन्ति, नासिका नप्पहोति, मुखेन अस्ससन्तोपि पस्ससन्तोपि तिट्ठति। यदा पनस्स कायोपि चित्तम्पि परिग्गहिता होन्ति, तदा ते सन्ता होन्ति वूपसन्ता। तेसु वूपसन्तेसु अस्सासपस्सासा सुखुमा हुत्वा पवत्तन्ति, ‘‘अत्थि नु खो नत्थी’’ति विचेतब्बाकारप्पत्ता होन्ति। सेय्यथापि पुरिसस्स धावित्वा पब्बता वा ओरोहित्वा महाभारं वा सीसतो ओरोपेत्वा ठितस्स ओळारिका अस्सासपस्सासा होन्ति, नासिका नप्पहोति, मुखेन अस्ससन्तोपि पस्ससन्तोपि तिट्ठति। यदा पनेस तं परिस्समं विनोदेत्वा न्हत्वा च पिवित्वा च अल्लसाटकं हदये कत्वा सीताय छायाय निपन्नो होति, अथस्स ते अस्सासपस्सासा सुखुमा होन्ति, ‘‘अत्थि नु खो नत्थी’’ति विचेतब्बाकारप्पत्ता। एवमेव इमस्स भिक्खुनो पुब्बे अपरिग्गहितकाले कायो च…पे॰… विचेतब्बाकारप्पत्ता होन्ति। तं किस्स हेतु? तथा हिस्स पुब्बे अपरिग्गहितकाले ‘‘ओळारिकोळारिके कायसङ्खारे पस्सम्भेमी’’ति आभोगसमन्नाहारमनसिकारपच्चवेक्खणा नत्थि, परिग्गहितकाले पन अत्थि। तेनस्स अपरिग्गहितकालतो परिग्गहितकाले कायसङ्खारो सुखुमो होति। तेनाहु पोराणा –
Tatrevaṃ oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā. Imassa hi bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca cittañca sadarathā honti. Oḷārikānaṃ kāyacittānaṃ oḷārikatte avūpasante assāsapassāsāpi oḷārikā honti, balavatarā hutvā pavattanti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati. Yadā panassa kāyopi cittampi pariggahitā honti, tadā te santā honti vūpasantā. Tesu vūpasantesu assāsapassāsā sukhumā hutvā pavattanti, ‘‘atthi nu kho natthī’’ti vicetabbākārappattā honti. Seyyathāpi purisassa dhāvitvā pabbatā vā orohitvā mahābhāraṃ vā sīsato oropetvā ṭhitassa oḷārikā assāsapassāsā honti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati. Yadā panesa taṃ parissamaṃ vinodetvā nhatvā ca pivitvā ca allasāṭakaṃ hadaye katvā sītāya chāyāya nipanno hoti, athassa te assāsapassāsā sukhumā honti, ‘‘atthi nu kho natthī’’ti vicetabbākārappattā. Evameva imassa bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca…pe… vicetabbākārappattā honti. Taṃ kissa hetu? Tathā hissa pubbe apariggahitakāle ‘‘oḷārikoḷārike kāyasaṅkhāre passambhemī’’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahitakāle pana atthi. Tenassa apariggahitakālato pariggahitakāle kāyasaṅkhāro sukhumo hoti. Tenāhu porāṇā –
‘‘सारद्धे काये चित्ते च, अधिमत्तं पवत्तति।
‘‘Sāraddhe kāye citte ca, adhimattaṃ pavattati;
असारद्धम्हि कायम्हि, सुखुमं सम्पवत्तती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२२०; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१६३)।
Asāraddhamhi kāyamhi, sukhumaṃ sampavattatī’’ti. (visuddhi. 1.220; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.163);
परिग्गहेपि ओळारिको, पठमज्झानूपचारे सुखुमो; तस्मिम्पि ओळारिको पठमज्झाने सुखुमो। पठमज्झाने च दुतियज्झानूपचारे च ओळारिको, दुतियज्झाने सुखुमो। दुतियज्झाने च ततियज्झानूपचारे च ओळारिको, ततियज्झाने सुखुमो। ततियज्झाने च चतुत्थज्झानूपचारे च ओळारिको, चतुत्थज्झाने अतिसुखुमो अप्पवत्तिमेव पापुणाति। इदं ताव दीघभाणकसंयुत्तभाणकानं मतं।
Pariggahepi oḷāriko, paṭhamajjhānūpacāre sukhumo; tasmimpi oḷāriko paṭhamajjhāne sukhumo. Paṭhamajjhāne ca dutiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, dutiyajjhāne sukhumo. Dutiyajjhāne ca tatiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, tatiyajjhāne sukhumo. Tatiyajjhāne ca catutthajjhānūpacāre ca oḷāriko, catutthajjhāne atisukhumo appavattimeva pāpuṇāti. Idaṃ tāva dīghabhāṇakasaṃyuttabhāṇakānaṃ mataṃ.
मज्झिमभाणका पन ‘‘पठमज्झाने ओळारिको, दुतियज्झानूपचारे सुखुमो’’ति एवं हेट्ठिमहेट्ठिमज्झानतो उपरूपरिज्झानूपचारेपि सुखुमतरं इच्छन्ति। सब्बेसंयेव पन मतेन अपरिग्गहितकाले पवत्तकायसङ्खारो परिग्गहितकाले पटिप्पस्सम्भति, परिग्गहितकाले पवत्तकायसङ्खारो पठमज्झानूपचारे…पे॰… चतुत्थज्झानूपचारे पवत्तकायसङ्खारो चतुत्थज्झाने पटिप्पस्सम्भति। अयं ताव समथे नयो।
Majjhimabhāṇakā pana ‘‘paṭhamajjhāne oḷāriko, dutiyajjhānūpacāre sukhumo’’ti evaṃ heṭṭhimaheṭṭhimajjhānato uparūparijjhānūpacārepi sukhumataraṃ icchanti. Sabbesaṃyeva pana matena apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro pariggahitakāle paṭippassambhati, pariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro paṭhamajjhānūpacāre…pe… catutthajjhānūpacāre pavattakāyasaṅkhāro catutthajjhāne paṭippassambhati. Ayaṃ tāva samathe nayo.
विपस्सनायं पन अपरिग्गहे पवत्तो कायसङ्खारो ओळारिको, महाभूतपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, उपादारूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, सकलरूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, अरूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, रूपारूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, पच्चयपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, सप्पच्चयनामरूपपरिग्गहे सुखुमो। सोपि ओळारिको, लक्खणारम्मणिकविपस्सनाय सुखुमो। सोपि दुब्बलविपस्सनाय ओळारिको, बलवविपस्सनाय सुखुमो। तत्थ पुब्बे वुत्तनयेनेव पुरिमस्स पुरिमस्स पच्छिमेन पच्छिमेन पस्सद्धि वेदितब्बा। एवमेत्थ ओळारिकसुखुमता च पस्सद्धि च वेदितब्बा।
Vipassanāyaṃ pana apariggahe pavatto kāyasaṅkhāro oḷāriko, mahābhūtapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, upādārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, sakalarūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, arūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, rūpārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, paccayapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, sappaccayanāmarūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, lakkhaṇārammaṇikavipassanāya sukhumo. Sopi dubbalavipassanāya oḷāriko, balavavipassanāya sukhumo. Tattha pubbe vuttanayeneva purimassa purimassa pacchimena pacchimena passaddhi veditabbā. Evamettha oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā.
पटिसम्भिदायं पनस्स सद्धिं चोदनासोधनाहि एवमत्थो वुत्तो – ‘‘कथं पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामि…पे॰… पस्ससिस्सामी’’ति सिक्खति? कतमे कायसङ्खारा? दीघं अस्सासा कायिका एते धम्मा कायप्पटिबद्धा कायसङ्खारा, ते कायसङ्खारे पस्सम्भेन्तो निरोधेन्तो वूपसमेन्तो सिक्खति। दीघं पस्सासा कायिका एते धम्मा…पे॰… रस्सं अस्सासा…पे॰… रस्सं पस्सासा… सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्सासा… सब्बकायप्पटिसंवेदी पस्सासा कायिका एते धम्मा कायप्पटिबद्धा कायसङ्खारा, ते कायसङ्खारे पस्सम्भेन्तो निरोधेन्तो वूपसमेन्तो सिक्खति।
Paṭisambhidāyaṃ panassa saddhiṃ codanāsodhanāhi evamattho vutto – ‘‘kathaṃ passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmi…pe… passasissāmī’’ti sikkhati? Katame kāyasaṅkhārā? Dīghaṃ assāsā kāyikā ete dhammā kāyappaṭibaddhā kāyasaṅkhārā, te kāyasaṅkhāre passambhento nirodhento vūpasamento sikkhati. Dīghaṃ passāsā kāyikā ete dhammā…pe… rassaṃ assāsā…pe… rassaṃ passāsā… sabbakāyappaṭisaṃvedī assāsā… sabbakāyappaṭisaṃvedī passāsā kāyikā ete dhammā kāyappaṭibaddhā kāyasaṅkhārā, te kāyasaṅkhāre passambhento nirodhento vūpasamento sikkhati.
यथारूपेहि कायसङ्खारेहि या कायस्स आनमना विनमना सन्नमना पणमना इञ्जना फन्दना चलना कम्पना पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामीति सिक्खति, पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामीति सिक्खति।
Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi yā kāyassa ānamanā vinamanā sannamanā paṇamanā iñjanā phandanā calanā kampanā passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmīti sikkhati, passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passasissāmīti sikkhati.
यथारूपेहि कायसङ्खारेहि या कायस्स न आनमना न विनमना न सन्नमना न पणमना अनिञ्जना अफन्दना अचलना अकम्पना, सन्तं सुखुमं पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामीति सिक्खति, पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामीति सिक्खति।
Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi yā kāyassa na ānamanā na vinamanā na sannamanā na paṇamanā aniñjanā aphandanā acalanā akampanā, santaṃ sukhumaṃ passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmīti sikkhati, passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passasissāmīti sikkhati.
इति किर पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामीति सिक्खति, पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामीति सिक्खति। एवं सन्ते वातूपलद्धिया च पभावना न होति, अस्सासपस्सासानञ्च पभावना न होति, आनापानस्सतिया च पभावना न होति, आनापानस्सतिसमाधिस्स च पभावना न न होति, न च नं तं समापत्तिं पण्डिता समापज्जन्तिपि वुट्ठहन्तिपि।
Iti kira passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmīti sikkhati, passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passasissāmīti sikkhati. Evaṃ sante vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā na hoti, assāsapassāsānañca pabhāvanā na hoti, ānāpānassatiyā ca pabhāvanā na hoti, ānāpānassatisamādhissa ca pabhāvanā na na hoti, na ca naṃ taṃ samāpattiṃ paṇḍitā samāpajjantipi vuṭṭhahantipi.
इति किर पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामि…पे॰… पस्ससिस्सामीति सिक्खति। एवं सन्ते वातूपलद्धिया च पभावना होति, अस्सासपस्सासानञ्च पभावना होति, आनापानस्सतिया च पभावना होति, आनापानस्सतिसमाधिस्स च पभावना होति, तञ्च नं समापत्तिं पण्डिता समापज्जन्तिपि वुट्ठहन्तिपि।
Iti kira passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmi…pe… passasissāmīti sikkhati. Evaṃ sante vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā hoti, assāsapassāsānañca pabhāvanā hoti, ānāpānassatiyā ca pabhāvanā hoti, ānāpānassatisamādhissa ca pabhāvanā hoti, tañca naṃ samāpattiṃ paṇḍitā samāpajjantipi vuṭṭhahantipi.
यथा कथं विय? सेय्यथापि कंसे आकोटिते पठमं ओळारिका सद्दा पवत्तन्ति, ओळारिकानं सद्दानं निमित्तं सुग्गहितत्ता सुमनसिकतत्ता सूपधारितत्ता निरुद्धेपि ओळारिके सद्दे अथ पच्छा सुखुमका सद्दा पवत्तन्ति, सुखुमकानं सद्दानं निमित्तं सुग्गहितत्ता सुमनसिकतत्ता सूपधारितत्ता निरुद्धेपि सुखुमके सद्दे अथ पच्छा सुखुमसद्दनिमित्तारम्मणतापि चित्तं पवत्तति; एवमेव पठमं ओळारिका अस्सासपस्सासा पवत्तन्ति, ओळारिकानं अस्सासपस्सासानं निमित्तं सुग्गहितत्ता सुमनसिकतत्ता सूपधारितत्ता निरुद्धेपि ओळारिके अस्सासपस्सासे अथ पच्छा सुखुमका अस्सासपस्सासा पवत्तन्ति, सुखुमकानं अस्सासपस्सासानं निमित्तं सुग्गहितत्ता सुमनसिकतत्ता सूपधारितत्ता निरुद्धेपि सुखुमके अस्सासपस्सासे अथ पच्छा सुखुमअस्सासपस्सासनिमित्तारम्मणतापि चित्तं न विक्खेपं गच्छति।
Yathā kathaṃ viya? Seyyathāpi kaṃse ākoṭite paṭhamaṃ oḷārikā saddā pavattanti, oḷārikānaṃ saddānaṃ nimittaṃ suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi oḷārike sadde atha pacchā sukhumakā saddā pavattanti, sukhumakānaṃ saddānaṃ nimittaṃ suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi sukhumake sadde atha pacchā sukhumasaddanimittārammaṇatāpi cittaṃ pavattati; evameva paṭhamaṃ oḷārikā assāsapassāsā pavattanti, oḷārikānaṃ assāsapassāsānaṃ nimittaṃ suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi oḷārike assāsapassāse atha pacchā sukhumakā assāsapassāsā pavattanti, sukhumakānaṃ assāsapassāsānaṃ nimittaṃ suggahitattā sumanasikatattā sūpadhāritattā niruddhepi sukhumake assāsapassāse atha pacchā sukhumaassāsapassāsanimittārammaṇatāpi cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati.
एवं सन्ते वातूपलद्धिया च पभावना होति, अस्सासपस्सासानञ्च पभावना होति, आनापानस्सतिया च पभावना होति, आनापानस्सतिसमाधिस्स च पभावना होति, तञ्च नं समापत्तिं पण्डिता समापज्जन्तिपि वुट्ठहन्तिपि।
Evaṃ sante vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā hoti, assāsapassāsānañca pabhāvanā hoti, ānāpānassatiyā ca pabhāvanā hoti, ānāpānassatisamādhissa ca pabhāvanā hoti, tañca naṃ samāpattiṃ paṇḍitā samāpajjantipi vuṭṭhahantipi.
पस्सम्भयं कायसङ्खारन्ति अस्सासपस्सासा कायो, उपट्ठानं सति, अनुपस्सना ञाणं। कायो उपट्ठानं नो सति, सति उपट्ठानञ्चेव सति च, ताय सतिया तेन ञाणेन तं कायं अनुपस्सति। तेन वुच्चति – ‘‘काये कायानुपस्सना सतिपट्ठानभावनाति (पटि॰ म॰ १.१७१)।
Passambhayaṃ kāyasaṅkhāranti assāsapassāsā kāyo, upaṭṭhānaṃ sati, anupassanā ñāṇaṃ. Kāyo upaṭṭhānaṃ no sati, sati upaṭṭhānañceva sati ca, tāya satiyā tena ñāṇena taṃ kāyaṃ anupassati. Tena vuccati – ‘‘kāye kāyānupassanā satipaṭṭhānabhāvanāti (paṭi. ma. 1.171).
अयं तावेत्थ कायानुपस्सनावसेन वुत्तस्स पठमचतुक्कस्स अनुपुब्बपदवण्णना।
Ayaṃ tāvettha kāyānupassanāvasena vuttassa paṭhamacatukkassa anupubbapadavaṇṇanā.
यस्मा पनेत्थ इदमेव चतुक्कं आदिकम्मिकस्स कम्मट्ठानवसेन वुत्तं, इतरानि पन तीणि चतुक्कानि एत्थ पत्तज्झानस्स वेदनाचित्तधम्मानुपस्सनावसेन वुत्तानि, तस्मा इदं कम्मट्ठानं भावेत्वा आनापानस्सतिचतुत्थज्झानपदट्ठानाय विपस्सनाय सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणितुकामेन बुद्धपुत्तेन यं कातब्बं तं सब्बं इधेव ताव आदिकम्मिकस्स कुलपुत्तस्स वसेन आदितो पभुति एवं वेदितब्बं। चतुब्बिधं ताव सीलं विसोधेतब्बं। तत्थ तिविधा विसोधना – अनापज्जनं, आपन्नवुट्ठानं, किलेसेहि च अप्पतिपीळनं। एवं विसुद्धसीलस्स हि भावना सम्पज्जति। यम्पिदं चेतियङ्गणवत्तं बोधियङ्गणवत्तं उपज्झायवत्तं आचरियवत्तं जन्ताघरवत्तं उपोसथागारवत्तं द्वेअसीति खन्धकवत्तानि चुद्दसविधं महावत्तन्ति इमेसं वसेन आभिसमाचारिकसीलं वुच्चति, तम्पि साधुकं परिपूरेतब्बं। यो हि ‘‘अहं सीलं रक्खामि, किं आभिसमाचारिकेन कम्म’’न्ति वदेय्य, तस्स सीलं परिपूरेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। आभिसमाचारिकवत्ते पन परिपूरे सीलं परिपूरति, सीले परिपूरे समाधि गब्भं गण्हाति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु आभिसमाचारिकं धम्मं अपरिपूरेत्वा ‘सीलानि परिपूरेस्सती’ति नेतं ठानं विज्जती’’ति (अ॰ नि॰ ५.२१) वित्थारेतब्बं। तस्मा तेन यम्पिदं चेतियङ्गणवत्तादि आभिसमाचारिकसीलं वुच्चति, तम्पि साधुकं परिपूरेतब्बं। ततो –
Yasmā panettha idameva catukkaṃ ādikammikassa kammaṭṭhānavasena vuttaṃ, itarāni pana tīṇi catukkāni ettha pattajjhānassa vedanācittadhammānupassanāvasena vuttāni, tasmā idaṃ kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā ānāpānassaticatutthajjhānapadaṭṭhānāya vipassanāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitukāmena buddhaputtena yaṃ kātabbaṃ taṃ sabbaṃ idheva tāva ādikammikassa kulaputtassa vasena ādito pabhuti evaṃ veditabbaṃ. Catubbidhaṃ tāva sīlaṃ visodhetabbaṃ. Tattha tividhā visodhanā – anāpajjanaṃ, āpannavuṭṭhānaṃ, kilesehi ca appatipīḷanaṃ. Evaṃ visuddhasīlassa hi bhāvanā sampajjati. Yampidaṃ cetiyaṅgaṇavattaṃ bodhiyaṅgaṇavattaṃ upajjhāyavattaṃ ācariyavattaṃ jantāgharavattaṃ uposathāgāravattaṃ dveasīti khandhakavattāni cuddasavidhaṃ mahāvattanti imesaṃ vasena ābhisamācārikasīlaṃ vuccati, tampi sādhukaṃ paripūretabbaṃ. Yo hi ‘‘ahaṃ sīlaṃ rakkhāmi, kiṃ ābhisamācārikena kamma’’nti vadeyya, tassa sīlaṃ paripūressatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ābhisamācārikavatte pana paripūre sīlaṃ paripūrati, sīle paripūre samādhi gabbhaṃ gaṇhāti. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘so vata, bhikkhave, bhikkhu ābhisamācārikaṃ dhammaṃ aparipūretvā ‘sīlāni paripūressatī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (a. ni. 5.21) vitthāretabbaṃ. Tasmā tena yampidaṃ cetiyaṅgaṇavattādi ābhisamācārikasīlaṃ vuccati, tampi sādhukaṃ paripūretabbaṃ. Tato –
‘‘आवासो च कुलं लाभो, गणो कम्मञ्च पञ्चमं।
‘‘Āvāso ca kulaṃ lābho, gaṇo kammañca pañcamaṃ;
अद्धानं ञाति आबाधो, गन्थो इद्धीति ते दसा’’ति॥
Addhānaṃ ñāti ābādho, gantho iddhīti te dasā’’ti.
एवं वुत्तेसु दससु पलिबोधेसु यो पलिबोधो अत्थि, सो उपच्छिन्दितब्बो।
Evaṃ vuttesu dasasu palibodhesu yo palibodho atthi, so upacchinditabbo.
एवं उपच्छिन्नपलिबोधेन कम्मट्ठानं उग्गहेतब्बं। तम्पि दुविधं होति – सब्बत्थककम्मट्ठानञ्च पारिहारियकम्मट्ठानञ्च। तत्थ सब्बत्थककम्मट्ठानं नाम भिक्खुसङ्घादीसु मेत्ता मरणस्सति च असुभसञ्ञातिपि एके। कम्मट्ठानिकेन हि भिक्खुना पठमं ताव परिच्छिन्दित्वा सीमट्ठकभिक्खुसङ्घे मेत्ता भावेतब्बा; ततो सीमट्ठकदेवतासु, ततो गोचरगामे इस्सरजने, ततो तत्थ मनुस्से उपादाय सब्बसत्तेसु। सो हि भिक्खुसङ्घे मेत्ताय सहवासीनं मुदुचित्ततं जनेति, अथस्स सुखसंवासता होति। सीमट्ठकदेवतासु मेत्ताय मुदुकतचित्ताहि देवताहि धम्मिकाय रक्खाय सुसंविहितारक्खो होति। गोचरगामे इस्सरजने मेत्ताय मुदुकतचित्तसन्तानेहि इस्सरेहि धम्मिकाय रक्खाय सुरक्खितपरिक्खारो होति। तत्थ मनुस्सेसु मेत्ताय पसादितचित्तेहि तेहि अपरिभूतो हुत्वा विचरति। सब्बसत्तेसु मेत्ताय सब्बत्थ अप्पटिहतचारो होति।
Evaṃ upacchinnapalibodhena kammaṭṭhānaṃ uggahetabbaṃ. Tampi duvidhaṃ hoti – sabbatthakakammaṭṭhānañca pārihāriyakammaṭṭhānañca. Tattha sabbatthakakammaṭṭhānaṃ nāma bhikkhusaṅghādīsu mettā maraṇassati ca asubhasaññātipi eke. Kammaṭṭhānikena hi bhikkhunā paṭhamaṃ tāva paricchinditvā sīmaṭṭhakabhikkhusaṅghe mettā bhāvetabbā; tato sīmaṭṭhakadevatāsu, tato gocaragāme issarajane, tato tattha manusse upādāya sabbasattesu. So hi bhikkhusaṅghe mettāya sahavāsīnaṃ muducittataṃ janeti, athassa sukhasaṃvāsatā hoti. Sīmaṭṭhakadevatāsu mettāya mudukatacittāhi devatāhi dhammikāya rakkhāya susaṃvihitārakkho hoti. Gocaragāme issarajane mettāya mudukatacittasantānehi issarehi dhammikāya rakkhāya surakkhitaparikkhāro hoti. Tattha manussesu mettāya pasāditacittehi tehi aparibhūto hutvā vicarati. Sabbasattesu mettāya sabbattha appaṭihatacāro hoti.
मरणस्सतिया पन ‘‘अवस्सं मरितब्ब’’न्ति चिन्तेन्तो अनेसनं पहाय उपरूपरिवड्ढमानसंवेगो अनोलीनवुत्तिको होति। असुभसञ्ञाय दिब्बेसुपि आरम्मणेसु तण्हा नुप्पज्जति। तेनस्सेतं तयं एवं बहूपकारत्ता ‘‘सब्बत्थ अत्थयितब्बं इच्छितब्ब’’न्ति कत्वा अधिप्पेतस्स च योगानुयोगकम्मस्स पदट्ठानत्ता ‘‘सब्बत्थककम्मट्ठान’’न्ति वुच्चति।
Maraṇassatiyā pana ‘‘avassaṃ maritabba’’nti cintento anesanaṃ pahāya uparūparivaḍḍhamānasaṃvego anolīnavuttiko hoti. Asubhasaññāya dibbesupi ārammaṇesu taṇhā nuppajjati. Tenassetaṃ tayaṃ evaṃ bahūpakārattā ‘‘sabbattha atthayitabbaṃ icchitabba’’nti katvā adhippetassa ca yogānuyogakammassa padaṭṭhānattā ‘‘sabbatthakakammaṭṭhāna’’nti vuccati.
अट्ठतिंसारम्मणेसु पन यं यस्स चरितानुकूलं, तं तस्स निच्चं परिहरितब्बत्ता यथावुत्तेनेव नयेन ‘‘पारिहारियकम्मट्ठान’’न्तिपि वुच्चति। इध पन इदमेव आनापानस्स्सातिकम्मट्ठानं ‘‘पारिहारियकम्मट्ठान’’न्ति वुच्चति। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन सीलविसोधनकथं पलिबोधुपच्छेदकथञ्च इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गतो गहेतब्बो।
Aṭṭhatiṃsārammaṇesu pana yaṃ yassa caritānukūlaṃ, taṃ tassa niccaṃ pariharitabbattā yathāvutteneva nayena ‘‘pārihāriyakammaṭṭhāna’’ntipi vuccati. Idha pana idameva ānāpānasssātikammaṭṭhānaṃ ‘‘pārihāriyakammaṭṭhāna’’nti vuccati. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana sīlavisodhanakathaṃ palibodhupacchedakathañca icchantena visuddhimaggato gahetabbo.
एवं विसुद्धसीलेन पन उपच्छिन्नपलिबोधेन च इदं कम्मट्ठानं उग्गण्हन्तेन इमिनाव कम्मट्ठानेन चतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्तस्स बुद्धपुत्तस्स सन्तिके उग्गहेतब्बं। तं अलभन्तेन अनागामिस्स, तम्पि अलभन्तेन सकदागामिस्स, तम्पि अलभन्तेन सोतापन्नस्स, तम्पि अलभन्तेन आनापानचतुत्थज्झानलाभिस्स, तम्पि अलभन्तेन पाळिया अट्ठकथाय च असम्मूळ्हस्स विनिच्छयाचरियस्स सन्तिके उग्गहेतब्बं। अरहन्तादयो हि अत्तना अधिगतमग्गमेव आचिक्खन्ति। अयं पन गहनपदेसे महाहत्थिपथं नीहरन्तो विय सब्बत्थ असम्मूळ्हो सप्पायासप्पायं परिच्छिन्दित्वा कथेति।
Evaṃ visuddhasīlena pana upacchinnapalibodhena ca idaṃ kammaṭṭhānaṃ uggaṇhantena imināva kammaṭṭhānena catutthajjhānaṃ nibbattetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattassa buddhaputtassa santike uggahetabbaṃ. Taṃ alabhantena anāgāmissa, tampi alabhantena sakadāgāmissa, tampi alabhantena sotāpannassa, tampi alabhantena ānāpānacatutthajjhānalābhissa, tampi alabhantena pāḷiyā aṭṭhakathāya ca asammūḷhassa vinicchayācariyassa santike uggahetabbaṃ. Arahantādayo hi attanā adhigatamaggameva ācikkhanti. Ayaṃ pana gahanapadese mahāhatthipathaṃ nīharanto viya sabbattha asammūḷho sappāyāsappāyaṃ paricchinditvā katheti.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – तेन भिक्खुना सल्लहुकवुत्तिना विनयाचारसम्पन्नेन वुत्तप्पकारमाचरियं उपसङ्कमित्वा वत्तपटिपत्तिया आराधितचित्तस्स तस्स सन्तिके पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गहेतब्बं। तत्रिमे पञ्च सन्धयो – उग्गहो, परिपुच्छा, उपट्ठानं, अप्पना, लक्खणन्ति। तत्थ ‘‘उग्गहो’’ नाम कम्मट्ठानस्स उग्गण्हनं, ‘‘परिपुच्छा’’ नाम कम्मट्ठानस्स परिपुच्छना, ‘‘उपट्ठानं’’ नाम कम्मट्ठानस्स उपट्ठानं, ‘‘अप्पना’’ नाम कम्मट्ठानप्पना, ‘‘लक्खणं’’ नाम कम्मट्ठानस्स लक्खणं। ‘‘एवंलक्खणमिदं कम्मट्ठान’’न्ति कम्मट्ठानसभावूपधारणन्ति वुत्तं होति।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – tena bhikkhunā sallahukavuttinā vinayācārasampannena vuttappakāramācariyaṃ upasaṅkamitvā vattapaṭipattiyā ārādhitacittassa tassa santike pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggahetabbaṃ. Tatrime pañca sandhayo – uggaho, paripucchā, upaṭṭhānaṃ, appanā, lakkhaṇanti. Tattha ‘‘uggaho’’ nāma kammaṭṭhānassa uggaṇhanaṃ, ‘‘paripucchā’’ nāma kammaṭṭhānassa paripucchanā, ‘‘upaṭṭhānaṃ’’ nāma kammaṭṭhānassa upaṭṭhānaṃ, ‘‘appanā’’ nāma kammaṭṭhānappanā, ‘‘lakkhaṇaṃ’’ nāma kammaṭṭhānassa lakkhaṇaṃ. ‘‘Evaṃlakkhaṇamidaṃ kammaṭṭhāna’’nti kammaṭṭhānasabhāvūpadhāraṇanti vuttaṃ hoti.
एवं पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गण्हन्तो अत्तनापि न किलमति, आचरियम्पि न विहेठेति; तस्मा थोकं उद्दिसापेत्वा बहुकालं सज्झायित्वा एवं पञ्चसन्धिकं कम्मट्ठानं उग्गहेत्वा सचे तत्थ सप्पायं होति, तत्थेव वसितब्बं। नो चे तत्थ सप्पायं होति, आचरियं आपुच्छित्वा सचे मन्दपञ्ञो योजनपरमं गन्त्वा, सचे तिक्खपञ्ञो दूरम्पि गन्त्वा अट्ठारससेनासनदोसविवज्जितं, पञ्चसेनासनङ्गसमन्नागतं सेनासनं उपगम्म तत्थ वसन्तेन उपच्छिन्नखुद्दकपलिबोधेन कतभत्तकिच्चेन भत्तसम्मदं पटिविनोदेत्वा रतनत्तयगुणानुस्सरणेन चित्तं सम्पहंसेत्वा आचरियुग्गहतो एकपदम्पि असम्मुस्सन्तेन इदं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं मनसिकातब्बं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन इमं कथामग्गं इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गतो (विसुद्धि॰ १.५५) गहेतब्बो।
Evaṃ pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggaṇhanto attanāpi na kilamati, ācariyampi na viheṭheti; tasmā thokaṃ uddisāpetvā bahukālaṃ sajjhāyitvā evaṃ pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggahetvā sace tattha sappāyaṃ hoti, tattheva vasitabbaṃ. No ce tattha sappāyaṃ hoti, ācariyaṃ āpucchitvā sace mandapañño yojanaparamaṃ gantvā, sace tikkhapañño dūrampi gantvā aṭṭhārasasenāsanadosavivajjitaṃ, pañcasenāsanaṅgasamannāgataṃ senāsanaṃ upagamma tattha vasantena upacchinnakhuddakapalibodhena katabhattakiccena bhattasammadaṃ paṭivinodetvā ratanattayaguṇānussaraṇena cittaṃ sampahaṃsetvā ācariyuggahato ekapadampi asammussantena idaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ manasikātabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana imaṃ kathāmaggaṃ icchantena visuddhimaggato (visuddhi. 1.55) gahetabbo.
यं पन वुत्तं ‘‘इदं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं मनसिकातब्ब’’न्ति तत्रायं मनसिकारविधि –
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘idaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ manasikātabba’’nti tatrāyaṃ manasikāravidhi –
‘‘गणना अनुबन्धना, फुसना ठपना सल्लक्खणा।
‘‘Gaṇanā anubandhanā, phusanā ṭhapanā sallakkhaṇā;
विवट्टना पारिसुद्धि, तेसञ्च पटिपस्सना’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२२३; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१६३)।
Vivaṭṭanā pārisuddhi, tesañca paṭipassanā’’ti. (visuddhi. 1.223; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.163);
‘‘गणना’’ति गणनायेव। ‘‘अनुबन्धना’’ति अनुवहना। ‘‘फुसना’’ति फुट्ठट्ठानं। ‘‘ठपना’’ति अप्पना। ‘‘सल्लक्खणा’’ति विपस्सना। ‘‘विवट्टना’’ति मग्गो। ‘‘पारिसुद्धी’’ति फलं। ‘‘तेसञ्च पटिपस्सना’’ति पच्चवेक्खणा। तत्थ इमिना आदिकम्मिककुलपुत्तेन पठमं गणनाय इदं कमट्ठानं मनसिकातब्बं। गणेन्तेन च पञ्चन्नं हेट्ठा न ठपेतब्बं, दसन्नं उपरि न नेतब्बं, अन्तरे खण्डं न दस्सेतब्बं। पञ्चन्नं हेट्ठा ठपेन्तस्स हि सम्बाधे ओकासे चित्तुप्पादो विप्फन्दति, सम्बाधे वजे सन्निरुद्धगोगणो विय। दसन्नं उपरि नेन्तस्स गणनानिस्सितोव चित्तुप्पादो होति। अन्तरा खण्डं दस्सेन्तस्स ‘‘सिखाप्पत्तं नु खो मे कम्मट्ठानं, नो’’ति चित्तं विकम्पति। तस्मा एते दोसे वज्जेत्वा गणेतब्बं।
‘‘Gaṇanā’’ti gaṇanāyeva. ‘‘Anubandhanā’’ti anuvahanā. ‘‘Phusanā’’ti phuṭṭhaṭṭhānaṃ. ‘‘Ṭhapanā’’ti appanā. ‘‘Sallakkhaṇā’’ti vipassanā. ‘‘Vivaṭṭanā’’ti maggo. ‘‘Pārisuddhī’’ti phalaṃ. ‘‘Tesañca paṭipassanā’’ti paccavekkhaṇā. Tattha iminā ādikammikakulaputtena paṭhamaṃ gaṇanāya idaṃ kamaṭṭhānaṃ manasikātabbaṃ. Gaṇentena ca pañcannaṃ heṭṭhā na ṭhapetabbaṃ, dasannaṃ upari na netabbaṃ, antare khaṇḍaṃ na dassetabbaṃ. Pañcannaṃ heṭṭhā ṭhapentassa hi sambādhe okāse cittuppādo vipphandati, sambādhe vaje sanniruddhagogaṇo viya. Dasannaṃ upari nentassa gaṇanānissitova cittuppādo hoti. Antarā khaṇḍaṃ dassentassa ‘‘sikhāppattaṃ nu kho me kammaṭṭhānaṃ, no’’ti cittaṃ vikampati. Tasmā ete dose vajjetvā gaṇetabbaṃ.
गणेन्तेन च पठमं दन्धगणनाय धञ्ञमापकगणनाय गणेतब्बं। धञ्ञमापको हि नाळिं पूरेत्वा ‘‘एक’’न्ति वत्वा ओकिरति। पुन पूरेन्तो किञ्चि कचवरं दिस्वा तं छड्डेन्तो ‘‘एकं एक’’न्ति वदति। एस नयो ‘‘द्वे द्वे’’तिआदीसु। एवमेव इमिनापि अस्सासपस्सासेसु यो उपट्ठाति तं गहेत्वा ‘‘एकं एक’’न्ति आदिंकत्वा याव ‘‘दस दसा’’ति पवत्तमानं पवत्तमानं उपलक्खेत्वाव गणेतब्बं। तस्सेवं गणयतो निक्खमन्ता च पविसन्ता च अस्सासपस्सासा पाकटा होन्ति।
Gaṇentena ca paṭhamaṃ dandhagaṇanāya dhaññamāpakagaṇanāya gaṇetabbaṃ. Dhaññamāpako hi nāḷiṃ pūretvā ‘‘eka’’nti vatvā okirati. Puna pūrento kiñci kacavaraṃ disvā taṃ chaḍḍento ‘‘ekaṃ eka’’nti vadati. Esa nayo ‘‘dve dve’’tiādīsu. Evameva imināpi assāsapassāsesu yo upaṭṭhāti taṃ gahetvā ‘‘ekaṃ eka’’nti ādiṃkatvā yāva ‘‘dasa dasā’’ti pavattamānaṃ pavattamānaṃ upalakkhetvāva gaṇetabbaṃ. Tassevaṃ gaṇayato nikkhamantā ca pavisantā ca assāsapassāsā pākaṭā honti.
अथानेन तं दन्धगणनं धञ्ञमापकगणनं पहाय सीघगणनाय गोपालकगणनाय गणेतब्बं । छेको हि गोपालको सक्खरायो उच्छङ्गेन गहेत्वा रज्जुदण्डहत्थो पातोव वजं गन्त्वा गावो पिट्ठियं पहरित्वा पलिघत्थम्भमत्थके निसिन्नो द्वारं पत्तं पत्तंयेव गावं ‘‘एको द्वे’’ति सक्खरं खिपित्वा खिपित्वा गणेति। तियामरत्तिं सम्बाधे ओकासे दुक्खं वुत्थगोगणो निक्खमन्तो अञ्ञमञ्ञं उपनिघंसन्तो वेगेन वेगेन पुञ्जो पुञ्जो हुत्वा निक्खमति। सो वेगेन वेगेन ‘‘तीणि चत्तारि पञ्च दसा’’ति गणेतियेव। एवमिमस्सापि पुरिमनयेन गणयतो अस्सासपस्सासा पाकटा हुत्वा सीघं सीघं पुनप्पुनं सञ्चरन्ति। ततो तेन ‘‘पुनप्पुनं सञ्चरन्ती’’ति ञत्वा अन्तो च बहि च अग्गहेत्वा द्वारप्पत्तं द्वारप्पत्तंयेव गहेत्वा ‘‘एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च , एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च छ, एको द्वे तीणि चत्तारि पञ्च छ सत्त…पे॰… अट्ठ… नव… दसा’’ति सीघं सीघं गणेतब्बमेव। गणनापटिबद्धे हि कम्मट्ठाने गणनाबलेनेव चित्तं एकग्गं होति अरित्तूपत्थम्भनवसेन चण्डसोते नावाठपनमिव।
Athānena taṃ dandhagaṇanaṃ dhaññamāpakagaṇanaṃ pahāya sīghagaṇanāya gopālakagaṇanāya gaṇetabbaṃ . Cheko hi gopālako sakkharāyo ucchaṅgena gahetvā rajjudaṇḍahattho pātova vajaṃ gantvā gāvo piṭṭhiyaṃ paharitvā palighatthambhamatthake nisinno dvāraṃ pattaṃ pattaṃyeva gāvaṃ ‘‘eko dve’’ti sakkharaṃ khipitvā khipitvā gaṇeti. Tiyāmarattiṃ sambādhe okāse dukkhaṃ vutthagogaṇo nikkhamanto aññamaññaṃ upanighaṃsanto vegena vegena puñjo puñjo hutvā nikkhamati. So vegena vegena ‘‘tīṇi cattāri pañca dasā’’ti gaṇetiyeva. Evamimassāpi purimanayena gaṇayato assāsapassāsā pākaṭā hutvā sīghaṃ sīghaṃ punappunaṃ sañcaranti. Tato tena ‘‘punappunaṃ sañcarantī’’ti ñatvā anto ca bahi ca aggahetvā dvārappattaṃ dvārappattaṃyeva gahetvā ‘‘eko dve tīṇi cattāri pañca , eko dve tīṇi cattāri pañca cha, eko dve tīṇi cattāri pañca cha satta…pe… aṭṭha… nava… dasā’’ti sīghaṃ sīghaṃ gaṇetabbameva. Gaṇanāpaṭibaddhe hi kammaṭṭhāne gaṇanābaleneva cittaṃ ekaggaṃ hoti arittūpatthambhanavasena caṇḍasote nāvāṭhapanamiva.
तस्सेवं सीघं सीघं गणयतो कम्मट्ठानं निरन्तरप्पवत्तं विय हुत्वा उपट्ठाति। अथ ‘‘निरन्तरं पवत्तती’’ति ञत्वा अन्तो च बहि च वातं अपरिग्गहेत्वा पुरिमनयेनेव वेगेन वेगेन गणेतब्बं। अन्तोपविसनवातेन हि सद्धिं चित्तं पवेसयतो अब्भन्तरं वातब्भाहतं मेदपूरितं विय होति, बहिनिक्खमनवातेन सद्धिं चित्तं नीहरतो बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे चित्तं विक्खिपति। फुट्ठोकासे पन सतिं ठपेत्वा भावेन्तस्सेव भावना सम्पज्जति। तेन वुत्तं – ‘‘अन्तो च बहि च वातं अपरिग्गहेत्वा पुरिमनयेनेव वेगेन वेगेन गणेतब्ब’’न्ति।
Tassevaṃ sīghaṃ sīghaṃ gaṇayato kammaṭṭhānaṃ nirantarappavattaṃ viya hutvā upaṭṭhāti. Atha ‘‘nirantaraṃ pavattatī’’ti ñatvā anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva vegena vegena gaṇetabbaṃ. Antopavisanavātena hi saddhiṃ cittaṃ pavesayato abbhantaraṃ vātabbhāhataṃ medapūritaṃ viya hoti, bahinikkhamanavātena saddhiṃ cittaṃ nīharato bahiddhā puthuttārammaṇe cittaṃ vikkhipati. Phuṭṭhokāse pana satiṃ ṭhapetvā bhāventasseva bhāvanā sampajjati. Tena vuttaṃ – ‘‘anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva vegena vegena gaṇetabba’’nti.
कीव चिरं पनेतं गणेतब्बन्ति? याव विना गणनाय अस्सासपस्सासारम्मणे सति सन्तिट्ठति। बहि विसटवितक्कविच्छेदं कत्वा अस्सासपस्सासारम्मणे सति सण्ठपनत्थंयेव हि गणनाति।
Kīva ciraṃ panetaṃ gaṇetabbanti? Yāva vinā gaṇanāya assāsapassāsārammaṇe sati santiṭṭhati. Bahi visaṭavitakkavicchedaṃ katvā assāsapassāsārammaṇe sati saṇṭhapanatthaṃyeva hi gaṇanāti.
एवं गणनाय मनसिकत्वा अनुबन्धनाय मनसिकातब्बं। अनुबन्धना नाम गणनं पटिसंहरित्वा सतिया निरन्तरं अस्सासपस्सासानं अनुगमनं; तञ्च खो न आदिमज्झपरियोसानानुगमनवसेन। बहिनिक्खमनवातस्स हि नाभि आदि, हदयं मज्झं, नासिकग्गं परियोसानं। अब्भन्तरपविसनवातस्स नासिकग्गं आदि, हदयं मज्झं, नाभि परियोसानं। तञ्चस्स अनुगच्छतो विक्खेपगतं चित्तं सारद्धाय चेव होति इञ्जनाय च। यथाह –
Evaṃ gaṇanāya manasikatvā anubandhanāya manasikātabbaṃ. Anubandhanā nāma gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā satiyā nirantaraṃ assāsapassāsānaṃ anugamanaṃ; tañca kho na ādimajjhapariyosānānugamanavasena. Bahinikkhamanavātassa hi nābhi ādi, hadayaṃ majjhaṃ, nāsikaggaṃ pariyosānaṃ. Abbhantarapavisanavātassa nāsikaggaṃ ādi, hadayaṃ majjhaṃ, nābhi pariyosānaṃ. Tañcassa anugacchato vikkhepagataṃ cittaṃ sāraddhāya ceva hoti iñjanāya ca. Yathāha –
‘‘अस्सासादिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छतो अज्झत्तं विक्खेपगतेन चित्तेन कायोपि चित्तम्पि सारद्धा च होन्ति इञ्जिता च फन्दिता च। पस्सासादिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छतो बहिद्धा विक्खेपगतेन चित्तेन कायोपि चित्तम्पि सारद्धा च होन्ति इञ्जिता च फन्दिता चा’’ति (पटि॰ म॰ १.१५७)।
‘‘Assāsādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato ajjhattaṃ vikkhepagatena cittena kāyopi cittampi sāraddhā ca honti iñjitā ca phanditā ca. Passāsādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato bahiddhā vikkhepagatena cittena kāyopi cittampi sāraddhā ca honti iñjitā ca phanditā cā’’ti (paṭi. ma. 1.157).
तस्मा अनुबन्धनाय मनसिकरोन्तेन न आदिमज्झपरियोसानवसेन मनसिकातब्बं। अपिच खो फुसनावसेन च ठपनावसेन च मनसिकातब्बं। गणनानुबन्धनावसेन विय हि फुसनाठपनावसेन विसुं मनसिकारो नत्थि। फुट्ठफुट्ठट्ठानेयेव पन गणेन्तो गणनाय च फुसनाय च मनसि करोति। तत्थेव गणनं पटिसंहरित्वा ते सतिया अनुबन्धन्तो अप्पनावसेन च चित्तं ठपेन्तो ‘‘अनुबन्धनाय च फुसनाय च ठपनाय च मनसि करोती’’ति वुच्चति। स्वायमत्थो अट्ठकथायं वुत्तपङ्गुळदोवारिकोपमाहि पटिसम्भिदायं वुत्तककचोपमाय च वेदितब्बो।
Tasmā anubandhanāya manasikarontena na ādimajjhapariyosānavasena manasikātabbaṃ. Apica kho phusanāvasena ca ṭhapanāvasena ca manasikātabbaṃ. Gaṇanānubandhanāvasena viya hi phusanāṭhapanāvasena visuṃ manasikāro natthi. Phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāneyeva pana gaṇento gaṇanāya ca phusanāya ca manasi karoti. Tattheva gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā te satiyā anubandhanto appanāvasena ca cittaṃ ṭhapento ‘‘anubandhanāya ca phusanāya ca ṭhapanāya ca manasi karotī’’ti vuccati. Svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vuttapaṅguḷadovārikopamāhi paṭisambhidāyaṃ vuttakakacopamāya ca veditabbo.
तत्रायं पङ्गुळोपमा – ‘‘सेय्यथापि पङ्गुळो दोलाय कीळतं मातापुत्तानं दोलं खिपित्वा तत्थेव दोलत्थम्भमूले निसिन्नो कमेन आगच्छन्तस्स च गच्छन्तस्स च दोलाफलकस्स उभो कोटियो मज्झञ्च पस्सति, न च उभोकोटिमज्झानं दस्सनत्थं ब्यावटो होति। एवमेवायं भिक्खु सतिवसेन उपनिबन्धनत्थम्भमूले ठत्वा अस्सासपस्सासदोलं खिपित्वा तत्थेव निमित्ते सतिया निसिन्नो कमेन आगच्छन्तानञ्च गच्छन्तानञ्च फुट्ठट्ठाने अस्सासपस्सासानं आदिमज्झपरियोसानं सतिया अनुगच्छन्तो तत्थ च चित्तं ठपेन्तो पस्सति, न च तेसं दस्सनत्थं ब्यावटो होति। अयं पङ्गुळोपमा।
Tatrāyaṃ paṅguḷopamā – ‘‘seyyathāpi paṅguḷo dolāya kīḷataṃ mātāputtānaṃ dolaṃ khipitvā tattheva dolatthambhamūle nisinno kamena āgacchantassa ca gacchantassa ca dolāphalakassa ubho koṭiyo majjhañca passati, na ca ubhokoṭimajjhānaṃ dassanatthaṃ byāvaṭo hoti. Evamevāyaṃ bhikkhu sativasena upanibandhanatthambhamūle ṭhatvā assāsapassāsadolaṃ khipitvā tattheva nimitte satiyā nisinno kamena āgacchantānañca gacchantānañca phuṭṭhaṭṭhāne assāsapassāsānaṃ ādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchanto tattha ca cittaṃ ṭhapento passati, na ca tesaṃ dassanatthaṃ byāvaṭo hoti. Ayaṃ paṅguḷopamā.
अयं पन दोवारिकोपमा – ‘‘सेय्यथापि दोवारिको नगरस्स अन्तो च बहि च पुरिसे ‘को त्वं, कुतो वा आगतो, कुहिं वा गच्छसि, किं वा ते हत्थे’ति न वीमंसति, न हि तस्स ते भारा। द्वारप्पत्तं द्वारप्पत्तंयेव पन वीमंसति; एवमेव इमस्स भिक्खुनो अन्तो पविट्ठवाता च बहि निक्खन्तवाता च न भारा होन्ति, द्वारप्पत्ता द्वारप्पत्तायेव भाराति। अयं दोवारिकोपमा।
Ayaṃ pana dovārikopamā – ‘‘seyyathāpi dovāriko nagarassa anto ca bahi ca purise ‘ko tvaṃ, kuto vā āgato, kuhiṃ vā gacchasi, kiṃ vā te hatthe’ti na vīmaṃsati, na hi tassa te bhārā. Dvārappattaṃ dvārappattaṃyeva pana vīmaṃsati; evameva imassa bhikkhuno anto paviṭṭhavātā ca bahi nikkhantavātā ca na bhārā honti, dvārappattā dvārappattāyeva bhārāti. Ayaṃ dovārikopamā.
ककचोपमा पन आदितोपभुति एवं वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं –
Kakacopamā pana āditopabhuti evaṃ veditabbā. Vuttañhetaṃ –
‘‘निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
‘‘Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
अजानतो च तयो धम्मे, भावनानुपलब्भति॥
Ajānato ca tayo dhamme, bhāvanānupalabbhati.
‘‘निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
‘‘Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
जानतो च तयो धम्मे, भावना उपलब्भती’’ति॥ (पटि॰ म॰ १.१५९)।
Jānato ca tayo dhamme, bhāvanā upalabbhatī’’ti. (paṭi. ma. 1.159);
कथं इमे तयो धम्मा एकचित्तस्स आरम्मणं न होन्ति, न चिमे तयो धम्मा अविदिता होन्ति, न च चित्तं विक्खेपं गच्छति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, विसेसमधिगच्छति ? सेय्यथापि रुक्खो समे भूमिभागे निक्खित्तो, तमेनं पुरिसो ककचेन छिन्देय्य, रुक्खे फुट्ठककचदन्तानं वसेन पुरिसस्स सति उपट्ठिता होति, न आगते वा गते वा ककचदन्ते मनसि करोति, न आगता वा गता वा ककचदन्ता अविदिता होन्ति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति।
Kathaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇaṃ na honti, na cime tayo dhammā aviditā honti, na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchati, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, visesamadhigacchati ? Seyyathāpi rukkho same bhūmibhāge nikkhitto, tamenaṃ puriso kakacena chindeyya, rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṃ vasena purisassa sati upaṭṭhitā hoti, na āgate vā gate vā kakacadante manasi karoti, na āgatā vā gatā vā kakacadantā aviditā honti, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti.
यथा रुक्खो समे भूमिभागे निक्खित्तो; एवं उपनिबन्धननिमित्तं। यथा ककचदन्ता; एवं अस्सासपस्सासा। यथा रुक्खे फुट्ठककचदन्तानं वसेन पुरिसस्स सति उपट्ठिता होति, न आगते वा गते वा ककचदन्ते मनसि करोति, न आगता वा गता वा ककचदन्ता अविदिता होन्ति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, एवमेव भिक्खु नासिकग्गे वा मुखनिमित्ते वा सतिं उपट्ठपेत्वा निसिन्नो होति, न आगते वा गते वा अस्सासपस्सासे मनसि करोति, न आगता वा गता वा अस्सासपस्सासा अविदिता होन्ति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, विसेसमधिगच्छति।
Yathā rukkho same bhūmibhāge nikkhitto; evaṃ upanibandhananimittaṃ. Yathā kakacadantā; evaṃ assāsapassāsā. Yathā rukkhe phuṭṭhakakacadantānaṃ vasena purisassa sati upaṭṭhitā hoti, na āgate vā gate vā kakacadante manasi karoti, na āgatā vā gatā vā kakacadantā aviditā honti, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, evameva bhikkhu nāsikagge vā mukhanimitte vā satiṃ upaṭṭhapetvā nisinno hoti, na āgate vā gate vā assāsapassāse manasi karoti, na āgatā vā gatā vā assāsapassāsā aviditā honti, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, visesamadhigacchati.
पधानन्ति कतमं पधानं? आरद्धवीरियस्स कायोपि चित्तम्पि कम्मनियं होति – इदं पधानं। कतमो पयोगो? आरद्धवीरियस्स उपक्किलेसा पहीयन्ति, वितक्का वूपसम्मन्ति – अयं पयोगो। कतमो विसेसो? आरद्धवीरियस्स संयोजना पहीयन्ति, अनुसया ब्यन्ती होन्ति – अयं विसेसो। एवं इमे तयो धम्मा एकचित्तस्स आरम्मणा न होन्ति, न चिमे तयो धम्मा अविदिता होन्ति, न च चित्तं विक्खेपं गच्छति, पधानञ्च पञ्ञायति, पयोगञ्च साधेति, विसेसमधिगच्छति।
Padhānanti katamaṃ padhānaṃ? Āraddhavīriyassa kāyopi cittampi kammaniyaṃ hoti – idaṃ padhānaṃ. Katamo payogo? Āraddhavīriyassa upakkilesā pahīyanti, vitakkā vūpasammanti – ayaṃ payogo. Katamo viseso? Āraddhavīriyassa saṃyojanā pahīyanti, anusayā byantī honti – ayaṃ viseso. Evaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇā na honti, na cime tayo dhammā aviditā honti, na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchati, padhānañca paññāyati, payogañca sādheti, visesamadhigacchati.
‘‘आनापानस्सती यस्स, परिपुण्णा सुभाविता।
‘‘Ānāpānassatī yassa, paripuṇṇā subhāvitā;
अनुपुब्बं परिचिता, यथा बुद्धेन देसिता।
Anupubbaṃ paricitā, yathā buddhena desitā;
सो इमं लोकं पभासेति, अब्भा मुत्तोव चन्दिमा’’ति॥ (पटि॰ म॰ १.१६०)।
So imaṃ lokaṃ pabhāseti, abbhā muttova candimā’’ti. (paṭi. ma. 1.160);
अयं ककचोपमा। इध पनस्स आगतागतवसेन अमनसिकारमत्तमेव पयोजनन्ति वेदितब्बं। इदं कम्मट्ठानं मनसिकरोतो कस्सचि नचिरेनेव निमित्तञ्च उप्पज्जति, अवसेसज्झानङ्गपटिमण्डिता अप्पनासङ्खाता ठपना च सम्पज्जति। कस्सचि पन गणनावसेनेव मनसिकारकालतोपभुति अनुक्कमतो ओळारिकअस्सासपस्सासनिरोधवसेन कायदरथे वूपसन्ते कायोपि चित्तम्पि लहुकं होति, सरीरं आकासे लङ्घनाकारप्पत्तं विय होति। यथा सारद्धकायस्स मञ्चे वा पीठे वा निसीदतो मञ्चपीठं ओनमति, विकूजति, पच्चत्थरणं वलिं गण्हाति। असारद्धकायस्स पन निसीदतो नेव मञ्चपीठं ओनमति, न विकूजति, न पच्चत्थरणं वलिं गण्हाति, तूलपिचुपूरितं विय मञ्चपीठं होति। कस्मा? यस्मा असारद्धो कायो लहुको होति; एवमेव गणनावसेन मनसिकारकालतोपभुति अनुक्कमतो ओळारिकअस्सासपस्सासनिरोधवसेन कायदरथे वूपसन्ते कायोपि चित्तम्पि लहुकं होति, सरीरं आकासे लङ्घनाकारप्पत्तं विय होति।
Ayaṃ kakacopamā. Idha panassa āgatāgatavasena amanasikāramattameva payojananti veditabbaṃ. Idaṃ kammaṭṭhānaṃ manasikaroto kassaci nacireneva nimittañca uppajjati, avasesajjhānaṅgapaṭimaṇḍitā appanāsaṅkhātā ṭhapanā ca sampajjati. Kassaci pana gaṇanāvaseneva manasikārakālatopabhuti anukkamato oḷārikaassāsapassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasante kāyopi cittampi lahukaṃ hoti, sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti. Yathā sāraddhakāyassa mañce vā pīṭhe vā nisīdato mañcapīṭhaṃ onamati, vikūjati, paccattharaṇaṃ valiṃ gaṇhāti. Asāraddhakāyassa pana nisīdato neva mañcapīṭhaṃ onamati, na vikūjati, na paccattharaṇaṃ valiṃ gaṇhāti, tūlapicupūritaṃ viya mañcapīṭhaṃ hoti. Kasmā? Yasmā asāraddho kāyo lahuko hoti; evameva gaṇanāvasena manasikārakālatopabhuti anukkamato oḷārikaassāsapassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasante kāyopi cittampi lahukaṃ hoti, sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti.
तस्स ओळारिके अस्सासपस्सासे निरुद्धे सुखुमअस्सासपस्सासनिमित्तारम्मणं चित्तं पवत्तति, तस्मिम्पि निरुद्धे अपरापरं ततो सुखुमतरसुखुमतमनिमित्तारम्मणं पवत्ततियेव। कथं? यथा पुरिसो महतिया लोहसलाकाय कंसताळं आकोटेय्य, एकप्पहारेन महासद्दो उप्पज्जेय्य, तस्स ओळारिकसद्दारम्मणं चित्तं पवत्तेय्य, निरुद्धे ओळारिके सद्दे अथ पच्छा सुखुमसद्दनिमित्तारम्मणं, तस्मिम्पि निरुद्धे अपरापरं ततो सुखुमतरसुखुमतमसद्दनिमित्तारम्मणं चित्तं पवत्ततेव; एवन्ति वेदितब्बं। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘सेय्यथापि कंसे आकोटिते’’ति (पटि॰ म॰ १.१७१) वित्थारो।
Tassa oḷārike assāsapassāse niruddhe sukhumaassāsapassāsanimittārammaṇaṃ cittaṃ pavattati, tasmimpi niruddhe aparāparaṃ tato sukhumatarasukhumatamanimittārammaṇaṃ pavattatiyeva. Kathaṃ? Yathā puriso mahatiyā lohasalākāya kaṃsatāḷaṃ ākoṭeyya, ekappahārena mahāsaddo uppajjeyya, tassa oḷārikasaddārammaṇaṃ cittaṃ pavatteyya, niruddhe oḷārike sadde atha pacchā sukhumasaddanimittārammaṇaṃ, tasmimpi niruddhe aparāparaṃ tato sukhumatarasukhumatamasaddanimittārammaṇaṃ cittaṃ pavattateva; evanti veditabbaṃ. Vuttampi cetaṃ – ‘‘seyyathāpi kaṃse ākoṭite’’ti (paṭi. ma. 1.171) vitthāro.
यथा हि अञ्ञानि कम्मट्ठानानि उपरूपरि विभूतानि होन्ति, न तथा इदं। इदं पन उपरूपरि भावेन्तस्स भावेन्तस्स सुखुमत्तं गच्छति, उपट्ठानम्पि न उपगच्छति। एवं अनुपट्ठहन्ते पन तस्मिं न तेन भिक्खुना उट्ठायासना चम्मखण्डं पप्फोटेत्वा गन्तब्बं। किं कातब्बं? ‘‘आचरियं पुच्छिस्सामी’’ति वा ‘‘नट्ठं दानि मे कम्मट्ठान’’न्ति वा न वुट्ठातब्बं, इरियापथं विकोपेत्वा गच्छतो हि कम्मट्ठानं नवनवमेव होति। तस्मा यथानिसिन्नेनेव देसतो आहरितब्बं।
Yathā hi aññāni kammaṭṭhānāni uparūpari vibhūtāni honti, na tathā idaṃ. Idaṃ pana uparūpari bhāventassa bhāventassa sukhumattaṃ gacchati, upaṭṭhānampi na upagacchati. Evaṃ anupaṭṭhahante pana tasmiṃ na tena bhikkhunā uṭṭhāyāsanā cammakhaṇḍaṃ papphoṭetvā gantabbaṃ. Kiṃ kātabbaṃ? ‘‘Ācariyaṃ pucchissāmī’’ti vā ‘‘naṭṭhaṃ dāni me kammaṭṭhāna’’nti vā na vuṭṭhātabbaṃ, iriyāpathaṃ vikopetvā gacchato hi kammaṭṭhānaṃ navanavameva hoti. Tasmā yathānisinneneva desato āharitabbaṃ.
तत्रायं आहरणूपायो। तेन हि भिक्खुना कम्मट्ठानस्स अनुपट्ठहनभावं ञत्वा इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘‘इमे अस्सासपस्सासा नाम कत्थ अत्थि, कत्थ नत्थि, कस्स वा अत्थि, कस्स वा नत्थी’’ति। अथेवं पटिसञ्चिक्खता ‘‘इमे अन्तोमातुकुच्छियं नत्थि, उदके निमुग्गानं नत्थि, तथा असञ्ञीभूतानं मतानं चतुत्थज्झानसमापन्नानं रूपारूपभवसमङ्गीनं निरोधसमापन्नान’’न्ति ञत्वा एवं अत्तनाव अत्ता पटिचोदेतब्बो – ‘‘ननु त्वं, पण्डित, नेव मातुकुच्छिगतो, न उदके निमुग्गो, न असञ्ञीभूतो, न मतो, न चतुत्थज्झानसमआपन्नो, न रूपारूपभवसमङ्गी, न निरोधसमापन्नो, अत्थियेव ते अस्सासपस्सासा, मन्दपञ्ञताय पन परिग्गहेतुं न सक्कोसी’’ति। अथानेन पकतिफुट्ठवसेनेव चित्तं ठपेत्वा मनसिकारो पवत्तेतब्बो। इमे हि दीघनासिकस्स नासा पुटं घट्टेन्ता पवत्तन्ति, रस्सनासिकस्स उत्तरोट्ठं। तस्मानेन इमं नाम ठानं घट्टेन्तीति निमित्तं पट्ठपेतब्बं। इममेव हि अत्थवसं पटिच्च वुत्तं भगवता – ‘‘नाहं, भिक्खवे, मुट्ठस्सतिस्स असम्पजानस्स आनापानस्सतिभावनं वदामी’’ति (म॰ नि॰ ३.१४९; सं॰ नि॰ ५.९९२)। किञ्चापि हि यंकिञ्चि कम्मट्ठानं सतस्स सम्पजानस्सेव सम्पज्जति, इतो अञ्ञं पन मनसिकरोन्तस्स पाकटं होति। इदं पन आनापानस्सतिकम्मट्ठानं गरुकं गरुकभावनं बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धपुत्तानं महापुरिसानमेव मनसिकारभूमिभूतं, न चेव इत्तरं, न च इत्तरसत्तसमासेवितं। यथा यथा मनसि करीयति, तथा तथा सन्तञ्चेव होति सुखुमञ्च। तस्मा एत्थ बलवती सति च पञ्ञा च इच्छितब्बा।
Tatrāyaṃ āharaṇūpāyo. Tena hi bhikkhunā kammaṭṭhānassa anupaṭṭhahanabhāvaṃ ñatvā iti paṭisañcikkhitabbaṃ – ‘‘ime assāsapassāsā nāma kattha atthi, kattha natthi, kassa vā atthi, kassa vā natthī’’ti. Athevaṃ paṭisañcikkhatā ‘‘ime antomātukucchiyaṃ natthi, udake nimuggānaṃ natthi, tathā asaññībhūtānaṃ matānaṃ catutthajjhānasamāpannānaṃ rūpārūpabhavasamaṅgīnaṃ nirodhasamāpannāna’’nti ñatvā evaṃ attanāva attā paṭicodetabbo – ‘‘nanu tvaṃ, paṇḍita, neva mātukucchigato, na udake nimuggo, na asaññībhūto, na mato, na catutthajjhānasamaāpanno, na rūpārūpabhavasamaṅgī, na nirodhasamāpanno, atthiyeva te assāsapassāsā, mandapaññatāya pana pariggahetuṃ na sakkosī’’ti. Athānena pakatiphuṭṭhavaseneva cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo. Ime hi dīghanāsikassa nāsā puṭaṃ ghaṭṭentā pavattanti, rassanāsikassa uttaroṭṭhaṃ. Tasmānena imaṃ nāma ṭhānaṃ ghaṭṭentīti nimittaṃ paṭṭhapetabbaṃ. Imameva hi atthavasaṃ paṭicca vuttaṃ bhagavatā – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, muṭṭhassatissa asampajānassa ānāpānassatibhāvanaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 3.149; saṃ. ni. 5.992). Kiñcāpi hi yaṃkiñci kammaṭṭhānaṃ satassa sampajānasseva sampajjati, ito aññaṃ pana manasikarontassa pākaṭaṃ hoti. Idaṃ pana ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ garukaṃ garukabhāvanaṃ buddhapaccekabuddhabuddhaputtānaṃ mahāpurisānameva manasikārabhūmibhūtaṃ, na ceva ittaraṃ, na ca ittarasattasamāsevitaṃ. Yathā yathā manasi karīyati, tathā tathā santañceva hoti sukhumañca. Tasmā ettha balavatī sati ca paññā ca icchitabbā.
यथा हि मट्ठसाटकस्स तुन्नकरणकाले सूचिपि सुखुमा इच्छितब्बा, सूचिपासवेधनम्पि ततो सुखुमतरं; एवमेव मट्ठसाटकसदिसस्स इमस्स कम्मट्ठानस्स भावनाकाले सूचिपटिभागा सतिपि सूचिपासवेधनपटिभागा तंसम्पयुत्ता पञ्ञापि बलवती इच्छितब्बा। ताहि च पन सतिपञ्ञाहि समन्नागतेन भिक्खुना न ते अस्सासपस्सासा अञ्ञत्र पकतिफुट्ठोकासा परियेसितब्बा।
Yathā hi maṭṭhasāṭakassa tunnakaraṇakāle sūcipi sukhumā icchitabbā, sūcipāsavedhanampi tato sukhumataraṃ; evameva maṭṭhasāṭakasadisassa imassa kammaṭṭhānassa bhāvanākāle sūcipaṭibhāgā satipi sūcipāsavedhanapaṭibhāgā taṃsampayuttā paññāpi balavatī icchitabbā. Tāhi ca pana satipaññāhi samannāgatena bhikkhunā na te assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā.
यथा पन कस्सको कसिं कसित्वा बलिबद्दे मुञ्चित्वा गोचराभिमुखे कत्वा छायाय निसिन्नो विस्समेय्य, अथस्स ते बलिबद्दा वेगेन अटविं पविसेय्युं। यो होति छेको कस्सको सो पुन ते गहेत्वा योजेतुकामो न तेसं अनुपदं गन्त्वा अटविं आहिण्डति। अथ खो रस्मिञ्च पतोदञ्च गहेत्वा उजुकमेव तेसं निपाततित्थं गन्त्वा निसीदति वा निपज्जति वा। अथ ते गोणे दिवसभागं चरित्वा निपाततित्थं ओतरित्वा न्हत्वा च पिवित्वा च पच्चुत्तरित्वा ठिते दिस्वा रस्मिया बन्धित्वा पतोदेन विज्झन्तो आनेत्वा योजेत्वा पुन कम्मं करोति; एवमेव तेन भिक्खुना न ते अस्सासपस्सासा अञ्ञत्र पकतिफुट्ठोकासा परियेसितब्बा। सतिरस्मिं पन पञ्ञापतोदञ्च गहेत्वा पकतिफुट्ठोकासे चित्तं ठपेत्वा मनसिकारो पवत्तेतब्बो। एवञ्हिस्स मनसिकरोतो नचिरस्सेव ते उपट्ठहन्ति, निपाततित्थे विय गोणा। ततो तेन सतिरस्मिया बन्धित्वा तस्मिंयेव ठाने योजेत्वा पञ्ञापतोदेन विज्झन्तेन पुन कम्मट्ठानं अनुयुञ्जितब्बं; तस्सेवमनुयुञ्जतो नचिरस्सेव निमित्तं उपट्ठाति। तं पनेतं न सब्बेसं एकसदिसं होति ; अपिच खो कस्सचि सुखसम्फस्सं उप्पादयमानो तूलपिचु विय, कप्पासपिचु विय, वातधारा विय च उपट्ठातीति एकच्चे आहु।
Yathā pana kassako kasiṃ kasitvā balibadde muñcitvā gocarābhimukhe katvā chāyāya nisinno vissameyya, athassa te balibaddā vegena aṭaviṃ paviseyyuṃ. Yo hoti cheko kassako so puna te gahetvā yojetukāmo na tesaṃ anupadaṃ gantvā aṭaviṃ āhiṇḍati. Atha kho rasmiñca patodañca gahetvā ujukameva tesaṃ nipātatitthaṃ gantvā nisīdati vā nipajjati vā. Atha te goṇe divasabhāgaṃ caritvā nipātatitthaṃ otaritvā nhatvā ca pivitvā ca paccuttaritvā ṭhite disvā rasmiyā bandhitvā patodena vijjhanto ānetvā yojetvā puna kammaṃ karoti; evameva tena bhikkhunā na te assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā. Satirasmiṃ pana paññāpatodañca gahetvā pakatiphuṭṭhokāse cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo. Evañhissa manasikaroto nacirasseva te upaṭṭhahanti, nipātatitthe viya goṇā. Tato tena satirasmiyā bandhitvā tasmiṃyeva ṭhāne yojetvā paññāpatodena vijjhantena puna kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabbaṃ; tassevamanuyuñjato nacirasseva nimittaṃ upaṭṭhāti. Taṃ panetaṃ na sabbesaṃ ekasadisaṃ hoti ; apica kho kassaci sukhasamphassaṃ uppādayamāno tūlapicu viya, kappāsapicu viya, vātadhārā viya ca upaṭṭhātīti ekacce āhu.
अयं पन अट्ठकथाविनिच्छयो – इदञ्हि कस्सचि तारकरूपं विय, मणिगुळिका विय, मुत्तागुळिका विय च कस्सचि खरसम्फस्सं हुत्वा कप्पासट्ठि विय, सारदारुसूचि विय च कस्सचि दीघपामङ्गसुत्तं विय, कुसुमदामं विय, धूमसिखा विय च कस्सचि वित्थत मक्कटकसुत्तं विय, वलाहकपटलं विय, पदुमपुप्फं विय, रथचक्कं विय, चन्दमण्डलं विय, सूरियमण्डलं विय च उपट्ठाति। तञ्च पनेतं यथा सम्बहुलेसु भिक्खूसु सुत्तन्तं सज्झायित्वा निसिन्नेसु एकेन भिक्खुना ‘‘तुम्हाकं कीदिसं हुत्वा इदं सुत्तं उपट्ठाती’’ति वुत्ते एको ‘‘मय्हं महती पब्बतेय्या नदी विय हुत्वा उपट्ठाती’’ति आह। अपरो ‘‘मय्हं एका वनराजि विय’’। अञ्ञो ‘‘मय्हं सीतच्छायो साखासम्पन्नो फलभारभरितरुक्खो विया’’ति। तेसञ्हि तं एकमेव सुत्तं सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठाति। एवं एकमेव कम्मट्ठानं सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठाति। सञ्ञजञ्हि एतं सञ्ञानिदानं सञ्ञाप्पभवं तस्मा सञ्ञानानताय नानतो उपट्ठातीति वेदितब्बं।
Ayaṃ pana aṭṭhakathāvinicchayo – idañhi kassaci tārakarūpaṃ viya, maṇiguḷikā viya, muttāguḷikā viya ca kassaci kharasamphassaṃ hutvā kappāsaṭṭhi viya, sāradārusūci viya ca kassaci dīghapāmaṅgasuttaṃ viya, kusumadāmaṃ viya, dhūmasikhā viya ca kassaci vitthata makkaṭakasuttaṃ viya, valāhakapaṭalaṃ viya, padumapupphaṃ viya, rathacakkaṃ viya, candamaṇḍalaṃ viya, sūriyamaṇḍalaṃ viya ca upaṭṭhāti. Tañca panetaṃ yathā sambahulesu bhikkhūsu suttantaṃ sajjhāyitvā nisinnesu ekena bhikkhunā ‘‘tumhākaṃ kīdisaṃ hutvā idaṃ suttaṃ upaṭṭhātī’’ti vutte eko ‘‘mayhaṃ mahatī pabbateyyā nadī viya hutvā upaṭṭhātī’’ti āha. Aparo ‘‘mayhaṃ ekā vanarāji viya’’. Añño ‘‘mayhaṃ sītacchāyo sākhāsampanno phalabhārabharitarukkho viyā’’ti. Tesañhi taṃ ekameva suttaṃ saññānānatāya nānato upaṭṭhāti. Evaṃ ekameva kammaṭṭhānaṃ saññānānatāya nānato upaṭṭhāti. Saññajañhi etaṃ saññānidānaṃ saññāppabhavaṃ tasmā saññānānatāya nānato upaṭṭhātīti veditabbaṃ.
एत्थ च अञ्ञमेव अस्सासारम्मणं चित्तं, अञ्ञं पस्सासारम्मणं, अञ्ञं निमित्तारम्मणं यस्स हि इमे तयो धम्मा नत्थि, तस्स कम्मट्ठानं नेव अप्पनं न उपचारं पापुणाति। यस्स पनिमे तयो धम्मा अत्थि, तस्सेव कम्मट्ठानं अप्पनञ्च उपचारञ्च पापुणाति। वुत्तञ्हेतं –
Ettha ca aññameva assāsārammaṇaṃ cittaṃ, aññaṃ passāsārammaṇaṃ, aññaṃ nimittārammaṇaṃ yassa hi ime tayo dhammā natthi, tassa kammaṭṭhānaṃ neva appanaṃ na upacāraṃ pāpuṇāti. Yassa panime tayo dhammā atthi, tasseva kammaṭṭhānaṃ appanañca upacārañca pāpuṇāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
‘‘Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
अजानतो च तयो धम्मे, भावनानुपलब्भति॥
Ajānato ca tayo dhamme, bhāvanānupalabbhati.
‘‘निमित्तं अस्सासपस्सासा, अनारम्मणमेकचित्तस्स।
‘‘Nimittaṃ assāsapassāsā, anārammaṇamekacittassa;
जानतो च तयो धम्मे, भावना उपलब्भती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२३१)।
Jānato ca tayo dhamme, bhāvanā upalabbhatī’’ti. (visuddhi. 1.231);
एवं उपट्ठिते पन निमित्ते तेन भिक्खुना आचरियसन्तिकं गन्त्वा आरोचेतब्बं – ‘‘मय्हं, भन्ते, एवरूपं नाम उपट्ठाती’’ति। आचरियेन पन ‘‘एतं निमित्त’’न्ति वा ‘‘न निमित्त’’न्ति वा न वत्तब्बं। ‘‘एवं होति, आवुसो’’ति वत्वा पन ‘‘पुनप्पुनं मनसि करोही’’ति वत्तब्बो। ‘‘निमित्त’’न्ति हि वुत्ते वोसानं आपज्जेय्य; ‘‘न निमित्त’’न्ति वुत्ते निरासो विसीदेय्य। तस्मा तदुभयम्पि अवत्वा मनसिकारेयेव नियोजेतब्बोति। एवं ताव दीघभाणका। मज्झिमभाणका पनाहु – ‘‘निमित्तमिदं, आवुसो, कम्मट्ठानं पुनप्पुनं मनसि करोहि सप्पुरिसाति वत्तब्बो’’ति। अथानेन निमित्तेयेव चित्तं ठपेतब्बं। एवमस्सायं इतो पभुति ठपनावसेन भावना होति। वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
Evaṃ upaṭṭhite pana nimitte tena bhikkhunā ācariyasantikaṃ gantvā ārocetabbaṃ – ‘‘mayhaṃ, bhante, evarūpaṃ nāma upaṭṭhātī’’ti. Ācariyena pana ‘‘etaṃ nimitta’’nti vā ‘‘na nimitta’’nti vā na vattabbaṃ. ‘‘Evaṃ hoti, āvuso’’ti vatvā pana ‘‘punappunaṃ manasi karohī’’ti vattabbo. ‘‘Nimitta’’nti hi vutte vosānaṃ āpajjeyya; ‘‘na nimitta’’nti vutte nirāso visīdeyya. Tasmā tadubhayampi avatvā manasikāreyeva niyojetabboti. Evaṃ tāva dīghabhāṇakā. Majjhimabhāṇakā panāhu – ‘‘nimittamidaṃ, āvuso, kammaṭṭhānaṃ punappunaṃ manasi karohi sappurisāti vattabbo’’ti. Athānena nimitteyeva cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Evamassāyaṃ ito pabhuti ṭhapanāvasena bhāvanā hoti. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘निमित्ते ठपयं चित्तं, नानाकारं विभावयं।
‘‘Nimitte ṭhapayaṃ cittaṃ, nānākāraṃ vibhāvayaṃ;
धीरो अस्सासपस्सासे, सकं चित्तं निबन्धती’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.२३२; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१६३)।
Dhīro assāsapassāse, sakaṃ cittaṃ nibandhatī’’ti. (visuddhi. 1.232; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.163);
तस्सेवं निमित्तुपट्ठानतो पभुति नीवरणानि विक्खम्भितानेव होन्ति किलेसा सन्निसिन्नाव सति उपट्ठितायेव, चित्तं समाहितमेव। इदञ्हि द्वीहाकारेहि चित्तं समाहितं नाम होहि – उपचारभूमियं वा नीवरणप्पहानेन, पटिलाभभूमियं वा अङ्गपातुभावेन। तत्थ ‘‘उपचारभूमी’’ति उपचारसमाधि; ‘‘पटिलाभभूमी’’ति अप्पनासमाधि। तेसं किं नानाकरणं? उपचारसमाधि कुसलवीथियं जवित्वा भवङ्गं ओतरति, अप्पनासमाधि दिवसभागे अप्पेत्वा निसिन्नस्स दिवसभागम्पि कुसलवीथियं जवति, न भवङ्गं ओतरति। इमेसु द्वीसु समाधीसु निमित्तपातुभावेन उपचारसमाधिना समाहितं चित्तं होति । अथानेन तं निमित्तं नेव वण्णतो मनसिकातब्बं, न लक्खणतो पच्चवेक्खितब्बं। अपिच खो खत्तियमहेसिया चक्कवत्तिगब्भो विय कस्सकेन सालियवगब्भो विय च अप्पमत्तेन रक्खितब्बं; रक्खितं हिस्स फलदं होति।
Tassevaṃ nimittupaṭṭhānato pabhuti nīvaraṇāni vikkhambhitāneva honti kilesā sannisinnāva sati upaṭṭhitāyeva, cittaṃ samāhitameva. Idañhi dvīhākārehi cittaṃ samāhitaṃ nāma hohi – upacārabhūmiyaṃ vā nīvaraṇappahānena, paṭilābhabhūmiyaṃ vā aṅgapātubhāvena. Tattha ‘‘upacārabhūmī’’ti upacārasamādhi; ‘‘paṭilābhabhūmī’’ti appanāsamādhi. Tesaṃ kiṃ nānākaraṇaṃ? Upacārasamādhi kusalavīthiyaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati, appanāsamādhi divasabhāge appetvā nisinnassa divasabhāgampi kusalavīthiyaṃ javati, na bhavaṅgaṃ otarati. Imesu dvīsu samādhīsu nimittapātubhāvena upacārasamādhinā samāhitaṃ cittaṃ hoti . Athānena taṃ nimittaṃ neva vaṇṇato manasikātabbaṃ, na lakkhaṇato paccavekkhitabbaṃ. Apica kho khattiyamahesiyā cakkavattigabbho viya kassakena sāliyavagabbho viya ca appamattena rakkhitabbaṃ; rakkhitaṃ hissa phaladaṃ hoti.
‘‘निमित्तं रक्खतो लद्ध, परिहानि न विज्जति।
‘‘Nimittaṃ rakkhato laddha, parihāni na vijjati;
आरक्खम्हि असन्तम्हि, लद्धं लद्धं विनस्सती’’ति॥
Ārakkhamhi asantamhi, laddhaṃ laddhaṃ vinassatī’’ti.
तत्रायं रक्खणूपायो – तेन भिक्खुना आवासो, गोचरो, भस्सं, पुग्गलो, भोजनं, उतु, इरियापथोति इमानि सत्त असप्पायानि वज्जेत्वा तानेव सत्त सप्पायानि सेवन्तेन पुनप्पुनं तं निमित्तं मनसिकातब्बं।
Tatrāyaṃ rakkhaṇūpāyo – tena bhikkhunā āvāso, gocaro, bhassaṃ, puggalo, bhojanaṃ, utu, iriyāpathoti imāni satta asappāyāni vajjetvā tāneva satta sappāyāni sevantena punappunaṃ taṃ nimittaṃ manasikātabbaṃ.
एवं सप्पायसेवनेन निमित्तं थिरं कत्वा वुड्ढिं विरूळ्हिं गमयित्वा वत्थुविसदकिरिया, इन्द्रियसमत्तपटिपादनता, निमित्तकुसलता, यस्मिं समये चित्तं सपग्गहेतब्ब तस्मिं समये चित्तपग्गण्हना, यस्मिं समये चित्तं निग्गहेतब्बं तस्मिं समये चित्तनिग्गण्हना, यस्मिं समये चित्तं सम्पहंसेतब्बं तस्मिं समये सम्पहंसेतब्बं तस्मिं समये चित्तसम्पहंसना, यस्मिं समये चित्तं अज्झुपेक्खितब्बं तस्मिं समये चित्तअज्झुपेक्खना, असमाहितपुग्गलपरिवज्जना, समाहितपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमानि दस अप्पनाकोसल्लानि अविजहन्तेन योगो करणीयो।
Evaṃ sappāyasevanena nimittaṃ thiraṃ katvā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ gamayitvā vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanatā, nimittakusalatā, yasmiṃ samaye cittaṃ sapaggahetabba tasmiṃ samaye cittapaggaṇhanā, yasmiṃ samaye cittaṃ niggahetabbaṃ tasmiṃ samaye cittaniggaṇhanā, yasmiṃ samaye cittaṃ sampahaṃsetabbaṃ tasmiṃ samaye sampahaṃsetabbaṃ tasmiṃ samaye cittasampahaṃsanā, yasmiṃ samaye cittaṃ ajjhupekkhitabbaṃ tasmiṃ samaye cittaajjhupekkhanā, asamāhitapuggalaparivajjanā, samāhitapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imāni dasa appanākosallāni avijahantena yogo karaṇīyo.
तस्सेवं अनुयुत्तस्स विहरतो इदानि अप्पना उप्पज्जिस्सतीति भवङ्गं विच्छिन्दित्वा निमित्तारम्मणं मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति। तस्मिञ्च निरुद्धे तदेवारम्मणं गहेत्वा चत्तारि पञ्च वा जवनानि, येसं पठमं परिकम्मं, दुतियं उपचारं, ततियं अनुलोमं, चतुत्थं गोत्रभु , पञ्चमं अप्पनाचित्तं। पठमं वा परिकम्मञ्चेव उपचारञ्च, दुतियं अनुलोमं, ततियं गोत्रभु, चतुत्थं अप्पनाचित्तन्ति वुच्चति। चतुत्थमेव हि पञ्चमं वा अप्पेति, न छट्ठं सत्तमं वा आसन्नभवङ्गपातत्ता।
Tassevaṃ anuyuttassa viharato idāni appanā uppajjissatīti bhavaṅgaṃ vicchinditvā nimittārammaṇaṃ manodvārāvajjanaṃ uppajjati. Tasmiñca niruddhe tadevārammaṇaṃ gahetvā cattāri pañca vā javanāni, yesaṃ paṭhamaṃ parikammaṃ, dutiyaṃ upacāraṃ, tatiyaṃ anulomaṃ, catutthaṃ gotrabhu , pañcamaṃ appanācittaṃ. Paṭhamaṃ vā parikammañceva upacārañca, dutiyaṃ anulomaṃ, tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ appanācittanti vuccati. Catutthameva hi pañcamaṃ vā appeti, na chaṭṭhaṃ sattamaṃ vā āsannabhavaṅgapātattā.
आभिधम्मिकगोदत्तत्थेरो पनाह – ‘‘आसेवनपच्चयेन कुसला धम्मा बलवन्तो होन्ति; तस्मा छट्ठं सत्तमं वा अप्पेती’’ति। तं अट्ठकथासु पटिक्खित्तं। तत्थ पुब्बभागचित्तानि कामावचरानि होन्ति, अप्पनाचित्तं पन रूपावचरं। एवमनेन पञ्चङ्गविप्पहीनं, पञ्चङ्गसमन्नागतं, दसलक्खणसम्पन्नं, तिविधकल्याणं, पठमज्झानं अधिगतं होति। सो तस्मिंयेवारम्मणे वितक्कादयो वूपसमेत्वा दुतियततियचतुत्थज्झानानि पापुणाति। एत्तावता च ठपनावसेन भावनाय परियोसानप्पत्तो होति। अयमेत्थ सङ्खेपकथा। वित्थारो पन इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गतो गहेतब्बो।
Ābhidhammikagodattatthero panāha – ‘‘āsevanapaccayena kusalā dhammā balavanto honti; tasmā chaṭṭhaṃ sattamaṃ vā appetī’’ti. Taṃ aṭṭhakathāsu paṭikkhittaṃ. Tattha pubbabhāgacittāni kāmāvacarāni honti, appanācittaṃ pana rūpāvacaraṃ. Evamanena pañcaṅgavippahīnaṃ, pañcaṅgasamannāgataṃ, dasalakkhaṇasampannaṃ, tividhakalyāṇaṃ, paṭhamajjhānaṃ adhigataṃ hoti. So tasmiṃyevārammaṇe vitakkādayo vūpasametvā dutiyatatiyacatutthajjhānāni pāpuṇāti. Ettāvatā ca ṭhapanāvasena bhāvanāya pariyosānappatto hoti. Ayamettha saṅkhepakathā. Vitthāro pana icchantena visuddhimaggato gahetabbo.
एवं पत्तचतुत्थज्झानो पनेत्थ भिक्खु सल्लक्खणाविवट्टनावसेन कम्मट्ठानं वड्ढेत्वा पारिसुद्धिं पत्तुकामो तदेव झानं आवज्जनसमापज्जनअधिट्ठानवुट्ठानपच्चवेक्खणसङ्खातेहि पञ्चहाकारेहि वसिप्पत्तं पगुणं कत्वा अरूपपुब्बङ्गमं वा रूपं, रूपपुब्बङ्गमं वा अरूपन्ति रूपारूपं परिग्गहेत्वा विपस्सनं पट्ठपेति। कथं? सो हि झाना वुट्ठहित्वा झानङ्गानि परिग्गहेत्वा तेसं निस्सयं हदयवत्थुं तं निस्सयानि च भूतानि तेसञ्च निस्सयं सकलम्पि करजकायं पस्सति। ततो ‘‘झानङ्गानि अरूपं, वत्थादीनि रूप’’न्ति रूपारूपं ववत्थपेति।
Evaṃ pattacatutthajjhāno panettha bhikkhu sallakkhaṇāvivaṭṭanāvasena kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā pārisuddhiṃ pattukāmo tadeva jhānaṃ āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātehi pañcahākārehi vasippattaṃ paguṇaṃ katvā arūpapubbaṅgamaṃ vā rūpaṃ, rūpapubbaṅgamaṃ vā arūpanti rūpārūpaṃ pariggahetvā vipassanaṃ paṭṭhapeti. Kathaṃ? So hi jhānā vuṭṭhahitvā jhānaṅgāni pariggahetvā tesaṃ nissayaṃ hadayavatthuṃ taṃ nissayāni ca bhūtāni tesañca nissayaṃ sakalampi karajakāyaṃ passati. Tato ‘‘jhānaṅgāni arūpaṃ, vatthādīni rūpa’’nti rūpārūpaṃ vavatthapeti.
अथ वा समापत्तितो वुट्ठहित्वा केसादीसु कोट्ठासेसु पथवीधातुआदिवसेन चत्तारि भूतानि तंनिस्सितरूपानि च परिग्गहेत्वा यथापरिग्गहितरूपारम्मणं यथापरिग्गहितरूपवत्थुद्वारारम्मणं वा ससम्पयुत्तधम्मं विञ्ञाणञ्च पस्सति। ततो ‘‘भूतादीनि रूपं ससम्पयुत्तधम्मं विञ्ञाणं अरूप’’न्ति ववत्थपेति।
Atha vā samāpattito vuṭṭhahitvā kesādīsu koṭṭhāsesu pathavīdhātuādivasena cattāri bhūtāni taṃnissitarūpāni ca pariggahetvā yathāpariggahitarūpārammaṇaṃ yathāpariggahitarūpavatthudvārārammaṇaṃ vā sasampayuttadhammaṃ viññāṇañca passati. Tato ‘‘bhūtādīni rūpaṃ sasampayuttadhammaṃ viññāṇaṃ arūpa’’nti vavatthapeti.
अथ वा समापत्तितो वुट्ठहित्वा अस्सासपस्सासानं समुदयो करजकायो च चित्तञ्चाति पस्सति। यथा हि कम्मारगग्गरिया धममानाय भस्तञ्च पुरिसस्स च तज्जं वायामं पटिच्च वातो सञ्चरति; एवमेव कायञ्च चित्तञ्च पटिच्च अस्सासपस्सासाति। ततो अस्सासपस्सासे च कायञ्च रूपं, चित्तञ्च तंसम्पयुत्तधम्मे च अरूपन्ति ववत्थपेति।
Atha vā samāpattito vuṭṭhahitvā assāsapassāsānaṃ samudayo karajakāyo ca cittañcāti passati. Yathā hi kammāragaggariyā dhamamānāya bhastañca purisassa ca tajjaṃ vāyāmaṃ paṭicca vāto sañcarati; evameva kāyañca cittañca paṭicca assāsapassāsāti. Tato assāsapassāse ca kāyañca rūpaṃ, cittañca taṃsampayuttadhamme ca arūpanti vavatthapeti.
एवं नामरूपं ववत्थपेत्वा तस्स पच्चयं परियेसति, परियेसन्तो च तं दिस्वा तीसुपि अद्धासु नामरूपस्स पवत्तिं आरब्भ कङ्खं वितरति। वितिण्णकङ्खो कलापसम्मसनवसेन तिलक्खणं आरोपेत्वा उदयब्बयानुपस्सनाय पुब्बभागे उप्पन्ने ओभासादयो दस विपस्सनुपक्किलेसे पहाय उपक्किलेसविमुत्तं पटिपदाञाणं ‘‘मग्गो’’ति ववत्थपेत्वा उदयं पहाय भङ्गानुपस्सनं पत्वा निरन्तरं भङ्गानुपस्सनेन भयतो उपट्ठितेसु सब्बसङ्खारेसु निब्बिन्दन्तो विरज्जन्तो विमुच्चन्तो यथाक्कमं चत्तारो अरियमग्गे पापुणित्वा अरहत्तफले पतिट्ठाय एकूनवीसतिभेदस्स पच्चवेक्खणञाणस्स परियन्तप्पत्तो सदेवकस्स लोकस्स अग्गदक्खिणेय्यो होति। एत्तावता चस्स गणनं आदिं कत्वा विपस्सनापरियोसाना आनापानस्सतिसमाधिभावना च समत्ता होतीति।
Evaṃ nāmarūpaṃ vavatthapetvā tassa paccayaṃ pariyesati, pariyesanto ca taṃ disvā tīsupi addhāsu nāmarūpassa pavattiṃ ārabbha kaṅkhaṃ vitarati. Vitiṇṇakaṅkho kalāpasammasanavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā udayabbayānupassanāya pubbabhāge uppanne obhāsādayo dasa vipassanupakkilese pahāya upakkilesavimuttaṃ paṭipadāñāṇaṃ ‘‘maggo’’ti vavatthapetvā udayaṃ pahāya bhaṅgānupassanaṃ patvā nirantaraṃ bhaṅgānupassanena bhayato upaṭṭhitesu sabbasaṅkhāresu nibbindanto virajjanto vimuccanto yathākkamaṃ cattāro ariyamagge pāpuṇitvā arahattaphale patiṭṭhāya ekūnavīsatibhedassa paccavekkhaṇañāṇassa pariyantappatto sadevakassa lokassa aggadakkhiṇeyyo hoti. Ettāvatā cassa gaṇanaṃ ādiṃ katvā vipassanāpariyosānā ānāpānassatisamādhibhāvanā ca samattā hotīti.
अयं सब्बाकारतो पठमचतुक्कवण्णना।
Ayaṃ sabbākārato paṭhamacatukkavaṇṇanā.
इतरेसु पन तीसु चतुक्केसु यस्मा विसुं कम्मट्ठानभावनानयो नाम नत्थि; तस्मा अनुपदवण्णनानयेनेव नेसं अत्थो वेदितब्बो। पीतिप्पटिसंवेदीति पीतिं पटिसंविदितं करोन्तो पाकटं करोन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति। तत्थ द्वीहाकारेहि पीति पटिसंविदिता होति – आरम्मणतो च असम्मोहतो च।
Itaresu pana tīsu catukkesu yasmā visuṃ kammaṭṭhānabhāvanānayo nāma natthi; tasmā anupadavaṇṇanānayeneva nesaṃ attho veditabbo. Pītippaṭisaṃvedīti pītiṃ paṭisaṃviditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi pīti paṭisaṃviditā hoti – ārammaṇato ca asammohato ca.
कथं आरम्मणतो पीति पटिसंविदिता होति? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जति, तस्स समापत्तिक्खणे झानपटिलाभेन आरम्मणतो पीति पटिसंविदिता होति आरम्मणस्स पटिसंविदितत्ता।
Kathaṃ ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti? Sappītike dve jhāne samāpajjati, tassa samāpattikkhaṇe jhānapaṭilābhena ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇassa paṭisaṃviditattā.
कथं असम्मोहतो? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तकपीतिं खयतो वयतो सम्मसति, तस्स विपस्सनाक्खणे लक्खणपटिवेधेन असम्मोहतो पीति पटिसंविदिता होति। वुत्तञ्हेतं पटिसम्भिदायं –
Kathaṃ asammohato? Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttakapītiṃ khayato vayato sammasati, tassa vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena asammohato pīti paṭisaṃviditā hoti. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ –
‘‘दीघं अस्सासवसेन चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतो सति उपट्ठिता होति। ताय सतिया तेन ञाणेन सा पीति पटिसंविदिता होति। दीघं पस्सासवसेन…पे॰… रस्सं अस्सासवसेन… रस्सं पस्सासवसेन… सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्सासवसेन… सब्बकायप्पटिसंवेदी पस्सासवसेन… पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्सासवसेन… पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्सासवसेन चित्तस्स एकग्गतं अविक्खेपं पजानतो सति उपट्ठिता होति, ताय सतिया तेन ञाणेन सा पीति पटिसंविदिता होति। आवज्जतो सा पीति पटिसंविदिता होति जानतो… पस्सतो… पच्चवेक्खतो… चित्तं अधिट्ठहतो… सद्धाय अधिमुच्चतो… वीरियं पग्गण्हतो… सतिं उपट्ठापयतो… चित्तं समादहतो… पञ्ञाय पजानतो… अभिञ्ञेय्यं अभिजानतो… परिञ्ञेय्यं परिजानतो… पहातब्बं पजहतो… भावेतब्बं भावयतो… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोतो सा पीति पटिसंविदिता होति। एवं सा पीति पटिसंविदिता होती’’ति (पटि॰ म॰ १.१७२)।
‘‘Dīghaṃ assāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hoti. Tāya satiyā tena ñāṇena sā pīti paṭisaṃviditā hoti. Dīghaṃ passāsavasena…pe… rassaṃ assāsavasena… rassaṃ passāsavasena… sabbakāyappaṭisaṃvedī assāsavasena… sabbakāyappaṭisaṃvedī passāsavasena… passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assāsavasena… passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passāsavasena cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hoti, tāya satiyā tena ñāṇena sā pīti paṭisaṃviditā hoti. Āvajjato sā pīti paṭisaṃviditā hoti jānato… passato… paccavekkhato… cittaṃ adhiṭṭhahato… saddhāya adhimuccato… vīriyaṃ paggaṇhato… satiṃ upaṭṭhāpayato… cittaṃ samādahato… paññāya pajānato… abhiññeyyaṃ abhijānato… pariññeyyaṃ parijānato… pahātabbaṃ pajahato… bhāvetabbaṃ bhāvayato… sacchikātabbaṃ sacchikaroto sā pīti paṭisaṃviditā hoti. Evaṃ sā pīti paṭisaṃviditā hotī’’ti (paṭi. ma. 1.172).
एतेनेव नयेन अवसेसपदानिपि अत्थतो वेदितब्बानि। इदं पनेत्थ विसेसमत्तं। तिण्णं झानानं वसेन सुखपटिसंवेदिता चतुन्नम्पि वसेन चित्तसङ्खारपटिसंवेदिता वेदितब्बा। ‘‘चित्तसङ्खारो’’ति वेदनादयो द्वे खन्धा। सुखप्पटिसंवेदिपदे चेत्थ विपस्सनाभूमिदस्सनत्थं ‘‘सुखन्ति द्वे सुखानि – कायिकञ्च सुखं चेतसिकञ्चा’’ति पटिसम्भिदायं वुत्तं। पस्सम्भयं चित्तसङ्खारन्ति ओळारिकं ओळारिकं चित्तसङ्खारं पस्सम्भेन्तो, निरोधेन्तोति अत्थो। सो वित्थारतो कायसङ्खारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अपिचेत्थ पीतिपदे पीतिसीसेन वेदना वुत्ता। सुखपदे सरूपेनेव वेदना । द्वीसु चित्तसङ्खारपदेसु ‘‘सञ्ञा च वेदना च चेतसिका एते धम्मा चित्तपटिबद्धा चित्तसङ्खारा’’ति (पटि॰ म॰ १.१७४; म॰ नि॰ १.४६३) वचनतो सञ्ञासम्पयुत्ता वेदनाति। एवं वेदनानुपस्सनानयेन इदं चतुक्कं भासितन्ति वेदितब्बं।
Eteneva nayena avasesapadānipi atthato veditabbāni. Idaṃ panettha visesamattaṃ. Tiṇṇaṃ jhānānaṃ vasena sukhapaṭisaṃveditā catunnampi vasena cittasaṅkhārapaṭisaṃveditā veditabbā. ‘‘Cittasaṅkhāro’’ti vedanādayo dve khandhā. Sukhappaṭisaṃvedipade cettha vipassanābhūmidassanatthaṃ ‘‘sukhanti dve sukhāni – kāyikañca sukhaṃ cetasikañcā’’ti paṭisambhidāyaṃ vuttaṃ. Passambhayaṃ cittasaṅkhāranti oḷārikaṃ oḷārikaṃ cittasaṅkhāraṃ passambhento, nirodhentoti attho. So vitthārato kāyasaṅkhāre vuttanayeneva veditabbo. Apicettha pītipade pītisīsena vedanā vuttā. Sukhapade sarūpeneva vedanā . Dvīsu cittasaṅkhārapadesu ‘‘saññā ca vedanā ca cetasikā ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā’’ti (paṭi. ma. 1.174; ma. ni. 1.463) vacanato saññāsampayuttā vedanāti. Evaṃ vedanānupassanānayena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti veditabbaṃ.
ततियचतुक्केपि चतुन्नं झानानं वसेन चित्तपटिसंवेदिता वेदितब्बा। अभिप्पमोदयं चित्तन्ति चित्तं मोदेन्तो पमोदेन्तो हासेन्तो पहासेन्तो अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खति। तत्थ द्वीहाकारेहि अभिप्पमोदो होति – समाधिवसेन च विपस्सनावसेन च।
Tatiyacatukkepi catunnaṃ jhānānaṃ vasena cittapaṭisaṃveditā veditabbā. Abhippamodayaṃ cittanti cittaṃ modento pamodento hāsento pahāsento assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi abhippamodo hoti – samādhivasena ca vipassanāvasena ca.
कथं समाधिवसेन? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जति, सो समापत्तिक्खणे सम्पयुत्ताय पीतिया चित्तं आमोदेति पमोदेति। कथं विपस्सनावसेन? सप्पीतिके द्वे झाने समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तकपीतिं खयतो वयतो सम्मसति; एवं विपस्सनाक्खणे झानसम्पयुत्तकपीतिं आरम्मणं कत्वा चित्तं आमोदेति पमोदेति। एवं पटिपन्नो ‘‘अभिप्पमोदयं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वुच्चति।
Kathaṃ samādhivasena? Sappītike dve jhāne samāpajjati, so samāpattikkhaṇe sampayuttāya pītiyā cittaṃ āmodeti pamodeti. Kathaṃ vipassanāvasena? Sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttakapītiṃ khayato vayato sammasati; evaṃ vipassanākkhaṇe jhānasampayuttakapītiṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āmodeti pamodeti. Evaṃ paṭipanno ‘‘abhippamodayaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti vuccati.
समादहं चित्तन्ति पठमज्झानादिवसेन आरम्मणे चित्तं समं आदहन्तो समं ठपेन्तो तानि वा पन झानानि समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तकचित्तं खयतो वयतो सम्मसतो विपस्सनाक्खणे लक्खणपटिवेधेन उप्पज्जति खणिकचित्तेकग्गता; एवं उप्पन्नाय खणिकचित्तेकग्गताय वसेनपि आरम्मणे चित्तं समं आदहन्तो समं ठपेन्तो ‘‘समादहं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वुच्चति।
Samādahaṃ cittanti paṭhamajjhānādivasena ārammaṇe cittaṃ samaṃ ādahanto samaṃ ṭhapento tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttakacittaṃ khayato vayato sammasato vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena uppajjati khaṇikacittekaggatā; evaṃ uppannāya khaṇikacittekaggatāya vasenapi ārammaṇe cittaṃ samaṃ ādahanto samaṃ ṭhapento ‘‘samādahaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti vuccati.
विमोचयं चित्तन्ति पठमज्झानेन नीवरणेहि चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो, दुतियेन वितक्कविचारेहि, ततियेन पीतिया, चतुत्थेन सुखदुक्खेहि चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो। तानि वा पन झानानि समापज्जित्वा वुट्ठाय झानसम्पयुत्तकचित्तं खयतो वयतो सम्मसति। सो विपस्सनाक्खणे अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञातो चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो, दुक्खानुपस्सनाय सुखसञ्ञातो, अनत्तानुपस्सनाय अत्तसञ्ञातो, निब्बिदानुपस्सनाय नन्दितो, विरागानुपस्सनाय रागतो, निरोधानुपस्सनाय समुदयतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानतो चित्तं मोचेन्तो विमोचेन्तो अस्ससति चेव पस्ससति च। तेन वुत्तं – ‘‘विमोचयं चित्तं अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति। एवं चित्तानुपस्सनावसेन इदं चतुक्कं भासितन्ति वेदितब्बं।
Vimocayaṃ cittanti paṭhamajjhānena nīvaraṇehi cittaṃ mocento vimocento, dutiyena vitakkavicārehi, tatiyena pītiyā, catutthena sukhadukkhehi cittaṃ mocento vimocento. Tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttakacittaṃ khayato vayato sammasati. So vipassanākkhaṇe aniccānupassanāya niccasaññāto cittaṃ mocento vimocento, dukkhānupassanāya sukhasaññāto, anattānupassanāya attasaññāto, nibbidānupassanāya nandito, virāgānupassanāya rāgato, nirodhānupassanāya samudayato, paṭinissaggānupassanāya ādānato cittaṃ mocento vimocento assasati ceva passasati ca. Tena vuttaṃ – ‘‘vimocayaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti. Evaṃ cittānupassanāvasena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti veditabbaṃ.
चतुत्थचतुक्के पन अनिच्चानुपस्सीति एत्थ ताव अनिच्चं वेदितब्बं, अनिच्चता वेदितब्बा, अनिच्चानुपस्सना वेदितब्बा , अनिच्चानुपस्सी वेदितब्बो। तत्थ ‘‘अनिच्च’’न्ति पञ्चक्खन्धा। कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा। ‘‘अनिच्चता’’ति तेसञ्ञेव उप्पादवयञ्ञथत्तं हुत्वा अभावो वा निब्बत्तानं तेनेवाकारेन अठत्वा खणभङ्गेन भेदोति अत्थो। ‘‘अनिच्चानुपस्सना’’ति तस्सा अनिच्चताय वसेन रूपादीसु ‘‘अनिच्च’’न्ति अनुपस्सना; ‘‘अनिच्चानुपस्सी’’ति ताय अनुपस्सनाय समन्नागतो; तस्मा एवं भूतो अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च इध ‘‘अनिच्चानुपस्सी अस्ससिस्सामि, पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वेदितब्बो।
Catutthacatukke pana aniccānupassīti ettha tāva aniccaṃ veditabbaṃ, aniccatā veditabbā, aniccānupassanā veditabbā , aniccānupassī veditabbo. Tattha ‘‘anicca’’nti pañcakkhandhā. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā. ‘‘Aniccatā’’ti tesaññeva uppādavayaññathattaṃ hutvā abhāvo vā nibbattānaṃ tenevākārena aṭhatvā khaṇabhaṅgena bhedoti attho. ‘‘Aniccānupassanā’’ti tassā aniccatāya vasena rūpādīsu ‘‘anicca’’nti anupassanā; ‘‘aniccānupassī’’ti tāya anupassanāya samannāgato; tasmā evaṃ bhūto assasanto ca passasanto ca idha ‘‘aniccānupassī assasissāmi, passasissāmīti sikkhatī’’ti veditabbo.
विरागानुपस्सीति एत्थ पन द्वे विरागा – खयविरागो च अच्चन्तविरागो च। तत्थ ‘‘खयविरागो’’ति सङ्खारानं खणभङ्गो; ‘‘अच्चन्तविरागो’’ति निब्बानं; ‘‘विरागानुपस्सना’’ति तदुभयदस्सनवसेन पवत्ता विपस्सना च मग्गो च। ताय दुविधायपि अनुपस्सनाय समन्नागतो हुत्वा अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च ‘‘विरागानुपस्सी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति वेदितब्बो। निरोधानुपस्सीपदेपि एसेव नयो।
Virāgānupassīti ettha pana dve virāgā – khayavirāgo ca accantavirāgo ca. Tattha ‘‘khayavirāgo’’ti saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgo; ‘‘accantavirāgo’’ti nibbānaṃ; ‘‘virāgānupassanā’’ti tadubhayadassanavasena pavattā vipassanā ca maggo ca. Tāya duvidhāyapi anupassanāya samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca ‘‘virāgānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī’’ti veditabbo. Nirodhānupassīpadepi eseva nayo.
पटिनिस्सग्गानुपस्सीति एत्थापि द्वे पटिनिस्सग्गा – परिच्चागपटिनिस्सग्गो च पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो च। पटिनिस्सग्गोयेव अनुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सना; विपस्सनामग्गानमेतं अधिवचनं। विपस्सना हि तदङ्गवसेन सद्धिं खन्धाभिसङ्खारेहि किलेसे परिच्चजति, सङ्खतदोसदस्सनेन च तब्बिपरीते निब्बाने तन्निन्नताय पक्खन्दतीति परिच्चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सग्गो चाति वुच्चति। मग्गो समुच्छेदवसेन सद्धिं खन्धाभिसङ्खारेहि किलेसे परिच्चजति, आरम्मणकरणेन च निब्बाने पक्खन्दतीति परिच्चागपटिनिस्सग्गो चेव पक्खन्दनपटिनिस्सगो चाति वुच्चति। उभयम्पि पन पुरिमपुरिमञाणानं अनुअनु पस्सनतो अनुपस्सनाति वुच्चति। ताय दुविधाय पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय समन्नागतो हुत्वा अस्ससन्तो च पस्ससन्तो च पटिनिसग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामि पस्ससिस्सामीति सिक्खतीति वेदितब्बो। एवं भावितोति एवं सोळसहि आकारेहि भावितो। सेसं वुत्तनयमेव।
Paṭinissaggānupassīti etthāpi dve paṭinissaggā – pariccāgapaṭinissaggo ca pakkhandanapaṭinissaggo ca. Paṭinissaggoyeva anupassanā paṭinissaggānupassanā; vipassanāmaggānametaṃ adhivacanaṃ. Vipassanā hi tadaṅgavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati, saṅkhatadosadassanena ca tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Maggo samucchedavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati, ārammaṇakaraṇena ca nibbāne pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissago cāti vuccati. Ubhayampi pana purimapurimañāṇānaṃ anuanu passanato anupassanāti vuccati. Tāya duvidhāya paṭinissaggānupassanāya samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca paṭinisaggānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatīti veditabbo. Evaṃ bhāvitoti evaṃ soḷasahi ākārehi bhāvito. Sesaṃ vuttanayameva.
आनापानस्सतिसमाधिकथा निट्ठिता।
Ānāpānassatisamādhikathā niṭṭhitā.
१६७. अथ खो भगवातिआदिम्हि पन अयं सङ्खेपत्थो। एवं भगवा आनापानस्सतिसमाधिकथाय भिक्खू समस्सासेत्वा अथ यं तं ततियपाराजिकपञ्ञत्तिया निदानञ्चेव पकरणञ्च उप्पन्नं भिक्खूनं अञ्ञमञ्ञं जीविता वोरोपनं, एतस्मिं निदाने एतस्मिं पकरणे भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा पटिपुच्छित्वा विगरहित्वा च यस्मा तत्थ अत्तना अत्तानं जीविता वोरोपनं मिगलण्डिकेन च वोरोपापनं पाराजिकवत्थु न होति; तस्मा तं ठपेत्वा पाराजिकस्स वत्थुभूतं अञ्ञमञ्ञं जीविता वोरोपनमेव गहेत्वा पाराजिकं पञ्ञपेन्तो ‘‘यो पन भिक्खु सञ्चिच्च मनुस्सविग्गह’’न्तिआदिमाह। अरियपुग्गलमिस्सकत्ता पनेत्थ ‘‘मोघपुरिसा’’ति अवत्वा ‘‘ते भिक्खू’’ति वुत्तं।
167.Athakho bhagavātiādimhi pana ayaṃ saṅkhepattho. Evaṃ bhagavā ānāpānassatisamādhikathāya bhikkhū samassāsetvā atha yaṃ taṃ tatiyapārājikapaññattiyā nidānañceva pakaraṇañca uppannaṃ bhikkhūnaṃ aññamaññaṃ jīvitā voropanaṃ, etasmiṃ nidāne etasmiṃ pakaraṇe bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā paṭipucchitvā vigarahitvā ca yasmā tattha attanā attānaṃ jīvitā voropanaṃ migalaṇḍikena ca voropāpanaṃ pārājikavatthu na hoti; tasmā taṃ ṭhapetvā pārājikassa vatthubhūtaṃ aññamaññaṃ jīvitā voropanameva gahetvā pārājikaṃ paññapento ‘‘yo pana bhikkhu sañcicca manussaviggaha’’ntiādimāha. Ariyapuggalamissakattā panettha ‘‘moghapurisā’’ti avatvā ‘‘te bhikkhū’’ti vuttaṃ.
एवं मूलच्छेज्जवसेन दळ्हं कत्वा ततियपाराजिके पञ्ञत्ते अपरम्पि अनुपञ्ञत्तत्थाय मरणवण्णसंवण्णनवत्थु उदपादि, तस्सुप्पत्तिदीपनत्थं ‘‘एवञ्चिदं भगवता’’तिआदि वुत्तं।
Evaṃ mūlacchejjavasena daḷhaṃ katvā tatiyapārājike paññatte aparampi anupaññattatthāya maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanavatthu udapādi, tassuppattidīpanatthaṃ ‘‘evañcidaṃ bhagavatā’’tiādi vuttaṃ.
१६८. तत्थ पटिबद्धचित्ताति छन्दरागेन पटिबद्धचित्ता; सारत्ता अपेक्खवन्तोति अत्थो। मरणवण्णं संवण्णेमाति जीविते आदीनवं दस्सेत्वा मरणस्स गुणं वण्णेम; आनिसंसं दस्सेमाति। कतकल्याणोतिआदीसु अयं पदत्थो – कल्याणं सुचिकम्मं कतं तयाति त्वं खो असि कतकल्याणो। तथा कुसलं अनवज्जकम्मं कतं तयाति कतकुसलो। मरणकाले सम्पत्ते या सत्तानं उप्पज्जति भयसङ्खाता भीरुता, ततो तायनं रक्खणकम्मं कतं तयाति कतभीरुत्ताणो पापं। लामककम्मं अकतं तयाति अकतपापो। लुद्दं दारुणं दुस्सील्यकम्मं अकतं तयाति अकतलुद्दो। किब्बिसं साहसिककम्मं लोभादिकिलेसुस्सदं अकतं तयाति अकतकिब्बिसो। कस्मा इदं वुच्चति? यस्मा सब्बप्पकारम्पि कतं तया कल्याणं, अकतं तया पापं; तेन तं वदाम – ‘‘किं तुय्हं इमिना रोगाभिभूतत्ता लामकेन पापकेन दुक्खबहुलत्ता दुज्जीवितेन’’। मतं ते जीविता सेय्योति तव मरणं जीविता सुन्दरतरं। कस्मा? यस्मा इतो त्वं कालङ्कतो कतकालो हुत्वा कालं कत्वा मरित्वाति अत्थो। कायस्स भेदा…पे॰… उपपज्जिस्ससि। एवं उपपन्नो च तत्थ दिब्बेहि देवलोके उप्पन्नेहि पञ्चहि कामगुणेहि मनापियरूपादिकेहि पञ्चहि वत्थुकामकोट्ठासेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचरिस्ससि सम्पयुत्तो समोधानगतो हुत्वा इतो चितो च चरिस्ससि, विचरिस्ससि अभिरमिस्ससि वाति अत्थो।
168. Tattha paṭibaddhacittāti chandarāgena paṭibaddhacittā; sārattā apekkhavantoti attho. Maraṇavaṇṇaṃ saṃvaṇṇemāti jīvite ādīnavaṃ dassetvā maraṇassa guṇaṃ vaṇṇema; ānisaṃsaṃ dassemāti. Katakalyāṇotiādīsu ayaṃ padattho – kalyāṇaṃ sucikammaṃ kataṃ tayāti tvaṃ kho asi katakalyāṇo. Tathā kusalaṃ anavajjakammaṃ kataṃ tayāti katakusalo. Maraṇakāle sampatte yā sattānaṃ uppajjati bhayasaṅkhātā bhīrutā, tato tāyanaṃ rakkhaṇakammaṃ kataṃ tayāti katabhīruttāṇo pāpaṃ. Lāmakakammaṃ akataṃ tayāti akatapāpo. Luddaṃ dāruṇaṃ dussīlyakammaṃ akataṃ tayāti akataluddo. Kibbisaṃ sāhasikakammaṃ lobhādikilesussadaṃ akataṃ tayāti akatakibbiso. Kasmā idaṃ vuccati? Yasmā sabbappakārampi kataṃ tayā kalyāṇaṃ, akataṃ tayā pāpaṃ; tena taṃ vadāma – ‘‘kiṃ tuyhaṃ iminā rogābhibhūtattā lāmakena pāpakena dukkhabahulattā dujjīvitena’’. Mataṃ te jīvitā seyyoti tava maraṇaṃ jīvitā sundarataraṃ. Kasmā? Yasmā ito tvaṃ kālaṅkato katakālo hutvā kālaṃ katvā maritvāti attho. Kāyassa bhedā…pe… upapajjissasi. Evaṃ upapanno ca tattha dibbehi devaloke uppannehi pañcahi kāmaguṇehi manāpiyarūpādikehi pañcahi vatthukāmakoṭṭhāsehi samappito samaṅgībhūto paricarissasi sampayutto samodhānagato hutvā ito cito ca carissasi, vicarissasi abhiramissasi vāti attho.
१६९. असप्पायानीति अहितानि अवुड्ढिकरानि यानि खिप्पमेव जीवितक्खयं पापेन्ति।
169.Asappāyānīti ahitāni avuḍḍhikarāni yāni khippameva jīvitakkhayaṃ pāpenti.
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
१७२. सञ्चिच्चाति अयं ‘‘सञ्चिच्च मनुस्सविग्गह’’न्ति मातिकाय वुत्तस्स सञ्चिच्चपदस्स उद्धारो। तत्थ सन्ति उपसग्गो, तेन सद्धिं उस्सुक्कवचनमेतं सञ्चिच्चाति ; तस्स सञ्चेतेत्वा सुट्ठु चेतेत्वाति अत्थो। यस्मा पन यो सञ्चिच्च वोरोपेति, सो जानन्तो सञ्जानन्तो होति, तञ्चस्स वोरोपनं चेच्च अभिवितरित्वा वीतिक्कमो होति। तस्मा ब्यञ्जने आदरं अकत्वा अत्थमेव दस्सेतुं ‘‘जानन्तो सञ्जानन्तो चेच्च अभिवितरित्वा वीतिक्कमो’’ति एवमस्स पदभाजनं वुत्तं। तत्थ जानन्तोति ‘‘पाणो’’ति जानन्तो। सञ्जानन्तोति ‘‘जीविता वोरोपेमी’’ति सञ्जानन्तो; तेनेव पाणजाननाकारेन सद्धिं जानन्तोति अत्थो। चेच्चाति वधकचेतनावसेन चेतेत्वा पकप्पेत्वा। अभिवितरित्वाति उपक्कमवसेन मद्दन्तो निरासङ्कचित्तं पेसेत्वा। वीतिक्कमोति एवं पवत्तस्स यो वीतिक्कमो अयं सञ्चिच्चसद्दस्स सिखाप्पत्तो अत्थोति वुत्तं होति।
172.Sañciccāti ayaṃ ‘‘sañcicca manussaviggaha’’nti mātikāya vuttassa sañciccapadassa uddhāro. Tattha santi upasaggo, tena saddhiṃ ussukkavacanametaṃ sañciccāti ; tassa sañcetetvā suṭṭhu cetetvāti attho. Yasmā pana yo sañcicca voropeti, so jānanto sañjānanto hoti, tañcassa voropanaṃ cecca abhivitaritvā vītikkamo hoti. Tasmā byañjane ādaraṃ akatvā atthameva dassetuṃ ‘‘jānanto sañjānanto cecca abhivitaritvā vītikkamo’’ti evamassa padabhājanaṃ vuttaṃ. Tattha jānantoti ‘‘pāṇo’’ti jānanto. Sañjānantoti ‘‘jīvitā voropemī’’ti sañjānanto; teneva pāṇajānanākārena saddhiṃ jānantoti attho. Ceccāti vadhakacetanāvasena cetetvā pakappetvā. Abhivitaritvāti upakkamavasena maddanto nirāsaṅkacittaṃ pesetvā. Vītikkamoti evaṃ pavattassa yo vītikkamo ayaṃ sañciccasaddassa sikhāppatto atthoti vuttaṃ hoti.
इदानि ‘‘मनुस्सविग्गहं जीविता वोरोपेय्या’’ति एत्थ वुत्तं मनुस्सत्तभावं आदितो पट्ठाय दस्सेतुं ‘‘मनुस्सविग्गहो नामा’’तिआदिमाह। तत्थ गब्भसेय्यकानं वसेन सब्बसुखुमअत्तभावदस्सनत्थं ‘‘यं मातुकुच्छिस्मि’’न्ति वुत्तं। पठमं चित्तन्ति पटिसन्धिचित्तं। उप्पन्नन्ति जातं। पठमं विञ्ञाणं पातुभूतन्ति इदं तस्सेव वेवचनं। ‘‘मातुकुच्छिस्मिं पठमं चित्त’’न्ति वचनेन चेत्थ सकलापि पञ्चवोकारपटिसन्धि दस्सिता होति। तस्मा तञ्च पठमं चित्तं तंसम्पयुत्ता च तयो अरूपक्खन्धा तेन सह निब्बत्तञ्च कललरूपन्ति अयं सब्बपठमो मनुस्सविग्गहो। तत्थ ‘‘कललरूप’’न्ति इत्थिपुरिसानं कायवत्थुभावदसकवसेन समतिंस रूपानि, नपुंसकानं कायवत्थुदसकवसेन वीसति। तत्थ इत्थिपुरिसानं कललरूपं जातिउण्णाय एकेन अंसुना उद्धटतेलबिन्दुमत्तं होति अच्छं विप्पसन्नं। वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं –
Idāni ‘‘manussaviggahaṃ jīvitā voropeyyā’’ti ettha vuttaṃ manussattabhāvaṃ ādito paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘manussaviggaho nāmā’’tiādimāha. Tattha gabbhaseyyakānaṃ vasena sabbasukhumaattabhāvadassanatthaṃ ‘‘yaṃ mātukucchismi’’nti vuttaṃ. Paṭhamaṃ cittanti paṭisandhicittaṃ. Uppannanti jātaṃ. Paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtanti idaṃ tasseva vevacanaṃ. ‘‘Mātukucchismiṃ paṭhamaṃ citta’’nti vacanena cettha sakalāpi pañcavokārapaṭisandhi dassitā hoti. Tasmā tañca paṭhamaṃ cittaṃ taṃsampayuttā ca tayo arūpakkhandhā tena saha nibbattañca kalalarūpanti ayaṃ sabbapaṭhamo manussaviggaho. Tattha ‘‘kalalarūpa’’nti itthipurisānaṃ kāyavatthubhāvadasakavasena samatiṃsa rūpāni, napuṃsakānaṃ kāyavatthudasakavasena vīsati. Tattha itthipurisānaṃ kalalarūpaṃ jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhaṭatelabindumattaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ. Vuttañcetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो।
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
एवंवण्णप्पटिभागं कललन्ति पवुच्चती’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ २६ पकिण्णककथा; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
Evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ kalalanti pavuccatī’’ti. (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235);
एवं परित्तकं वत्थुं आदिं कत्वा पकतिया वीसवस्ससतायुकस्स सत्तस्स याव मरणकाला एत्थन्तरे अनुपुब्बेन वुड्ढिप्पत्तो अत्तभावो एसो मनुस्सविग्गहो नाम।
Evaṃ parittakaṃ vatthuṃ ādiṃ katvā pakatiyā vīsavassasatāyukassa sattassa yāva maraṇakālā etthantare anupubbena vuḍḍhippatto attabhāvo eso manussaviggaho nāma.
जीविता वोरोपेय्याति कललकालेपि तापनमद्दनेहि वा भेसज्जसम्पदानेन वा ततो वा उद्धम्पि तदनुरूपेन उपक्कमेन जीविता वियोजेय्याति अत्थो। यस्मा पन जीविता वोरोपनं नाम अत्थतो जीवितिन्द्रियुपच्छेदनमेव होति, तस्मा एतस्स पदभाजने ‘‘जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्दति उपरोधेति सन्ततिं विकोपेती’’ति वुत्तं। तत्थ जीवितिन्द्रियस्स पवेणिघटनं उपच्छिन्दन्तो उपरोधेन्तो च ‘‘जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्दति उपरोधेती’’ति वुच्चति। स्वायमत्थो ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’तिपदेन दस्सितो। विकोपेतीति वियोजेति।
Jīvitāvoropeyyāti kalalakālepi tāpanamaddanehi vā bhesajjasampadānena vā tato vā uddhampi tadanurūpena upakkamena jīvitā viyojeyyāti attho. Yasmā pana jīvitā voropanaṃ nāma atthato jīvitindriyupacchedanameva hoti, tasmā etassa padabhājane ‘‘jīvitindriyaṃ upacchindati uparodheti santatiṃ vikopetī’’ti vuttaṃ. Tattha jīvitindriyassa paveṇighaṭanaṃ upacchindanto uparodhento ca ‘‘jīvitindriyaṃ upacchindati uparodhetī’’ti vuccati. Svāyamattho ‘‘santatiṃ vikopetī’’tipadena dassito. Vikopetīti viyojeti.
तत्थ दुविधं जीवितिन्द्रियं – रूपजीवितिन्द्रियं, अरूपजीवितिन्द्रियञ्च। तेसु अरूपजीवितिन्द्रिये उपक्कमो नत्थि, तं वोरोपेतुं न सक्का। रूपजीवितिन्द्रिये पन अत्थि, तं वोरोपेतुं सक्का। तं पन वोरोपेन्तो अरूपजीवितिन्द्रियम्पि वोरोपेति। तेनेव हि सद्धिं तं निरुज्झति तदायत्तवुत्तितो। तं पन वोरोपेन्तो किं अतीतं वोरोपेति, अनागतं, पच्चुप्पन्नन्ति? नेव अतीतं, न अनागतं, तेसु हि एकं निरुद्धं एकं अनुप्पन्नन्ति उभपम्पि असन्तं, असन्तत्ता उपक्कमो नत्थि, उपक्कमस्स नत्थिताय एकम्पि वोरोपेतुं न सक्का। वुत्तम्पि चेतं –
Tattha duvidhaṃ jīvitindriyaṃ – rūpajīvitindriyaṃ, arūpajīvitindriyañca. Tesu arūpajīvitindriye upakkamo natthi, taṃ voropetuṃ na sakkā. Rūpajīvitindriye pana atthi, taṃ voropetuṃ sakkā. Taṃ pana voropento arūpajīvitindriyampi voropeti. Teneva hi saddhiṃ taṃ nirujjhati tadāyattavuttito. Taṃ pana voropento kiṃ atītaṃ voropeti, anāgataṃ, paccuppannanti? Neva atītaṃ, na anāgataṃ, tesu hi ekaṃ niruddhaṃ ekaṃ anuppannanti ubhapampi asantaṃ, asantattā upakkamo natthi, upakkamassa natthitāya ekampi voropetuṃ na sakkā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘अतीते चित्तक्खणे जीवित्थ, न जीवति; न जीविस्सति। अनागते चित्तक्खणे जीविस्सति, न जीवित्थ; न जीवति। पच्चुप्पन्ने चित्तक्खणे जीवति, न जीवित्थ; न जीविस्सती’’ति (महानि॰ १०)।
‘‘Atīte cittakkhaṇe jīvittha, na jīvati; na jīvissati. Anāgate cittakkhaṇe jīvissati, na jīvittha; na jīvati. Paccuppanne cittakkhaṇe jīvati, na jīvittha; na jīvissatī’’ti (mahāni. 10).
तस्मा यत्थ जीवति तत्थ उपक्कमो युत्तोति पच्चुप्पन्नं वोरोपेति।
Tasmā yattha jīvati tattha upakkamo yuttoti paccuppannaṃ voropeti.
पच्चुप्पन्नञ्च नामेतं खणपच्चुप्पन्नं, सन्ततिपच्चुप्पन्नं, अद्धापच्चुप्पन्नन्ति तिविधं। तत्थ ‘‘खणपच्चुप्पन्नं’’ नाम उप्पादजराभङ्गसमङ्गि, तं वोरोपेतुं न सक्का। कस्मा? सयमेव निरुज्झनतो। ‘‘सन्ततिपच्चुप्पन्नं’’ नाम सत्तट्ठजवनवारमत्तं सभागसन्ततिवसेन पवत्तित्वा निरुज्झनकं, याव वा उण्हतो आगन्त्वा ओवरकं पविसित्वा निसिन्नस्स अन्धकारं होति, सीततो वा आगन्त्वा ओवरके निसिन्नस्स याव विसभागउतुपातुभावेन पुरिमको उतु नप्पटिप्पस्सम्भति, एत्थन्तरे ‘‘सन्ततिपच्चुप्पन्न’’न्ति वुच्चति । पटिसन्धितो पन याव चुति, एतं ‘‘अद्धापच्चुप्पन्नं’’ नाम। तदुभयम्पि वोरोपेतुं सक्का। कथं? तस्मिञ्हि उपक्कमे कते लद्धुपक्कमं जीवितनवकं निरुज्झमानं दुब्बलस्स परिहीनवेगस्स सन्तानस्स पच्चयो होति। ततो सन्ततिपच्चुप्पन्नं वा अद्धापच्चुप्पन्नं वा यथापरिच्छिन्नं कालं अपत्वा अन्तराव निरुज्झति । एवं तदुभयम्पि वोरोपेतुं सक्का, तस्मा तदेव सन्धाय ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Paccuppannañca nāmetaṃ khaṇapaccuppannaṃ, santatipaccuppannaṃ, addhāpaccuppannanti tividhaṃ. Tattha ‘‘khaṇapaccuppannaṃ’’ nāma uppādajarābhaṅgasamaṅgi, taṃ voropetuṃ na sakkā. Kasmā? Sayameva nirujjhanato. ‘‘Santatipaccuppannaṃ’’ nāma sattaṭṭhajavanavāramattaṃ sabhāgasantativasena pavattitvā nirujjhanakaṃ, yāva vā uṇhato āgantvā ovarakaṃ pavisitvā nisinnassa andhakāraṃ hoti, sītato vā āgantvā ovarake nisinnassa yāva visabhāgautupātubhāvena purimako utu nappaṭippassambhati, etthantare ‘‘santatipaccuppanna’’nti vuccati . Paṭisandhito pana yāva cuti, etaṃ ‘‘addhāpaccuppannaṃ’’ nāma. Tadubhayampi voropetuṃ sakkā. Kathaṃ? Tasmiñhi upakkame kate laddhupakkamaṃ jīvitanavakaṃ nirujjhamānaṃ dubbalassa parihīnavegassa santānassa paccayo hoti. Tato santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā yathāparicchinnaṃ kālaṃ apatvā antarāva nirujjhati . Evaṃ tadubhayampi voropetuṃ sakkā, tasmā tadeva sandhāya ‘‘santatiṃ vikopetī’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
इमस्स पनत्थस्स आविभावत्थं पाणो वेदितब्बो, पाणातिपातो वेदितब्बो, पाणातिपाति वेदितब्बो, पाणातिपातस्स पयोगो वेदितब्बो। तत्थ ‘‘पाणो’’ति वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं। जीवितिन्द्रियञ्हि अतिपातेन्तो ‘‘पाणं अतिपातेती’’ति वुच्चति तं वुत्तप्पकारमेव। ‘‘पाणातिपातो’’ति याय चेतनाय जीवितिन्द्रियुपच्छेदकं पयोगं समुट्ठापेति, सा वधकचेतना ‘‘पाणातिपातो’’ति वुच्चति। ‘‘पाणातिपाती’’ति वुत्तचेतनासमङ्गि पुग्गलो दट्ठब्बो। ‘‘पाणातिपातस्स पयोगो’’ति पाणातिपातस्स छपयोगा – साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति।
Imassa panatthassa āvibhāvatthaṃ pāṇo veditabbo, pāṇātipāto veditabbo, pāṇātipāti veditabbo, pāṇātipātassa payogo veditabbo. Tattha ‘‘pāṇo’’ti vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ. Jīvitindriyañhi atipātento ‘‘pāṇaṃ atipātetī’’ti vuccati taṃ vuttappakārameva. ‘‘Pāṇātipāto’’ti yāya cetanāya jīvitindriyupacchedakaṃ payogaṃ samuṭṭhāpeti, sā vadhakacetanā ‘‘pāṇātipāto’’ti vuccati. ‘‘Pāṇātipātī’’ti vuttacetanāsamaṅgi puggalo daṭṭhabbo. ‘‘Pāṇātipātassa payogo’’ti pāṇātipātassa chapayogā – sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti.
तत्थ ‘‘साहत्थिको’’ति सयं मारेन्तस्स कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा पहरणं। ‘‘आणत्तिको’’ति अञ्ञं आणापेन्तस्स ‘‘एवं विज्झित्वा वा पहरित्वा वा मारेही’’ति आणापनं। ‘‘निस्सग्गियो’’ति दूरे ठितं मारेतुकामस्स कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा उसुसत्तियन्तपासाणादीनं निस्सज्जनं। ‘‘थावरो’’ति असञ्चारिमेन उपकरणेन मारेतुकामस्स ओपातअपस्सेनउपनिक्खिपनं भेसज्जसंविधानं। ते चत्तारोपि परतो पाळिवण्णनायमेव वित्थारतो आविभविस्सन्ति।
Tattha ‘‘sāhatthiko’’ti sayaṃ mārentassa kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā paharaṇaṃ. ‘‘Āṇattiko’’ti aññaṃ āṇāpentassa ‘‘evaṃ vijjhitvā vā paharitvā vā mārehī’’ti āṇāpanaṃ. ‘‘Nissaggiyo’’ti dūre ṭhitaṃ māretukāmassa kāyena vā kāyappaṭibaddhena vā ususattiyantapāsāṇādīnaṃ nissajjanaṃ. ‘‘Thāvaro’’ti asañcārimena upakaraṇena māretukāmassa opātaapassenaupanikkhipanaṃ bhesajjasaṃvidhānaṃ. Te cattāropi parato pāḷivaṇṇanāyameva vitthārato āvibhavissanti.
विज्जामयइद्धिमया पन पाळियं अनागता। ते एवं वेदितब्बा। सङ्खेपतो हि मारणत्थं विज्जापरिजप्पनं विज्जामयो पयोगो। अट्ठकथासु पन ‘‘कतमो विज्जामयो पयोगो? आथब्बणिका आथब्बणं पयोजेन्ति; नगरे वा रुद्धे सङ्गामे वा पच्चुपट्ठिते पटिसेनाय पच्चत्थिकेसु पच्चामित्तेसु ईतिं उप्पादेन्ति, उपद्दवं उप्पादेन्ति, रोगं उप्पादेन्ति, पज्जरकं उप्पादेन्ति, सूचिकं करोन्ति, विसूचिकं करोन्ति, पक्खन्दियं करोन्ति। एवं आथब्बणिका आथब्बणं पयोजेन्ति। विज्जाधारा विज्जं परिवत्तेत्वा नगरे वा रुद्धे…पे॰… पक्खन्दियं करोन्ती’’ति एवं विज्जामयं पयोगं दस्सेत्वा आथब्बणिकेहि च विज्जाधरेहि च मारितानं बहूनि वत्थूनि वुत्तानि, किं तेहि! इदञ्हेत्थ लक्खणं मारणाय विज्जापरिजप्पनं विज्जामयो पयोगोति।
Vijjāmayaiddhimayā pana pāḷiyaṃ anāgatā. Te evaṃ veditabbā. Saṅkhepato hi māraṇatthaṃ vijjāparijappanaṃ vijjāmayo payogo. Aṭṭhakathāsu pana ‘‘katamo vijjāmayo payogo? Āthabbaṇikā āthabbaṇaṃ payojenti; nagare vā ruddhe saṅgāme vā paccupaṭṭhite paṭisenāya paccatthikesu paccāmittesu ītiṃ uppādenti, upaddavaṃ uppādenti, rogaṃ uppādenti, pajjarakaṃ uppādenti, sūcikaṃ karonti, visūcikaṃ karonti, pakkhandiyaṃ karonti. Evaṃ āthabbaṇikā āthabbaṇaṃ payojenti. Vijjādhārā vijjaṃ parivattetvā nagare vā ruddhe…pe… pakkhandiyaṃ karontī’’ti evaṃ vijjāmayaṃ payogaṃ dassetvā āthabbaṇikehi ca vijjādharehi ca māritānaṃ bahūni vatthūni vuttāni, kiṃ tehi! Idañhettha lakkhaṇaṃ māraṇāya vijjāparijappanaṃ vijjāmayo payogoti.
कम्मविपाकजाय इद्धिया पयोजनं इद्धिमयो पयोगो। कम्मविपाकजिद्धि च नामेसा नागानं नागिद्धि, सुपण्णानं सुपण्णिद्धि, यक्खानं यक्खिद्धि, देवानं देविद्धि, राजूनं राजिद्धीति बहुविधा। तत्थ दिट्ठदट्ठफुट्ठविसानं नागानं दिस्वा डंसित्वा फुसित्वा च परूपघातकरणे ‘‘नागिद्धि’’ वेदितब्बा। सुपण्णानं महासमुद्दतो द्वत्तिब्यामसतप्पमाणनागुद्धरणे ‘‘सुपण्णिद्धि’’ वेदितब्बा। यक्खा पन नेव आगच्छन्ता न पहरन्ता दिस्सन्ति, तेहि पहटसत्ता पन तस्मिंयेव ठाने मरन्ति, तत्र तेसं ‘‘यक्खिद्धि’’ दट्ठब्बा। वेस्सवणस्स सोतापन्नकालतो पुब्बे नयनावुधेन ओलोकितकुम्भण्डानं मरणे अञ्ञेसञ्च देवानं यथासकं इद्धानुभावे ‘‘देविद्धि’’ वेदितब्बा। रञ्ञो चक्कवत्तिस्स सपरिसस्स आकासगमनादीसु, असोकस्स हेट्ठा उपरि च योजने आणापवत्तनादीसु, पितुरञ्ञो च सीहळनरिन्दस्स दाठाकोटनेन चूळसुमनकुटुम्बियस्समरणे ‘‘राजिद्धि’’ दट्ठब्बाति।
Kammavipākajāya iddhiyā payojanaṃ iddhimayo payogo. Kammavipākajiddhi ca nāmesā nāgānaṃ nāgiddhi, supaṇṇānaṃ supaṇṇiddhi, yakkhānaṃ yakkhiddhi, devānaṃ deviddhi, rājūnaṃ rājiddhīti bahuvidhā. Tattha diṭṭhadaṭṭhaphuṭṭhavisānaṃ nāgānaṃ disvā ḍaṃsitvā phusitvā ca parūpaghātakaraṇe ‘‘nāgiddhi’’ veditabbā. Supaṇṇānaṃ mahāsamuddato dvattibyāmasatappamāṇanāguddharaṇe ‘‘supaṇṇiddhi’’ veditabbā. Yakkhā pana neva āgacchantā na paharantā dissanti, tehi pahaṭasattā pana tasmiṃyeva ṭhāne maranti, tatra tesaṃ ‘‘yakkhiddhi’’ daṭṭhabbā. Vessavaṇassa sotāpannakālato pubbe nayanāvudhena olokitakumbhaṇḍānaṃ maraṇe aññesañca devānaṃ yathāsakaṃ iddhānubhāve ‘‘deviddhi’’ veditabbā. Rañño cakkavattissa saparisassa ākāsagamanādīsu, asokassa heṭṭhā upari ca yojane āṇāpavattanādīsu, piturañño ca sīhaḷanarindassa dāṭhākoṭanena cūḷasumanakuṭumbiyassamaraṇe ‘‘rājiddhi’’ daṭṭhabbāti.
केचि पन ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो अञ्ञिस्सा कुच्छिगतं गब्भं पापकेन मनसाअनुपेक्खिता होति ‘अहो वतायं कुच्छिगतो गब्भो न सोत्थिना अभिनिक्खमेय्या’ति। एवम्पि भिक्खवे कुलुम्बस्स उपघातो होती’’ति आदिकानि सुत्तानि दस्सेत्वा भावनामयिद्धियापि परूपघातकम्मं वदन्ति; सह परूपघातकरणेन च आदित्तघरूपरिखित्तस्स उदकघटस्स भेदनमिव इद्धिविनासञ्च इच्छन्ति; तं तेसं इच्छामत्तमेव। कस्मा? यस्मा कुसलवेदनावितक्कपरित्तत्तिकेहि न समेति। कथं? अयञ्हि भावनामयिद्धि नाम कुसलत्तिके कुसला चेव अब्याकता च, पाणातिपातो अकुसलो। वेदनात्तिके अदुक्खमसुखसम्पयुत्ता पाणातिपातो दुक्खसम्पयुत्तो। वितक्कत्तिके अवितक्काविचारा, पाणातिपातो सवितक्कसविचारो। परित्तत्तिके महग्गता, पाणातिपातो परित्तोति।
Keci pana ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā iddhimā cetovasippatto aññissā kucchigataṃ gabbhaṃ pāpakena manasāanupekkhitā hoti ‘aho vatāyaṃ kucchigato gabbho na sotthinā abhinikkhameyyā’ti. Evampi bhikkhave kulumbassa upaghāto hotī’’ti ādikāni suttāni dassetvā bhāvanāmayiddhiyāpi parūpaghātakammaṃ vadanti; saha parūpaghātakaraṇena ca ādittagharūparikhittassa udakaghaṭassa bhedanamiva iddhivināsañca icchanti; taṃ tesaṃ icchāmattameva. Kasmā? Yasmā kusalavedanāvitakkaparittattikehi na sameti. Kathaṃ? Ayañhi bhāvanāmayiddhi nāma kusalattike kusalā ceva abyākatā ca, pāṇātipāto akusalo. Vedanāttike adukkhamasukhasampayuttā pāṇātipāto dukkhasampayutto. Vitakkattike avitakkāvicārā, pāṇātipāto savitakkasavicāro. Parittattike mahaggatā, pāṇātipāto parittoti.
सत्थहारकं वास्स परियेसेय्याति एत्थ हरतीति हारकं। किं हरति? जीवितं। अथ वा हरितब्बन्ति हारकं; उपनिक्खिपितब्बन्ति अत्थो। सत्थञ्च तं हारकञ्चाति सत्थहारकं। अस्साति मनुस्सविग्गहस्स। परियेसेय्याति यथा लभति तथा करेय्य; उपनिक्खिपेय्याति अत्थो। एतेन थावरप्पयोगं दस्सेति। इतरथा हि परियिट्ठमत्तेनेव पाराजिको भवेय्य; न चेतं युत्तं। पाळियं पन सब्बं ब्यञ्जनं अनादियित्वा यं एत्थ थावरप्पयोगसङ्गहितं सत्थं, तदेव दस्सेतुं ‘‘असिं वा…पे॰… रज्जुं वा’’ति पदभाजनं वुत्तं।
Satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyāti ettha haratīti hārakaṃ. Kiṃ harati? Jīvitaṃ. Atha vā haritabbanti hārakaṃ; upanikkhipitabbanti attho. Satthañca taṃ hārakañcāti satthahārakaṃ. Assāti manussaviggahassa. Pariyeseyyāti yathā labhati tathā kareyya; upanikkhipeyyāti attho. Etena thāvarappayogaṃ dasseti. Itarathā hi pariyiṭṭhamatteneva pārājiko bhaveyya; na cetaṃ yuttaṃ. Pāḷiyaṃ pana sabbaṃ byañjanaṃ anādiyitvā yaṃ ettha thāvarappayogasaṅgahitaṃ satthaṃ, tadeva dassetuṃ ‘‘asiṃ vā…pe… rajjuṃ vā’’ti padabhājanaṃ vuttaṃ.
तत्थ सत्थन्ति वुत्तावसेसं यंकिञ्चि समुखं वेदितब्बं। लगुळपासाणविसरज्जूनञ्च जीवितविनासनभावतो सत्थसङ्गहो वेदितब्बो। मरणवण्णं वाति एत्थ यस्मा ‘‘किं तुय्हिमिना पापकेन दुज्जीवितेन, यो त्वं न लभसि पणीतानि भोजनानि भुञ्जितु’’न्तिआदिना नयेन जीविते आदीनवं दस्सेन्तोपि ‘‘त्वं खोसि उपासक कतकल्याणो…पे॰… अकतं तया पापं, मतं ते जीविता सेय्यो, इतो त्वं कालङ्कतो परिचरिस्ससि अच्छरापरिवुतो नन्दनवने सुखप्पत्तो विहरिस्ससी’’तिआदिना नयेन मरणे वण्णं भणन्तोपि मरणवण्णमेव संवण्णेति। तस्मा द्विधा भिन्दित्वा पदभाजनं वुत्तं – ‘‘जीविते आदीनवं दस्सेति, मरणे वण्णं भणती’’ति।
Tattha satthanti vuttāvasesaṃ yaṃkiñci samukhaṃ veditabbaṃ. Laguḷapāsāṇavisarajjūnañca jīvitavināsanabhāvato satthasaṅgaho veditabbo. Maraṇavaṇṇaṃvāti ettha yasmā ‘‘kiṃ tuyhiminā pāpakena dujjīvitena, yo tvaṃ na labhasi paṇītāni bhojanāni bhuñjitu’’ntiādinā nayena jīvite ādīnavaṃ dassentopi ‘‘tvaṃ khosi upāsaka katakalyāṇo…pe… akataṃ tayā pāpaṃ, mataṃ te jīvitā seyyo, ito tvaṃ kālaṅkato paricarissasi accharāparivuto nandanavane sukhappatto viharissasī’’tiādinā nayena maraṇe vaṇṇaṃ bhaṇantopi maraṇavaṇṇameva saṃvaṇṇeti. Tasmā dvidhā bhinditvā padabhājanaṃ vuttaṃ – ‘‘jīvite ādīnavaṃ dasseti, maraṇe vaṇṇaṃ bhaṇatī’’ti.
मरणाय वा समादपेय्याति मरणत्थाय उपायं गाहापेय्य। सत्थं वा आहराति आदीसु च यम्पि न वुत्तं ‘‘सोब्भे वा नरके वा पपाते वा पपता’’तिआदि, तं सब्बं परतो वुत्तनयत्ता अत्थतो वुत्तमेवाति वेदितब्बं। न हि सक्का सब्बं सरूपेनेव वत्तुं।
Maraṇāya vā samādapeyyāti maraṇatthāya upāyaṃ gāhāpeyya. Satthaṃ vā āharāti ādīsu ca yampi na vuttaṃ ‘‘sobbhe vā narake vā papāte vā papatā’’tiādi, taṃ sabbaṃ parato vuttanayattā atthato vuttamevāti veditabbaṃ. Na hi sakkā sabbaṃ sarūpeneva vattuṃ.
इति चित्तमनोति इतिचित्तो इतिमनो; ‘‘मतं ते जीविता सेय्यो’’ति एत्थ वुत्तमरणचित्तो मरणमनोति अत्थो। यस्मा पनेत्थ मनो चित्तसद्दस्स अत्थदीपनत्थं वुत्तो, अत्थतो पनेतं उभयम्पि एकमेव, तस्मा तस्स अत्थतो अभेदं दस्सेतुं ‘‘यं चित्तं तं मनो, यं मनो तं चित्त’’न्ति वुत्तं। इतिसद्दं पन उद्धरित्वापि न ताव अत्थो वुत्तो। चित्तसङ्कप्पोति इमस्मिं पदे अधिकारवसेन इतिसद्दो आहरितब्बो। इदञ्हि ‘‘इतिचित्तसङ्कप्पो’’ति एवं अवुत्तम्पि अधिकारतो वुत्तमेव होतीति वेदितब्बं। तथा हिस्स तमेवअत्थं दस्सेन्तो ‘‘मरणसञ्ञी’’तिआदिमाह। यस्मा चेत्थ ‘‘सङ्कप्पो’’ति नयिदं वितक्कस्स नामं। अथ खो संविदहनमत्तस्सेतं अधिवचनं। तञ्च संविदहनं इमस्मिं अत्थे सञ्ञाचेतनाधिप्पायेहि सङ्गहं गच्छति। तस्मा चित्तो नानप्पकारको सङ्कप्पो अस्साति चित्तसङ्कप्पोति एवमत्थो दट्ठब्बो। तथा हिस्स पदभाजनम्पि सञ्ञाचेतनाधिप्पायवसेन वुत्तं। एत्थ च ‘‘अधिप्पायो’’ति वितक्को वेदितब्बो।
Iticittamanoti iticitto itimano; ‘‘mataṃ te jīvitā seyyo’’ti ettha vuttamaraṇacitto maraṇamanoti attho. Yasmā panettha mano cittasaddassa atthadīpanatthaṃ vutto, atthato panetaṃ ubhayampi ekameva, tasmā tassa atthato abhedaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ cittaṃ taṃ mano, yaṃ mano taṃ citta’’nti vuttaṃ. Itisaddaṃ pana uddharitvāpi na tāva attho vutto. Cittasaṅkappoti imasmiṃ pade adhikāravasena itisaddo āharitabbo. Idañhi ‘‘iticittasaṅkappo’’ti evaṃ avuttampi adhikārato vuttameva hotīti veditabbaṃ. Tathā hissa tamevaatthaṃ dassento ‘‘maraṇasaññī’’tiādimāha. Yasmā cettha ‘‘saṅkappo’’ti nayidaṃ vitakkassa nāmaṃ. Atha kho saṃvidahanamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tañca saṃvidahanaṃ imasmiṃ atthe saññācetanādhippāyehi saṅgahaṃ gacchati. Tasmā citto nānappakārako saṅkappo assāti cittasaṅkappoti evamattho daṭṭhabbo. Tathā hissa padabhājanampi saññācetanādhippāyavasena vuttaṃ. Ettha ca ‘‘adhippāyo’’ti vitakko veditabbo.
उच्चावचेहि आकारेहीति महन्तामहन्तेहि उपायेहि। तत्थ मरणवण्णसंवण्णने ताव जीविते आदीनवदस्सनवसेन अवचाकारता मरणे वण्णभणनवसेन उच्चाकारता वेदितब्बा। समादपने पन मुट्ठिजाणुनिप्फोटनादीहि मरणसमादपनवसेन उच्चाकारता, एकतो भुञ्जन्तस्स नखे विसं पक्खिपित्वा मरणादिसमादपनवसेन अवचाकारता वेदितब्बा।
Uccāvacehi ākārehīti mahantāmahantehi upāyehi. Tattha maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇane tāva jīvite ādīnavadassanavasena avacākāratā maraṇe vaṇṇabhaṇanavasena uccākāratā veditabbā. Samādapane pana muṭṭhijāṇunipphoṭanādīhi maraṇasamādapanavasena uccākāratā, ekato bhuñjantassa nakhe visaṃ pakkhipitvā maraṇādisamādapanavasena avacākāratā veditabbā.
सोब्भे वा नरके वा पपाते वाति एत्थ सोब्भो नाम समन्ततो छिन्नतटो गम्भीरो आवाटो। नरको नाम तत्थ तत्थ फलन्तिया भूमिया सयमेव निब्बत्ता महादरी, यत्थ हत्थीपि पतन्ति, चोरापि निलीना तिट्ठन्ति। पपातोति पब्बतन्तरे वा थलन्तरे वा एकतो छिन्नो होति। पुरिमे उपादायाति मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा अदिन्नञ्च आदियित्वा पाराजिकं आपत्तिं आपन्ने पुग्गले उपादाय। सेसं पुब्बे वुत्तनयत्ता उत्तानत्थत्ता च पाकटमेवाति।
Sobbhe vā narake vā papāte vāti ettha sobbho nāma samantato chinnataṭo gambhīro āvāṭo. Narako nāma tattha tattha phalantiyā bhūmiyā sayameva nibbattā mahādarī, yattha hatthīpi patanti, corāpi nilīnā tiṭṭhanti. Papātoti pabbatantare vā thalantare vā ekato chinno hoti. Purime upādāyāti methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā adinnañca ādiyitvā pārājikaṃ āpattiṃ āpanne puggale upādāya. Sesaṃ pubbe vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.
१७४. एवं उद्दिट्ठसिक्खापदं पदानुक्कमेन विभजित्वा इदानि यस्मा हेट्ठा पदभाजनीयम्हि सङ्खेपेनेव मनुस्सविग्गहपाराजिकं दस्सितं, न वित्थारेन आपत्तिं आरोपेत्वा तन्ति ठपिता। सङ्खेपदस्सिते च अत्थे न सब्बाकारेनेव भिक्खू नयं गहेतुं सक्कोन्ति, अनागते च पापपुग्गलानम्पि ओकासो होति, तस्मा भिक्खूनञ्च सब्बाकारेन नयग्गहणत्थं अनागते च पापपुग्गलानं ओकासपटिबाहनत्थं पुन ‘‘सामं अधिट्ठाया’’तिआदिना नयेन मातिकं ठपेत्वा वित्थारतो मनुस्सविग्गहपाराजिकं दस्सेन्तो ‘‘सामन्ति सयं हनती’’तिआदिमाह।
174. Evaṃ uddiṭṭhasikkhāpadaṃ padānukkamena vibhajitvā idāni yasmā heṭṭhā padabhājanīyamhi saṅkhepeneva manussaviggahapārājikaṃ dassitaṃ, na vitthārena āpattiṃ āropetvā tanti ṭhapitā. Saṅkhepadassite ca atthe na sabbākāreneva bhikkhū nayaṃ gahetuṃ sakkonti, anāgate ca pāpapuggalānampi okāso hoti, tasmā bhikkhūnañca sabbākārena nayaggahaṇatthaṃ anāgate ca pāpapuggalānaṃ okāsapaṭibāhanatthaṃ puna ‘‘sāmaṃ adhiṭṭhāyā’’tiādinā nayena mātikaṃ ṭhapetvā vitthārato manussaviggahapārājikaṃ dassento ‘‘sāmanti sayaṃ hanatī’’tiādimāha.
तत्रायं अनुत्तानपदवण्णनाय सद्धिं विनिच्छयकथा – कायेनाति हत्थेन वा पादेन वा मुट्ठिना वा जाणुना वा येन केनचि अङ्गपच्चङ्गेन। कायपटिबद्धेनाति कायतो अमोचितेन असिआदिना पहरणेन। निस्सग्गियेनाति कायतो च कायपटिबद्धतो च मोचितेन उसुसत्तिआदिना। एत्तावता साहत्थिको च निस्सग्गियो चाति द्वे पयोगा वुत्ता होन्ति।
Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanāya saddhiṃ vinicchayakathā – kāyenāti hatthena vā pādena vā muṭṭhinā vā jāṇunā vā yena kenaci aṅgapaccaṅgena. Kāyapaṭibaddhenāti kāyato amocitena asiādinā paharaṇena. Nissaggiyenāti kāyato ca kāyapaṭibaddhato ca mocitena ususattiādinā. Ettāvatā sāhatthiko ca nissaggiyo cāti dve payogā vuttā honti.
तत्थ एकमेको उद्दिस्सानुद्दिस्सभेदतो दुविधो। तत्थ उद्देसिके यं उद्दिस्स पहरति, तस्सेव मरणेन कम्मुना बज्झति। ‘‘यो कोचि मरतू’’ति एवं अनुद्देसिके पहारप्पच्चया यस्स कस्सचि मरणेन कम्मुना बज्झति। उभयथापि च पहरितमत्ते वा मरतु पच्छा वा तेनेव रोगेन, पहरितमत्तेयेव कम्मुना बज्झति। मरणाधिप्पायेन च पहारं दत्वा तेन अमतस्स पुन अञ्ञचित्तेन पहारे दिन्ने पच्छापि यदि पठमप्पहारेनेव मरति, तदा एव कम्मुना बद्धो। अथ दुतियप्पहारेन मरति, नत्थि पाणातिपातो। उभयेहि मतेपि पठमप्पहारेनेव कम्मुना बद्धो। उभयेहि अमते नेवत्थि पाणातिपातो। एस नयो बहूहिपि एकस्स पहारे दिन्ने। तत्रापि हि यस्स पहारेन मरति, तस्सेव कम्मुना बद्धो होतीति।
Tattha ekameko uddissānuddissabhedato duvidho. Tattha uddesike yaṃ uddissa paharati, tasseva maraṇena kammunā bajjhati. ‘‘Yo koci maratū’’ti evaṃ anuddesike pahārappaccayā yassa kassaci maraṇena kammunā bajjhati. Ubhayathāpi ca paharitamatte vā maratu pacchā vā teneva rogena, paharitamatteyeva kammunā bajjhati. Maraṇādhippāyena ca pahāraṃ datvā tena amatassa puna aññacittena pahāre dinne pacchāpi yadi paṭhamappahāreneva marati, tadā eva kammunā baddho. Atha dutiyappahārena marati, natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi paṭhamappahāreneva kammunā baddho. Ubhayehi amate nevatthi pāṇātipāto. Esa nayo bahūhipi ekassa pahāre dinne. Tatrāpi hi yassa pahārena marati, tasseva kammunā baddho hotīti.
कम्मापत्तिब्यत्तिभावत्थञ्चेत्थ एळकचतुक्कम्पि वेदितब्बं। यो हि एळकं एकस्मिं ठाने निपन्नं उपधारेति ‘‘रत्तिं आगन्त्वा वधिस्सामी’’ति। एळकस्स च निपन्नोकासे तस्स माता वा पिता वा अरहा वा पण्डुकासावं पारुपित्वा निपन्नो होति। सो रत्तिभागे आगन्त्वा ‘‘एळकं मारेमी’’ति मातरं वा पितरं वा अरहन्तं वा मारेति। ‘‘इमं वत्थुं मारेमी’’ति चेतनाय अत्थिभावतो घातको च होति, अनन्तरियकम्मञ्च फुसति, पाराजिकञ्च आपज्जति । अञ्ञो कोचि आगन्तुको निपन्नो होति , ‘‘एळकं मारेमी’’ति तं मारेति, घातको च होति पाराजिकञ्च आपज्जति, आनन्तरियं न फुसति। यक्खो वा पेतो वा निपन्नो होति, ‘‘एळकं मारेमी’’ति तं मारेति घातकोव होति, न चानन्तरियं फुसति, न च पाराजिकं आपज्जति, थुल्लच्चयं पन होति। अञ्ञो कोचि निपन्नो नत्थि, एळकोव होति तं मारेति, घातको च होति, पाचित्तियञ्च आपज्जति। ‘‘मातापितुअरहन्तानं अञ्ञतरं मारेमी’’ति तेसंयेव अञ्ञतरं मारेति, घातको च होति, आनन्तरियञ्च फुसति, पाराजिकञ्च आपज्जति। ‘‘तेसं अञ्ञतरं मारेस्सामी’’ति अञ्ञं आगन्तुकं मारेति, यक्खं वा पेतं वा मारेति, एळकं वा मारेति, पुब्बे वुत्तनयेन वेदितब्बं। इध पन चेतना दारुणा होतीति।
Kammāpattibyattibhāvatthañcettha eḷakacatukkampi veditabbaṃ. Yo hi eḷakaṃ ekasmiṃ ṭhāne nipannaṃ upadhāreti ‘‘rattiṃ āgantvā vadhissāmī’’ti. Eḷakassa ca nipannokāse tassa mātā vā pitā vā arahā vā paṇḍukāsāvaṃ pārupitvā nipanno hoti. So rattibhāge āgantvā ‘‘eḷakaṃ māremī’’ti mātaraṃ vā pitaraṃ vā arahantaṃ vā māreti. ‘‘Imaṃ vatthuṃ māremī’’ti cetanāya atthibhāvato ghātako ca hoti, anantariyakammañca phusati, pārājikañca āpajjati . Añño koci āgantuko nipanno hoti , ‘‘eḷakaṃ māremī’’ti taṃ māreti, ghātako ca hoti pārājikañca āpajjati, ānantariyaṃ na phusati. Yakkho vā peto vā nipanno hoti, ‘‘eḷakaṃ māremī’’ti taṃ māreti ghātakova hoti, na cānantariyaṃ phusati, na ca pārājikaṃ āpajjati, thullaccayaṃ pana hoti. Añño koci nipanno natthi, eḷakova hoti taṃ māreti, ghātako ca hoti, pācittiyañca āpajjati. ‘‘Mātāpituarahantānaṃ aññataraṃ māremī’’ti tesaṃyeva aññataraṃ māreti, ghātako ca hoti, ānantariyañca phusati, pārājikañca āpajjati. ‘‘Tesaṃ aññataraṃ māressāmī’’ti aññaṃ āgantukaṃ māreti, yakkhaṃ vā petaṃ vā māreti, eḷakaṃ vā māreti, pubbe vuttanayena veditabbaṃ. Idha pana cetanā dāruṇā hotīti.
अञ्ञानिपि एत्थ पलालपुञ्जादिवत्थूनि वेदितब्बानि। यो हि ‘‘लोहितकं असिं वा सत्तिं वा पुच्छिस्सामी’’ति पलालपुञ्जे पवेसेन्तो तत्थ निपन्नं मातरं वा पितरं वा अरहन्तं वा आगन्तुकपुरिसं वा यक्खं वा पेतं वा तिरच्छानगतं वा मारेति, वोहारवसेन ‘‘घातको’’ति वुच्चति, वधकचेतनाय पन अभावतो नेव कम्मं फुसति, न आपत्तिं आपज्जति। यो पन एवं पवेसेन्तो सरीरसम्फस्सं सल्लक्खेत्वा ‘‘सत्तो मञ्ञे अब्भन्तरगतो मरतू’’ति पवेसेत्वा मारेति, तस्स तेसं वत्थूनं अनुरूपेन कम्मबद्धो च आपत्ति च वेदितब्बा। एस नयो तत्थ निदहनत्थं पवेसेन्तस्सापि वनप्पगुम्बादीसु खिपन्तस्सापि।
Aññānipi ettha palālapuñjādivatthūni veditabbāni. Yo hi ‘‘lohitakaṃ asiṃ vā sattiṃ vā pucchissāmī’’ti palālapuñje pavesento tattha nipannaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā arahantaṃ vā āgantukapurisaṃ vā yakkhaṃ vā petaṃ vā tiracchānagataṃ vā māreti, vohāravasena ‘‘ghātako’’ti vuccati, vadhakacetanāya pana abhāvato neva kammaṃ phusati, na āpattiṃ āpajjati. Yo pana evaṃ pavesento sarīrasamphassaṃ sallakkhetvā ‘‘satto maññe abbhantaragato maratū’’ti pavesetvā māreti, tassa tesaṃ vatthūnaṃ anurūpena kammabaddho ca āpatti ca veditabbā. Esa nayo tattha nidahanatthaṃ pavesentassāpi vanappagumbādīsu khipantassāpi.
योपि ‘‘चोरं मारेमी’’ति चोरवेसेन गच्छन्तं पितरं मारेति, आनन्तरियञ्च फुसति, पाराजिको च होति। यो पन परसेनाय अञ्ञञ्च योधं पितरञ्च कम्मं करोन्ते दिस्वा योधस्स उसुं खिपति, ‘‘एतं विज्झित्वा मम पितरं विज्झिस्सती’’ति यथाधिप्पायं गते पितुघातको होति। ‘‘योधे विद्धे मम पिता पलायिस्सती’’ति खिपति, उसु अयथाधिप्पायं गन्त्वा पितरं मारेति, वोहारवसेन ‘‘पितुघातको’’ति वुच्चति; आनन्तरियं पन नत्थीति।
Yopi ‘‘coraṃ māremī’’ti coravesena gacchantaṃ pitaraṃ māreti, ānantariyañca phusati, pārājiko ca hoti. Yo pana parasenāya aññañca yodhaṃ pitarañca kammaṃ karonte disvā yodhassa usuṃ khipati, ‘‘etaṃ vijjhitvā mama pitaraṃ vijjhissatī’’ti yathādhippāyaṃ gate pitughātako hoti. ‘‘Yodhe viddhe mama pitā palāyissatī’’ti khipati, usu ayathādhippāyaṃ gantvā pitaraṃ māreti, vohāravasena ‘‘pitughātako’’ti vuccati; ānantariyaṃ pana natthīti.
अधिट्ठहित्वाति समीपे ठत्वा। आणापेतीति उद्दिस्स वा अनुद्दिस्स वा आणापेति। तत्थ परसेनाय पच्चुपट्ठिताय अनुद्दिस्सेव ‘‘एवं विज्झ , एवं पहर, एवं घातेही’’ति आणत्ते यत्तके आणत्तो घातेति, तत्तका उभिन्नं पाणातिपाता। सचे तत्थ आणापकस्स मातापितरो होन्ति, आनन्तरियम्पि फुसति। सचे आणत्तस्सेव मातापितरो, सोव आनन्तरियं फुसति। सचे अरहा होति, उभोपि आनन्तरियं फुसन्ति। उद्दिसित्वा पन ‘‘एतं दीघं रस्सं रत्तकञ्चुकं नीलकञ्चुकं हत्थिक्खन्धे निसिन्नं मज्झे निसिन्नं विज्झ पहर घातेही’’ति आणत्ते सचे सो तमेव घातेति, उभिन्नम्पि पाणातिपातो; आनन्तरियवत्थुम्हि च आनन्तरियं। सचे अञ्ञं मारेति, आणापकस्स नत्थि पाणातिपातो। एतेन आणत्तिको पयोगो वुत्तो होति। तत्थ –
Adhiṭṭhahitvāti samīpe ṭhatvā. Āṇāpetīti uddissa vā anuddissa vā āṇāpeti. Tattha parasenāya paccupaṭṭhitāya anuddisseva ‘‘evaṃ vijjha , evaṃ pahara, evaṃ ghātehī’’ti āṇatte yattake āṇatto ghāteti, tattakā ubhinnaṃ pāṇātipātā. Sace tattha āṇāpakassa mātāpitaro honti, ānantariyampi phusati. Sace āṇattasseva mātāpitaro, sova ānantariyaṃ phusati. Sace arahā hoti, ubhopi ānantariyaṃ phusanti. Uddisitvā pana ‘‘etaṃ dīghaṃ rassaṃ rattakañcukaṃ nīlakañcukaṃ hatthikkhandhe nisinnaṃ majjhe nisinnaṃ vijjha pahara ghātehī’’ti āṇatte sace so tameva ghāteti, ubhinnampi pāṇātipāto; ānantariyavatthumhi ca ānantariyaṃ. Sace aññaṃ māreti, āṇāpakassa natthi pāṇātipāto. Etena āṇattiko payogo vutto hoti. Tattha –
वत्थुं कालञ्च ओकासं, आवुधं इरियापथं।
Vatthuṃ kālañca okāsaṃ, āvudhaṃ iriyāpathaṃ;
तुलयित्वा पञ्च ठानानि, धारेय्यत्थं विचक्खणो॥
Tulayitvā pañca ṭhānāni, dhāreyyatthaṃ vicakkhaṇo.
अपरो नयो –
Aparo nayo –
वत्थु कालो च ओकासो, आवुधं इरियापथो।
Vatthu kālo ca okāso, āvudhaṃ iriyāpatho;
किरियाविसेसोति इमे, छ आणत्तिनियामका॥
Kiriyāvisesoti ime, cha āṇattiniyāmakā.
तत्थ ‘‘वत्थू’’ति मारेतब्बो सत्तो। ‘‘कालो’’ति पुब्बण्हसायन्हादिकालो च योब्बनथावरियादिकालो च। ‘‘ओकासो’’ति गामो वा वनं वा गेहद्वारं वा गेहमज्झं वा रथिका वा सिङ्घाटकं वाति एवमादि। ‘‘आवुध’’न्ति असि वा उसु वा सत्ति वाति एवमादि। ‘‘इरियापथो’’ति मारेतब्बस्स गमनं वा निसज्जा वाति एवमादि। ‘‘किरियाविसेसो’’ति विज्झनं वा छेदनं वा भेदनं वा सङ्खमुण्डकं वाति एवमादि।
Tattha ‘‘vatthū’’ti māretabbo satto. ‘‘Kālo’’ti pubbaṇhasāyanhādikālo ca yobbanathāvariyādikālo ca. ‘‘Okāso’’ti gāmo vā vanaṃ vā gehadvāraṃ vā gehamajjhaṃ vā rathikā vā siṅghāṭakaṃ vāti evamādi. ‘‘Āvudha’’nti asi vā usu vā satti vāti evamādi. ‘‘Iriyāpatho’’ti māretabbassa gamanaṃ vā nisajjā vāti evamādi. ‘‘Kiriyāviseso’’ti vijjhanaṃ vā chedanaṃ vā bhedanaṃ vā saṅkhamuṇḍakaṃ vāti evamādi.
यदि हि वत्थुं विसंवादेत्वा ‘‘यं मारेही’’ति आणत्तो ततो अञ्ञं मारेति, ‘‘पुरतो पहरित्वा मारेही’’ति वा आणत्तो पच्छतो वा पस्सतो वा अञ्ञस्मिं वा पदेसे पहरित्वा मारेति। आणापकस्स नत्थि कम्मबन्धो; आणत्तस्सेव कम्मबन्धो। अथ वत्थुं अविसंवादेत्वा यथाणत्तिया मारेति, आणापकस्स आणत्तिक्खणे आणत्तस्स च मारणक्खणेति उभयेसम्पि कम्मबन्धो। वत्थुविसेसेन पनेत्थ कम्मविसेसो च आपत्तिविसेसो च होतीति। एवं ताव वत्थुम्हि सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Yadi hi vatthuṃ visaṃvādetvā ‘‘yaṃ mārehī’’ti āṇatto tato aññaṃ māreti, ‘‘purato paharitvā mārehī’’ti vā āṇatto pacchato vā passato vā aññasmiṃ vā padese paharitvā māreti. Āṇāpakassa natthi kammabandho; āṇattasseva kammabandho. Atha vatthuṃ avisaṃvādetvā yathāṇattiyā māreti, āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āṇattassa ca māraṇakkhaṇeti ubhayesampi kammabandho. Vatthuvisesena panettha kammaviseso ca āpattiviseso ca hotīti. Evaṃ tāva vatthumhi saṅketavisaṅketatā veditabbā.
काले पन यो ‘‘अज्ज स्वे’’ति अनियमेत्वा ‘‘पुब्बण्हे मारेही’’ति आणत्तो यदा कदाचि पुब्बण्हे मारेति, नत्थि विसङ्केतो। यो पन ‘‘अज्ज पुब्बण्हे’’ति वुत्तो मज्झन्हे वा सायन्हे वा स्वे वा पुब्बण्हे मारेति। विसङ्केतो होति, आणापकस्स नत्थि कम्मबन्धो। पुब्बण्हे मारेतुं वायमन्तस्स मज्झन्हे जातेपि एसेव नयो। एतेन नयेन सब्बकालप्पभेदेसु सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Kāle pana yo ‘‘ajja sve’’ti aniyametvā ‘‘pubbaṇhe mārehī’’ti āṇatto yadā kadāci pubbaṇhe māreti, natthi visaṅketo. Yo pana ‘‘ajja pubbaṇhe’’ti vutto majjhanhe vā sāyanhe vā sve vā pubbaṇhe māreti. Visaṅketo hoti, āṇāpakassa natthi kammabandho. Pubbaṇhe māretuṃ vāyamantassa majjhanhe jātepi eseva nayo. Etena nayena sabbakālappabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
ओकासेपि यो ‘‘एतं गामे ठितं मारेही’’ति अनियमेत्वा आणत्तो तं यत्थ कत्थचि मारेति, नत्थि विसङ्केतो। यो पन ‘‘गामेयेवा’’ति नियमेत्वा आणत्तो वने मारेति, तथा ‘‘वने’’ति आणत्तो गामे मारेति। ‘‘अन्तोगेहद्वारे’’ति आणत्तो गेहमज्झे मारेति, विसङ्केतो। एतेन नयेन सब्बोकासभेदेसु सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Okāsepi yo ‘‘etaṃ gāme ṭhitaṃ mārehī’’ti aniyametvā āṇatto taṃ yattha katthaci māreti, natthi visaṅketo. Yo pana ‘‘gāmeyevā’’ti niyametvā āṇatto vane māreti, tathā ‘‘vane’’ti āṇatto gāme māreti. ‘‘Antogehadvāre’’ti āṇatto gehamajjhe māreti, visaṅketo. Etena nayena sabbokāsabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
आवुधेपि यो ‘‘असिना वा उसुना वा’’ति अनियमेत्वा ‘‘आवुधेन मारेही’’ति आणत्तो येन केनचि आवुधेन मारेति, नत्थि विसङ्केतो। यो पन ‘‘असिना’’ति वुत्तो उसुना, ‘‘इमिना वा असिना’’ति वुत्तो अञ्ञेन असिना मारेति। एतस्सेव वा असिस्स ‘‘इमाय धाराय मारेही’’ति वुत्तो इतराय वा धाराय तलेन वा तुण्डेन वा थरुना वा मारेति, विसङ्केतो। एतेन नयेन सब्बआवुधभेदेसु सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Āvudhepi yo ‘‘asinā vā usunā vā’’ti aniyametvā ‘‘āvudhena mārehī’’ti āṇatto yena kenaci āvudhena māreti, natthi visaṅketo. Yo pana ‘‘asinā’’ti vutto usunā, ‘‘iminā vā asinā’’ti vutto aññena asinā māreti. Etasseva vā asissa ‘‘imāya dhārāya mārehī’’ti vutto itarāya vā dhārāya talena vā tuṇḍena vā tharunā vā māreti, visaṅketo. Etena nayena sabbaāvudhabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
इरियापथे पन यो ‘‘एतं गच्छन्तं मारेही’’ति वदति, आणत्तो च नं सचे गच्छन्तं मारेति, नत्थि विसङ्केतो। ‘‘गच्छन्तमेव मारेही’’ति वुत्तो पन सचे निसिन्नं मारेति। ‘‘निसिन्नमेव वा मारेही’’ति वुत्तो गच्छन्तं मारेति, विसङ्केतो होति। एतेन नयेन सब्बइरियापथभेदेसु सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Iriyāpathe pana yo ‘‘etaṃ gacchantaṃ mārehī’’ti vadati, āṇatto ca naṃ sace gacchantaṃ māreti, natthi visaṅketo. ‘‘Gacchantameva mārehī’’ti vutto pana sace nisinnaṃ māreti. ‘‘Nisinnameva vā mārehī’’ti vutto gacchantaṃ māreti, visaṅketo hoti. Etena nayena sabbairiyāpathabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
किरियाविसेसेपि यो ‘‘विज्झित्वा मारेही’’ति वुत्तो विज्झित्वाव मारेति, नत्थि विसङ्केतो। यो पन ‘‘विज्झित्वा मारेही’’ति वुत्तो छिन्दित्वा मारेति, विसङ्केतो। एतेन नयेन सब्बकिरियाविसेसभेदेसु सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा।
Kiriyāvisesepi yo ‘‘vijjhitvā mārehī’’ti vutto vijjhitvāva māreti, natthi visaṅketo. Yo pana ‘‘vijjhitvā mārehī’’ti vutto chinditvā māreti, visaṅketo. Etena nayena sabbakiriyāvisesabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
यो पन लिङ्गवसेन ‘‘दीघं रस्सं काळं ओदातं किसं थूलं मारेही’’ति अनियमेत्वा आणापेति, आणत्तो च यंकिञ्चि तादिसं मारेति, नत्थि विसङ्केतो उभिन्नं पाराजिकं। अथ पन सो अत्तानं सन्धाय आणापेति, आणत्तो च ‘‘अयमेव ईदिसो’’ति आणापकमेव मारेति, आणापकस्स दुक्कटं, वधकस्स पाराजिकं। आणापको अत्तानं सन्धाय आणापेति, इतरो अञ्ञं तादिसं मारेति, आणापको मुच्चति, वधकस्सेव पाराजिकं। कस्मा? ओकासस्स अनियमितत्ता। सचे पन अत्तानं सन्धाय आणापेन्तोपि ओकासं नियमेति, ‘‘असुकस्मिं नाम रत्तिट्ठाने वा दिवाट्ठाने वा थेरासने वा नवासने वा मज्झिमासने वा निसिन्नं एवरूपं नाम मारेही’’ति। तत्थ च अञ्ञो निसिन्नो होति, सचे आणत्तो तं मारेति, नेव वधको मुच्चति न आणापको। कस्मा? ओकासस्स नियमितत्ता। सचे पन नियमितोकासतो अञ्ञत्र मारेति, आणापको मुच्चतीति अयं नयो महाअट्ठकथायं सुट्ठु दळ्हं कत्वा वुत्तो। तस्मा एत्थ न अनादरियं कातब्बन्ति।
Yo pana liṅgavasena ‘‘dīghaṃ rassaṃ kāḷaṃ odātaṃ kisaṃ thūlaṃ mārehī’’ti aniyametvā āṇāpeti, āṇatto ca yaṃkiñci tādisaṃ māreti, natthi visaṅketo ubhinnaṃ pārājikaṃ. Atha pana so attānaṃ sandhāya āṇāpeti, āṇatto ca ‘‘ayameva īdiso’’ti āṇāpakameva māreti, āṇāpakassa dukkaṭaṃ, vadhakassa pārājikaṃ. Āṇāpako attānaṃ sandhāya āṇāpeti, itaro aññaṃ tādisaṃ māreti, āṇāpako muccati, vadhakasseva pārājikaṃ. Kasmā? Okāsassa aniyamitattā. Sace pana attānaṃ sandhāya āṇāpentopi okāsaṃ niyameti, ‘‘asukasmiṃ nāma rattiṭṭhāne vā divāṭṭhāne vā therāsane vā navāsane vā majjhimāsane vā nisinnaṃ evarūpaṃ nāma mārehī’’ti. Tattha ca añño nisinno hoti, sace āṇatto taṃ māreti, neva vadhako muccati na āṇāpako. Kasmā? Okāsassa niyamitattā. Sace pana niyamitokāsato aññatra māreti, āṇāpako muccatīti ayaṃ nayo mahāaṭṭhakathāyaṃ suṭṭhu daḷhaṃ katvā vutto. Tasmā ettha na anādariyaṃ kātabbanti.
अधिट्ठायाति मातिकावसेन आणत्तिकपयोगकथा निट्ठिता।
Adhiṭṭhāyāti mātikāvasena āṇattikapayogakathā niṭṭhitā.
इदानि ये दूतेनाति इमस्स मातिकापदस्स निद्देसदस्सनत्थं ‘‘भिक्खु भिक्खुं आणापेती’’तिआदयो चत्तारो वारा वुत्ता। तेसु सो तं मञ्ञमानोति सो आणत्तो यो आणापकेन ‘‘इत्थन्नामो’’ति अक्खातो, तं मञ्ञमानो तमेव जीविता वोरोपेति, उभिन्नं पाराजिकं। तं मञ्ञमानो अञ्ञन्ति ‘‘यं जीविता वोरोपेही’’ति वुत्तो तं मञ्ञमानो अञ्ञं तादिसं जीविता वोरोपेति, मूलट्ठस्स अनापत्ति। अञ्ञं मञ्ञमानो तन्ति यो आणापकेन वुत्तो, तस्स बलवसहायं समीपे ठितं दिस्वा ‘‘इमस्स बलेनायं गज्जति, इमं ताव जीविता वोरोपेमी’’ति पहरन्तो इतरमेव परिवत्तित्वा तस्मिं ठाने ठितं ‘‘सहायो’’ति मञ्ञमानो जीविता वोरोपेति, उभिन्नं पाराजिकं। अञ्ञं मञ्ञमानो अञ्ञन्ति पुरिमनयेनेव ‘‘इमं तावस्स सहायं जीविता वोरोपेमी’’ति सहायमेव वोरोपेति, तस्सेव पाराजिकं।
Idāni ye dūtenāti imassa mātikāpadassa niddesadassanatthaṃ ‘‘bhikkhu bhikkhuṃ āṇāpetī’’tiādayo cattāro vārā vuttā. Tesu so taṃ maññamānoti so āṇatto yo āṇāpakena ‘‘itthannāmo’’ti akkhāto, taṃ maññamāno tameva jīvitā voropeti, ubhinnaṃ pārājikaṃ. Taṃ maññamāno aññanti ‘‘yaṃ jīvitā voropehī’’ti vutto taṃ maññamāno aññaṃ tādisaṃ jīvitā voropeti, mūlaṭṭhassa anāpatti. Aññaṃ maññamāno tanti yo āṇāpakena vutto, tassa balavasahāyaṃ samīpe ṭhitaṃ disvā ‘‘imassa balenāyaṃ gajjati, imaṃ tāva jīvitā voropemī’’ti paharanto itarameva parivattitvā tasmiṃ ṭhāne ṭhitaṃ ‘‘sahāyo’’ti maññamāno jīvitā voropeti, ubhinnaṃ pārājikaṃ. Aññaṃ maññamāno aññanti purimanayeneva ‘‘imaṃ tāvassa sahāyaṃ jīvitā voropemī’’ti sahāyameva voropeti, tasseva pārājikaṃ.
दूतपरम्परापदस्स निद्देसवारे इत्थन्नामस्स पावदातिआदीसु एको आचरियो तयो बुद्धरक्खितधम्मरक्खितसङ्घरक्खितनामका अन्तेवासिका दट्ठब्बा। तत्थ भिक्खु भिक्खुं आणापेतीति आचरियो कञ्चि पुग्गलं मारापेतुकामो तमत्थं आचिक्खित्वा बुद्धरक्खितं आणापेति। इत्थन्नामस्स पावदाति गच्छ त्वं, बुद्धरक्खित, एतमत्थं धम्मरक्खितस्स पावद। इत्थन्नामो इत्थन्नामस्स पावदतूति धम्मरक्खितोपि सङ्घरक्खितस्स पावदतु। इत्थन्नामो इत्थन्नामं जीविता वोरोपेतूति एवं तया आणत्तेन धम्मरक्खितेन आणत्तो सङ्घरक्खितो इत्थन्नामं पुग्गलं जीविता वोरोपेतु; सो हि अम्हेसु वीरजातिको पटिबलो इमस्मिं कम्मेति। आपत्ति दुक्कटस्साति एवं आणापेन्तस्स आचरियस्स ताव दुक्कटं। सो इतरस्स आरोचेतीति बुद्धरक्खितो धम्मरक्खितस्स, धम्मरक्खितो च सङ्घरक्खितस्स ‘‘अम्हाकं आचरियो एवं वदति – ‘इत्थन्नामं किर जीविता वोरोपेही’ति। त्वं किर अम्हेसु वीरपुरिसो’’ति आरोचेति; एवं तेसम्पि दुक्कटं। वधको पटिग्गण्हातीति ‘‘साधु वोरोपेस्सामी’’ति सङ्घरक्खितो सम्पटिच्छति। मूलट्ठस्स आपत्ति थुल्लच्चयस्साति सङ्घरक्खितेन पटिग्गहितमत्ते आचरियस्स थुल्लच्चयं। महाजनो हि तेन पापे नियोजितोति। सो तन्ति सो चे सङ्घरक्खितो तं पुग्गलं जीविता वोरोपेति, सब्बेसं चतुन्नम्पि जनानं पाराजिकं। न केवलञ्च चतुन्नं, एतेनूपायेन विसङ्केतं अकत्वा परम्पराय आणापेन्तं समणसतं समणसहस्सं वा होतु सब्बेसं पाराजिकमेव।
Dūtaparamparāpadassa niddesavāre itthannāmassa pāvadātiādīsu eko ācariyo tayo buddharakkhitadhammarakkhitasaṅgharakkhitanāmakā antevāsikā daṭṭhabbā. Tattha bhikkhu bhikkhuṃ āṇāpetīti ācariyo kañci puggalaṃ mārāpetukāmo tamatthaṃ ācikkhitvā buddharakkhitaṃ āṇāpeti. Itthannāmassa pāvadāti gaccha tvaṃ, buddharakkhita, etamatthaṃ dhammarakkhitassa pāvada. Itthannāmo itthannāmassa pāvadatūti dhammarakkhitopi saṅgharakkhitassa pāvadatu. Itthannāmo itthannāmaṃ jīvitā voropetūti evaṃ tayā āṇattena dhammarakkhitena āṇatto saṅgharakkhito itthannāmaṃ puggalaṃ jīvitā voropetu; so hi amhesu vīrajātiko paṭibalo imasmiṃ kammeti. Āpatti dukkaṭassāti evaṃ āṇāpentassa ācariyassa tāva dukkaṭaṃ. So itarassa ārocetīti buddharakkhito dhammarakkhitassa, dhammarakkhito ca saṅgharakkhitassa ‘‘amhākaṃ ācariyo evaṃ vadati – ‘itthannāmaṃ kira jīvitā voropehī’ti. Tvaṃ kira amhesu vīrapuriso’’ti āroceti; evaṃ tesampi dukkaṭaṃ. Vadhako paṭiggaṇhātīti ‘‘sādhu voropessāmī’’ti saṅgharakkhito sampaṭicchati. Mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassāti saṅgharakkhitena paṭiggahitamatte ācariyassa thullaccayaṃ. Mahājano hi tena pāpe niyojitoti. So tanti so ce saṅgharakkhito taṃ puggalaṃ jīvitā voropeti, sabbesaṃ catunnampi janānaṃ pārājikaṃ. Na kevalañca catunnaṃ, etenūpāyena visaṅketaṃ akatvā paramparāya āṇāpentaṃ samaṇasataṃ samaṇasahassaṃ vā hotu sabbesaṃ pārājikameva.
विसक्कियदूतपदनिद्देसे सो अञ्ञं आणापेतीति सो आचरियेन आणत्तो बुद्धरक्खितो धम्मरक्खितं अदिस्वा वा अवत्तुकामो वा हुत्वा सङ्घरक्खितमेव उपसङ्कमित्वा ‘‘अम्हाकं आचरियो एवमाह – ‘इत्थन्नामं किर जीविता वोरोपेही’’ति विसङ्केतं करोन्तो आणापेति। विसङ्केतकरणेनेव हि एस ‘‘विसक्कियदूतो’’ति वुच्चति। आपत्ति दुक्कटस्साति आणत्तिया ताव बुद्धरक्खितस्स दुक्कटं। पटिग्गण्हाति आपत्ति दुक्कटस्साति सङ्घरक्खितेन सम्पटिच्छिते मूलट्ठस्सेव दुक्कटन्ति वेदितब्बं। एवं सन्ते पटिग्गहणे आपत्तियेव न सिया, सञ्चरित्त पटिग्गहणमरणाभिनन्दनेसुपि च आपत्ति होति, मरणपटिग्गहणे कथं न सिया तस्मा पटिग्गण्हन्तस्सेवेतं दुक्कटं। तेनेवेत्थ ‘‘मूलट्ठस्सा’’ति न वुत्तं। पुरिमनयेपि चेतं पटिग्गण्हन्तस्स वेदितब्बमेव; ओकासाभावेन पन न वुत्तं। तस्मा यो यो पटिग्गण्हाति, तस्स तस्स तप्पच्चया आपत्तियेवाति अयमेत्थ अम्हाकं खन्ति। यथा चेत्थ एवं अदिन्नादानेपीति।
Visakkiyadūtapadaniddese so aññaṃ āṇāpetīti so ācariyena āṇatto buddharakkhito dhammarakkhitaṃ adisvā vā avattukāmo vā hutvā saṅgharakkhitameva upasaṅkamitvā ‘‘amhākaṃ ācariyo evamāha – ‘itthannāmaṃ kira jīvitā voropehī’’ti visaṅketaṃ karonto āṇāpeti. Visaṅketakaraṇeneva hi esa ‘‘visakkiyadūto’’ti vuccati. Āpatti dukkaṭassāti āṇattiyā tāva buddharakkhitassa dukkaṭaṃ. Paṭiggaṇhāti āpatti dukkaṭassāti saṅgharakkhitena sampaṭicchite mūlaṭṭhasseva dukkaṭanti veditabbaṃ. Evaṃ sante paṭiggahaṇe āpattiyeva na siyā, sañcaritta paṭiggahaṇamaraṇābhinandanesupi ca āpatti hoti, maraṇapaṭiggahaṇe kathaṃ na siyā tasmā paṭiggaṇhantassevetaṃ dukkaṭaṃ. Tenevettha ‘‘mūlaṭṭhassā’’ti na vuttaṃ. Purimanayepi cetaṃ paṭiggaṇhantassa veditabbameva; okāsābhāvena pana na vuttaṃ. Tasmā yo yo paṭiggaṇhāti, tassa tassa tappaccayā āpattiyevāti ayamettha amhākaṃ khanti. Yathā cettha evaṃ adinnādānepīti.
सचे पन सो तं जीविता वोरोपेति, आणापकस्स च बुद्धरक्खितस्स वोरोपकस्स च सङ्घरक्खितस्साति उभिन्नम्पि पाराजिकं। मूलट्ठस्स पन आचरियस्स विसङ्केतत्ता पाराजिकेन अनापत्ति। धम्मरक्खितस्स अजाननताय सब्बेन सब्बं अनापत्ति। बुद्धरक्खितो पन द्विन्नं सोत्थिभावं कत्वा अत्तना नट्ठोति।
Sace pana so taṃ jīvitā voropeti, āṇāpakassa ca buddharakkhitassa voropakassa ca saṅgharakkhitassāti ubhinnampi pārājikaṃ. Mūlaṭṭhassa pana ācariyassa visaṅketattā pārājikena anāpatti. Dhammarakkhitassa ajānanatāya sabbena sabbaṃ anāpatti. Buddharakkhito pana dvinnaṃ sotthibhāvaṃ katvā attanā naṭṭhoti.
गतपच्चागतदूतनिद्देसे – सो गन्त्वा पुन पच्चागच्छतीति तस्स जीविता वोरोपेतब्बस्स समीपं गन्त्वा सुसंविहितारक्खत्ता तं जीविता वोरोपेतुं असक्कोन्तो आगच्छति। यदा सक्कोसि तदाति किं अज्जेव मारितो मारितो होति, गच्छ यदा सक्कोसि, तदा नं जीविता वोरोपेहीति। आपत्ति दुक्कटस्साति एवं पुन आणत्तियापि दुक्कटमेव होति। सचे पन सो अवस्सं जीविता वोरोपेतब्बो होति, अत्थसाधकचेतना मग्गानन्तरफलसदिसा, तस्मा अयं आणत्तिक्खणेयेव पाराजिको। सचेपि वधको सट्ठिवस्सातिक्कमेन तं वधति, आणापको च अन्तराव कालङ्करोति, हीनाय वा आवत्तति, अस्समणोव हुत्वा कालञ्च करिस्सति, हीनाय वा आवत्तिस्सति। सचे आणापको गिहिकाले मातरं वा पितरं वा अरहन्तं वा सन्धाय एवं आणापेत्वा पब्बजति, तस्मिं पब्बजिते आणत्तो तं मारेति, आणापको गिहिकालेयेव मातुघातको पितुघातको अरहन्तघातको वा होति, तस्मा नेवस्स पब्बज्जा , न उपसम्पदा रुहति। सचेपि मारेतब्बपुग्गलो आणत्तिक्खणे पुथुज्जनो, यदा पन नं आणत्तो मारेति तदा अरहा होति, आणत्ततो वा पहारं लभित्वा दुक्खमूलिकं सद्धं निस्साय विपस्सन्तो अरहत्तं पत्वा तेनेवाबाधेन कालंकरोति, आणापको आणत्तिक्खणेयेव अरहन्तघातको। वधको पन सब्बत्थ उपक्कमकरणक्खणेयेव पाराजिकोति।
Gatapaccāgatadūtaniddese – so gantvā puna paccāgacchatīti tassa jīvitā voropetabbassa samīpaṃ gantvā susaṃvihitārakkhattā taṃ jīvitā voropetuṃ asakkonto āgacchati. Yadā sakkosi tadāti kiṃ ajjeva mārito mārito hoti, gaccha yadā sakkosi, tadā naṃ jīvitā voropehīti. Āpatti dukkaṭassāti evaṃ puna āṇattiyāpi dukkaṭameva hoti. Sace pana so avassaṃ jīvitā voropetabbo hoti, atthasādhakacetanā maggānantaraphalasadisā, tasmā ayaṃ āṇattikkhaṇeyeva pārājiko. Sacepi vadhako saṭṭhivassātikkamena taṃ vadhati, āṇāpako ca antarāva kālaṅkaroti, hīnāya vā āvattati, assamaṇova hutvā kālañca karissati, hīnāya vā āvattissati. Sace āṇāpako gihikāle mātaraṃ vā pitaraṃ vā arahantaṃ vā sandhāya evaṃ āṇāpetvā pabbajati, tasmiṃ pabbajite āṇatto taṃ māreti, āṇāpako gihikāleyeva mātughātako pitughātako arahantaghātako vā hoti, tasmā nevassa pabbajjā , na upasampadā ruhati. Sacepi māretabbapuggalo āṇattikkhaṇe puthujjano, yadā pana naṃ āṇatto māreti tadā arahā hoti, āṇattato vā pahāraṃ labhitvā dukkhamūlikaṃ saddhaṃ nissāya vipassanto arahattaṃ patvā tenevābādhena kālaṃkaroti, āṇāpako āṇattikkhaṇeyeva arahantaghātako. Vadhako pana sabbattha upakkamakaraṇakkhaṇeyeva pārājikoti.
इदानि ये सब्बेसुयेव इमेसु दूतवसेन वुत्तमातिकापदेसु सङ्केतविसङ्केतदस्सनत्थं
Idāni ye sabbesuyeva imesu dūtavasena vuttamātikāpadesu saṅketavisaṅketadassanatthaṃ
वुत्ता तयो वारा, तेसु पठमवारे ताव – यस्मा तं सणिकं वा भणन्तो तस्स वा बधिरताय ‘‘मा घातेही’’ति एतं वचनं न सावेति, तस्मा मूलट्ठो न मुत्तो। दुतियवारे – सावितत्ता मुत्तो। ततियवारे पन तेन च सावितत्ता इतरेन च ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ओरतत्ता उभोपि मुत्ताति।
Vuttā tayo vārā, tesu paṭhamavāre tāva – yasmā taṃ saṇikaṃ vā bhaṇanto tassa vā badhiratāya ‘‘mā ghātehī’’ti etaṃ vacanaṃ na sāveti, tasmā mūlaṭṭho na mutto. Dutiyavāre – sāvitattā mutto. Tatiyavāre pana tena ca sāvitattā itarena ca ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā oratattā ubhopi muttāti.
दूतकथा निट्ठिता।
Dūtakathā niṭṭhitā.
१७५. अरहो रहोसञ्ञीनिद्देसादीसु अरहोति सम्मुखे। रहोति परम्मुखे। तत्थ यो उपट्ठानकाले वेरिभिक्खुम्हि भिक्खूहि सद्धिं आगन्त्वा पुरतो निसिन्नेयेव अन्धकारदोसेन तस्स आगतभावं अजानन्तो ‘‘अहो वत इत्थन्नामो हतो अस्स, चोरापि नाम तं न हनन्ति, सप्पो वा न डंसति, न सत्थं वा विसं वा आहरती’’ति तस्स मरणं अभिनन्दन्तो ईदिसानि वचनानि उल्लपति, अयं अरहो रहोसञ्ञी उल्लपति नाम। सम्मुखेव तस्मिं परम्मुखसञ्ञीति अत्थो। यो पन तं पुरतो निसिन्नं दिस्वा पुन उपट्ठानं कत्वा गतेहि भिक्खूहि सद्धिं गतेपि तस्मिं ‘‘इधेव सो निसिन्नो’’ति सञ्ञी हुत्वा पुरिमनयेनेव उल्लपति, अयं रहो अरहोसञ्ञी उल्लपति नाम। एतेनेवुपायेन अरहो अरहोसञ्ञी च रहो रहोसञ्ञी च वेदितब्बो। चतुन्नम्पि च एतेसं वाचाय वाचाय दुक्कटन्ति वेदितब्बं।
175. Araho rahosaññīniddesādīsu arahoti sammukhe. Rahoti parammukhe. Tattha yo upaṭṭhānakāle veribhikkhumhi bhikkhūhi saddhiṃ āgantvā purato nisinneyeva andhakāradosena tassa āgatabhāvaṃ ajānanto ‘‘aho vata itthannāmo hato assa, corāpi nāma taṃ na hananti, sappo vā na ḍaṃsati, na satthaṃ vā visaṃ vā āharatī’’ti tassa maraṇaṃ abhinandanto īdisāni vacanāni ullapati, ayaṃ araho rahosaññī ullapati nāma. Sammukheva tasmiṃ parammukhasaññīti attho. Yo pana taṃ purato nisinnaṃ disvā puna upaṭṭhānaṃ katvā gatehi bhikkhūhi saddhiṃ gatepi tasmiṃ ‘‘idheva so nisinno’’ti saññī hutvā purimanayeneva ullapati, ayaṃ raho arahosaññī ullapati nāma. Etenevupāyena araho arahosaññī ca raho rahosaññī ca veditabbo. Catunnampi ca etesaṃ vācāya vācāya dukkaṭanti veditabbaṃ.
इदानि मरणवण्णसंवण्णनाय विभागदस्सनत्थं वुत्तेसु पञ्चसु कायेन संवण्णनादिमातिकानिद्देसेसु – कायेन विकारं करोतीति यथा सो जानाति ‘‘सत्थं वा आहरित्वा विसं वा खादित्वा रज्जुया वा उब्बन्धित्वा सोब्भादीसु वा पपतित्वा यो मरति सो किर धनं वा लभति, यसं वा लभति, सग्गं वा गच्छतीति अयमत्थो एतेन वुत्तो’’ति तथा हत्थमुद्दादीहि दस्सेति। वाचाय भणतीति तमेवत्थं वाक्यभेदं कत्वा भणति। ततियवारो उभयवसेन वुत्तो। सब्बत्थ संवण्णनाय पयोगे पयोगे दुक्कटं। तस्स दुक्खुप्पत्तियं संवण्णकस्स थुल्लच्चयं। यं उद्दिस्स संवण्णना कता, तस्मिं मते संवण्णनक्खणेयेव संवण्णकस्स पाराजिकं। सो तं न जानाति अञ्ञो ञत्वा ‘‘लद्धो वत मे सुखुप्पत्तिउपायो’’ति ताय संवण्णनाय मरति, अनापत्ति। द्विन्नं उद्दिस्स संवण्णनाय कताय एको ञत्वा मरति, पाराजिकं। द्वेपि मरन्ति, पाराजिकञ्च अकुसलरासि च। एस नयो सम्बहुलेसु। अनुद्दिस्स मरणं संवण्णेन्तो आहिण्डति, यो यो तं संवण्णनं ञत्वा मरति, सब्बो तेन मारितो होति।
Idāni maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanāya vibhāgadassanatthaṃ vuttesu pañcasu kāyena saṃvaṇṇanādimātikāniddesesu – kāyena vikāraṃ karotīti yathā so jānāti ‘‘satthaṃ vā āharitvā visaṃ vā khāditvā rajjuyā vā ubbandhitvā sobbhādīsu vā papatitvā yo marati so kira dhanaṃ vā labhati, yasaṃ vā labhati, saggaṃ vā gacchatīti ayamattho etena vutto’’ti tathā hatthamuddādīhi dasseti. Vācāya bhaṇatīti tamevatthaṃ vākyabhedaṃ katvā bhaṇati. Tatiyavāro ubhayavasena vutto. Sabbattha saṃvaṇṇanāya payoge payoge dukkaṭaṃ. Tassa dukkhuppattiyaṃ saṃvaṇṇakassa thullaccayaṃ. Yaṃ uddissa saṃvaṇṇanā katā, tasmiṃ mate saṃvaṇṇanakkhaṇeyeva saṃvaṇṇakassa pārājikaṃ. So taṃ na jānāti añño ñatvā ‘‘laddho vata me sukhuppattiupāyo’’ti tāya saṃvaṇṇanāya marati, anāpatti. Dvinnaṃ uddissa saṃvaṇṇanāya katāya eko ñatvā marati, pārājikaṃ. Dvepi maranti, pārājikañca akusalarāsi ca. Esa nayo sambahulesu. Anuddissa maraṇaṃ saṃvaṇṇento āhiṇḍati, yo yo taṃ saṃvaṇṇanaṃ ñatvā marati, sabbo tena mārito hoti.
दूतेन संवण्णनायं ‘‘असुकं नाम गेहं वा गामं वा गन्त्वा इत्थन्नामस्स एवं मरणवण्णं संवण्णेही’’ति सासने आरोचितमत्ते दुक्कटं। यस्सत्थाय पहितो तस्स दुक्खुप्पत्तिया मूलट्ठस्स थुल्लच्चयं, मरणेन पाराजिकं। दूतो ‘‘ञातो दानि अयं सग्गमग्गो’’ति तस्स अनारोचेत्वा अत्तनो ञातिस्स वा सालोहितस्स वा आरोचेति, तस्मिं मते विसङ्केतो होति, मूलट्ठो मुच्चति। दूतो तथेव चिन्तेत्वा सयं संवण्णनाय वुत्तं कत्वा मरति, विसङ्केतोव। अनुद्दिस्स पन सासने आरोचिते यत्तका दूतस्स संवण्णनाय मरन्ति, तत्तका पाणातिपाता। सचे मातापितरो मरन्ति, आनन्तरियम्पि होति।
Dūtena saṃvaṇṇanāyaṃ ‘‘asukaṃ nāma gehaṃ vā gāmaṃ vā gantvā itthannāmassa evaṃ maraṇavaṇṇaṃ saṃvaṇṇehī’’ti sāsane ārocitamatte dukkaṭaṃ. Yassatthāya pahito tassa dukkhuppattiyā mūlaṭṭhassa thullaccayaṃ, maraṇena pārājikaṃ. Dūto ‘‘ñāto dāni ayaṃ saggamaggo’’ti tassa anārocetvā attano ñātissa vā sālohitassa vā āroceti, tasmiṃ mate visaṅketo hoti, mūlaṭṭho muccati. Dūto tatheva cintetvā sayaṃ saṃvaṇṇanāya vuttaṃ katvā marati, visaṅketova. Anuddissa pana sāsane ārocite yattakā dūtassa saṃvaṇṇanāya maranti, tattakā pāṇātipātā. Sace mātāpitaro maranti, ānantariyampi hoti.
१७६. लेखासंवण्णनाय – लेखं छिन्दतीति पण्णे वा पोत्थके वा अक्खरानि लिखति – ‘‘यो सत्थं वा आहरित्वा पपाते वा पपतित्वा अञ्ञेहि वा अग्गिप्पवेसनउदकप्पवेसनादीहि उपायेहि मरति, सो इदञ्चिदञ्च लभती’’ति वा ‘‘तस्स धम्मो होती’’ति वाति। एत्थापि दुक्कटथुल्लच्चया वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। उद्दिस्स लिखिते पन यं उद्दिस्स लिखितं तस्सेव मरणेन पाराजिकं। बहू उद्दिस्स लिखिते यत्तका मरन्ति, तत्तका पाणातिपाता। मातापितूनं मरणेन आनन्तरियं। अनुद्दिस्स लिखितेपि एसेव नयो। ‘‘बहू मरन्ती’’ति विप्पटिसारे उप्पन्ने तं पोत्थकं झापेत्वा वा यथा वा अक्खरानि न पञ्ञायन्ति तथा कत्वा मुच्चति। सचे सो परस्स पोत्थको होति, उद्दिस्स लिखितो वा होति अनुद्दिस्स लिखितो वा, गहितट्ठाने ठपेत्वा मुच्चति। सचे मूलेन कीतो होति, पोत्थकस्सामिकानं पोत्थकं, येसं हत्थतो मूलं गहितं, तेसं मूलं दत्वा मुच्चति। सचे सम्बहुला ‘‘मरणवण्णं लिखिस्सामा’’ति एकज्झासया हुत्वा एको तालरुक्खं आरोहित्वा पण्णं छिन्दति, एको आहरति, एको पोत्थकं करोति, एको लिखति, एको सचे कण्टकलेखा होति, मसिं मक्खेति, मसिं मक्खेत्वा तं पोत्थकं सज्जेत्वा सब्बेव सभायं वा आपणे वा यत्थ वा पन लेखादस्सनकोतूहलका बहू सन्निपतन्ति, तत्थ ठपेन्ति। तं वाचेत्वा सचेपि एको मरति, सब्बेसं पाराजिकं। सचे बहुका मरन्ति, वुत्तसदिसोव नयो। विप्पटिसारे पन उप्पन्ने तं पोत्थकं सचेपि मञ्जूसायं गोपेन्ति, अञ्ञो च तं दिस्वा नीहरित्वा पुन बहूनं दस्सेति, नेव मुच्चन्ति। तिट्ठतु मञ्जूसा, सचेपि तं पोत्थकं नदियं वा समुद्दे वा खिपन्ति वा धोवन्ति वा खण्डाखण्डं वा छिन्दन्ति, अग्गिम्हि वा झापेन्ति, याव सङ्घट्टितेपि दुद्धोते वा दुज्झापिते वा पत्ते अक्खरानि पञ्ञायन्ति, ताव न मुच्चन्ति। यथा पन अक्खरानि न पञ्ञायन्ति तथेव कते मुच्चन्तीति।
176. Lekhāsaṃvaṇṇanāya – lekhaṃ chindatīti paṇṇe vā potthake vā akkharāni likhati – ‘‘yo satthaṃ vā āharitvā papāte vā papatitvā aññehi vā aggippavesanaudakappavesanādīhi upāyehi marati, so idañcidañca labhatī’’ti vā ‘‘tassa dhammo hotī’’ti vāti. Etthāpi dukkaṭathullaccayā vuttanayeneva veditabbā. Uddissa likhite pana yaṃ uddissa likhitaṃ tasseva maraṇena pārājikaṃ. Bahū uddissa likhite yattakā maranti, tattakā pāṇātipātā. Mātāpitūnaṃ maraṇena ānantariyaṃ. Anuddissa likhitepi eseva nayo. ‘‘Bahū marantī’’ti vippaṭisāre uppanne taṃ potthakaṃ jhāpetvā vā yathā vā akkharāni na paññāyanti tathā katvā muccati. Sace so parassa potthako hoti, uddissa likhito vā hoti anuddissa likhito vā, gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Sace mūlena kīto hoti, potthakassāmikānaṃ potthakaṃ, yesaṃ hatthato mūlaṃ gahitaṃ, tesaṃ mūlaṃ datvā muccati. Sace sambahulā ‘‘maraṇavaṇṇaṃ likhissāmā’’ti ekajjhāsayā hutvā eko tālarukkhaṃ ārohitvā paṇṇaṃ chindati, eko āharati, eko potthakaṃ karoti, eko likhati, eko sace kaṇṭakalekhā hoti, masiṃ makkheti, masiṃ makkhetvā taṃ potthakaṃ sajjetvā sabbeva sabhāyaṃ vā āpaṇe vā yattha vā pana lekhādassanakotūhalakā bahū sannipatanti, tattha ṭhapenti. Taṃ vācetvā sacepi eko marati, sabbesaṃ pārājikaṃ. Sace bahukā maranti, vuttasadisova nayo. Vippaṭisāre pana uppanne taṃ potthakaṃ sacepi mañjūsāyaṃ gopenti, añño ca taṃ disvā nīharitvā puna bahūnaṃ dasseti, neva muccanti. Tiṭṭhatu mañjūsā, sacepi taṃ potthakaṃ nadiyaṃ vā samudde vā khipanti vā dhovanti vā khaṇḍākhaṇḍaṃ vā chindanti, aggimhi vā jhāpenti, yāva saṅghaṭṭitepi duddhote vā dujjhāpite vā patte akkharāni paññāyanti, tāva na muccanti. Yathā pana akkharāni na paññāyanti tatheva kate muccantīti.
इदानि थावरपयोगस्स विभागदस्सनत्थं वुत्तेसु ओपातादिमातिकानिद्देसेसु मनुस्सं उद्दिस्स ओपातं खनतीति ‘‘इत्थन्नामो पतित्वा मरिस्सती’’ति कञ्चि मनुस्सं उद्दिसित्वा यत्थ सो एकतो विचरति, तत्थ आवाटं खनति, खनन्तस्स ताव सचेपि जातपथविया खनति, पाणातिपातस्स पयोगत्ता पयोगे पयोगे दुक्कटं। यं उद्दिस्स खनति, तस्स दुक्खुप्पत्तिया थुल्लच्चयं, मरणेन पाराजिकं। अञ्ञस्मिं पतित्वा मते अनापत्ति। सचे अनुद्दिस्स ‘‘यो कोचि मरिस्सती’’ति खतो होति, यत्तका पतित्वा मरन्ति, तत्तका पाणातिपाता। आनन्तरियवत्थूसु च आनन्तरियं थुल्लच्चयपाचित्तियवत्थूसु थुल्लच्चयपाचित्तियानि।
Idāni thāvarapayogassa vibhāgadassanatthaṃ vuttesu opātādimātikāniddesesu manussaṃ uddissa opātaṃ khanatīti ‘‘itthannāmo patitvā marissatī’’ti kañci manussaṃ uddisitvā yattha so ekato vicarati, tattha āvāṭaṃ khanati, khanantassa tāva sacepi jātapathaviyā khanati, pāṇātipātassa payogattā payoge payoge dukkaṭaṃ. Yaṃ uddissa khanati, tassa dukkhuppattiyā thullaccayaṃ, maraṇena pārājikaṃ. Aññasmiṃ patitvā mate anāpatti. Sace anuddissa ‘‘yo koci marissatī’’ti khato hoti, yattakā patitvā maranti, tattakā pāṇātipātā. Ānantariyavatthūsu ca ānantariyaṃ thullaccayapācittiyavatthūsu thullaccayapācittiyāni.
बहू तत्थ चेतना; कतमाय पाराजिकं होतीति? महाअट्ठकथायं ताव वुत्तं – ‘‘आवाटं गम्भीरतो च आयामवित्थारतो च खनित्वा पमाणे ठपेत्वा तच्छेत्वा पुञ्छित्वा पंसुपच्छिं उद्धरन्तस्स सन्निट्ठापिका अत्थसाधकचेतना मग्गानन्तरफलसदिसा। सचेपि वस्ससतस्स अच्चयेन पतित्वा अवस्सं मरणकसत्तो होति, सन्निट्ठापकचेतनायमेव पाराजिक’’न्ति। महापच्चरियं पन सङ्खेपट्ठकथायञ्च – ‘‘इमस्मिं आवाटे पतित्वा मरिस्सतीति एकस्मिम्पि कुद्दालप्पहारे दिन्ने सचे कोचि तत्थ पक्खलितो पतित्वा मरति, पाराजिकमेव। सुत्तन्तिकत्थेरा पन सन्निट्ठापकचेतनं गण्हन्ती’’ति वुत्तं।
Bahū tattha cetanā; katamāya pārājikaṃ hotīti? Mahāaṭṭhakathāyaṃ tāva vuttaṃ – ‘‘āvāṭaṃ gambhīrato ca āyāmavitthārato ca khanitvā pamāṇe ṭhapetvā tacchetvā puñchitvā paṃsupacchiṃ uddharantassa sanniṭṭhāpikā atthasādhakacetanā maggānantaraphalasadisā. Sacepi vassasatassa accayena patitvā avassaṃ maraṇakasatto hoti, sanniṭṭhāpakacetanāyameva pārājika’’nti. Mahāpaccariyaṃ pana saṅkhepaṭṭhakathāyañca – ‘‘imasmiṃ āvāṭe patitvā marissatīti ekasmimpi kuddālappahāre dinne sace koci tattha pakkhalito patitvā marati, pārājikameva. Suttantikattherā pana sanniṭṭhāpakacetanaṃ gaṇhantī’’ti vuttaṃ.
एको ‘‘ओपातं खनित्वा असुकं नाम आनेत्वा इध पातेत्वा मारेही’’ति अञ्ञं आणापेति, सो तं पातेत्वा मारेति, उभिन्नं पाराजिकं। अञ्ञं पातेत्वा मारेति, सयं पतित्वा मरति, अञ्ञो अत्तनो धम्मताय पतित्वा मरति, सब्बत्थ विसङ्केतो होति, मूलट्ठो मुच्चति। ‘‘असुको असुकं आनेत्वा इध मारेस्सती’’ति खतेपि एसेव नयो। मरितुकामा इध मरिस्सन्तीति खनति, एकस्स मरणे पाराजिकं। बहुन्नं मरणे अकुसलरासि , मातापितूनं मरणे आनन्तरियं, थुल्लच्चयपाचित्तियवत्थूसु थुल्लच्चयपाचित्तियानि।
Eko ‘‘opātaṃ khanitvā asukaṃ nāma ānetvā idha pātetvā mārehī’’ti aññaṃ āṇāpeti, so taṃ pātetvā māreti, ubhinnaṃ pārājikaṃ. Aññaṃ pātetvā māreti, sayaṃ patitvā marati, añño attano dhammatāya patitvā marati, sabbattha visaṅketo hoti, mūlaṭṭho muccati. ‘‘Asuko asukaṃ ānetvā idha māressatī’’ti khatepi eseva nayo. Maritukāmā idha marissantīti khanati, ekassa maraṇe pārājikaṃ. Bahunnaṃ maraṇe akusalarāsi , mātāpitūnaṃ maraṇe ānantariyaṃ, thullaccayapācittiyavatthūsu thullaccayapācittiyāni.
‘‘ये केचि मारेतुकामा, ते इध पातेत्वा मारेस्सन्ती’’ति खनति, तत्थ पातेत्वा मारेन्ति , एकस्मिं मते पाराजिकं, बहूसु अकुसलरासि, आनन्तरियादिवत्थूसु आनन्तरियादीनि। इधेव अरहन्तापि सङ्गहं गच्छन्ति। पुरिमनये पन ‘‘तेसं मरितुकामताय पतनं नत्थी’’ति ते न सङ्गय्हन्ति। द्वीसुपि नयेसु अत्तनो धम्मताय पतित्वा मते विसङ्केतो। ‘‘ये केचि अत्तनो वेरिके एत्थ पातेत्वा मारेस्सन्ती’’ति खनति, तत्थ च वेरिका वेरिके पातेत्वा मारेन्ति, एकस्मिं मारिते पाराजिकं, बहूसु अकुसलरासि, मातरि वा पितरि वा अरहन्ते वा वेरिकेहि आनेत्वा तत्थ मारिते आनन्तरियं। अत्तनो धम्मताय पतित्वा मतेसु विसङ्केतो।
‘‘Ye keci māretukāmā, te idha pātetvā māressantī’’ti khanati, tattha pātetvā mārenti , ekasmiṃ mate pārājikaṃ, bahūsu akusalarāsi, ānantariyādivatthūsu ānantariyādīni. Idheva arahantāpi saṅgahaṃ gacchanti. Purimanaye pana ‘‘tesaṃ maritukāmatāya patanaṃ natthī’’ti te na saṅgayhanti. Dvīsupi nayesu attano dhammatāya patitvā mate visaṅketo. ‘‘Ye keci attano verike ettha pātetvā māressantī’’ti khanati, tattha ca verikā verike pātetvā mārenti, ekasmiṃ mārite pārājikaṃ, bahūsu akusalarāsi, mātari vā pitari vā arahante vā verikehi ānetvā tattha mārite ānantariyaṃ. Attano dhammatāya patitvā matesu visaṅketo.
यो पन ‘‘मरितुकामा वा अमरितुकामा वा मारेतुकामा वा अमारेतुकामा वा ये केचि एत्थ पतिता वा पातिता वा मरिस्सन्ती’’ति सब्बथापि अनुद्दिस्सेव खनति। यो यो मरति तस्स तस्स मरणेन यथानुरूपं कम्मञ्च फुसति, आपत्तिञ्च आपज्जति। सचे गब्भिनी पतित्वा सगब्भा मरति, द्वे पाणातिपाता। गब्भोयेव विनस्सति, एको। गब्भो न विनस्सति, माता मरति, एकोयेव। चोरेहि अनुबद्धो पतित्वा मरति, ओपातखनकस्सेव पाराजिकं। चोरा तत्थ पातेत्वा मारेन्ति, पाराजिकमेव। तत्थ पतितं बहि नीहरित्वा मारेन्ति, पाराजिकमेव। कस्मा? ओपाते पतितप्पयोगेन गहितत्ता। ओपाततो निक्खमित्वा तेनेव आबाधेन मरति, पाराजिकमेव। बहूनि वस्सानि अतिक्कमित्वा पुन कुपितेन तेनेवाबाधेन मरति, पाराजिकमेव। ओपाते पतनप्पच्चया उप्पन्नरोगेन गिलानस्सेव अञ्ञो रोगो उप्पज्जति, ओपातरोगो बलवतरो होति, तेन मतेपि ओपातखणको न मुच्चति। सचे पच्छा उप्पन्नरोगो बलवा होति, तेन मते मुच्चति। उभोहि मते न मुच्चति। ओपाते ओपपातिकमनुस्सो निब्बत्तित्वा उत्तरितुं असक्कोन्तो मरति, पाराजिकमेव। मनुस्सं उद्दिस्स खते यक्खादीसु पतित्वा मतेसु अनापत्ति। यक्खादयो उद्दिस्स खते मनुस्सादीसु मरन्तेसुपि एसेव नयो। यक्खादयो उद्दिस्स खनन्तस्स पन खननेपि तेसं दुक्खुप्पत्तियम्पि दुक्कटमेव। मरणे वत्थुवसेन थुल्लच्चयं वा पाचित्तियं वा। अनुद्दिस्स खते ओपाते यक्खरूपेन वा पेतरूपेन वा पतति, तिरच्छानरूपेन मरति, पतनरूपं पमाणं, तस्मा थुल्लच्चयन्ति उपतिस्सत्थेरो। मरणरूपं पमाणं, तस्मा पाचित्तियन्ति फुस्सदेवत्थेरो। तिरच्छानरूपेन पतित्वा यक्खपेतरूपेन मतेपि एसेव नयो।
Yo pana ‘‘maritukāmā vā amaritukāmā vā māretukāmā vā amāretukāmā vā ye keci ettha patitā vā pātitā vā marissantī’’ti sabbathāpi anuddisseva khanati. Yo yo marati tassa tassa maraṇena yathānurūpaṃ kammañca phusati, āpattiñca āpajjati. Sace gabbhinī patitvā sagabbhā marati, dve pāṇātipātā. Gabbhoyeva vinassati, eko. Gabbho na vinassati, mātā marati, ekoyeva. Corehi anubaddho patitvā marati, opātakhanakasseva pārājikaṃ. Corā tattha pātetvā mārenti, pārājikameva. Tattha patitaṃ bahi nīharitvā mārenti, pārājikameva. Kasmā? Opāte patitappayogena gahitattā. Opātato nikkhamitvā teneva ābādhena marati, pārājikameva. Bahūni vassāni atikkamitvā puna kupitena tenevābādhena marati, pārājikameva. Opāte patanappaccayā uppannarogena gilānasseva añño rogo uppajjati, opātarogo balavataro hoti, tena matepi opātakhaṇako na muccati. Sace pacchā uppannarogo balavā hoti, tena mate muccati. Ubhohi mate na muccati. Opāte opapātikamanusso nibbattitvā uttarituṃ asakkonto marati, pārājikameva. Manussaṃ uddissa khate yakkhādīsu patitvā matesu anāpatti. Yakkhādayo uddissa khate manussādīsu marantesupi eseva nayo. Yakkhādayo uddissa khanantassa pana khananepi tesaṃ dukkhuppattiyampi dukkaṭameva. Maraṇe vatthuvasena thullaccayaṃ vā pācittiyaṃ vā. Anuddissa khate opāte yakkharūpena vā petarūpena vā patati, tiracchānarūpena marati, patanarūpaṃ pamāṇaṃ, tasmā thullaccayanti upatissatthero. Maraṇarūpaṃ pamāṇaṃ, tasmā pācittiyanti phussadevatthero. Tiracchānarūpena patitvā yakkhapetarūpena matepi eseva nayo.
ओपातखनको ओपातं अञ्ञस्स विक्किणाति वा मुधा वा देति, यो यो पतित्वा मरति, तप्पच्चया तस्सेव आपत्ति च कम्मबन्धो च। येन लद्धो सो निद्दोसो। अथ सोपि ‘‘एवं पतिता उत्तरितुं असक्कोन्ता नस्सिस्सन्ति, सुउद्धरा वा न भविस्सन्ती’’ति तं ओपातं गम्भीरतरं वा उत्तानतरं वा दीघतरं वा रस्सतरं वा वित्थततरं वा सम्बाधतरं वा करोति, उभिन्नम्पि आपत्ति च कम्मबन्धो च। बहू मरन्तीति विप्पटिसारे उप्पन्ने ओपातं पंसुना पूरेति, सचे कोचि पंसुम्हि पतित्वा मरति, पूरेत्वापि मूलट्ठो न मुच्चति। देवे वस्सन्ते कद्दमो होति, तत्थ लग्गित्वा मतेपि। रुक्खो वा पतन्तो वातो वा वस्सोदकं वा पंसुं हरति, कन्दमूलत्थं वा पथविं खनन्ता तत्थ आवाटं करोन्ति। तत्थ सचे कोचि लग्गित्वा वा पतित्वा वा मरति, मूलट्ठो न मुच्चति। तस्मिं पन ओकासे महन्तं तळाकं वा पोक्खरणिं वा कारेत्वा चेतियं वा पतिट्ठापेत्वा बोधिं वा रोपेत्वा आवासं वा सकटमग्गं वा कारेत्वा मुच्चति। यदापि थिरं कत्वा पूरिते ओपाते रुक्खादीनं मूलानि मूलेहि संसिब्बितानि होन्ति , जातपथवी जाता, तदापि मुच्चति। सचेपि नदी आगन्त्वा ओपातं हरति, एवम्पि मुच्चतीति। अयं ताव ओपातकथा।
Opātakhanako opātaṃ aññassa vikkiṇāti vā mudhā vā deti, yo yo patitvā marati, tappaccayā tasseva āpatti ca kammabandho ca. Yena laddho so niddoso. Atha sopi ‘‘evaṃ patitā uttarituṃ asakkontā nassissanti, suuddharā vā na bhavissantī’’ti taṃ opātaṃ gambhīrataraṃ vā uttānataraṃ vā dīghataraṃ vā rassataraṃ vā vitthatataraṃ vā sambādhataraṃ vā karoti, ubhinnampi āpatti ca kammabandho ca. Bahū marantīti vippaṭisāre uppanne opātaṃ paṃsunā pūreti, sace koci paṃsumhi patitvā marati, pūretvāpi mūlaṭṭho na muccati. Deve vassante kaddamo hoti, tattha laggitvā matepi. Rukkho vā patanto vāto vā vassodakaṃ vā paṃsuṃ harati, kandamūlatthaṃ vā pathaviṃ khanantā tattha āvāṭaṃ karonti. Tattha sace koci laggitvā vā patitvā vā marati, mūlaṭṭho na muccati. Tasmiṃ pana okāse mahantaṃ taḷākaṃ vā pokkharaṇiṃ vā kāretvā cetiyaṃ vā patiṭṭhāpetvā bodhiṃ vā ropetvā āvāsaṃ vā sakaṭamaggaṃ vā kāretvā muccati. Yadāpi thiraṃ katvā pūrite opāte rukkhādīnaṃ mūlāni mūlehi saṃsibbitāni honti , jātapathavī jātā, tadāpi muccati. Sacepi nadī āgantvā opātaṃ harati, evampi muccatīti. Ayaṃ tāva opātakathā.
ओपातस्सेव पन अनुलोमेसु पासादीसुपि यो ताव पासं ओड्डेति ‘‘एत्थ बज्झित्वा सत्ता मरिस्सन्ती’’ति अवस्सं बज्झनकसत्तानं वसेन हत्था मुत्तमत्ते पाराजिकानन्तरियथुल्लच्चयपाचित्तियानि वेदितब्बानि। उद्दिस्स कते यं उद्दिस्स ओड्डितो, ततो अञ्ञेसं बन्धने अनापत्ति। पासे मूलेन वा मुधा वा दिन्नेपि मूलट्ठस्सेव कम्मबन्धो। सचे येन लद्धो सो उग्गलितं वा पासं सण्ठपेति, पस्सेन वा गच्छन्ते दिस्वा वतिं कत्वा सम्मुखे पवेसेति, थद्धतरं वा पासयट्ठिं ठपेति, दळ्हतरं वा पासरज्जुं बन्धति, थिरतरं वा खाणुकं वा आकोटेति, उभोपि न मुच्चन्ति। सचे विप्पटिसारे उप्पन्ने पासं उग्गलापेत्वा गच्छति, तं दिस्वा पुन अञ्ञे सण्ठपेन्ति, बद्धा बद्धा मरन्ति, मूलट्ठो न मुच्चति।
Opātasseva pana anulomesu pāsādīsupi yo tāva pāsaṃ oḍḍeti ‘‘ettha bajjhitvā sattā marissantī’’ti avassaṃ bajjhanakasattānaṃ vasena hatthā muttamatte pārājikānantariyathullaccayapācittiyāni veditabbāni. Uddissa kate yaṃ uddissa oḍḍito, tato aññesaṃ bandhane anāpatti. Pāse mūlena vā mudhā vā dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabandho. Sace yena laddho so uggalitaṃ vā pāsaṃ saṇṭhapeti, passena vā gacchante disvā vatiṃ katvā sammukhe paveseti, thaddhataraṃ vā pāsayaṭṭhiṃ ṭhapeti, daḷhataraṃ vā pāsarajjuṃ bandhati, thirataraṃ vā khāṇukaṃ vā ākoṭeti, ubhopi na muccanti. Sace vippaṭisāre uppanne pāsaṃ uggalāpetvā gacchati, taṃ disvā puna aññe saṇṭhapenti, baddhā baddhā maranti, mūlaṭṭho na muccati.
सचे पन तेन पासयट्ठि सयं अकता होति, गहितट्ठाने ठपेत्वा मुच्चति। तत्थजातकयट्ठिं छिन्दित्वा मुच्चति। सयं कतयट्ठिं पन गोपेन्तोपि न मुच्चति। यदि हि तं अञ्ञो गण्हित्वा पासं सण्ठपेति, तप्पच्चया मरन्तेसु मूलट्ठो न मुच्चति। सचे तं झापेत्वा अलातं कत्वा छड्डेति, तेन अलातेन पहारं लद्धा मरन्तेसुपि न मुच्चति। सब्बसो पन झापेत्वा वा नासेत्वा वा मुच्चति, पासरज्जुम्पि अञ्ञेहि च वट्टितं गहितट्ठाने ठपेत्वा मुच्चति। रज्जुके लभित्वा सयं वट्टितं उब्बट्टेत्वा वाके लभित्वा वट्टितं हीरं हीरं कत्वा मुच्चति। अरञ्ञतो पन सयं वाके आहरित्वा वट्टितं गोपेन्तोपि न मुच्चति। सब्बसो पन झापेत्वा वा नासेत्वा वा मुच्चति।
Sace pana tena pāsayaṭṭhi sayaṃ akatā hoti, gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Tatthajātakayaṭṭhiṃ chinditvā muccati. Sayaṃ katayaṭṭhiṃ pana gopentopi na muccati. Yadi hi taṃ añño gaṇhitvā pāsaṃ saṇṭhapeti, tappaccayā marantesu mūlaṭṭho na muccati. Sace taṃ jhāpetvā alātaṃ katvā chaḍḍeti, tena alātena pahāraṃ laddhā marantesupi na muccati. Sabbaso pana jhāpetvā vā nāsetvā vā muccati, pāsarajjumpi aññehi ca vaṭṭitaṃ gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Rajjuke labhitvā sayaṃ vaṭṭitaṃ ubbaṭṭetvā vāke labhitvā vaṭṭitaṃ hīraṃ hīraṃ katvā muccati. Araññato pana sayaṃ vāke āharitvā vaṭṭitaṃ gopentopi na muccati. Sabbaso pana jhāpetvā vā nāsetvā vā muccati.
अदूहलं सज्जेन्तो चतूसु पादेसु अदूहलमञ्चं ठपेत्वा पासाणे आरोपेति, पयोगे पयोगे दुक्कटं। सब्बसज्जं कत्वा हत्थतो मुत्तमत्ते अवस्सं अज्झोत्थरितब्बकसत्तानं वसेन उद्दिस्सकानुद्दिस्सकानुरूपेन पाराजिकादीनि वेदितब्बानि। अदूहले मूलेन वा मुधा वा दिन्नेपि मूलट्ठस्सेव कम्मबद्धो। सचे येन लद्धं सो पतितं वा उक्खिपति, अञ्ञेपि पासाणे आरोपेत्वा गरुकतरं वा करोति, पस्सेन वा गच्छन्ते दिस्वा वतिं कत्वा अदूहले पवेसेति, उभोपि न मुच्चन्ति। सचेपि विप्पटिसारे उप्पन्ने अदूहलं पातेत्वा गच्छति, तं दिस्वा अञ्ञो सण्ठपेति, मूलट्ठो न मुच्चति। पासाणे पन गहितट्ठाने ठपेत्वा अदूहलपादे च पासयट्ठियं वुत्तनयेन गहितट्ठाने वा ठपेत्वा झापेत्वा वा मुच्चति।
Adūhalaṃ sajjento catūsu pādesu adūhalamañcaṃ ṭhapetvā pāsāṇe āropeti, payoge payoge dukkaṭaṃ. Sabbasajjaṃ katvā hatthato muttamatte avassaṃ ajjhottharitabbakasattānaṃ vasena uddissakānuddissakānurūpena pārājikādīni veditabbāni. Adūhale mūlena vā mudhā vā dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Sace yena laddhaṃ so patitaṃ vā ukkhipati, aññepi pāsāṇe āropetvā garukataraṃ vā karoti, passena vā gacchante disvā vatiṃ katvā adūhale paveseti, ubhopi na muccanti. Sacepi vippaṭisāre uppanne adūhalaṃ pātetvā gacchati, taṃ disvā añño saṇṭhapeti, mūlaṭṭho na muccati. Pāsāṇe pana gahitaṭṭhāne ṭhapetvā adūhalapāde ca pāsayaṭṭhiyaṃ vuttanayena gahitaṭṭhāne vā ṭhapetvā jhāpetvā vā muccati.
सूलं रोपेन्तस्सापि सब्बसज्जं कत्वा हत्थतो मुत्तमत्ते सूलमुखे पतित्वा अवस्सं मरणकसत्तानं वसेन उद्दिस्सानुद्दिस्सानुरूपतो पाराजिकादीनि वेदितब्बानि। सूले मूलेन वा मुधा वा दिन्नेपि मूलट्ठस्सेव कम्मबद्धो। सचे येन लद्धं सो ‘‘एकप्पहारेनेव मरिस्सन्ती’’ति तिखिणतरं वा करोति, ‘‘दुक्खं मरिस्सन्ती’’ति कुण्ठतरं वा करोति, ‘‘उच्च’’न्ति सल्लक्खेत्वा नीचतरं वा ‘‘नीच’’न्ति सल्लक्खेत्वा उच्चतरं वा पुन रोपेति, वङ्कं वा उजुकं अतिउजुकं वा ईसकं पोणं करोति, उभोपि न मुच्चन्ति। सचे पन ‘‘अट्ठाने ठित’’न्ति अञ्ञस्मिं ठाने ठपेति, तं चे मारणत्थाय आदितो पभुति परियेसित्वा कतं होति, मूलट्ठो न मुच्चति। अपरियेसित्वा पन कतमेव लभित्वा रोपिते मूलट्ठो मुच्चति। विप्पटिसारे उप्पन्ने पासयट्ठियं वुत्तनयेन गहितट्ठाने वा ठपेत्वा झापेत्वा वा मुच्चति।
Sūlaṃ ropentassāpi sabbasajjaṃ katvā hatthato muttamatte sūlamukhe patitvā avassaṃ maraṇakasattānaṃ vasena uddissānuddissānurūpato pārājikādīni veditabbāni. Sūle mūlena vā mudhā vā dinnepi mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Sace yena laddhaṃ so ‘‘ekappahāreneva marissantī’’ti tikhiṇataraṃ vā karoti, ‘‘dukkhaṃ marissantī’’ti kuṇṭhataraṃ vā karoti, ‘‘ucca’’nti sallakkhetvā nīcataraṃ vā ‘‘nīca’’nti sallakkhetvā uccataraṃ vā puna ropeti, vaṅkaṃ vā ujukaṃ atiujukaṃ vā īsakaṃ poṇaṃ karoti, ubhopi na muccanti. Sace pana ‘‘aṭṭhāne ṭhita’’nti aññasmiṃ ṭhāne ṭhapeti, taṃ ce māraṇatthāya ādito pabhuti pariyesitvā kataṃ hoti, mūlaṭṭho na muccati. Apariyesitvā pana katameva labhitvā ropite mūlaṭṭho muccati. Vippaṭisāre uppanne pāsayaṭṭhiyaṃ vuttanayena gahitaṭṭhāne vā ṭhapetvā jhāpetvā vā muccati.
१७७. अपस्सेने सत्थं वाति एत्थ अपस्सेनं नाम निच्चपरिभोगो मञ्चो वा पीठं वा अपस्सेनफलकं वा दिवाट्ठाने निसीदन्तस्स अपस्सेनकत्थम्भो वा तत्थजातकरुक्खो वा चङ्कमे अपस्साय तिट्ठन्तस्स आलम्बनरुक्खो वा आलम्बनफलकं वा सब्बम्पेतं अपस्सयनीयट्ठेन अपस्सेनं नाम; तस्मिं अपस्सेने यथा अपस्सयन्तं विज्झति वा छिन्दति वा तथा कत्वा वासिफरसुसत्तिआरकण्टकादीनं अञ्ञतरं सत्थं ठपेति, दुक्कटं। धुवपरिभोगट्ठाने निरासङ्कस्स निसीदतो वा निपज्जतो वा अपस्सयन्तस्स वा सत्थसम्फस्सपच्चया दुक्खुप्पत्तिया थुल्लच्चयं, मरणेन पाराजिकं। तं चे अञ्ञोपि तस्स वेरिभिक्खु विहारचारिकं चरन्तो दिस्वा ‘‘इमस्स मञ्ञे मरणत्थाय इदं निखित्तं, साधु सुट्ठु मरतू’’ति अभिनन्दन्तो गच्छति, दुक्कटं। सचे पन सोपि तत्थ ‘‘एवं कते सुकतं भविस्सती’’ति तिखिणतरादिकरणेन किञ्चि कम्मं करोति, तस्सापि पाराजिकं। सचे पन ‘‘अट्ठाने ठित’’न्ति उद्धरित्वा अञ्ञस्मिं ठाने ठपेति तदत्थमेव कत्वा ठपिते मूलट्ठो न मुच्चति। पाकतिकं लभित्वा ठपितं होति, मुच्चति। तं अपनेत्वा अञ्ञं तिखिणतरं ठपेति मूलट्ठो मुच्चतेव।
177. Apassene satthaṃ vāti ettha apassenaṃ nāma niccaparibhogo mañco vā pīṭhaṃ vā apassenaphalakaṃ vā divāṭṭhāne nisīdantassa apassenakatthambho vā tatthajātakarukkho vā caṅkame apassāya tiṭṭhantassa ālambanarukkho vā ālambanaphalakaṃ vā sabbampetaṃ apassayanīyaṭṭhena apassenaṃ nāma; tasmiṃ apassene yathā apassayantaṃ vijjhati vā chindati vā tathā katvā vāsipharasusattiārakaṇṭakādīnaṃ aññataraṃ satthaṃ ṭhapeti, dukkaṭaṃ. Dhuvaparibhogaṭṭhāne nirāsaṅkassa nisīdato vā nipajjato vā apassayantassa vā satthasamphassapaccayā dukkhuppattiyā thullaccayaṃ, maraṇena pārājikaṃ. Taṃ ce aññopi tassa veribhikkhu vihāracārikaṃ caranto disvā ‘‘imassa maññe maraṇatthāya idaṃ nikhittaṃ, sādhu suṭṭhu maratū’’ti abhinandanto gacchati, dukkaṭaṃ. Sace pana sopi tattha ‘‘evaṃ kate sukataṃ bhavissatī’’ti tikhiṇatarādikaraṇena kiñci kammaṃ karoti, tassāpi pārājikaṃ. Sace pana ‘‘aṭṭhāne ṭhita’’nti uddharitvā aññasmiṃ ṭhāne ṭhapeti tadatthameva katvā ṭhapite mūlaṭṭho na muccati. Pākatikaṃ labhitvā ṭhapitaṃ hoti, muccati. Taṃ apanetvā aññaṃ tikhiṇataraṃ ṭhapeti mūlaṭṭho muccateva.
विसमक्खनेपि याव मरणाभिनन्दने दुक्कटं ताव एसेव नयो। सचे पन सोपि खुद्दकं विसमण्डलन्ति सल्लक्खेत्वा महन्ततरं वा करोति , महन्तं वा ‘‘अतिरेकं होती’’ति खुद्दकं करोति, तनुकं वा बहलं; बहलं वा तनुकं करोति, अग्गिना तापेत्वा हेट्ठा वा उपरि वा सञ्चारेति, तस्सापि पाराजिकं। ‘‘इदं अठाने ठित’’न्ति सब्बमेव तच्छेत्वा पुञ्छित्वा अञ्ञस्मिं ठाने ठपेति, अत्तना भेसज्जानि योजेत्वा कते मूलट्ठो न मुच्चति , अत्तना अकते मुच्चति। सचे पन सो ‘‘इदं विसं अतिपरित्त’’न्ति अञ्ञम्पि आनेत्वा पक्खिपति, यस्स विसेन मरति, तस्स पाराजिकं। सचे उभिन्नम्पि सन्तकेन मरति, उभिन्नम्पि पाराजिकं। ‘‘इदं विसं निब्बिस’’न्ति तं अपनेत्वा अत्तनो विसमेव ठपेति, तस्सेव पाराजिकं मूलट्ठो मुच्चति।
Visamakkhanepi yāva maraṇābhinandane dukkaṭaṃ tāva eseva nayo. Sace pana sopi khuddakaṃ visamaṇḍalanti sallakkhetvā mahantataraṃ vā karoti , mahantaṃ vā ‘‘atirekaṃ hotī’’ti khuddakaṃ karoti, tanukaṃ vā bahalaṃ; bahalaṃ vā tanukaṃ karoti, agginā tāpetvā heṭṭhā vā upari vā sañcāreti, tassāpi pārājikaṃ. ‘‘Idaṃ aṭhāne ṭhita’’nti sabbameva tacchetvā puñchitvā aññasmiṃ ṭhāne ṭhapeti, attanā bhesajjāni yojetvā kate mūlaṭṭho na muccati , attanā akate muccati. Sace pana so ‘‘idaṃ visaṃ atiparitta’’nti aññampi ānetvā pakkhipati, yassa visena marati, tassa pārājikaṃ. Sace ubhinnampi santakena marati, ubhinnampi pārājikaṃ. ‘‘Idaṃ visaṃ nibbisa’’nti taṃ apanetvā attano visameva ṭhapeti, tasseva pārājikaṃ mūlaṭṭho muccati.
दुब्बलं वा करोतीति मञ्चपीठं अटनिया हेट्ठाभागे छिन्दित्वा विदलेहि वा रज्जुकेहि वा येहि वीतं होति, ते वा छिन्दित्वा अप्पावसेसमेव कत्वा हेट्ठा आवुधं निक्खिपति ‘‘एत्थ पतित्वा मरिस्सती’’ति। अपस्सेनफलकादीनम्पि चङ्कमे आलम्बनरुक्खफलकपरियोसानानं परभागं छिन्दित्वा हेट्ठा आवुधं निक्खिपति, सोब्भादीसु मञ्चं वा पीठं वा अपस्सेनफलकं वा आनेत्वा ठपेति, यथा तत्थ निसिन्नमत्तो वा अपस्सितमत्तो वा पतति, सोब्भादीसु वा सञ्चरणसेतु होति, तं दुब्बलं करोति; एवं करोन्तस्स करणे दुक्कटं। इतरस्स दुक्खुप्पत्तिया थुल्लच्चयं, मरणे पाराजिकं। भिक्खुं आनेत्वा सोब्भादीनं तटे ठपेति ‘‘दिस्वा भयेन कम्पेन्तो पतित्वा मरिस्सती’’ति दुक्कटं। सो तत्थेव पतति, दुक्खुप्पत्तिया थुल्लच्चयं, मरणे पाराजिकं। सयं वा पातेति, अञ्ञेन वा पातापेति, अञ्ञो अवुत्तो वा अत्तनो धम्मताय पातेति, अमनुस्सो पातेति, वातप्पहारेन पतति, अत्तनो धम्मताय पतत्ति, सब्बत्थ मरणे पाराजिकं। कस्मा? तस्स पयोगेन सोब्भादितटे ठितत्ता।
Dubbalaṃ vā karotīti mañcapīṭhaṃ aṭaniyā heṭṭhābhāge chinditvā vidalehi vā rajjukehi vā yehi vītaṃ hoti, te vā chinditvā appāvasesameva katvā heṭṭhā āvudhaṃ nikkhipati ‘‘ettha patitvā marissatī’’ti. Apassenaphalakādīnampi caṅkame ālambanarukkhaphalakapariyosānānaṃ parabhāgaṃ chinditvā heṭṭhā āvudhaṃ nikkhipati, sobbhādīsu mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā apassenaphalakaṃ vā ānetvā ṭhapeti, yathā tattha nisinnamatto vā apassitamatto vā patati, sobbhādīsu vā sañcaraṇasetu hoti, taṃ dubbalaṃ karoti; evaṃ karontassa karaṇe dukkaṭaṃ. Itarassa dukkhuppattiyā thullaccayaṃ, maraṇe pārājikaṃ. Bhikkhuṃ ānetvā sobbhādīnaṃ taṭe ṭhapeti ‘‘disvā bhayena kampento patitvā marissatī’’ti dukkaṭaṃ. So tattheva patati, dukkhuppattiyā thullaccayaṃ, maraṇe pārājikaṃ. Sayaṃ vā pāteti, aññena vā pātāpeti, añño avutto vā attano dhammatāya pāteti, amanusso pāteti, vātappahārena patati, attano dhammatāya patatti, sabbattha maraṇe pārājikaṃ. Kasmā? Tassa payogena sobbhāditaṭe ṭhitattā.
उपनिक्खिपनं नाम समीपे निक्खिपनं। तत्थ ‘‘यो इमिना असिना मतो सो धनं वा लभती’’तिआदिना नयेन मरणवण्णं वा संवण्णेत्वा ‘‘इमिना मरणत्थिका मरन्तु, मारणत्थिका मारेन्तू’’ति वा वत्वा असिं उपनिक्खिपति, तस्स उपनिक्खिपने दुक्कटं। मरितुकामो वा तेन अत्तानं पहरतु , मारेतुकामो वा अञ्ञं पहरतु, उभयथापि परस्स दुक्खुप्पत्तिया उपनिक्खेपकस्स थुल्लच्चयं, मरणे पाराजिकं। अनुद्दिस्स निक्खित्ते बहूनं मरणे अकुसलरासि। पाराजिकादिवत्थूसु पाराजिकादीनि। विप्पटिसारे उप्पन्ने असिं गहितट्ठाने ठपेत्वा मुच्चति। किणित्वा गहितो होति, असिस्सामिकानं असिं, येसं हत्थतो मूलं गहितं, तेसं मूलं दत्वा मुच्चति। सचे लोहपिण्डिं वा फालं वा कुदालं वा गहेत्वा असि कारापितो होति, यं भण्डं गहेत्वा कारितो, तदेव कत्वा मुच्चति। सचे कुदालं गहेत्वा कारितं विनासेत्वा फालं करोति, फालेन पहारं लभित्वा मरन्तेसुपि पाणातिपाततो न मुच्चति। सचे पन लोहं समुट्ठापेत्वा उपनिक्खिपनत्थमेव कारितो होति, अरेन घंसित्वा चुण्णविचुण्णं कत्वा विप्पकिण्णे मुच्चति। सचेपि संवण्णनापोत्थको विय बहूहि एकज्झासयेहि कतो होति, पोत्थके वुत्तनयेनेव कम्मबन्धविनिच्छयो वेदितब्बो। एस नयो सत्तिभेण्डीसु। लगुळे पासयट्ठिसदिसो विनिच्छयो। तथा पासाणे। सत्थे असिसदिसोव। विसं वाति विसं उपनिक्खिपन्तस्स वत्थुवसेन उद्दिस्सानुद्दिस्सानुरूपतो पाराजिकादिवत्थूसु पाराजिकादीनि वेदितब्बानि। किणित्वा ठपिते पुरिमनयेन पटिपाकतिकं कत्वा मुच्चति। सयं भेसज्जेहि योजिते अविसं कत्वा मुच्चति। रज्जुया पासरज्जुसदिसोव विनिच्छयो।
Upanikkhipanaṃ nāma samīpe nikkhipanaṃ. Tattha ‘‘yo iminā asinā mato so dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā nayena maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇetvā ‘‘iminā maraṇatthikā marantu, māraṇatthikā mārentū’’ti vā vatvā asiṃ upanikkhipati, tassa upanikkhipane dukkaṭaṃ. Maritukāmo vā tena attānaṃ paharatu , māretukāmo vā aññaṃ paharatu, ubhayathāpi parassa dukkhuppattiyā upanikkhepakassa thullaccayaṃ, maraṇe pārājikaṃ. Anuddissa nikkhitte bahūnaṃ maraṇe akusalarāsi. Pārājikādivatthūsu pārājikādīni. Vippaṭisāre uppanne asiṃ gahitaṭṭhāne ṭhapetvā muccati. Kiṇitvā gahito hoti, asissāmikānaṃ asiṃ, yesaṃ hatthato mūlaṃ gahitaṃ, tesaṃ mūlaṃ datvā muccati. Sace lohapiṇḍiṃ vā phālaṃ vā kudālaṃ vā gahetvā asi kārāpito hoti, yaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā kārito, tadeva katvā muccati. Sace kudālaṃ gahetvā kāritaṃ vināsetvā phālaṃ karoti, phālena pahāraṃ labhitvā marantesupi pāṇātipātato na muccati. Sace pana lohaṃ samuṭṭhāpetvā upanikkhipanatthameva kārito hoti, arena ghaṃsitvā cuṇṇavicuṇṇaṃ katvā vippakiṇṇe muccati. Sacepi saṃvaṇṇanāpotthako viya bahūhi ekajjhāsayehi kato hoti, potthake vuttanayeneva kammabandhavinicchayo veditabbo. Esa nayo sattibheṇḍīsu. Laguḷe pāsayaṭṭhisadiso vinicchayo. Tathā pāsāṇe. Satthe asisadisova. Visaṃ vāti visaṃ upanikkhipantassa vatthuvasena uddissānuddissānurūpato pārājikādivatthūsu pārājikādīni veditabbāni. Kiṇitvā ṭhapite purimanayena paṭipākatikaṃ katvā muccati. Sayaṃ bhesajjehi yojite avisaṃ katvā muccati. Rajjuyā pāsarajjusadisova vinicchayo.
भेसज्जे – यो भिक्खु वेरिभिक्खुस्स पज्जरके वा विसभागरोगे वा उप्पन्ने असप्पायानिपि सप्पिआदीनि सप्पायानीति मरणाधिप्पायो देति, अञ्ञं वा किञ्चि कन्दमूलफलं तस्स एवं भेसज्जदाने दुक्कटं। परस्स दुक्खुप्पत्तियं मरणे च थुल्लच्चयपाराजिकानि, आनन्तरियवत्थुम्हि आनन्तरियन्ति वेदितब्बं।
Bhesajje – yo bhikkhu veribhikkhussa pajjarake vā visabhāgaroge vā uppanne asappāyānipi sappiādīni sappāyānīti maraṇādhippāyo deti, aññaṃ vā kiñci kandamūlaphalaṃ tassa evaṃ bhesajjadāne dukkaṭaṃ. Parassa dukkhuppattiyaṃ maraṇe ca thullaccayapārājikāni, ānantariyavatthumhi ānantariyanti veditabbaṃ.
१७८. रूपूपहारे – उपसंहरतीति परं वा अमनापरूपं तस्स समीपे ठपेति, अत्तना वा यक्खपेतादिवेसं गहेत्वा तिट्ठति, तस्स उपसंहारमत्ते दुक्कटं। परस्स तं रूपं दिस्वा भयुप्पत्तियं थुल्लच्चयं, मरणे पाराजिकं। सचे पन तदेव रूपं एकच्चस्स मनापं होति, अलाभकेन च सुस्सित्वा मरति, विसङ्केतो। मनापियेपि एसेव नयो। तत्थ पन विसेसेन इत्थीनं पुरिसरूपं पुरिसानञ्च इत्थिरूपं मनापं तं अलङ्करित्वा उपसंहरति, दिट्ठमत्तकमेव करोति, अतिचिरं पस्सितुम्पि न देति, इतरो अलाभकेन सुस्सित्वा मरति, पाराजिकं। सचे उत्तसित्वा मरति , विसङ्केतो। अथ पन उत्तसित्वा वा अलाभकेन वाति अविचारेत्वा ‘‘केवलं पस्सित्वा मरिस्सती’’ति उपसंहरति, उत्तसित्वा वा सुस्सित्वा वा मते पाराजिकमेव। एतेनेवूपायेन सद्दूपहारादयोपि वेदितब्बा। केवलञ्हेत्थ अमनुस्ससद्दादयो उत्रासजनका अमनापसद्दा, पुरिसानं इत्थिसद्दमधुरगन्धब्बसद्दादयो चित्तस्सादकरा मनापसद्दा। हिमवन्ते विसरुक्खानं मूलादिगन्धा कुणपगन्धा च अमनापगन्धा, काळानुसारीमूलगन्धादयो मनापगन्धा । पटिकूलमूलरसादयो अमनापरसा, अप्पटिकूलमूलरसादयो मनापरसा। विसफस्समहाकच्छुफस्सादयो अमनापफोट्ठब्बा, चीनपटहंसपुप्फतूलिकफस्सादयो मनापफोट्ठब्बाति वेदितब्बा।
178. Rūpūpahāre – upasaṃharatīti paraṃ vā amanāparūpaṃ tassa samīpe ṭhapeti, attanā vā yakkhapetādivesaṃ gahetvā tiṭṭhati, tassa upasaṃhāramatte dukkaṭaṃ. Parassa taṃ rūpaṃ disvā bhayuppattiyaṃ thullaccayaṃ, maraṇe pārājikaṃ. Sace pana tadeva rūpaṃ ekaccassa manāpaṃ hoti, alābhakena ca sussitvā marati, visaṅketo. Manāpiyepi eseva nayo. Tattha pana visesena itthīnaṃ purisarūpaṃ purisānañca itthirūpaṃ manāpaṃ taṃ alaṅkaritvā upasaṃharati, diṭṭhamattakameva karoti, aticiraṃ passitumpi na deti, itaro alābhakena sussitvā marati, pārājikaṃ. Sace uttasitvā marati , visaṅketo. Atha pana uttasitvā vā alābhakena vāti avicāretvā ‘‘kevalaṃ passitvā marissatī’’ti upasaṃharati, uttasitvā vā sussitvā vā mate pārājikameva. Etenevūpāyena saddūpahārādayopi veditabbā. Kevalañhettha amanussasaddādayo utrāsajanakā amanāpasaddā, purisānaṃ itthisaddamadhuragandhabbasaddādayo cittassādakarā manāpasaddā. Himavante visarukkhānaṃ mūlādigandhā kuṇapagandhā ca amanāpagandhā, kāḷānusārīmūlagandhādayo manāpagandhā . Paṭikūlamūlarasādayo amanāparasā, appaṭikūlamūlarasādayo manāparasā. Visaphassamahākacchuphassādayo amanāpaphoṭṭhabbā, cīnapaṭahaṃsapupphatūlikaphassādayo manāpaphoṭṭhabbāti veditabbā.
धम्मूपहारे – धम्मोति देसनाधम्मो वेदितब्बो। देसनावसेन वा निरये च सग्गे च विपत्तिसम्पत्तिभेदं धम्मारम्मणमेव। नेरयिकस्साति भिन्नसंवरस्स कतपापस्स निरये निब्बत्तनारहस्स सत्तस्स पञ्चविधबन्धनकम्मकरणादिनिरयकथं कथेति। तं चे सुत्वा सो उत्तसित्वा मरति, कथिकस्स पाराजिकं। सचे पन सो सुत्वापि अत्तनो धम्मताय मरति, अनापत्ति। ‘‘इदं सुत्वा एवरूपं पापं न करिस्सति ओरमिस्सति विरमिस्सती’’ति निरयकथं कथेति, तं सुत्वा इतरो उत्तसित्वा मरति, अनापत्ति। सग्गकथन्ति देवनाटकादीनं नन्दनवनादीनञ्च सम्पत्तिकथं; तं सुत्वा इतरो सग्गाधिमुत्तो सीघं तं सम्पत्तिं पापुणितुकामो सत्थाहरणविसखादनआहारुपच्छेद-अस्सासपस्साससन्निरुन्धनादीहि दुक्खं उप्पादेति, कथिकस्स थुल्लच्चयं, मरति पाराजिकं। सचे पन सो सुत्वापि यावतायुकं ठत्वा अत्तनो धम्मताय मरति, अनापत्ति । ‘‘इमं सुत्वा पुञ्ञानि करिस्सती’’ति कथेति, तं सुत्वा इतरो अधिमुत्तो कालंकरोति, अनापत्ति।
Dhammūpahāre – dhammoti desanādhammo veditabbo. Desanāvasena vā niraye ca sagge ca vipattisampattibhedaṃ dhammārammaṇameva. Nerayikassāti bhinnasaṃvarassa katapāpassa niraye nibbattanārahassa sattassa pañcavidhabandhanakammakaraṇādinirayakathaṃ katheti. Taṃ ce sutvā so uttasitvā marati, kathikassa pārājikaṃ. Sace pana so sutvāpi attano dhammatāya marati, anāpatti. ‘‘Idaṃ sutvā evarūpaṃ pāpaṃ na karissati oramissati viramissatī’’ti nirayakathaṃ katheti, taṃ sutvā itaro uttasitvā marati, anāpatti. Saggakathanti devanāṭakādīnaṃ nandanavanādīnañca sampattikathaṃ; taṃ sutvā itaro saggādhimutto sīghaṃ taṃ sampattiṃ pāpuṇitukāmo satthāharaṇavisakhādanaāhārupaccheda-assāsapassāsasannirundhanādīhi dukkhaṃ uppādeti, kathikassa thullaccayaṃ, marati pārājikaṃ. Sace pana so sutvāpi yāvatāyukaṃ ṭhatvā attano dhammatāya marati, anāpatti . ‘‘Imaṃ sutvā puññāni karissatī’’ti katheti, taṃ sutvā itaro adhimutto kālaṃkaroti, anāpatti.
१७९. आचिक्खनायं – पुट्ठो भणतीति ‘‘भन्ते कथं मतो धनं वा लभति सग्गे वा उपपज्जती’’ति एवं पुच्छितो भणति।
179. Ācikkhanāyaṃ – puṭṭho bhaṇatīti ‘‘bhante kathaṃ mato dhanaṃ vā labhati sagge vā upapajjatī’’ti evaṃ pucchito bhaṇati.
अनुसासनियं – अपुट्ठोति एवं अपुच्छितो सामञ्ञेव भणति।
Anusāsaniyaṃ – apuṭṭhoti evaṃ apucchito sāmaññeva bhaṇati.
सङ्केतकम्मनिमित्तकम्मानि अदिन्नादानकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Saṅketakammanimittakammāni adinnādānakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāni.
एवं नानप्पकारतो आपत्तिभेदं दस्सेत्वा इदानि अनापत्तिभेदं दस्सेन्तो ‘‘अनापत्ति असञ्चिच्चा’’तिआदिमाह। तत्थ असञ्चिच्चाति ‘‘इमिना उपक्कमेन इमं मारेमी’’ति अचेतेत्वा। एवञ्हि अचेतेत्वा कतेन उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति, वक्खति च ‘‘अनापत्ति भिक्खु असञ्चिच्चा’’ति। अजानन्तस्साति ‘‘इमिना अयं मरिस्सती’’ति अजानन्तस्स उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति, वक्खति च विसगतपिण्डपातवत्थुस्मिं ‘‘अनापत्ति भिक्खु अजानन्तस्सा’’ति। नमरणाधिप्पायस्साति मरणं अनिच्छन्तस्स। येन हि उपक्कमेन परो मरति, तेन उपक्कमेन तस्मिं मारितेपि नमरणाधिप्पायस्स अनापत्ति। वक्खति च ‘‘अनापत्ति भिक्खु नमरणाधिप्पायस्सा’’ति। उम्मत्तकादयो पुब्बे वुत्तनया एव। इध पन आदिकम्मिका अञ्ञमञ्ञं जीविता वोरोपितभिक्खू, तेसं अनापत्ति। अवसेसानं मरणवण्णसंवण्णनकादीनं आपत्तियेवाति।
Evaṃ nānappakārato āpattibhedaṃ dassetvā idāni anāpattibhedaṃ dassento ‘‘anāpatti asañciccā’’tiādimāha. Tattha asañciccāti ‘‘iminā upakkamena imaṃ māremī’’ti acetetvā. Evañhi acetetvā katena upakkamena pare matepi anāpatti, vakkhati ca ‘‘anāpatti bhikkhu asañciccā’’ti. Ajānantassāti ‘‘iminā ayaṃ marissatī’’ti ajānantassa upakkamena pare matepi anāpatti, vakkhati ca visagatapiṇḍapātavatthusmiṃ ‘‘anāpatti bhikkhu ajānantassā’’ti. Namaraṇādhippāyassāti maraṇaṃ anicchantassa. Yena hi upakkamena paro marati, tena upakkamena tasmiṃ māritepi namaraṇādhippāyassa anāpatti. Vakkhati ca ‘‘anāpatti bhikkhu namaraṇādhippāyassā’’ti. Ummattakādayo pubbe vuttanayā eva. Idha pana ādikammikā aññamaññaṃ jīvitā voropitabhikkhū, tesaṃ anāpatti. Avasesānaṃ maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanakādīnaṃ āpattiyevāti.
पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
समुट्ठानादीसु – इदं सिक्खापदं तिसमुट्ठानं; कायचित्ततो च वाचाचित्ततो च कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति। किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनं। सचेपि हि सिरिसयनं आरूळ्हो रज्जसम्पत्तिसुखं अनुभवन्तो राजा ‘‘चोरो देव आनीतो’’ति वुत्ते ‘‘गच्छथ नं मारेथा’’ति हसमानोव भणति, दोमनस्सचित्तेनेव भणतीति वेदितब्बो। सुखवोकिण्णत्ता पन अनुप्पबन्धाभावा च दुज्जानमेतं पुथुज्जनेहीति।
Samuṭṭhānādīsu – idaṃ sikkhāpadaṃ tisamuṭṭhānaṃ; kāyacittato ca vācācittato ca kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, dukkhavedanaṃ. Sacepi hi sirisayanaṃ ārūḷho rajjasampattisukhaṃ anubhavanto rājā ‘‘coro deva ānīto’’ti vutte ‘‘gacchatha naṃ mārethā’’ti hasamānova bhaṇati, domanassacitteneva bhaṇatīti veditabbo. Sukhavokiṇṇattā pana anuppabandhābhāvā ca dujjānametaṃ puthujjanehīti.
विनीतवत्थुवण्णना
Vinītavatthuvaṇṇanā
१८०. विनीतवत्थुकथासु पठमवत्थुस्मिं – कारुञ्ञेनाति ते भिक्खू तस्स महन्तं गेलञ्ञदुक्खं दिस्वा कारुञ्ञं उप्पादेत्वा ‘‘सीलवा त्वं कतकुसलो, कस्मा मीयमानो भायसि, ननु सीलवतो सग्गो नाम मरणमत्तपटिबद्धोयेवा’’ति एवं मरणत्थिकाव हुत्वा मरणत्थिकभावं अजानन्ता मरणवण्णं संवण्णेसुं। सोपि भिक्खु तेसं संवण्णनाय आहारुपच्छेदं कत्वा अन्तराव कालमकासि। तस्मा आपत्तिं आपन्ना। वोहारवसेन पन वुत्तं ‘‘कारुञ्ञेन मरणवण्णं संवण्णेसु’’न्ति। तस्मा इदानिपि पण्डितेन भिक्खुना गिलानस्स भिक्खुनो एवं मरणवण्णो न संवण्णेतब्बो। सचे हि तस्स संवण्णनं सुत्वा आहारूपच्छेदादिना उपक्कमेन एकजवनवारावसेसेपि आयुस्मिं अन्तरा कालंकरोति, इमिनाव मारितो होति। इमिना पन नयेन अनुसिट्ठि दातब्बा – ‘‘सीलवतो नाम अनच्छरिया मग्गफलुप्पत्ति, तस्मा विहारादीसु आसत्तिं अकत्वा बुद्धगतं धम्मगतं सङ्घगतं कायगतञ्च सतिं उपट्ठपेत्वा मनसिकारे अप्पमादो कातब्बो’’ति। मरणवण्णे च संवण्णितेपि यो ताय संवण्णनाय कञ्चि उपक्कमं अकत्वा अत्तनो धम्मताय यथायुना यथानुसन्धिनाव मरति, तप्पच्चया संवण्णको आपत्तिया न कारेतब्बोति।
180. Vinītavatthukathāsu paṭhamavatthusmiṃ – kāruññenāti te bhikkhū tassa mahantaṃ gelaññadukkhaṃ disvā kāruññaṃ uppādetvā ‘‘sīlavā tvaṃ katakusalo, kasmā mīyamāno bhāyasi, nanu sīlavato saggo nāma maraṇamattapaṭibaddhoyevā’’ti evaṃ maraṇatthikāva hutvā maraṇatthikabhāvaṃ ajānantā maraṇavaṇṇaṃ saṃvaṇṇesuṃ. Sopi bhikkhu tesaṃ saṃvaṇṇanāya āhārupacchedaṃ katvā antarāva kālamakāsi. Tasmā āpattiṃ āpannā. Vohāravasena pana vuttaṃ ‘‘kāruññena maraṇavaṇṇaṃ saṃvaṇṇesu’’nti. Tasmā idānipi paṇḍitena bhikkhunā gilānassa bhikkhuno evaṃ maraṇavaṇṇo na saṃvaṇṇetabbo. Sace hi tassa saṃvaṇṇanaṃ sutvā āhārūpacchedādinā upakkamena ekajavanavārāvasesepi āyusmiṃ antarā kālaṃkaroti, imināva mārito hoti. Iminā pana nayena anusiṭṭhi dātabbā – ‘‘sīlavato nāma anacchariyā maggaphaluppatti, tasmā vihārādīsu āsattiṃ akatvā buddhagataṃ dhammagataṃ saṅghagataṃ kāyagatañca satiṃ upaṭṭhapetvā manasikāre appamādo kātabbo’’ti. Maraṇavaṇṇe ca saṃvaṇṇitepi yo tāya saṃvaṇṇanāya kañci upakkamaṃ akatvā attano dhammatāya yathāyunā yathānusandhināva marati, tappaccayā saṃvaṇṇako āpattiyā na kāretabboti.
दुतियवत्थुस्मिं – न च भिक्खवे अप्पटिवेक्खित्वाति एत्थ कीदिसं आसनं पटिवेक्खितब्बं , कीदिसं न पटिवेक्खितब्बं? यं सुद्धं आसनमेव होति अपच्चत्थरणकं, यञ्च आगन्त्वा ठितानं पस्सतंयेव अत्थरीयति, तं नपच्चवेक्खितब्बं , निसीदितुं वट्टति। यम्पि मनुस्सा सयं हत्थेन अक्कमित्वा ‘‘इध भन्ते निसीदथा’’ति देन्ति, तस्मिम्पि वट्टति। सचेपि पठममेवागन्त्वा निसिन्ना पच्छा उद्धं वा अधो वा सङ्कमन्ति, पच्चवेक्खणकिच्चं नत्थि। यम्पि तनुकेन वत्थेन यथा तलं दिस्सति, एवं पटिच्छन्नं होति, तस्मिम्पि पच्चवेक्खणकिच्चं नत्थि। यं पन पटिकच्चेव पावारकोजवादीहि अत्थतं होति, तं हत्थेन परामसित्वा सल्लक्खेत्वा निसीदितब्बं। महापच्चरियं पन ‘‘घनसाटकेनापि अत्थते यस्मिं वलि न पञ्ञायति, तं नप्पटिवेक्खितब्बन्ति वुत्तं।
Dutiyavatthusmiṃ – na ca bhikkhave appaṭivekkhitvāti ettha kīdisaṃ āsanaṃ paṭivekkhitabbaṃ , kīdisaṃ na paṭivekkhitabbaṃ? Yaṃ suddhaṃ āsanameva hoti apaccattharaṇakaṃ, yañca āgantvā ṭhitānaṃ passataṃyeva attharīyati, taṃ napaccavekkhitabbaṃ , nisīdituṃ vaṭṭati. Yampi manussā sayaṃ hatthena akkamitvā ‘‘idha bhante nisīdathā’’ti denti, tasmimpi vaṭṭati. Sacepi paṭhamamevāgantvā nisinnā pacchā uddhaṃ vā adho vā saṅkamanti, paccavekkhaṇakiccaṃ natthi. Yampi tanukena vatthena yathā talaṃ dissati, evaṃ paṭicchannaṃ hoti, tasmimpi paccavekkhaṇakiccaṃ natthi. Yaṃ pana paṭikacceva pāvārakojavādīhi atthataṃ hoti, taṃ hatthena parāmasitvā sallakkhetvā nisīditabbaṃ. Mahāpaccariyaṃ pana ‘‘ghanasāṭakenāpi atthate yasmiṃ vali na paññāyati, taṃ nappaṭivekkhitabbanti vuttaṃ.
मुसलवत्थुस्मिं – असञ्चिच्चोति अवधकचेतनो विरद्धपयोगो हि सो। तेनाह ‘‘असञ्चिच्चो अह’’न्ति। उदुक्खलवत्थु उत्तानमेव। वुड्ढपब्बजितवत्थूसुपठमवत्थुस्मिं ‘‘भिक्खुसङ्घस्स पटिबन्धं मा अकासी’’ति पणामेसि। दुतियवत्थुस्मिं – सङ्घमज्झेपि गणमज्झेपि ‘‘महल्लकत्थेरस्स पुत्तो’’ति वुच्चमानो तेन वचनेन अट्टीयमानो ‘‘मरतु अय’’न्ति पणामेसि। ततियवत्थुस्मिं – तस्स दुक्खुप्पादनेन थुल्लच्चयं।
Musalavatthusmiṃ – asañciccoti avadhakacetano viraddhapayogo hi so. Tenāha ‘‘asañcicco aha’’nti. Udukkhalavatthu uttānameva. Vuḍḍhapabbajitavatthūsupaṭhamavatthusmiṃ ‘‘bhikkhusaṅghassa paṭibandhaṃ mā akāsī’’ti paṇāmesi. Dutiyavatthusmiṃ – saṅghamajjhepi gaṇamajjhepi ‘‘mahallakattherassa putto’’ti vuccamāno tena vacanena aṭṭīyamāno ‘‘maratu aya’’nti paṇāmesi. Tatiyavatthusmiṃ – tassa dukkhuppādanena thullaccayaṃ.
१८१. ततो परानि तीणि वत्थूनि उत्तानत्थानेव। विसगतपिण्डपातवत्थुस्मिं – साराणीयधम्मपूरको सो भिक्खु अग्गपिण्डं सब्रह्मचारीनं दत्वाव भुञ्जति। तेन वुत्तं ‘‘अग्गकारिकं अदासी’’ति। अग्गकारिकन्ति अग्गकिरियं; पठमं लद्धपिण्डपातं अग्गग्गं वा पणीतपणीतं पिण्डपातन्ति अत्थो। या पन तस्स दानसङ्खाता अग्गकिरिया, सा न सक्का दातुं, पिण्डपातञ्हि सो थेरासनतो पट्ठाय अदासि। ते भिक्खूति ते थेरासनतो पट्ठाय परिभुत्तपिण्डपाता भिक्खू; ते किर सब्बेपि कालमकंसु। सेसमेत्थ उत्तानमेव। अस्सद्धेसु पन मिच्छादिट्ठिकेसु कुलेसु सक्कच्चं पणीतभोजनं लभित्वा अनुपपरिक्खित्वा नेव अत्तना परिभुञ्जितब्बं, न परेसं दातब्बं। यम्पि आभिदोसिकं भत्तं वा खज्जकं वा ततो लभति, तम्पि न परिभुञ्जितब्बं। अपिहितवत्थुम्पि हि सप्पविच्छिकादीहि अधिसयितं छड्डनीयधम्मं तानि कुलानि देन्ति। गन्धहलिद्दादिमक्खितोपि ततो पिण्डपातो न गहेतब्बो। सरीरे रोगट्ठानानि पुञ्छित्वा ठपितभत्तम्पि हि तानि दातब्बं मञ्ञन्तीति।
181. Tato parāni tīṇi vatthūni uttānatthāneva. Visagatapiṇḍapātavatthusmiṃ – sārāṇīyadhammapūrako so bhikkhu aggapiṇḍaṃ sabrahmacārīnaṃ datvāva bhuñjati. Tena vuttaṃ ‘‘aggakārikaṃ adāsī’’ti. Aggakārikanti aggakiriyaṃ; paṭhamaṃ laddhapiṇḍapātaṃ aggaggaṃ vā paṇītapaṇītaṃ piṇḍapātanti attho. Yā pana tassa dānasaṅkhātā aggakiriyā, sā na sakkā dātuṃ, piṇḍapātañhi so therāsanato paṭṭhāya adāsi. Te bhikkhūti te therāsanato paṭṭhāya paribhuttapiṇḍapātā bhikkhū; te kira sabbepi kālamakaṃsu. Sesamettha uttānameva. Assaddhesu pana micchādiṭṭhikesu kulesu sakkaccaṃ paṇītabhojanaṃ labhitvā anupaparikkhitvā neva attanā paribhuñjitabbaṃ, na paresaṃ dātabbaṃ. Yampi ābhidosikaṃ bhattaṃ vā khajjakaṃ vā tato labhati, tampi na paribhuñjitabbaṃ. Apihitavatthumpi hi sappavicchikādīhi adhisayitaṃ chaḍḍanīyadhammaṃ tāni kulāni denti. Gandhahaliddādimakkhitopi tato piṇḍapāto na gahetabbo. Sarīre rogaṭṭhānāni puñchitvā ṭhapitabhattampi hi tāni dātabbaṃ maññantīti.
वीमंसनवत्थुस्मिं – वीमंसमानो द्वे वीमंसति – ‘‘सक्कोति नु खो इमं मारेतुं नो’’ति विसं वा वीमंसति, ‘‘मरेय्य नु खो अयं इमं विसं खादित्वा नो’’ति पुग्गलं वा। उभयथापि वीमंसाधिप्पायेन दिन्ने मरतु वा मा वा थुल्लच्चयं। ‘‘इदं विसं एतं मारेतू’’ति वा ‘‘इदं विसं खादित्वा अयं मरतू’’ति वा एवं दिन्ने पन सचे मरति, पाराजिकं; नो चे, थुल्लच्चयं।
Vīmaṃsanavatthusmiṃ – vīmaṃsamāno dve vīmaṃsati – ‘‘sakkoti nu kho imaṃ māretuṃ no’’ti visaṃ vā vīmaṃsati, ‘‘mareyya nu kho ayaṃ imaṃ visaṃ khāditvā no’’ti puggalaṃ vā. Ubhayathāpi vīmaṃsādhippāyena dinne maratu vā mā vā thullaccayaṃ. ‘‘Idaṃ visaṃ etaṃ māretū’’ti vā ‘‘idaṃ visaṃ khāditvā ayaṃ maratū’’ti vā evaṃ dinne pana sace marati, pārājikaṃ; no ce, thullaccayaṃ.
१८२-३. इतो परानि तीणि सिलावत्थूनि तीणि इट्ठकवासिगोपानसीवत्थूनि च उत्तानत्थानेव। न केवलञ्च सिलादीनंयेव वसेन अयं आपत्तानापत्तिभेदो होति, दण्डमुग्गरनिखादनवेमादीनम्पि वसेन होतियेव, तस्मा पाळियं अनागतम्पि आगतनयेनेव वेदितब्बं।
182-3. Ito parāni tīṇi silāvatthūni tīṇi iṭṭhakavāsigopānasīvatthūni ca uttānatthāneva. Na kevalañca silādīnaṃyeva vasena ayaṃ āpattānāpattibhedo hoti, daṇḍamuggaranikhādanavemādīnampi vasena hotiyeva, tasmā pāḷiyaṃ anāgatampi āgatanayeneva veditabbaṃ.
अट्टकवत्थूसु – अट्टकोति वेहासमञ्चो वुच्चति; यं सेतकम्ममालाकम्मलताकम्मादीनं अत्थाय बन्धन्ति। तत्थ आवुसो अत्रट्ठितो बन्धाहीति मरणाधिप्पायो यत्र ठितो पतित्वा खाणुना वा भिज्जेय्य, सोब्भपपातादीसु वा मरेय्य , तादिसं ठानं सन्धायाह। एत्थ च कोचि उपरिठानं नियामेति ‘‘इतो पतित्वा मरिस्सती’’ति, कोचि हेट्ठा ठानं ‘‘इध पतित्वा मरिस्सती’’ति, कोचि उभयम्पि ‘‘इतो इध पतित्वा मरिस्सती’’ति। तत्र यो उपरि नियमितट्ठाना अपतित्वा अञ्ञतो पतति, हेट्ठा नियमितट्ठाने वा अपतित्वा अञ्ञत्थ पतति, उभयनियामे वा यंकिञ्चि एकं विराधेत्वा पतति, तस्मिं मते विसङ्केतत्ता अनापत्ति। विहारच्छादनवत्थुस्मिम्पि एसेव नयो।
Aṭṭakavatthūsu – aṭṭakoti vehāsamañco vuccati; yaṃ setakammamālākammalatākammādīnaṃ atthāya bandhanti. Tattha āvuso atraṭṭhito bandhāhīti maraṇādhippāyo yatra ṭhito patitvā khāṇunā vā bhijjeyya, sobbhapapātādīsu vā mareyya , tādisaṃ ṭhānaṃ sandhāyāha. Ettha ca koci upariṭhānaṃ niyāmeti ‘‘ito patitvā marissatī’’ti, koci heṭṭhā ṭhānaṃ ‘‘idha patitvā marissatī’’ti, koci ubhayampi ‘‘ito idha patitvā marissatī’’ti. Tatra yo upari niyamitaṭṭhānā apatitvā aññato patati, heṭṭhā niyamitaṭṭhāne vā apatitvā aññattha patati, ubhayaniyāme vā yaṃkiñci ekaṃ virādhetvā patati, tasmiṃ mate visaṅketattā anāpatti. Vihāracchādanavatthusmimpi eseva nayo.
अनभिरतिवत्थुस्मिं – सो किर भिक्खु कामवितक्कादीनं समुदाचारं दिस्वा निवारेतुं असक्कोन्तो सासने अनभिरतो गिहिभावाभिमुखो जातो। ततो चिन्तेसि – ‘‘याव सीलभेदं न पापुणामि ताव मरिस्सामी’’ति। अथ तं पब्बतं अभिरुहित्वा पपाते पपतन्तो अञ्ञतरं विलीवकारं ओत्थरित्वा मारेसि। विलीवकारन्ति वेणुकारं। न च भिक्खवे अत्तानं पातेतब्बन्ति न अत्ता पातेतब्बो। विभत्तिब्यत्तयेन पनेतं वुत्तं। एत्थ च न केवलं न पातेतब्बं, अञ्ञेनपि येन केनचि उपक्कमेन अन्तमसो आहारुपच्छेदेनपि न मारेतब्बो। योपि हि गिलानो विज्जमाने भेसज्जे च उपट्ठाकेसु च मरितुकामो आहारं उपच्छिन्दति, दुक्कटमेव। यस्स पन महाआबाधो चिरानुबद्धो, भिक्खू उपट्ठहन्ता किलमन्ति जिगुच्छन्ति ‘‘कदा नु खो गिलानतो मुच्चिस्सामा’’ति अट्टीयन्ति। सचे सो ‘‘अयं अत्तभावो पटिजग्गियमानोपि न तिट्ठति, भिक्खू च किलमन्ती’’ति आहारं उपच्छिन्दति, भेसज्जं न सेवति वट्टति। यो पन ‘‘अयं रोगो खरो, आयुसङ्खारा न तिट्ठन्ति, अयञ्च मे विसेसाधिगमो हत्थप्पत्तो विय दिस्सती’’ति उपच्छिन्दति वट्टतियेव। अगिलानस्सापि उप्पन्नसंवेगस्स ‘‘आहारपरियेसनं नाम पपञ्चो, कम्मट्ठानमेव अनुयुञ्जिस्सामी’’ति कम्मट्ठानसीसेन उपच्छिन्दन्तस्स वट्टति। विसेसाधिगमं ब्याकरित्वा आहारं उपच्छिन्दति, न वट्टति। सभागानञ्हि लज्जीभिक्खूनं कथेतुं वट्टति।
Anabhirativatthusmiṃ – so kira bhikkhu kāmavitakkādīnaṃ samudācāraṃ disvā nivāretuṃ asakkonto sāsane anabhirato gihibhāvābhimukho jāto. Tato cintesi – ‘‘yāva sīlabhedaṃ na pāpuṇāmi tāva marissāmī’’ti. Atha taṃ pabbataṃ abhiruhitvā papāte papatanto aññataraṃ vilīvakāraṃ ottharitvā māresi. Vilīvakāranti veṇukāraṃ. Na ca bhikkhave attānaṃ pātetabbanti na attā pātetabbo. Vibhattibyattayena panetaṃ vuttaṃ. Ettha ca na kevalaṃ na pātetabbaṃ, aññenapi yena kenaci upakkamena antamaso āhārupacchedenapi na māretabbo. Yopi hi gilāno vijjamāne bhesajje ca upaṭṭhākesu ca maritukāmo āhāraṃ upacchindati, dukkaṭameva. Yassa pana mahāābādho cirānubaddho, bhikkhū upaṭṭhahantā kilamanti jigucchanti ‘‘kadā nu kho gilānato muccissāmā’’ti aṭṭīyanti. Sace so ‘‘ayaṃ attabhāvo paṭijaggiyamānopi na tiṭṭhati, bhikkhū ca kilamantī’’ti āhāraṃ upacchindati, bhesajjaṃ na sevati vaṭṭati. Yo pana ‘‘ayaṃ rogo kharo, āyusaṅkhārā na tiṭṭhanti, ayañca me visesādhigamo hatthappatto viya dissatī’’ti upacchindati vaṭṭatiyeva. Agilānassāpi uppannasaṃvegassa ‘‘āhārapariyesanaṃ nāma papañco, kammaṭṭhānameva anuyuñjissāmī’’ti kammaṭṭhānasīsena upacchindantassa vaṭṭati. Visesādhigamaṃ byākaritvā āhāraṃ upacchindati, na vaṭṭati. Sabhāgānañhi lajjībhikkhūnaṃ kathetuṃ vaṭṭati.
सिलावत्थुस्मिं – दवायाति दवेन हस्सेन; खिड्डायाति अत्थो। सिलाति पासाणो; न केवलञ्च पासाणो, अञ्ञम्पि यंकिञ्चि दारुखण्डं वा इट्ठकाखण्डं वा हत्थेन वा यन्तेन वा पविज्झितुं न वट्टति। चेतियादीनं अत्थाय पासाणादयो हसन्ता हसन्ता पवट्टेन्तिपि खिपन्तिपि उक्खिपन्तिपि कम्मसमयोति वट्टति। अञ्ञम्पि ईदिसं नवकम्मं वा करोन्ता भण्डकं वा धोवन्ता रुक्खं वा धोवनदण्डकं वा उक्खिपित्वा पविज्झन्ति, वट्टति। भत्तविस्सग्गकालादीसु काके वा सोणे वा कट्ठं वा कथलं वा खिपित्वा पलापेति, वट्टति।
Silāvatthusmiṃ – davāyāti davena hassena; khiḍḍāyāti attho. Silāti pāsāṇo; na kevalañca pāsāṇo, aññampi yaṃkiñci dārukhaṇḍaṃ vā iṭṭhakākhaṇḍaṃ vā hatthena vā yantena vā pavijjhituṃ na vaṭṭati. Cetiyādīnaṃ atthāya pāsāṇādayo hasantā hasantā pavaṭṭentipi khipantipi ukkhipantipi kammasamayoti vaṭṭati. Aññampi īdisaṃ navakammaṃ vā karontā bhaṇḍakaṃ vā dhovantā rukkhaṃ vā dhovanadaṇḍakaṃ vā ukkhipitvā pavijjhanti, vaṭṭati. Bhattavissaggakālādīsu kāke vā soṇe vā kaṭṭhaṃ vā kathalaṃ vā khipitvā palāpeti, vaṭṭati.
१८४. सेदनादिवत्थूनि सब्बानेव उत्तानत्थानि। एत्थ च अहं कुक्कुच्चकोति न गिलानुपट्ठानं न कातब्बं, हितकामताय सब्बं गिलानस्स बलाबलञ्च रुचिञ्च सप्पायासप्पायञ्च उपलक्खेत्वा कातब्बं।
184.Sedanādivatthūni sabbāneva uttānatthāni. Ettha ca ahaṃ kukkuccakoti na gilānupaṭṭhānaṃ na kātabbaṃ, hitakāmatāya sabbaṃ gilānassa balābalañca ruciñca sappāyāsappāyañca upalakkhetvā kātabbaṃ.
१८५. जारगब्भिनिवत्थुस्मिं – पवुत्थपतिकाति पवासं गतपतिका। गब्भपातनन्ति येन परिभुत्तेन गब्भो पतति, तादिसं भेसज्जं। द्वे पजापतिकवत्थूनि उत्तानत्थानेव। गब्भमद्दनवत्थुस्मिं – ‘‘मद्दित्वा पातेही’’ति वुत्ते अञ्ञेन मद्दापेत्वा पातेति, विसङ्केतं। ‘‘मद्दापेत्वा पातापेही’’ति वुत्तेपि सयं मद्दित्वा पातेति, विसङ्केतमेव। मनुस्सविग्गहे परियायो नाम नत्थि। तस्मा ‘‘गब्भो नाम मद्दिते पतती’’ति वुत्ते सा सयं वा मद्दतु, अञ्ञेन वा मद्दापेत्वा पातेतु, विसङ्केतो नत्थि; पाराजिकमेव तापनवत्थुस्मिम्पि एसेव नयो।
185. Jāragabbhinivatthusmiṃ – pavutthapatikāti pavāsaṃ gatapatikā. Gabbhapātananti yena paribhuttena gabbho patati, tādisaṃ bhesajjaṃ. Dve pajāpatikavatthūni uttānatthāneva. Gabbhamaddanavatthusmiṃ – ‘‘madditvā pātehī’’ti vutte aññena maddāpetvā pāteti, visaṅketaṃ. ‘‘Maddāpetvā pātāpehī’’ti vuttepi sayaṃ madditvā pāteti, visaṅketameva. Manussaviggahe pariyāyo nāma natthi. Tasmā ‘‘gabbho nāma maddite patatī’’ti vutte sā sayaṃ vā maddatu, aññena vā maddāpetvā pātetu, visaṅketo natthi; pārājikameva tāpanavatthusmimpi eseva nayo.
वञ्झित्थिवत्थुस्मिं – वञ्झित्थी नाम या गब्भं न गण्हाति। गब्भं अगण्हनकइत्थी नाम नत्थि, यस्सा पन गहितोपि गब्भो न सण्ठाति, तंयेव सन्धायेतं वुत्तं। उतुसमये किर सब्बित्थियो गब्भं गण्हन्ति। या पनायं ‘‘वञ्झा’’ति वुच्चति, तस्सा कुच्छियं निब्बत्तसत्तानं अकुसलविपाको सम्पापुणाति। ते परित्तकुसलविपाकेन गहितपटिसन्धिका अकुसलविपाकेन अधिभूता विनस्सन्ति। अभिनवपटिसन्धियंयेव हि कम्मानुभावेन द्वीहाकारेहि गब्भो न सण्ठाति – वातेन वा पाणकेहि वा। वातो सोसेत्वा अन्तरधापेति, पाणका खादित्वा। तस्स पन वातस्स पाणकानं वा पटिघाताय भेसज्जे कते गब्भो सण्ठहेय्य; सो भिक्खु तं अकत्वा अञ्ञं खरभेसज्जं अदासि। तेन सा कालमकासि। भगवा भेसज्जस्स कटत्ता दुक्कटं पञ्ञापेसि।
Vañjhitthivatthusmiṃ – vañjhitthī nāma yā gabbhaṃ na gaṇhāti. Gabbhaṃ agaṇhanakaitthī nāma natthi, yassā pana gahitopi gabbho na saṇṭhāti, taṃyeva sandhāyetaṃ vuttaṃ. Utusamaye kira sabbitthiyo gabbhaṃ gaṇhanti. Yā panāyaṃ ‘‘vañjhā’’ti vuccati, tassā kucchiyaṃ nibbattasattānaṃ akusalavipāko sampāpuṇāti. Te parittakusalavipākena gahitapaṭisandhikā akusalavipākena adhibhūtā vinassanti. Abhinavapaṭisandhiyaṃyeva hi kammānubhāvena dvīhākārehi gabbho na saṇṭhāti – vātena vā pāṇakehi vā. Vāto sosetvā antaradhāpeti, pāṇakā khāditvā. Tassa pana vātassa pāṇakānaṃ vā paṭighātāya bhesajje kate gabbho saṇṭhaheyya; so bhikkhu taṃ akatvā aññaṃ kharabhesajjaṃ adāsi. Tena sā kālamakāsi. Bhagavā bhesajjassa kaṭattā dukkaṭaṃ paññāpesi.
दुतियवत्थुस्मिम्पि एसेव नयो। तस्मा आगतागतस्स परजनस्स भेसज्जं न कातब्बं, करोन्तो दुक्कटं आपज्जति। पञ्चन्नं पन सहधम्मिकानं कातब्बं भिक्खुस्स भिक्खुनिया सिक्खमानाय सामणेरस्स सामणेरियाति। समसीलसद्धापञ्ञानञ्हि एतेसं तीसु सिक्खासु युत्तानं भेसज्जं अकातुं न लब्भति, करोन्तेन च सचे तेसं अत्थि, तेसं सन्तकं गहेत्वा योजेत्वा दातब्बं। सचे नत्थि, अत्तनो सन्तकं कातब्बं। सचे अत्तनोपि नत्थि, भिक्खाचारवत्तेन वा ञातकपवारितट्ठानतो वा परियेसितब्बं। अलभन्तेन गिलानस्स अत्थाय अकतविञ्ञत्तियापि आहरित्वा कातब्बं।
Dutiyavatthusmimpi eseva nayo. Tasmā āgatāgatassa parajanassa bhesajjaṃ na kātabbaṃ, karonto dukkaṭaṃ āpajjati. Pañcannaṃ pana sahadhammikānaṃ kātabbaṃ bhikkhussa bhikkhuniyā sikkhamānāya sāmaṇerassa sāmaṇeriyāti. Samasīlasaddhāpaññānañhi etesaṃ tīsu sikkhāsu yuttānaṃ bhesajjaṃ akātuṃ na labbhati, karontena ca sace tesaṃ atthi, tesaṃ santakaṃ gahetvā yojetvā dātabbaṃ. Sace natthi, attano santakaṃ kātabbaṃ. Sace attanopi natthi, bhikkhācāravattena vā ñātakapavāritaṭṭhānato vā pariyesitabbaṃ. Alabhantena gilānassa atthāya akataviññattiyāpi āharitvā kātabbaṃ.
अपरेसम्पि पञ्चन्नं कातुं वट्टति – मातु, पितु, तदुपट्ठाकानं, अत्तनो वेय्यावच्चकरस्स, पण्डुपलासस्साति। पण्डुपलासो नाम यो पब्बज्जापेक्खो याव पत्तचीवरं पटियादियति ताव विहारे वसति। तेसु सचे मातापितरो इस्सरा होन्ति, न पच्चासीसन्ति, अकातुं वट्टति। सचे पन रज्जेपि ठिता पच्चासीसन्ति, अकातुं न वट्टति। भेसज्जं पच्चासीसन्तानं भेसज्जं दातब्बं, योजेतुं अजानन्तानं योजेत्वा दातब्बं। सब्बेसं अत्थाय सहधम्मिकेसु वुत्तनयेनेव परियेसितब्बं। सचे पन मातरं विहारे आनेत्वा जग्गति, सब्बं परिकम्मं अनामसन्तेन कातब्बं। खादनीयं भोजनीयं सहत्था दातब्बं। पिता पन यथा सामणेरो एवं सहत्थेन न्हापनसम्बाहनादीनि कत्वा उपट्ठातब्बो। ये च मातापितरो उपट्ठहन्ति पटिजग्गन्ति, तेसम्पि एवमेव कातब्बं। वेय्यावच्चकरो नाम यो वेतनं गहेत्वा अरञ्ञे दारूनि वा छिन्दति, अञ्ञं वा किञ्चि कम्मं करोति, तस्स रोगे उप्पन्ने याव ञातका न पस्सन्ति ताव भेसज्जं कातब्बं। यो पन भिक्खुनिस्सितकोव हुत्वा सब्बकम्मानि करोति, तस्स भेसज्जं कातब्बमेव। पण्डुपलासेपि सामणेरे विय पटिपज्जितब्बं।
Aparesampi pañcannaṃ kātuṃ vaṭṭati – mātu, pitu, tadupaṭṭhākānaṃ, attano veyyāvaccakarassa, paṇḍupalāsassāti. Paṇḍupalāso nāma yo pabbajjāpekkho yāva pattacīvaraṃ paṭiyādiyati tāva vihāre vasati. Tesu sace mātāpitaro issarā honti, na paccāsīsanti, akātuṃ vaṭṭati. Sace pana rajjepi ṭhitā paccāsīsanti, akātuṃ na vaṭṭati. Bhesajjaṃ paccāsīsantānaṃ bhesajjaṃ dātabbaṃ, yojetuṃ ajānantānaṃ yojetvā dātabbaṃ. Sabbesaṃ atthāya sahadhammikesu vuttanayeneva pariyesitabbaṃ. Sace pana mātaraṃ vihāre ānetvā jaggati, sabbaṃ parikammaṃ anāmasantena kātabbaṃ. Khādanīyaṃ bhojanīyaṃ sahatthā dātabbaṃ. Pitā pana yathā sāmaṇero evaṃ sahatthena nhāpanasambāhanādīni katvā upaṭṭhātabbo. Ye ca mātāpitaro upaṭṭhahanti paṭijagganti, tesampi evameva kātabbaṃ. Veyyāvaccakaro nāma yo vetanaṃ gahetvā araññe dārūni vā chindati, aññaṃ vā kiñci kammaṃ karoti, tassa roge uppanne yāva ñātakā na passanti tāva bhesajjaṃ kātabbaṃ. Yo pana bhikkhunissitakova hutvā sabbakammāni karoti, tassa bhesajjaṃ kātabbameva. Paṇḍupalāsepi sāmaṇere viya paṭipajjitabbaṃ.
अपरेसम्पि दसन्नं कातुं वट्टति – जेट्ठभातु, कनिट्ठभातु, जेट्ठभगिनिया, कनिट्ठभगिनिया, चूळमातुया, महामातुया, चूळपितुनो, महापितुनो, पितुच्छाय, मातुलस्साति। तेसं पन सब्बेसम्पि करोन्तेन तेसंयेव सन्तकं भेसज्जं गहेत्वा केवलं योजेत्वा दातब्बं। सचे पन नप्पहोन्ति, याचन्ति च ‘‘देथ नो, भन्ते, तुम्हाकं पटिदस्सामा’’ति तावकालिकं दातब्बं। सचेपि न याचन्ति, ‘‘अम्हाकं भेसज्जं अत्थि, तावकालिकं गण्हथा’’ति वत्वा वा ‘‘यदा नेसं भविस्सति तदा दस्सन्ती’’ति आभोगं वा कत्वा दातब्बं। सचे पटिदेन्ति, गहेतब्बं, नो चे देन्ति, न चोदेतब्बा। एते दस ञातके ठपेत्वा अञ्ञेसं न कातब्बं।
Aparesampi dasannaṃ kātuṃ vaṭṭati – jeṭṭhabhātu, kaniṭṭhabhātu, jeṭṭhabhaginiyā, kaniṭṭhabhaginiyā, cūḷamātuyā, mahāmātuyā, cūḷapituno, mahāpituno, pitucchāya, mātulassāti. Tesaṃ pana sabbesampi karontena tesaṃyeva santakaṃ bhesajjaṃ gahetvā kevalaṃ yojetvā dātabbaṃ. Sace pana nappahonti, yācanti ca ‘‘detha no, bhante, tumhākaṃ paṭidassāmā’’ti tāvakālikaṃ dātabbaṃ. Sacepi na yācanti, ‘‘amhākaṃ bhesajjaṃ atthi, tāvakālikaṃ gaṇhathā’’ti vatvā vā ‘‘yadā nesaṃ bhavissati tadā dassantī’’ti ābhogaṃ vā katvā dātabbaṃ. Sace paṭidenti, gahetabbaṃ, no ce denti, na codetabbā. Ete dasa ñātake ṭhapetvā aññesaṃ na kātabbaṃ.
एतेसं पुत्तपरम्पराय पन याव सत्तमो कुलपरिवट्टो ताव चत्तारो पच्चये आहरापेन्तस्स अकतविञ्ञत्ति वा भेसज्जं करोन्तस्स वेज्जकम्मं वा कुलदूसकापत्ति वा न होति। सचे भातुजाया भगिनिसामिको वा गिलाना होन्ति, ञातका चे, तेसम्पि वट्टति। अञ्ञातका चे, भातु च भगिनिया च कत्वा दातब्बं, ‘‘तुम्हाकं जग्गनट्ठाने देथा’’ति। अथ वा तेसं पुत्तानं कत्वा दातब्बं, ‘‘तुम्हाकं मातापितूनं देथा’’ति। एतेनुपायेन सब्बपदेसुपि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Etesaṃ puttaparamparāya pana yāva sattamo kulaparivaṭṭo tāva cattāro paccaye āharāpentassa akataviññatti vā bhesajjaṃ karontassa vejjakammaṃ vā kuladūsakāpatti vā na hoti. Sace bhātujāyā bhaginisāmiko vā gilānā honti, ñātakā ce, tesampi vaṭṭati. Aññātakā ce, bhātu ca bhaginiyā ca katvā dātabbaṃ, ‘‘tumhākaṃ jagganaṭṭhāne dethā’’ti. Atha vā tesaṃ puttānaṃ katvā dātabbaṃ, ‘‘tumhākaṃ mātāpitūnaṃ dethā’’ti. Etenupāyena sabbapadesupi vinicchayo veditabbo.
तेसं अत्थाय च सामणेरेहि अरञ्ञतो भेसज्जं आहरापेन्तेन ञातिसामणेरेहि वा आहरापेतब्बं। अत्तनो अत्थाय वा आहरापेत्वा दातब्बं। तेहिपि ‘‘उपज्झायस्स आहरामा’’ति वत्तसीसेन आहरितब्बं। उपज्झायस्स मातापितरो गिलाना विहारं आगच्छन्ति, उपज्झायो च दिसापक्कन्तो होति, सद्धिविहारिकेन उपज्झायस्स सन्तकं भेसज्जं दातब्बं। नो चे अत्थि, अत्तनो भेसज्जं उपज्झायस्स परिच्चजित्वा दातब्बं। अत्तनोपि असन्ते वुत्तनयेन परियेसित्वा उपज्झायस्स सन्तकं कत्वा दातब्बं। उपज्झायेनपि सद्धिविहारिकस्स मातापितूसु एवमेव पटिपज्जितब्बं। एस नयो आचरियन्तेवासिकेसुपि। अञ्ञोपि यो आगन्तुको वा चोरो वा युद्धपराजितो इस्सरो वा ञातकेहि परिच्चत्तो कपणो वा गमियमनुस्सो वा गिलानो हुत्वा विहारं पविसति, सब्बेसं अपच्चासीसन्तेन भेसज्जं कातब्बं।
Tesaṃ atthāya ca sāmaṇerehi araññato bhesajjaṃ āharāpentena ñātisāmaṇerehi vā āharāpetabbaṃ. Attano atthāya vā āharāpetvā dātabbaṃ. Tehipi ‘‘upajjhāyassa āharāmā’’ti vattasīsena āharitabbaṃ. Upajjhāyassa mātāpitaro gilānā vihāraṃ āgacchanti, upajjhāyo ca disāpakkanto hoti, saddhivihārikena upajjhāyassa santakaṃ bhesajjaṃ dātabbaṃ. No ce atthi, attano bhesajjaṃ upajjhāyassa pariccajitvā dātabbaṃ. Attanopi asante vuttanayena pariyesitvā upajjhāyassa santakaṃ katvā dātabbaṃ. Upajjhāyenapi saddhivihārikassa mātāpitūsu evameva paṭipajjitabbaṃ. Esa nayo ācariyantevāsikesupi. Aññopi yo āgantuko vā coro vā yuddhaparājito issaro vā ñātakehi pariccatto kapaṇo vā gamiyamanusso vā gilāno hutvā vihāraṃ pavisati, sabbesaṃ apaccāsīsantena bhesajjaṃ kātabbaṃ.
सद्धं कुलं होति चतूहि पच्चयेहि उपट्ठायकं भिक्खुसङ्घस्स मातापितुट्ठानियं, तत्र चे कोचि गिलानो होति, तस्सत्थाय विस्सासेन ‘‘भेसज्जं कत्वा भन्ते देथा’’ति वदन्ति, नेव दातब्बं न कातब्बं। अथ पन कप्पियं ञत्वा एवं पुच्छन्ति – ‘‘भन्ते, असुकस्स नाम रोगस्स किं भेसज्जं करोन्ती’’ति? ‘‘इदञ्चिदञ्च गहेत्वा करोन्ती’’ति वत्तुं वट्टति। ‘‘भन्ते, मय्हं माता गिलाना, भेसज्जं ताव आचिक्खथा’’ति एवं पुच्छिते पन न आचिक्खितब्बं। अञ्ञमञ्ञं पन कथा कातब्बा – ‘‘आवुसो, असुकस्स नाम भिक्खुनो इमस्मिं रोगे किं भेसज्जं करिंसू’’ति? ‘‘इदञ्चिदञ्च भन्ते’’ति। तं सुत्वा इतरो मातु भेसज्जं करोति, वट्टतेव।
Saddhaṃ kulaṃ hoti catūhi paccayehi upaṭṭhāyakaṃ bhikkhusaṅghassa mātāpituṭṭhāniyaṃ, tatra ce koci gilāno hoti, tassatthāya vissāsena ‘‘bhesajjaṃ katvā bhante dethā’’ti vadanti, neva dātabbaṃ na kātabbaṃ. Atha pana kappiyaṃ ñatvā evaṃ pucchanti – ‘‘bhante, asukassa nāma rogassa kiṃ bhesajjaṃ karontī’’ti? ‘‘Idañcidañca gahetvā karontī’’ti vattuṃ vaṭṭati. ‘‘Bhante, mayhaṃ mātā gilānā, bhesajjaṃ tāva ācikkhathā’’ti evaṃ pucchite pana na ācikkhitabbaṃ. Aññamaññaṃ pana kathā kātabbā – ‘‘āvuso, asukassa nāma bhikkhuno imasmiṃ roge kiṃ bhesajjaṃ kariṃsū’’ti? ‘‘Idañcidañca bhante’’ti. Taṃ sutvā itaro mātu bhesajjaṃ karoti, vaṭṭateva.
महापदुमत्थेरोपि किर वसभरञ्ञो देविया रोगे उप्पन्ने एकाय इत्थिया आगन्त्वा पुच्छितो ‘‘न जानामी’’ति अवत्वा एवमेव भिक्खूहि सद्धिं समुल्लपेसि। तं सुत्वा तस्सा भेसज्जमकंसु। वूपसन्ते च रोगे तिचीवरेन तीहि च कहापणसतेहि सद्धिं भेसज्जचङ्कोटकं पूरेत्वा आहरित्वा थेरस्स पादमूले ठपेत्वा ‘‘भन्ते, पुप्फपूजं करोथा’’ति आहंसु। थेरो ‘‘आचरियभागो नामाय’’न्ति कप्पियवसेन गाहापेत्वा पुप्फपूजं अकासि। एवं ताव भेसज्जे पटिपज्जितब्बं।
Mahāpadumattheropi kira vasabharañño deviyā roge uppanne ekāya itthiyā āgantvā pucchito ‘‘na jānāmī’’ti avatvā evameva bhikkhūhi saddhiṃ samullapesi. Taṃ sutvā tassā bhesajjamakaṃsu. Vūpasante ca roge ticīvarena tīhi ca kahāpaṇasatehi saddhiṃ bhesajjacaṅkoṭakaṃ pūretvā āharitvā therassa pādamūle ṭhapetvā ‘‘bhante, pupphapūjaṃ karothā’’ti āhaṃsu. Thero ‘‘ācariyabhāgo nāmāya’’nti kappiyavasena gāhāpetvā pupphapūjaṃ akāsi. Evaṃ tāva bhesajje paṭipajjitabbaṃ.
परित्ते पन ‘‘गिलानस्स परित्तं करोथ, भन्ते’’ति वुत्ते न कातब्बं, ‘‘भणथा’’ति वुत्ते पन कातब्बं। सचे पिस्स एवं होति ‘‘मनुस्सा नाम न जानन्ति, अकयिरमाने विप्पटिसारिनो भविस्सन्ती’’ति कातब्बं; ‘‘परित्तोदकं परित्तसुत्तं कत्वा देथा’’ति वुत्तेन पन तेसंयेव उदकं हत्थेन चालेत्वा सुत्तं परिमज्जेत्वा दातब्बं। सचे विहारतो उदकं अत्तनो सन्तकं वा सुत्तं देति, दुक्कटं। मनुस्सा उदकञ्च सुत्तञ्च गहेत्वा निसीदित्वा ‘‘परित्तं भणथा’’ति वदन्ति, कातब्बं। नो चे जानन्ति, आचिक्खितब्बं। भिक्खूनं निसिन्नानं पादेसु उदकं आकिरित्वा सुत्तञ्च ठपेत्वा गच्छन्ति ‘‘परित्तं करोथ, परित्तं भणथा’’ति न पादा अपनेतब्बा। मनुस्सा हि विप्पटिसारिनो होन्ति। अन्तोगामे गिलानस्सत्थाय विहारं पेसेन्ति, ‘‘परित्तं भणन्तू’’ति भणितब्बं। अन्तोगामे राजगेहादीसु रोगे वा उपद्दवे वा उप्पन्ने पक्कोसापेत्वा भणापेन्ति, आटानाटियसुत्तादीनि भणितब्बानि। ‘‘आगन्त्वा गिलानस्स सिक्खापदानि देन्तु, धम्मं कथेन्तु। राजन्तेपुरे वा अमच्चगेहे वा आगन्त्वा सिक्खापदानि देन्तु, धम्मं कथेन्तू’’ति पेसितेपि गन्त्वा सिक्खापदानि दातब्बानि, धम्मो कथेतब्बो। ‘‘मतानं परिवारत्थं आगच्छन्तू’’ति पक्कोसन्ति, न गन्तब्बं। सीवथिकदस्सने असुभदस्सने च मरणस्सतिं पटिलभिस्सामीति कम्मट्ठानसीसेन गन्तुं वट्टति। एवं परित्ते पटिपज्जितब्बं।
Paritte pana ‘‘gilānassa parittaṃ karotha, bhante’’ti vutte na kātabbaṃ, ‘‘bhaṇathā’’ti vutte pana kātabbaṃ. Sace pissa evaṃ hoti ‘‘manussā nāma na jānanti, akayiramāne vippaṭisārino bhavissantī’’ti kātabbaṃ; ‘‘parittodakaṃ parittasuttaṃ katvā dethā’’ti vuttena pana tesaṃyeva udakaṃ hatthena cāletvā suttaṃ parimajjetvā dātabbaṃ. Sace vihārato udakaṃ attano santakaṃ vā suttaṃ deti, dukkaṭaṃ. Manussā udakañca suttañca gahetvā nisīditvā ‘‘parittaṃ bhaṇathā’’ti vadanti, kātabbaṃ. No ce jānanti, ācikkhitabbaṃ. Bhikkhūnaṃ nisinnānaṃ pādesu udakaṃ ākiritvā suttañca ṭhapetvā gacchanti ‘‘parittaṃ karotha, parittaṃ bhaṇathā’’ti na pādā apanetabbā. Manussā hi vippaṭisārino honti. Antogāme gilānassatthāya vihāraṃ pesenti, ‘‘parittaṃ bhaṇantū’’ti bhaṇitabbaṃ. Antogāme rājagehādīsu roge vā upaddave vā uppanne pakkosāpetvā bhaṇāpenti, āṭānāṭiyasuttādīni bhaṇitabbāni. ‘‘Āgantvā gilānassa sikkhāpadāni dentu, dhammaṃ kathentu. Rājantepure vā amaccagehe vā āgantvā sikkhāpadāni dentu, dhammaṃ kathentū’’ti pesitepi gantvā sikkhāpadāni dātabbāni, dhammo kathetabbo. ‘‘Matānaṃ parivāratthaṃ āgacchantū’’ti pakkosanti, na gantabbaṃ. Sīvathikadassane asubhadassane ca maraṇassatiṃ paṭilabhissāmīti kammaṭṭhānasīsena gantuṃ vaṭṭati. Evaṃ paritte paṭipajjitabbaṃ.
पिण्डपाते पन – अनामट्ठपिण्डपातो कस्स दातब्बो, कस्स न दातब्बो? मातापितुनं ताव दातब्बो। सचेपि कहापणग्घनको होति, सद्धादेय्यविनिपातनं नत्थि। मातापितुउपट्ठाकानं वेय्यावच्चकरस्स पण्डुपलासस्साति एतेसम्पि दातब्बो। तत्थ पण्डुपलासस्स थालके पक्खिपित्वापि दातुं वट्टति। तं ठपेत्वा अञ्ञेसं आगारिकानं मातापितुनम्पि न वट्टति। पब्बजितपरिभोगो हि आगारिकानं चेतियट्ठानियो। अपिच अनामट्ठपिण्डपातो नामेस सम्पत्तस्स दामरिकचोरस्सापि इस्सरस्सापि दातब्बो। कस्मा? ते हि अदीयमानेपि ‘‘न देन्ती’’ति आमसित्वा दीयमानेपि ‘‘उच्छिट्ठकं देन्ती’’ति कुज्झन्ति। कुद्धा जीवितापि वोरोपेन्ति, सासनस्सापि अन्तरायं करोन्ति। रज्जं पत्थयमानस्स विचरतो चोरनागस्स वत्थु चेत्थ कथेतब्बं। एवं पिण्डपाते पटिपज्जितब्बं।
Piṇḍapāte pana – anāmaṭṭhapiṇḍapāto kassa dātabbo, kassa na dātabbo? Mātāpitunaṃ tāva dātabbo. Sacepi kahāpaṇagghanako hoti, saddhādeyyavinipātanaṃ natthi. Mātāpituupaṭṭhākānaṃ veyyāvaccakarassa paṇḍupalāsassāti etesampi dātabbo. Tattha paṇḍupalāsassa thālake pakkhipitvāpi dātuṃ vaṭṭati. Taṃ ṭhapetvā aññesaṃ āgārikānaṃ mātāpitunampi na vaṭṭati. Pabbajitaparibhogo hi āgārikānaṃ cetiyaṭṭhāniyo. Apica anāmaṭṭhapiṇḍapāto nāmesa sampattassa dāmarikacorassāpi issarassāpi dātabbo. Kasmā? Te hi adīyamānepi ‘‘na dentī’’ti āmasitvā dīyamānepi ‘‘ucchiṭṭhakaṃ dentī’’ti kujjhanti. Kuddhā jīvitāpi voropenti, sāsanassāpi antarāyaṃ karonti. Rajjaṃ patthayamānassa vicarato coranāgassa vatthu cettha kathetabbaṃ. Evaṃ piṇḍapāte paṭipajjitabbaṃ.
पटिसन्थारो पन कस्स कातब्बो, कस्स न कातब्बो? पटिसन्थारो नाम विहारं सम्पत्तस्स यस्स कस्सचि आगन्तुकस्स वा दलिद्दस्स वा चोरस्स वा इस्सरस्स वा कातब्बोयेव। कथं? आगन्तुकं ताव खीणपरिब्बयं विहारं सम्पत्तं दिस्वा पानीयं दातब्बं, पादमक्खनतेलं दातब्बं। काले आगतस्स यागुभत्तं, विकाले आगतस्स सचे तण्डुला अत्थि; तण्डुला दातब्बा। अवेलायं सम्पत्तो ‘‘गच्छाही’’ति न वत्तब्बो। सयनट्ठानं दातब्बं। सब्बं अपच्चासीसन्तेनेव कातब्बं। ‘‘मनुस्सा नाम चतुपच्चयदायका एवं सङ्गहे कयिरमाने पुनप्पुनं पसीदित्वा उपकारं करिस्सन्ती’’ति चित्तं न उप्पादेतब्बं। चोरानं पन सङ्घिकम्पि दातब्बं।
Paṭisanthāro pana kassa kātabbo, kassa na kātabbo? Paṭisanthāro nāma vihāraṃ sampattassa yassa kassaci āgantukassa vā daliddassa vā corassa vā issarassa vā kātabboyeva. Kathaṃ? Āgantukaṃ tāva khīṇaparibbayaṃ vihāraṃ sampattaṃ disvā pānīyaṃ dātabbaṃ, pādamakkhanatelaṃ dātabbaṃ. Kāle āgatassa yāgubhattaṃ, vikāle āgatassa sace taṇḍulā atthi; taṇḍulā dātabbā. Avelāyaṃ sampatto ‘‘gacchāhī’’ti na vattabbo. Sayanaṭṭhānaṃ dātabbaṃ. Sabbaṃ apaccāsīsanteneva kātabbaṃ. ‘‘Manussā nāma catupaccayadāyakā evaṃ saṅgahe kayiramāne punappunaṃ pasīditvā upakāraṃ karissantī’’ti cittaṃ na uppādetabbaṃ. Corānaṃ pana saṅghikampi dātabbaṃ.
पटिसन्थारानिसंसदीपनत्थञ्च चोरनागवत्थु, भातरा सद्धिं जम्बुदीपगतस्स महानागरञ्ञो वत्थु, पितुराजस्स रज्जे चतुन्नं अमच्चानं वत्थु, अभयचोरवत्थूति एवमादीनि बहूनि वत्थूनि महाअट्ठकथायं वित्थारतो वुत्तानि।
Paṭisanthārānisaṃsadīpanatthañca coranāgavatthu, bhātarā saddhiṃ jambudīpagatassa mahānāgarañño vatthu, piturājassa rajje catunnaṃ amaccānaṃ vatthu, abhayacoravatthūti evamādīni bahūni vatthūni mahāaṭṭhakathāyaṃ vitthārato vuttāni.
तत्रायं एकवत्थुदीपना – सीहळदीपे किर अभयो नाम चोरो पञ्चसतपरिवारो एकस्मिं ठाने खन्धावारं बन्धित्वा समन्ता तियोजनं उब्बासेत्वा वसति। अनुराधपुरवासिनो कदम्बनदिं न उत्तरन्ति, चेतियगिरिमग्गे जनसञ्चारो उपच्छिन्नो। अथेकदिवसं चोरो ‘‘चेतियगिरिं विलुम्पिस्सामी’’ति अगमासि। आरामिका दिस्वा दीघभाणकअभयत्थेरस्स आरोचेसुं। थेरो ‘‘सप्पिफाणितादीनि अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘अत्थि, भन्ते’’ति। ‘‘चोरानं देथ, तण्डुला अत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, सङ्घस्सत्थाय आहटा तण्डुला च पत्तसाकञ्च गोरसो चा’’ति। ‘‘भत्तं सम्पादेत्वा चोरानं देथा’’ति। आरामिका तथा करिंसु। चोरा भत्तं भुञ्जित्वा ‘‘केनायं पटिसन्थारो कतो’’ति पुच्छिंसु। ‘‘अम्हाकं अय्येन अभयत्थेरेना’’ति। चोरा थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा आहंसु – ‘‘मयं सङ्घस्स च चेतियस्स च सन्तकं अच्छिन्दित्वा गहेस्सामाति आगता, तुम्हाकं पन इमिना पटिसन्थारेनम्ह पसन्ना, अज्ज पट्ठाय विहारे धम्मिका रक्खा अम्हाकं आयत्ता होतु, नागरा आगन्त्वा दानं देन्तु, चेतियं वन्दन्तू’’ति। ततो पट्ठाय च नागरे दानं दातुं आगच्छन्ते नदीतीरेयेव पच्चुग्गन्त्वा रक्खन्ता विहारं नेन्ति, विहारेपि दानं देन्तानं रक्खं कत्वा तिट्ठन्ति। तेपि भिक्खूनं भुत्तावसेसं चोरानं देन्ति। गमनकालेपि ते चोरा नदीतीरं पापेत्वा निवत्तन्ति।
Tatrāyaṃ ekavatthudīpanā – sīhaḷadīpe kira abhayo nāma coro pañcasataparivāro ekasmiṃ ṭhāne khandhāvāraṃ bandhitvā samantā tiyojanaṃ ubbāsetvā vasati. Anurādhapuravāsino kadambanadiṃ na uttaranti, cetiyagirimagge janasañcāro upacchinno. Athekadivasaṃ coro ‘‘cetiyagiriṃ vilumpissāmī’’ti agamāsi. Ārāmikā disvā dīghabhāṇakaabhayattherassa ārocesuṃ. Thero ‘‘sappiphāṇitādīni atthī’’ti pucchi. ‘‘Atthi, bhante’’ti. ‘‘Corānaṃ detha, taṇḍulā atthī’’ti? ‘‘Atthi, bhante, saṅghassatthāya āhaṭā taṇḍulā ca pattasākañca goraso cā’’ti. ‘‘Bhattaṃ sampādetvā corānaṃ dethā’’ti. Ārāmikā tathā kariṃsu. Corā bhattaṃ bhuñjitvā ‘‘kenāyaṃ paṭisanthāro kato’’ti pucchiṃsu. ‘‘Amhākaṃ ayyena abhayattherenā’’ti. Corā therassa santikaṃ gantvā vanditvā āhaṃsu – ‘‘mayaṃ saṅghassa ca cetiyassa ca santakaṃ acchinditvā gahessāmāti āgatā, tumhākaṃ pana iminā paṭisanthārenamha pasannā, ajja paṭṭhāya vihāre dhammikā rakkhā amhākaṃ āyattā hotu, nāgarā āgantvā dānaṃ dentu, cetiyaṃ vandantū’’ti. Tato paṭṭhāya ca nāgare dānaṃ dātuṃ āgacchante nadītīreyeva paccuggantvā rakkhantā vihāraṃ nenti, vihārepi dānaṃ dentānaṃ rakkhaṃ katvā tiṭṭhanti. Tepi bhikkhūnaṃ bhuttāvasesaṃ corānaṃ denti. Gamanakālepi te corā nadītīraṃ pāpetvā nivattanti.
अथेकदिवसं भिक्खुसङ्घे खीयनककथा उप्पन्ना ‘‘थेरो इस्सरवताय सङ्घस्स सन्तकं चोरानं अदासी’’ति। थेरो सन्निपातं कारापेत्वा आह – ‘‘चोरा सङ्घस्स पकतिवट्टञ्च चेतियसन्तकञ्च अच्छिन्दित्वा गण्हिस्सामा’’ति आगमिंसु। अथ नेसं मया एवं न हरिस्सन्तीति एत्तको नाम पटिसन्थारो कतो, तं सब्बम्पि एकतो सम्पिण्डेत्वा अग्घापेथ। तेन कारणेन अविलुत्तं भण्डं एकतो सम्पिण्डेत्वा अग्घापेथाति। ततो सब्बम्पि थेरेन दिन्नकं चेतियघरे एकं वरपोत्थकचित्तत्थरणं न अग्घति। ततो आहंसु – ‘‘थेरेन कतपटिसन्थारो सुकतो चोदेतुं वा सारेतुं वा न लब्भा, गीवा वा अवहारो वा नत्थी’’ति। एवं महानिसंसो पटिसन्थारोति सल्लक्खेत्वा कत्तब्बो पण्डितेन भिक्खुनाति।
Athekadivasaṃ bhikkhusaṅghe khīyanakakathā uppannā ‘‘thero issaravatāya saṅghassa santakaṃ corānaṃ adāsī’’ti. Thero sannipātaṃ kārāpetvā āha – ‘‘corā saṅghassa pakativaṭṭañca cetiyasantakañca acchinditvā gaṇhissāmā’’ti āgamiṃsu. Atha nesaṃ mayā evaṃ na harissantīti ettako nāma paṭisanthāro kato, taṃ sabbampi ekato sampiṇḍetvā agghāpetha. Tena kāraṇena aviluttaṃ bhaṇḍaṃ ekato sampiṇḍetvā agghāpethāti. Tato sabbampi therena dinnakaṃ cetiyaghare ekaṃ varapotthakacittattharaṇaṃ na agghati. Tato āhaṃsu – ‘‘therena katapaṭisanthāro sukato codetuṃ vā sāretuṃ vā na labbhā, gīvā vā avahāro vā natthī’’ti. Evaṃ mahānisaṃso paṭisanthāroti sallakkhetvā kattabbo paṇḍitena bhikkhunāti.
१८७. अङ्गुलिपतोदकवत्थुस्मिं – उत्तन्तोति किलमन्तो। अनस्सासकोति निरस्सासो। इमस्मिं पन वत्थुस्मिं याय आपत्तिया भवितब्बं सा ‘‘खुद्दकेसु निदिट्ठा’’ति इध न वुत्ता।
187. Aṅgulipatodakavatthusmiṃ – uttantoti kilamanto. Anassāsakoti nirassāso. Imasmiṃ pana vatthusmiṃ yāya āpattiyā bhavitabbaṃ sā ‘‘khuddakesu nidiṭṭhā’’ti idha na vuttā.
तदनन्तरे वत्थुस्मिं – ओत्थरित्वाति अक्कमित्वा। सो किर तेहि आकड्ढियमानो पतितो। एको तस्स उदरं अभिरुहित्वा निसीदि। सेसापि पन्नरस जना पथवियं अज्झोत्थरित्वा अदूहलपासाणा विय मिगं मारेसुं। यस्मा पन ते कम्माधिप्पाया, न मरणाधिप्पाया; तस्मा पाराजिकं न वुत्तं।
Tadanantare vatthusmiṃ – ottharitvāti akkamitvā. So kira tehi ākaḍḍhiyamāno patito. Eko tassa udaraṃ abhiruhitvā nisīdi. Sesāpi pannarasa janā pathaviyaṃ ajjhottharitvā adūhalapāsāṇā viya migaṃ māresuṃ. Yasmā pana te kammādhippāyā, na maraṇādhippāyā; tasmā pārājikaṃ na vuttaṃ.
भूतवेज्जकवत्थुस्मिं – यक्खं मारेसीति भूतविज्जाकपाठका यक्खगहितं मोचेतुकामा यक्खं आवाहेत्वा मुञ्चाति वदन्ति। नो चे मुञ्चति, पिट्ठेन वा मत्तिकाय वा रूपं कत्वा हत्थपादादीनि छिन्दन्ति, यं यं तस्स छिज्जति तं तं यक्खस्स छिन्नमेव होति। सीसे छिन्ने यक्खोपि मरति । एवं सोपि मारेसि; तस्मा थुल्लच्चयं वुत्तं। न केवलञ्च यक्खमेव, योपि हि सक्कं देवराजं मारेय्य, सोपि थुल्लच्चयमेव आपज्जति।
Bhūtavejjakavatthusmiṃ – yakkhaṃ māresīti bhūtavijjākapāṭhakā yakkhagahitaṃ mocetukāmā yakkhaṃ āvāhetvā muñcāti vadanti. No ce muñcati, piṭṭhena vā mattikāya vā rūpaṃ katvā hatthapādādīni chindanti, yaṃ yaṃ tassa chijjati taṃ taṃ yakkhassa chinnameva hoti. Sīse chinne yakkhopi marati . Evaṃ sopi māresi; tasmā thullaccayaṃ vuttaṃ. Na kevalañca yakkhameva, yopi hi sakkaṃ devarājaṃ māreyya, sopi thullaccayameva āpajjati.
वाळयक्खवत्थुस्मिं – वाळयक्खविहारन्ति यस्मिं विहारे वाळो चण्डो यक्खो वसति, तं विहारं। यो हि एवरूपं विहारं अजानन्तो केवलं वसनत्थाय पेसेति, अनापत्ति। यो मरणाधिप्पायो पेसेति, सो इतरस्स मरणेन पाराजिकं, अमरणेन थुल्लच्चयं आपज्जति। यथा च वाळयक्खविहारं; एवं यत्थ वाळसीहब्यग्घादिमिगा वा अजगरकण्हसप्पादयो दीघजातिका वा वसन्ति, तं वाळविहारं पेसेन्तस्सापि आपत्तानापत्तिभेदो वेदितब्बो। अयं पाळिमुत्तकनयो। यथा च भिक्खुं वाळयक्खविहारं पेसेन्तस्स; एवं वाळयक्खम्पि भिक्खुसन्तिकं पेसेन्तस्स आपत्तानापत्तिभेदो वेदितब्बो। एसेव नयो वाळकन्तारादिवत्थूसुपि। केवलञ्हेत्थ यस्मिं कन्तारे वाळमिगा वा दीघजातिका वा अत्थि, सो वाळकन्तारो। यस्मिं चोरा अत्थि, सो चोरकन्तारोति एवं पदत्थमत्तमेव नानं। मनुस्सविग्गहपाराजिकञ्च नामेतं सण्हं, परियायकथाय न मुच्चति; तस्मा यो वदेय्य ‘‘असुकस्मिं नाम ओकासे चोरो निसिन्नो , यो तस्स सीसं छिन्दित्वा आहरति, सो राजतो सक्कारविसेसं लभती’’ति। तस्स चेतं वचनं सुत्वा कोचि नं गन्त्वा मारेति, अयं पाराजिको होतीति।
Vāḷayakkhavatthusmiṃ – vāḷayakkhavihāranti yasmiṃ vihāre vāḷo caṇḍo yakkho vasati, taṃ vihāraṃ. Yo hi evarūpaṃ vihāraṃ ajānanto kevalaṃ vasanatthāya peseti, anāpatti. Yo maraṇādhippāyo peseti, so itarassa maraṇena pārājikaṃ, amaraṇena thullaccayaṃ āpajjati. Yathā ca vāḷayakkhavihāraṃ; evaṃ yattha vāḷasīhabyagghādimigā vā ajagarakaṇhasappādayo dīghajātikā vā vasanti, taṃ vāḷavihāraṃ pesentassāpi āpattānāpattibhedo veditabbo. Ayaṃ pāḷimuttakanayo. Yathā ca bhikkhuṃ vāḷayakkhavihāraṃ pesentassa; evaṃ vāḷayakkhampi bhikkhusantikaṃ pesentassa āpattānāpattibhedo veditabbo. Eseva nayo vāḷakantārādivatthūsupi. Kevalañhettha yasmiṃ kantāre vāḷamigā vā dīghajātikā vā atthi, so vāḷakantāro. Yasmiṃ corā atthi, so corakantāroti evaṃ padatthamattameva nānaṃ. Manussaviggahapārājikañca nāmetaṃ saṇhaṃ, pariyāyakathāya na muccati; tasmā yo vadeyya ‘‘asukasmiṃ nāma okāse coro nisinno , yo tassa sīsaṃ chinditvā āharati, so rājato sakkāravisesaṃ labhatī’’ti. Tassa cetaṃ vacanaṃ sutvā koci naṃ gantvā māreti, ayaṃ pārājiko hotīti.
१८८. तं मञ्ञमानोति आदीसु सो किर भिक्खु अत्तनो वेरिभिक्खुं मारेतुकामो चिन्तेसि – ‘‘इमं मे दिवा मारेन्तस्स न सुकरं भवेय्य सोत्थिना गन्तुं, रत्तिं नं मारेस्सामी’’ति सल्लक्खेत्वा रत्तिं आगम्म बहूनं सयितट्ठाने तं मञ्ञमानो तमेव जीविता वोरोपेसि। अपरो तं मञ्ञमानो अञ्ञं, अपरो अञ्ञं तस्सेव सहायं मञ्ञमानो तं, अपरो अञ्ञं तस्सेव सहायं मञ्ञमानो अञ्ञं तस्स सहायमेव जीविता वोरोपेसि। सब्बेसम्पि पाराजिकमेव।
188.Taṃ maññamānoti ādīsu so kira bhikkhu attano veribhikkhuṃ māretukāmo cintesi – ‘‘imaṃ me divā mārentassa na sukaraṃ bhaveyya sotthinā gantuṃ, rattiṃ naṃ māressāmī’’ti sallakkhetvā rattiṃ āgamma bahūnaṃ sayitaṭṭhāne taṃ maññamāno tameva jīvitā voropesi. Aparo taṃ maññamāno aññaṃ, aparo aññaṃ tasseva sahāyaṃ maññamāno taṃ, aparo aññaṃ tasseva sahāyaṃ maññamāno aññaṃ tassa sahāyameva jīvitā voropesi. Sabbesampi pārājikameva.
अमनुस्सगहितवत्थूसु पठमे वत्थुस्मिं ‘‘यक्खं पलापेस्सामी’’ति पहारं अदासि, इतरो ‘‘न दानायं विरज्झितुं समत्थो, मारेस्सामि न’’न्ति । एत्थ च नमरणाधिप्पायस्स अनापत्ति वुत्ताति। न एत्तकेनेव अमनुस्सगहितस्स पहारो दातब्बो, तालपण्णं पन परित्तसुत्तं वा हत्थे वा पादे वा बन्धितब्बं, रतनसुत्तादीनि परित्तानि भणितब्बानि, ‘‘मा सीलवन्तं भिक्खुं विहेठेही’’ति धम्मकथा कातब्बाति। सग्गकथादीनि उत्तानत्थानि। यञ्हेत्थ वत्तब्बं तं वुत्तमेव।
Amanussagahitavatthūsu paṭhame vatthusmiṃ ‘‘yakkhaṃ palāpessāmī’’ti pahāraṃ adāsi, itaro ‘‘na dānāyaṃ virajjhituṃ samattho, māressāmi na’’nti . Ettha ca namaraṇādhippāyassa anāpatti vuttāti. Na ettakeneva amanussagahitassa pahāro dātabbo, tālapaṇṇaṃ pana parittasuttaṃ vā hatthe vā pāde vā bandhitabbaṃ, ratanasuttādīni parittāni bhaṇitabbāni, ‘‘mā sīlavantaṃ bhikkhuṃ viheṭhehī’’ti dhammakathā kātabbāti. Saggakathādīni uttānatthāni. Yañhettha vattabbaṃ taṃ vuttameva.
१८९. रुक्खच्छेदनवत्थु अट्टबन्धनवत्थुसदिसं। अयं पन विसेसो – यो रुक्खेन ओत्थतोपि न मरति , सक्का च होति एकेन पस्सेन रुक्खं छेत्वा पथविं वा खनित्वा निक्खमितुं, हत्थे चस्स वासि वा कुठारी वा अत्थि, तेन अपि जीवितं परिच्चजितब्बं, न च रुक्खो वा छिन्दितब्बो, न पथवी वा खणितब्बा। कस्मा? एवं करोन्तो हि पाचित्तियं आपज्जति, बुद्धस्स आणं भञ्जति, न जीवितपरियन्तं सीलं करोति। तस्मा अपि जीवितं परिच्चजितब्बं, न च सीलन्ति परिग्गहेत्वा न एवं कातब्बं। अञ्ञस्स पन भिक्खुनो रुक्खं वा छिन्दित्वा पथविं वा खनित्वा तं नीहरितुं वट्टति। सचे उदुक्खलयन्तकेन रुक्खं पवट्टेत्वा नीहरितब्बो होति, तंयेव रुक्खं छिन्दित्वा उदुक्खलं गहेतब्बन्ति महासुमत्थेरो आह। अञ्ञम्पि छिन्दित्वा गहेतुं वट्टतीति महापदुमत्थेरो। सोब्भादीसु पतितस्सापि निस्सेणिं बन्धित्वा उत्तारणे एसेव नयो। अत्तना भूतगामं छिन्दित्वा निस्सेणी न कातब्बा, अञ्ञेसं कत्वा उद्धरितुं वट्टतीति।
189.Rukkhacchedanavatthu aṭṭabandhanavatthusadisaṃ. Ayaṃ pana viseso – yo rukkhena otthatopi na marati , sakkā ca hoti ekena passena rukkhaṃ chetvā pathaviṃ vā khanitvā nikkhamituṃ, hatthe cassa vāsi vā kuṭhārī vā atthi, tena api jīvitaṃ pariccajitabbaṃ, na ca rukkho vā chinditabbo, na pathavī vā khaṇitabbā. Kasmā? Evaṃ karonto hi pācittiyaṃ āpajjati, buddhassa āṇaṃ bhañjati, na jīvitapariyantaṃ sīlaṃ karoti. Tasmā api jīvitaṃ pariccajitabbaṃ, na ca sīlanti pariggahetvā na evaṃ kātabbaṃ. Aññassa pana bhikkhuno rukkhaṃ vā chinditvā pathaviṃ vā khanitvā taṃ nīharituṃ vaṭṭati. Sace udukkhalayantakena rukkhaṃ pavaṭṭetvā nīharitabbo hoti, taṃyeva rukkhaṃ chinditvā udukkhalaṃ gahetabbanti mahāsumatthero āha. Aññampi chinditvā gahetuṃ vaṭṭatīti mahāpadumatthero. Sobbhādīsu patitassāpi nisseṇiṃ bandhitvā uttāraṇe eseva nayo. Attanā bhūtagāmaṃ chinditvā nisseṇī na kātabbā, aññesaṃ katvā uddharituṃ vaṭṭatīti.
१९०. दायालिम्पनवत्थूसु – दायं आलिम्पेसुन्ति वने अग्गिं अदंसु। एत्थ पन उद्दिस्सानुद्दिस्सवसेन पाराजिकानन्तरियथुल्लच्चयपाचित्तिवत्थूनं अनुरूपतो पाराजिकादीनि अकुसलरासिभावो च पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। ‘‘अल्लतिणवनप्पगुम्बादयो डय्हन्तू’’ति आलिम्पेन्तस्स च पाचित्तियं। ‘‘दब्बूपकरणानि विनस्सन्तू’’ति आलिम्पेन्तस्स दुक्कटं। खिड्डाधिप्पायेनापि दुक्कटन्ति सङ्खेपट्ठकथायं वुत्तं। ‘‘यंकिञ्चि अल्लसुक्खं सइन्द्रियानिन्द्रियं डय्हतू’’ति आलिम्पेन्तस्स वत्थुवसेन पाराजिकथुल्लच्चयपाचित्तियदुक्कटानि वेदितब्बानि।
190. Dāyālimpanavatthūsu – dāyaṃ ālimpesunti vane aggiṃ adaṃsu. Ettha pana uddissānuddissavasena pārājikānantariyathullaccayapācittivatthūnaṃ anurūpato pārājikādīni akusalarāsibhāvo ca pubbe vuttanayeneva veditabbo. ‘‘Allatiṇavanappagumbādayo ḍayhantū’’ti ālimpentassa ca pācittiyaṃ. ‘‘Dabbūpakaraṇāni vinassantū’’ti ālimpentassa dukkaṭaṃ. Khiḍḍādhippāyenāpi dukkaṭanti saṅkhepaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. ‘‘Yaṃkiñci allasukkhaṃ saindriyānindriyaṃ ḍayhatū’’ti ālimpentassa vatthuvasena pārājikathullaccayapācittiyadukkaṭāni veditabbāni.
पटग्गिदानं पन परित्तकरणञ्च भगवता अनुञ्ञातं, तस्मा अरञ्ञे वनकम्मिकेहि वा दिन्नं सयं वा उट्ठितं अग्गिं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘तिणकुटियो मा विनस्सन्तू’’ति तस्स अग्गिनो पटिअग्गिं दातुं वट्टति, येन सद्धिं आगच्छन्तो अग्गि एकतो हुत्वा निरुपादानो निब्बाति। परित्तम्पि कातुं वट्टति तिणकुटिकानं समन्ता भूमितच्छनं परिखाखणनं वा, यथा आगतो अग्गि उपादानं अलभित्वा निब्बाति। एतञ्च सब्बं उट्ठितेयेव अग्गिस्मिं कातुं वट्टति। अनुट्ठिते अनुपसम्पन्नेहि कप्पियवोहारेन कारेतब्बं। उदकेन पन निब्बापेन्तेहि अप्पाणकमेव उदकं आसिञ्चितब्बं।
Paṭaggidānaṃ pana parittakaraṇañca bhagavatā anuññātaṃ, tasmā araññe vanakammikehi vā dinnaṃ sayaṃ vā uṭṭhitaṃ aggiṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘tiṇakuṭiyo mā vinassantū’’ti tassa aggino paṭiaggiṃ dātuṃ vaṭṭati, yena saddhiṃ āgacchanto aggi ekato hutvā nirupādāno nibbāti. Parittampi kātuṃ vaṭṭati tiṇakuṭikānaṃ samantā bhūmitacchanaṃ parikhākhaṇanaṃ vā, yathā āgato aggi upādānaṃ alabhitvā nibbāti. Etañca sabbaṃ uṭṭhiteyeva aggismiṃ kātuṃ vaṭṭati. Anuṭṭhite anupasampannehi kappiyavohārena kāretabbaṃ. Udakena pana nibbāpentehi appāṇakameva udakaṃ āsiñcitabbaṃ.
१९१. आघातनवत्थुस्मिं – यथा एकप्पहारवचने; एवं ‘‘द्वीहि पहारेही’’ति आदिवचनेसुपि पाराजिकं वेदितब्बं। ‘‘द्वीही’’ति वुत्ते च एकेन पहारेन मारितेपि खेत्तमेव ओतिण्णत्ता पाराजिकं, तीहि मारिते पन विसङ्केतं। इति यथापरिच्छेदे वा परिच्छेदब्भन्तरे वा अविसङ्केतं, परिच्छेदातिक्कमे पन सब्बत्थ विसङ्केतं होति, आणापको मुच्चति, वधकस्सेव दोसो। यथा च पहारेसु; एवं पुरिसेसुपि ‘‘एको मारेतू’’ति वुत्ते एकेनेव मारिते पाराजिकं, द्वीहि मारिते विसङ्केतं। ‘‘द्वे मारेन्तू’’ति वुत्ते एकेन वा द्वीहि वा मारिते पाराजिकं, तीहि मारिते विसङ्केतन्ति वेदितब्बं। एको सङ्गामे वेगेन धावतो पुरिसस्स सीसं असिना छिन्दति, असीसकं कबन्धं धावति, तमञ्ञो पहरित्वा पातेसि, कस्स पाराजिकन्ति वुत्ते उपड्ढा थेरा ‘‘गमनूपच्छेदकस्सा’’ति आहंसु। आभिधम्मिकगोदत्तत्थेरो ‘‘सीसच्छेदकस्सा’’ति। एवरूपानिपि वत्थूनि इमस्स वत्थुस्स अत्थदीपने वत्तब्बानीति।
191.Āghātanavatthusmiṃ – yathā ekappahāravacane; evaṃ ‘‘dvīhi pahārehī’’ti ādivacanesupi pārājikaṃ veditabbaṃ. ‘‘Dvīhī’’ti vutte ca ekena pahārena māritepi khettameva otiṇṇattā pārājikaṃ, tīhi mārite pana visaṅketaṃ. Iti yathāparicchede vā paricchedabbhantare vā avisaṅketaṃ, paricchedātikkame pana sabbattha visaṅketaṃ hoti, āṇāpako muccati, vadhakasseva doso. Yathā ca pahāresu; evaṃ purisesupi ‘‘eko māretū’’ti vutte ekeneva mārite pārājikaṃ, dvīhi mārite visaṅketaṃ. ‘‘Dve mārentū’’ti vutte ekena vā dvīhi vā mārite pārājikaṃ, tīhi mārite visaṅketanti veditabbaṃ. Eko saṅgāme vegena dhāvato purisassa sīsaṃ asinā chindati, asīsakaṃ kabandhaṃ dhāvati, tamañño paharitvā pātesi, kassa pārājikanti vutte upaḍḍhā therā ‘‘gamanūpacchedakassā’’ti āhaṃsu. Ābhidhammikagodattatthero ‘‘sīsacchedakassā’’ti. Evarūpānipi vatthūni imassa vatthussa atthadīpane vattabbānīti.
१९२. तक्कवत्थुस्मिं – अनियमेत्वा ‘‘तक्कं पायेथा’’ति वुत्ते यं वा तं वा तक्कं पायेत्वा मारिते पाराजिकं। नियमेत्वा पन ‘‘गोतक्कं महिंसतक्कं अजिकातक्क’’न्ति वा, ‘‘सीतं उण्हं धूपितं अधूपित’’न्ति वा वुत्ते यं वुत्तं, ततो अञ्ञं पायेत्वा मारिते विसङ्केतं।
192.Takkavatthusmiṃ – aniyametvā ‘‘takkaṃ pāyethā’’ti vutte yaṃ vā taṃ vā takkaṃ pāyetvā mārite pārājikaṃ. Niyametvā pana ‘‘gotakkaṃ mahiṃsatakkaṃ ajikātakka’’nti vā, ‘‘sītaṃ uṇhaṃ dhūpitaṃ adhūpita’’nti vā vutte yaṃ vuttaṃ, tato aññaṃ pāyetvā mārite visaṅketaṃ.
लोणसोवीरकवत्थुस्मिं – लोणसोवीरकं नाम सब्बरसाभिसङ्खतं एकं भेसज्जं। तं किर करोन्ता हरीतकामलकविभीतककसावे सब्बधञ्ञानि सब्बअपरण्णानि सत्तन्नम्पि धञ्ञानं ओदनं कदलिफलादीनि सब्बफलानि वेत्तकेतकखज्जूरिकळीरादयो सब्बकळीरे मच्छमंसखण्डानि अनेकानि च मधुफाणितसिन्धवलोणनिकटुकादीनि भेसज्जानि पक्खिपित्वा कुम्भिमुखं लिम्पित्वा एकं वा द्वे वा तीणि वा संवच्छरानि ठपेन्ति, तं परिपच्चित्वा जम्बुरसवण्णं होति। वातकासकुट्ठपण्डुभगन्दरादीनं सिनिद्धभोजनं भुत्तानञ्च उत्तरपानं भत्तजीरणकभेसज्जं तादिसं नत्थि। तं पनेतं भिक्खूनं पच्छाभत्तम्पि वट्टति, गिलानानं पाकतिकमेव, अगिलानानं पन उदकसम्भिन्नं पानपरिभोगेनाति।
Loṇasovīrakavatthusmiṃ– loṇasovīrakaṃ nāma sabbarasābhisaṅkhataṃ ekaṃ bhesajjaṃ. Taṃ kira karontā harītakāmalakavibhītakakasāve sabbadhaññāni sabbaaparaṇṇāni sattannampi dhaññānaṃ odanaṃ kadaliphalādīni sabbaphalāni vettaketakakhajjūrikaḷīrādayo sabbakaḷīre macchamaṃsakhaṇḍāni anekāni ca madhuphāṇitasindhavaloṇanikaṭukādīni bhesajjāni pakkhipitvā kumbhimukhaṃ limpitvā ekaṃ vā dve vā tīṇi vā saṃvaccharāni ṭhapenti, taṃ paripaccitvā jamburasavaṇṇaṃ hoti. Vātakāsakuṭṭhapaṇḍubhagandarādīnaṃ siniddhabhojanaṃ bhuttānañca uttarapānaṃ bhattajīraṇakabhesajjaṃ tādisaṃ natthi. Taṃ panetaṃ bhikkhūnaṃ pacchābhattampi vaṭṭati, gilānānaṃ pākatikameva, agilānānaṃ pana udakasambhinnaṃ pānaparibhogenāti.
समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय
Samantapāsādikāya vinayasaṃvaṇṇanāya
ततियपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
पठमपञ्ञत्तिकथावण्णना • Paṭhamapaññattikathāvaṇṇanā
अनुपञ्ञत्तिकथावण्णना • Anupaññattikathāvaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
दूतकथावण्णना • Dūtakathāvaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
आनापानस्सतिसमाधिकथावण्णना • Ānāpānassatisamādhikathāvaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
