| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-पुराण-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
३. ततियपाराजिकवण्णना
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
यथा ञातपरिञ्ञा धम्मानं सभावजाननमेव ‘‘इदं रूपं, अयं वेदना’’ति, तीरणपरिञ्ञा पन धम्मसभावेन सद्धिं अनिच्चादिवसेन पवत्तमानं ‘‘रूपं अनिच्चन्ति वा’’तिआदि, एवमिध सद्धिं चेतेत्वा एकत्तेनापि पाणातिपाताभावा ‘‘जीविता वोरोपेय्या’’ति वुत्तं। ‘‘मनुस्सविग्गह’’न्ति वुत्तत्ता गब्भसेय्यकानं वसेन सब्बसुखुमअत्तभावतो पट्ठाय दस्सेतुं ‘‘कललतो पट्ठाया’’ति आह। एत्थ जीविता वोरोपेन्तो पच्चुप्पन्नतो वियोजेति। तत्थ खणपच्चुप्पन्नं न सक्का वोरोपेतुं, सन्ततिपच्चुप्पन्नं वा अद्धापच्चुप्पन्नं वा सक्का। कथं? तस्मिञ्हि उपक्कमे कते लद्धूपक्कमं जीवितदसकं निरुज्झमानं दुब्बलस्स परिहीनवेगस्स पच्चयो होति। सन्ततिपच्चुप्पन्नं यथा द्वे तयो जवनवारे जवित्वा निरुज्झति, अद्धापच्चुप्पन्नञ्च तदनुरूपं कत्वा निरुज्झति, तथा पच्चयो होति। ततो सन्ततिपच्चुप्पन्नं वा अद्धापच्चुप्पन्नं वा यथापरिच्छिन्नकालं अपत्वा अन्तराव निरुज्झति। एवं तदुभयम्पि वोरोपेतुं सक्का। तस्मा पच्चुप्पन्नं वियोजेति।
Yathā ñātapariññā dhammānaṃ sabhāvajānanameva ‘‘idaṃ rūpaṃ, ayaṃ vedanā’’ti, tīraṇapariññā pana dhammasabhāvena saddhiṃ aniccādivasena pavattamānaṃ ‘‘rūpaṃ aniccanti vā’’tiādi, evamidha saddhiṃ cetetvā ekattenāpi pāṇātipātābhāvā ‘‘jīvitā voropeyyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Manussaviggaha’’nti vuttattā gabbhaseyyakānaṃ vasena sabbasukhumaattabhāvato paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘kalalato paṭṭhāyā’’ti āha. Ettha jīvitā voropento paccuppannato viyojeti. Tattha khaṇapaccuppannaṃ na sakkā voropetuṃ, santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā sakkā. Kathaṃ? Tasmiñhi upakkame kate laddhūpakkamaṃ jīvitadasakaṃ nirujjhamānaṃ dubbalassa parihīnavegassa paccayo hoti. Santatipaccuppannaṃ yathā dve tayo javanavāre javitvā nirujjhati, addhāpaccuppannañca tadanurūpaṃ katvā nirujjhati, tathā paccayo hoti. Tato santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā yathāparicchinnakālaṃ apatvā antarāva nirujjhati. Evaṃ tadubhayampi voropetuṃ sakkā. Tasmā paccuppannaṃ viyojeti.
‘‘इमस्स पनत्थस्सा’’ति वोहारवसेन वुत्तमत्थं परमत्थवसेन आविभावत्थं ‘‘पाणो वेदितब्बो’’तिआदि वुत्तं। कायविञ्ञत्तिसहिताय चेतनाय पयुज्जतीति पयोगो, को सो? सरीरे सत्थादीनं गमनं पहरणन्ति कायवचीविञ्ञत्तिसहिताय चेतनाय परसरीरे सत्थपातनं। दूरे ठितन्ति दूरे वा तिट्ठतु, समीपे वा। हत्थतो मुत्तेन पहारो निस्सग्गियो। तत्थाति निस्सग्गियप्पयोगे। यो कोचि मरतूति एत्थ महाजनसमूहे न सक्का। यस्सूपरि सरो पतति, तस्सेव जीवितमरणं कातुं, न यस्स कस्सचि जीवितमरणं। आणापनन्ति वचीविञ्ञत्तिसहिताय चेतनाय अधिप्पेतत्थसाधनं। तेनेव ‘‘सावेतुकामो न सावेती’’ति (पारा॰ ५४) वुत्तं। आणत्तिनियामकाति आणत्तिकप्पयोगसाधिका। एतेसु हि अविरज्झितेसु एव आणत्तिपयोगो होति, न अञ्ञथा।
‘‘Imassa panatthassā’’ti vohāravasena vuttamatthaṃ paramatthavasena āvibhāvatthaṃ ‘‘pāṇo veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Kāyaviññattisahitāya cetanāya payujjatīti payogo, ko so? Sarīre satthādīnaṃ gamanaṃ paharaṇanti kāyavacīviññattisahitāya cetanāya parasarīre satthapātanaṃ. Dūre ṭhitanti dūre vā tiṭṭhatu, samīpe vā. Hatthato muttena pahāro nissaggiyo. Tatthāti nissaggiyappayoge. Yo koci maratūti ettha mahājanasamūhe na sakkā. Yassūpari saro patati, tasseva jīvitamaraṇaṃ kātuṃ, na yassa kassaci jīvitamaraṇaṃ. Āṇāpananti vacīviññattisahitāya cetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Teneva ‘‘sāvetukāmo na sāvetī’’ti (pārā. 54) vuttaṃ. Āṇattiniyāmakāti āṇattikappayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesu eva āṇattipayogo hoti, na aññathā.
रूपूपहारोति एत्थ –
Rūpūpahāroti ettha –
‘‘ममालाभेन एसित्थी, मरतू’’ति समीपगो।
‘‘Mamālābhena esitthī, maratū’’ti samīpago;
दुट्ठचित्तो सचे याति, होति सो इत्थिमारको॥
Duṭṭhacitto sace yāti, hoti so itthimārako.
भिक्खत्थाय सचे याति, जानन्तोपि न मारको।
Bhikkhatthāya sace yāti, jānantopi na mārako;
अनत्थिको हि सो तस्सा, मरणेन उपेक्खको॥
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
वियोगेन च मे जाया, जननी च न जीवति।
Viyogena ca me jāyā, jananī ca na jīvati;
इति जानं वियुञ्जन्तो, तदत्थिको होति मारको॥
Iti jānaṃ viyuñjanto, tadatthiko hoti mārako.
पब्बज्जादिनिमित्तञ्चे, याति जानं न मारको।
Pabbajjādinimittañce, yāti jānaṃ na mārako;
अनत्थिको हि सो तस्सा, मरणेन उपेक्खको॥
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
हारकसद्दस्स भेदतो अत्थं वित्थारेत्वा उभयम्पि एकमेवाति दस्सेतुं ‘‘सत्थञ्च तं हारकञ्चा’’तिआदि वुत्तं। एतेन थावरप्पयोगं दस्सेति साहत्थिकादीसु पयोगेसु। ‘‘इति चित्तमनो’’ति उद्धरित्वापि इतिसद्दस्स अत्थो न ताव वुत्तो। किञ्चापि न वुत्तो, अधिकारवसेन पन आगतं इतिसद्दं योजेत्वा इति चित्तसङ्कप्पोति एत्थ ‘‘मरणसञ्ञी मरणचेतनो मरणाधिप्पायो’’ति वुत्तत्ता मरणंयेव वक्खतीति वेदितब्बो। वुत्तनयेनाति छप्पयोगवसेन। साहत्थिकनिस्सग्गियप्पयोगेसु सन्निट्ठापकचेतनाय सत्तमाय सह उप्पन्नकायविञ्ञत्तिया साहत्थिकता वेदितब्बा। आणत्तिके पन सत्तहिपि चेतनाहि सह वचीविञ्ञत्तिसम्भवतो सत्त सत्त सद्दा एकतो हुत्वा एकेकक्खरभावं गन्त्वा यत्तकेहि अक्खरेहि अत्तनो अधिप्पायं विञ्ञापेन्ति, तदवसानक्खरसमुट्ठापिकाय सत्तमचेतनाय सहजातवचीविञ्ञत्तिया आणत्तिकता वेदितब्बा।
Hārakasaddassa bhedato atthaṃ vitthāretvā ubhayampi ekamevāti dassetuṃ ‘‘satthañca taṃ hārakañcā’’tiādi vuttaṃ. Etena thāvarappayogaṃ dasseti sāhatthikādīsu payogesu. ‘‘Iti cittamano’’ti uddharitvāpi itisaddassa attho na tāva vutto. Kiñcāpi na vutto, adhikāravasena pana āgataṃ itisaddaṃ yojetvā iti cittasaṅkappoti ettha ‘‘maraṇasaññī maraṇacetano maraṇādhippāyo’’ti vuttattā maraṇaṃyeva vakkhatīti veditabbo. Vuttanayenāti chappayogavasena. Sāhatthikanissaggiyappayogesu sanniṭṭhāpakacetanāya sattamāya saha uppannakāyaviññattiyā sāhatthikatā veditabbā. Āṇattike pana sattahipi cetanāhi saha vacīviññattisambhavato satta satta saddā ekato hutvā ekekakkharabhāvaṃ gantvā yattakehi akkharehi attano adhippāyaṃ viññāpenti, tadavasānakkharasamuṭṭhāpikāya sattamacetanāya sahajātavacīviññattiyā āṇattikatā veditabbā.
ततियपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
