| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / កង្ខាវិតរណី-អភិនវ-ដីកា • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
៣. តតិយបារាជិកវណ្ណនា
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
សន្តិ សហត្ថេ ឧបសគ្គោ។ តេន សទ្ធិំ ឧស្សុក្កវចនមេតំ ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ អាហ ‘‘សញ្ចេតេត្វា’’តិអាទិ។ ឧស្សុក្កវចនន្តិ ឯត្ថ ឧស្សុក្កវចនំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២) នាម បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ។ អយញ្ហិ សមានកត្តុកេសុ បុព្ពាបរកាលកិរិយាវចនេសុ បុព្ពកាលកិរិយាវចនស្ស និរុត្តិវោហារោ។ ឥទានិ ‘‘សទ្ធិំ ចេតេត្វា’’តិ ឥមិនា សង្ខេបេន វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘បាណោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញាយ សទ្ធិំយេវាតិ ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញំ អវិជហិត្វា ឯវ, ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញុប្បត្តិយា អនន្តរន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវញ្ច កត្វា កថំ ឯកក្ខណេ ឯកស្ស ចិត្តស្ស ឧភយារម្មណភាវោតិ ឯទិសី ចោទនា អនវកាសាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ កេចិ បន ‘‘ញាតបរិញ្ញាយ ទិដ្ឋសភាវេសុ ធម្មេសុ តីរណបរិញ្ញាយ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២) ‘រូបំ អនិច្ច’ន្តិអាទិនា សភាវេន សទ្ធិំ ឯកក្ខណេ អនិច្ចាទិលក្ខណជាននំ វិយ ‘បាណោ’តិ សញ្ញាយ សទ្ធិំយេវ ‘វធាមិ ន’ន្តិ ជានាតី’’តិ វទន្តិ។ អបរេ បន អាចរិយា តត្ថាបិ ឯវំ ន កថេន្តិ។ ឯត្ថ ច មនុស្សវិគ្គហោ’’តិ អវត្វា ‘‘បាណោ’’តិ វចនំ ‘‘មនុស្សោ អយ’’ន្តិ អជានិត្វា កេវលំ សត្តសញ្ញាយ ឃាតេន្តស្សាបិ បារាជិកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ ចេតេត្វាតិ ចិន្តេត្វា។ បកប្បេត្វាតិ អភិវិចារេត្វា, សន្និដ្ឋានំ ករិត្វាតិ អត្ថោ។
Santi sahatthe upasaggo. Tena saddhiṃ ussukkavacanametaṃ ‘‘sañciccā’’ti āha ‘‘sañcetetvā’’tiādi. Ussukkavacananti ettha ussukkavacanaṃ (sārattha. ṭī. 2.172) nāma pubbakālakiriyāvacanaṃ. Ayañhi samānakattukesu pubbāparakālakiriyāvacanesu pubbakālakiriyāvacanassa niruttivohāro. Idāni ‘‘saddhiṃ cetetvā’’ti iminā saṅkhepena vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘pāṇo’’tiādimāha. Tattha ‘‘pāṇo’’ti saññāya saddhiṃyevāti ‘‘pāṇo’’ti saññaṃ avijahitvā eva, ‘‘pāṇo’’ti saññuppattiyā anantaranti vuttaṃ hoti. Evañca katvā kathaṃ ekakkhaṇe ekassa cittassa ubhayārammaṇabhāvoti edisī codanā anavakāsāti daṭṭhabbaṃ. Keci pana ‘‘ñātapariññāya diṭṭhasabhāvesu dhammesu tīraṇapariññāya tilakkhaṇaṃ āropetvā (sārattha. ṭī. 2.172) ‘rūpaṃ anicca’ntiādinā sabhāvena saddhiṃ ekakkhaṇe aniccādilakkhaṇajānanaṃ viya ‘pāṇo’ti saññāya saddhiṃyeva ‘vadhāmi na’nti jānātī’’ti vadanti. Apare pana ācariyā tatthāpi evaṃ na kathenti. Ettha ca manussaviggaho’’ti avatvā ‘‘pāṇo’’ti vacanaṃ ‘‘manusso aya’’nti ajānitvā kevalaṃ sattasaññāya ghātentassāpi pārājikabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Cetetvāti cintetvā. Pakappetvāti abhivicāretvā, sanniṭṭhānaṃ karitvāti attho.
ឥទានិ មនុស្សអត្តភាវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ កលលតោ បដ្ឋាយាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នកលលរូបតោ បដ្ឋាយ។ កលលរូបំ នាម ឥត្ថិបុរិសានំ កាយវត្ថុភាវទសកវសេន សមតិំស រូបានិ, នបុំសកានំ កាយវត្ថុទសកវសេន វីសតិ។ តត្ថ ឥត្ថិបុរិសានំ កលលរូបំ ជាតិឧណ្ណាយ ឯកេន អំសុនា ឧទ្ធដតេលពិន្ទុមត្តំ ហោតិ អច្ឆំ វិប្បសន្នំ។ វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –
Idāni manussaattabhāvaṃ ādito paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘manussaviggaha’’ntiādimāha. Tattha kalalato paṭṭhāyāti paṭisandhiviññāṇena saddhiṃ uppannakalalarūpato paṭṭhāya. Kalalarūpaṃ nāma itthipurisānaṃ kāyavatthubhāvadasakavasena samatiṃsa rūpāni, napuṃsakānaṃ kāyavatthudasakavasena vīsati. Tattha itthipurisānaṃ kalalarūpaṃ jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhaṭatelabindumattaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
ឯវំវណ្ណប្បដិភាគំ, ‘កលល’ន្តិ បវុច្ចតី’’តិ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥; វិភ. អដ្ឋ. ២៦; បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២);
Evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ, ‘kalala’nti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235; vibha. aṭṭha. 26; pārā. aṭṭha. 2.172);
ឯវំ បរិត្តកំ វត្ថុំ អាទិំ កត្វា យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ អនុបុព្ពេន វុឌ្ឍិប្បត្តោ អត្តភាវោ មនុស្សវិគ្គហោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឥទញ្ច យេភុយ្យវសេនេវ វុត្តំ។ ឱបបាតិកសំសេទជាបិ ហិ មនុស្សា បារាជិកវត្ថុយេវ។ កលលកាលេបីតិ បឋមសត្តាហេបិ។ តត្ថ ហិ សន្តតិវសេន បវត្តមានំ កលលសង្ខាតំ អត្តភាវំ ជីវិតា វោរោបេតុំ សក្កា, ន បន សព្ពបឋមំ កលលរូបំ។ បដិសន្ធិចិត្តេន ហិ សទ្ធិំ តិំស កម្មជរូបានិ និព្ពត្តន្តិ។ តេសុ បន ឋិតេសុយេវ សោឡស ភវង្គចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ។ ឯតស្មិំ អន្តរេ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ទារកស្ស វា មាតុយា វា បនស្ស អន្តរាយោ នត្ថិ។ អយញ្ហិ មរណស្ស អនោកាសោ នាម។ ភេសជ្ជសម្បទានេនាតិ គព្ភបាតនភេសជ្ជទានេន។ តតោ វា ឧទ្ធម្បីតិ អព្ពុទបេសិកាលាទីសុបិ។ ជីវិតា វិយោជេយ្យាតិ សន្តតិវិកោបនវសេន ជីវិតិន្ទ្រិយតោ អបនេយ្យ។
Evaṃ parittakaṃ vatthuṃ ādiṃ katvā yāva maraṇakālā etthantare anupubbena vuḍḍhippatto attabhāvo manussaviggaho nāmāti vuttaṃ hoti. Idañca yebhuyyavaseneva vuttaṃ. Opapātikasaṃsedajāpi hi manussā pārājikavatthuyeva. Kalalakālepīti paṭhamasattāhepi. Tattha hi santativasena pavattamānaṃ kalalasaṅkhātaṃ attabhāvaṃ jīvitā voropetuṃ sakkā, na pana sabbapaṭhamaṃ kalalarūpaṃ. Paṭisandhicittena hi saddhiṃ tiṃsa kammajarūpāni nibbattanti. Tesu pana ṭhitesuyeva soḷasa bhavaṅgacittāni uppajjitvā nirujjhanti. Etasmiṃ antare gahitapaṭisandhikassa dārakassa vā mātuyā vā panassa antarāyo natthi. Ayañhi maraṇassa anokāso nāma. Bhesajjasampadānenāti gabbhapātanabhesajjadānena. Tato vā uddhampīti abbudapesikālādīsupi. Jīvitā viyojeyyāti santativikopanavasena jīvitindriyato apaneyya.
ឥមស្ស បនត្ថស្សាតិ ‘‘សញ្ចិច្ច មនុស្សវិគ្គហំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិ (បារា. ១៧១) ឥមស្ស អត្ថស្ស។ អាវិភាវត្ថន្តិ បកាសនត្ថំ។ បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ, បាណវធោ បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ សត្តោតិ ខន្ធសន្តានោ។ តត្ថ ហិ សត្តបញ្ញត្តិ។ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយំ។ រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ហិ វិកោបិតេ ឥតរម្បិ តំសម្ពន្ធតាយ វិនស្សតីតិ។ យាយ ចេតនាយាតិ តស្មិំ បាណេ បាណសញ្ញិនោ កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តាយ យាយ ចេតនាយ។ មនោទ្វារេ បន បវត្តាយ វធកចេតនាយ បាណាតិបាតភាវោ នត្ថិ។ សា ចេតនាតិ សា ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា វធកចេតនា។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាយ ចេតនាយ បវត្តមានស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស និស្សយភូតេសុ មហាភូតេសុ ឧបក្កមករណហេតុ តំមហាភូតបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកមហាភូតា នុប្បជ្ជិស្សន្តិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២), សា តាទិសបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បាណាតិបាតោ។ លទ្ធូបក្កមានិ ហិ មហាភូតានិ ឥតរភូតានិ វិយ ន វិសទានីតិ សមានជាតិកានំ ការណំ ន ហោន្តីតិ។
Imassapanatthassāti ‘‘sañcicca manussaviggahaṃ jīvitā voropeyyā’’ti (pārā. 171) imassa atthassa. Āvibhāvatthanti pakāsanatthaṃ. Pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Sattoti khandhasantāno. Tattha hi sattapaññatti. Jīvitindriyanti rūpārūpajīvitindriyaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassatīti. Yāya cetanāyāti tasmiṃ pāṇe pāṇasaññino kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattāya yāya cetanāya. Manodvāre pana pavattāya vadhakacetanāya pāṇātipātabhāvo natthi. Sā cetanāti sā jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yāya cetanāya pavattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetu taṃmahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti (sārattha. ṭī. 2.172), sā tādisapayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhūpakkamāni hi mahābhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātikānaṃ kāraṇaṃ na hontīti.
បាណាតិបាតោ អស្ស អត្ថីតិ បាណាតិបាតី។ សំសគ្គេ អយមីការោ។ តេនាហ ‘‘វុត្តចេតនាយ សមង្គិបុគ្គលោ’’តិ។ សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ បយោគោ សាហត្ថិកោ។ និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ, សោវ និស្សគ្គិយោ។ ឯវំ អាណត្តិកោ។ វិជ្ជាមយោ មន្តបរិជប្បនយោគោ។ ឥទ្ធិមយោ កម្មវិបាកជិទ្ធិមយោ។
Pāṇātipāto assa atthīti pāṇātipātī. Saṃsagge ayamīkāro. Tenāha ‘‘vuttacetanāya samaṅgipuggalo’’ti. Sako hattho sahattho, tena nibbatto payogo sāhatthiko. Nissajjanaṃ nissaggo, sova nissaggiyo. Evaṃ āṇattiko. Vijjāmayo mantaparijappanayogo. Iddhimayo kammavipākajiddhimayo.
ឥទានិ យថាវុត្តេយេវ ឆ បយោគេ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ បយោគេសុ។ សាហត្ថិកោតិ ឯត្ថ ហត្ថោ ឧបលក្ខណភាវេន គហិតោតិ អាហ ‘‘កាយេន វា’’តិអាទិ។ តត្ថ កាយេនាតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា មុដ្ឋិនា វា ជាណុនា វា យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន។ កាយេកទេសោ ហេត្ថ ហត្ថាទិកាយោ អវយវេ សមុទាយោបចារោ យថា ‘‘គាមោ ទឌ្ឍោ’’តិ។ កាយប្បដិពទ្ធេនាតិ កាយតោ អមោចិតេន អសិអាទិនា បហរណេន។ បហរណន្តិ កាយវិញ្ញត្តិសហិតាយ វធកចេតនាយ អធិប្បេតត្ថសាធនំ។ កាយេន វា សត្តិអាទីនំ, កាយប្បដិពទ្ធេន វា ឧសុយន្តបាសាណាទីនំ និស្សជ្ជនន្តិ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ។ តត្ថាតិ តេសុ សាហត្ថិកនិស្សគ្គិយេសុ ។ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សភេទតោតិ ឧទ្ទិសិត្វា ច អនុទ្ទិសិត្វា ច បវត្តិភេទេន។ ឧទ្ទិសនំ ឧទ្ទិសោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឧទ្ទិសកោ, បយោគោ, តស្មិំ។ ពជ្ឈតិ ឯតេនាតិ ពទ្ធោ, កម្មមេវ ពទ្ធោ កម្មពទ្ធោ, បាណាតិបាតោតិ អត្ថោ។ អថ វា ពន្ធនំ ពទ្ធោ, កម្មុនា ពទ្ធោ កម្មពទ្ធោ, សោ អស្ស ហោតិ, បាណាតិបាតកម្មមស្ស សិទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឧភយត្ថាបីតិ ឧទ្ទិសកេ, អនុទ្ទិសកេ ចាតិ ទ្វីសុបិ។ បច្ឆា វា តេនេវ រោគេន មរតូតិ យោជនា។ បហរិតក្ខណេយេវាតិ មរណាយ បហោនកប្បហារស្ស លទ្ធក្ខណេយេវ កម្មពទ្ធោ។ យទិ អវស្សំ តេន មរតីតិ អធិប្បាយោ។ សចេ បន មរណាធិប្បាយេន បហារំ ទត្វា តេន អមតស្ស បុន អញ្ញេន ចិត្តេន បហារេ ទិន្នេ បច្ឆាបិ បឋមប្បហារេនេវ មរតិ, តទាវ កម្មពទ្ធោ។ អថ ទុតិយបហារេន មរតិ , នត្ថិ បាណាតិបាតោ។ ឧភយេហិ មតេបិ បឋមប្បហារេនេវ កម្មពទ្ធោ, ឧភយេហិបិ អមតេ នេវត្តិ បាណាតិបាតោ។ ឯស នយោ ពហូហិបិ ឯកស្ស បហារេ ទិន្នេ។ តត្រាបិ ហិ យស្ស បហារេន មរតិ, តស្សេវ កម្មពទ្ធោតិ។ អាណាបនំ នាម វចីវិញ្ញត្តិសហិតាយ វធកចេតនាយ អធិប្បេតត្ថសាធនំ។
Idāni yathāvutteyeva cha payoge vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu chasu payogesu. Sāhatthikoti ettha hattho upalakkhaṇabhāvena gahitoti āha ‘‘kāyena vā’’tiādi. Tattha kāyenāti hatthena vā pādena vā muṭṭhinā vā jāṇunā vā yena kenaci aṅgapaccaṅgena. Kāyekadeso hettha hatthādikāyo avayave samudāyopacāro yathā ‘‘gāmo daḍḍho’’ti. Kāyappaṭibaddhenāti kāyato amocitena asiādinā paharaṇena. Paharaṇanti kāyaviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Kāyena vā sattiādīnaṃ, kāyappaṭibaddhena vā usuyantapāsāṇādīnaṃ nissajjananti yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tatthāti tesu sāhatthikanissaggiyesu . Uddissānuddissabhedatoti uddisitvā ca anuddisitvā ca pavattibhedena. Uddisanaṃ uddiso, so etassa atthīti uddisako, payogo, tasmiṃ. Bajjhati etenāti baddho, kammameva baddho kammabaddho, pāṇātipātoti attho. Atha vā bandhanaṃ baddho, kammunā baddho kammabaddho, so assa hoti, pāṇātipātakammamassa siddhanti vuttaṃ hoti. Ubhayatthāpīti uddisake, anuddisake cāti dvīsupi. Pacchā vā teneva rogena maratūti yojanā. Paharitakkhaṇeyevāti maraṇāya pahonakappahārassa laddhakkhaṇeyeva kammabaddho. Yadi avassaṃ tena maratīti adhippāyo. Sace pana maraṇādhippāyena pahāraṃ datvā tena amatassa puna aññena cittena pahāre dinne pacchāpi paṭhamappahāreneva marati, tadāva kammabaddho. Atha dutiyapahārena marati , natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi paṭhamappahāreneva kammabaddho, ubhayehipi amate nevatti pāṇātipāto. Esa nayo bahūhipi ekassa pahāre dinne. Tatrāpi hi yassa pahārena marati, tasseva kammabaddhoti. Āṇāpanaṃ nāma vacīviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ.
ឥទានិ ឥមស្មិំ អាណត្តិកបយោគេ សង្កេតវិសង្កេតភាវជាននត្ថំ ឆព្ពិធំ និយមំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ អាណត្តិកបយោគេ។ អាណត្តិនិយាមកាតិ អាណត្តិកបយោគសាធិកា។ ឯតេសុ ហិ អវិរជ្ឈិតេសុយេវ អាណត្តិកបយោគោ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ។
Idāni imasmiṃ āṇattikapayoge saṅketavisaṅketabhāvajānanatthaṃ chabbidhaṃ niyamaṃ dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha tatthāti tasmiṃ āṇattikapayoge. Āṇattiniyāmakāti āṇattikapayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesuyeva āṇattikapayogo hoti, na aññathāti.
បុគ្គលោតិ មារេតព្ពោ បុគ្គលោ។ តេនាហ ‘‘យំ ហី’’តិអាទិ។ អាណាបកស្ស អាបត្តីតិ អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេ អាបត្តិ, អាណត្តស្ស មារណក្ខណេ។ អាណាបកោ មុច្ចតីតិ អាណត្តស្សេវ កម្មពទ្ធោ, វត្ថុវិសេសេន បនេត្ថ កម្មវិសេសោ ច អាបត្តិវិសេសោ ច ហោតីតិ។ ‘‘បុរេភត្តំ មារេហី’’តិ អាណត្តោ បុរេភត្តមេវ មារេតីតិ ‘‘អជ្ជ ស្វេ’’តិ អនិយមេត្វា ‘‘បុរេភត្តំ មារេហី’’តិ អាណត្តោ យទា កទាចិ បុរេភត្តំ មារេតិ។ យោ បន ‘‘អជ្ជ បុព្ពណ្ហេ’’តិ វុត្តោ មជ្ឈន្ហេ វា សាយន្ហេ វា ស្វេ វា បុព្ពណ្ហេ មារេតិ, វិសង្កេតោ ហោតិ, អាណាបកស្ស នត្ថិ កម្មពទ្ធោ។ បុព្ពណ្ហេ មារេតុំ វាយមន្តស្ស មជ្ឈន្ហេ ជាតេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯតេន នយេន សព្ពកាលប្បភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា។
Puggaloti māretabbo puggalo. Tenāha ‘‘yaṃ hī’’tiādi. Āṇāpakassa āpattīti āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āpatti, āṇattassa māraṇakkhaṇe. Āṇāpako muccatīti āṇattasseva kammabaddho, vatthuvisesena panettha kammaviseso ca āpattiviseso ca hotīti. ‘‘Purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto purebhattameva māretīti ‘‘ajja sve’’ti aniyametvā ‘‘purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto yadā kadāci purebhattaṃ māreti. Yo pana ‘‘ajja pubbaṇhe’’ti vutto majjhanhe vā sāyanhe vā sve vā pubbaṇhe māreti, visaṅketo hoti, āṇāpakassa natthi kammabaddho. Pubbaṇhe māretuṃ vāyamantassa majjhanhe jātepi eseva nayo. Etena nayena sabbakālappabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
ឯវំ វត្ថុកាលេសុ សង្កេតវិសង្កេតតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឱកាសាទីសុ សង្កេតវិសង្កេតតំ អតិទិសន្តោ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឱកាសោតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៤) គាមោ វា វនំ វា គេហទ្វារំ វាតិ ឯវមាទិកោ។ អាវុធន្តិ អសិ វា ឧសុ វា សត្តិ វាតិ ឯវមាទិ។ ឥរិយាបថោតិ មារេតព្ពស្ស គមនំ វា និសជ្ជា វាតិ ឯវមាទិ។ កិរិយាវិសេសោតិ វិជ្ឈនំ វា ឆេទនំ វា ភេទនំ វា សង្ខមុណ្ឌកំ វាតិ ឯវមាទិ។ ឥមេសុ យថា យថា វធកោ អាណត្តោ, តថា តថា កតេ អាណាបកស្ស អាបត្តិ, អញ្ញថា កតេ វិសង្កេតោ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិ។ តត្ថ សព្ពត្ថាតិ ឱកាសាទីសុ ចតូសុ។ ហោតិ ចេត្ថ –
Evaṃ vatthukālesu saṅketavisaṅketataṃ dassetvā idāni okāsādīsu saṅketavisaṅketataṃ atidisanto ‘‘iminā nayenā’’tiādimāha. Tattha okāsoti (pārā. aṭṭha. 2.174) gāmo vā vanaṃ vā gehadvāraṃ vāti evamādiko. Āvudhanti asi vā usu vā satti vāti evamādi. Iriyāpathoti māretabbassa gamanaṃ vā nisajjā vāti evamādi. Kiriyāvisesoti vijjhanaṃ vā chedanaṃ vā bhedanaṃ vā saṅkhamuṇḍakaṃ vāti evamādi. Imesu yathā yathā vadhako āṇatto, tathā tathā kate āṇāpakassa āpatti, aññathā kate visaṅketo hoti. Tenāha ‘‘iminā nayenā’’tiādi. Tattha sabbatthāti okāsādīsu catūsu. Hoti cettha –
‘‘យថាណត្តិវសេនេវ, អាណត្តេន កតេ សតិ;
‘‘Yathāṇattivaseneva, āṇattena kate sati;
អាណាបកស្ស អាបត្តិ, វិសង្កេតោញ្ញថា កតេ’’តិ។
Āṇāpakassa āpatti, visaṅketoññathā kate’’ti.
អាណត្តិយំ បន អយំ វិសេសោ – អធិដ្ឋាយាតិ អធិដ្ឋហិត្វា អាណាបេតិ ‘‘ឯវំ វិជ្ឈ, ឯវំ បហរ, ឯវំ ឃាតេហី’’តិ (បារា. ១៧៤) វុត្តាយ បាឡិយា លព្ភតីតិ ញាតព្ពោ។
Āṇattiyaṃ pana ayaṃ viseso – adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā āṇāpeti ‘‘evaṃ vijjha, evaṃ pahara, evaṃ ghātehī’’ti (pārā. 174) vuttāya pāḷiyā labbhatīti ñātabbo.
ឱបតន្តិ ឯត្ថាតិ ឱបាតោ, អាវាដោ, តស្ស ខណនំ ឱបាតក្ខណនំ។ អបស្សេនសំវិធានន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៧) អបស្សេនស្ស សំវិធានំ។ និច្ចបរិភោគោ មញ្ចោ វា បីឋំ វា អបស្សេនផលកំ វា ទិវាដ្ឋានេ និសីទន្តស្ស អបស្សេនកត្ថម្ភោ វា តត្ថជាតករុក្ខោ វា ចង្កមេ អបស្សាយ តិដ្ឋន្តស្ស អាលម្ពនរុក្ខោ វា អាលម្ពនផលកំ វា, សព្ពម្បេតំ អបស្សនីយដ្ឋេន អបស្សេនំ នាម, តស្មិំ អបស្សេនេ យថា អបស្សយន្តំ វិជ្ឈតិ វា ឆិន្ទតិ វា, តថា កត្វា វាសិផរសុសត្តិអារកណ្ដកាទីសុ អញ្ញតរស្ស សត្ថស្ស ឋបនន្តិ អត្ថោ។
Opatanti etthāti opāto, āvāṭo, tassa khaṇanaṃ opātakkhaṇanaṃ. Apassenasaṃvidhānanti (pārā. aṭṭha. 2.177) apassenassa saṃvidhānaṃ. Niccaparibhogo mañco vā pīṭhaṃ vā apassenaphalakaṃ vā divāṭṭhāne nisīdantassa apassenakatthambho vā tatthajātakarukkho vā caṅkame apassāya tiṭṭhantassa ālambanarukkho vā ālambanaphalakaṃ vā, sabbampetaṃ apassanīyaṭṭhena apassenaṃ nāma, tasmiṃ apassene yathā apassayantaṃ vijjhati vā chindati vā, tathā katvā vāsipharasusattiārakaṇṭakādīsu aññatarassa satthassa ṭhapananti attho.
ឧបនិក្ខិបនំ នាម សមីបេ និក្ខិបនំ។ មនាបស្ស វា អមនាបស្ស វា រូបស្ស ឧបហរណំ សមីបេ ឋបនំ រូបូបហារោ, អត្តនា វា យក្ខបេតាទិវេសំ គហេត្វា តិដ្ឋនំ។ អាទិសទ្ទេន សទ្ទូបហារាទីនំ គហណំ។ ឯត្ថាបីតិ ថាវរបយោគេបិ ។ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សភេទោ វេទិតព្ពោ, យតោ តត្ថបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ កម្មពទ្ធោ ហោតិ។ អយំ បន វិសេសោ – មូលដ្ឋេន ឱបាតាទីសុ បរេសំ មូលេន វា មុធា វា ទិន្នេសុបិ យទិ តប្បច្ចយា កោចិ មរតិ, មូលដ្ឋស្សេវ កម្មពទ្ធោ។ យទិបិ តេន, អញ្ញេន វា តត្រ ឱបាតេ វិនាសេត្វា ភូមិសមេ កតេបិ បំសុហារកា វា បំសុំ គណ្ហន្តា, មូលខណកា វា មូលានិ ខណន្តា អាវាដំ ករោន្តិ, ទេវេ វា វស្សន្តេ កទ្ទមោ ជាយតិ, តត្ថ ច កោចិ ឱតរិត្វា វា លគ្គិត្វា វា មរតិ, មូលដ្ឋស្សេវ កម្មពទ្ធោ។ យទិ បន យេន លទ្ធំ, សោ វា អញ្ញោ វា វិត្ថតតរំ វា គម្ភីរតរំ វា ករោតិ, តប្បច្ចយា ច កោចិ មរតិ, ឧភយេសម្បិ កម្មពទ្ធោ។ យថា តុ មូលានិ មូលេហិ សំសន្ទន្តិ, តថា តត្ថ ថលេ កតេ មុច្ចតិ។ ឯវំ អបស្សេនសំវិធានាទីសុបិ យាវ តេសំ បវត្តិ, តាវ យថាសម្ភវំ កម្មពទ្ធោ វេទិតព្ពោ។
Upanikkhipanaṃ nāma samīpe nikkhipanaṃ. Manāpassa vā amanāpassa vā rūpassa upaharaṇaṃ samīpe ṭhapanaṃ rūpūpahāro, attanā vā yakkhapetādivesaṃ gahetvā tiṭṭhanaṃ. Ādisaddena saddūpahārādīnaṃ gahaṇaṃ. Etthāpīti thāvarapayogepi . Uddissānuddissabhedo veditabbo, yato tatthapi pubbe vuttanayeneva kammabaddho hoti. Ayaṃ pana viseso – mūlaṭṭhena opātādīsu paresaṃ mūlena vā mudhā vā dinnesupi yadi tappaccayā koci marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadipi tena, aññena vā tatra opāte vināsetvā bhūmisame katepi paṃsuhārakā vā paṃsuṃ gaṇhantā, mūlakhaṇakā vā mūlāni khaṇantā āvāṭaṃ karonti, deve vā vassante kaddamo jāyati, tattha ca koci otaritvā vā laggitvā vā marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadi pana yena laddhaṃ, so vā añño vā vitthatataraṃ vā gambhīrataraṃ vā karoti, tappaccayā ca koci marati, ubhayesampi kammabaddho. Yathā tu mūlāni mūlehi saṃsandanti, tathā tattha thale kate muccati. Evaṃ apassenasaṃvidhānādīsupi yāva tesaṃ pavatti, tāva yathāsambhavaṃ kammabaddho veditabbo.
វិជ្ជាបរិជប្បនន្តិ អាថព្ពណិកេហិ, វិជ្ជាធរេហិ ច មន្តបរិជប្បនំ។ កម្មវិបាកជាយ ឥទ្ធិយាតិ សាតិសយកម្មនិព្ពត្តាយ កម្មវិបាកេន សហជាតាយ ឥទ្ធិយា, កម្មស្ស វា វិបាកភាវេន ជាតាយ ឥទ្ធិយា។ បយោជនន្តិ បវត្តនំ, ករណន្តិ អត្ថោ, ទាឋាវុធាទីនំ ទាឋាកោដនាទីនមិវ មារណត្ថំ កម្មវិបាកជិទ្ធិវិការករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។
Vijjāparijappananti āthabbaṇikehi, vijjādharehi ca mantaparijappanaṃ. Kammavipākajāya iddhiyāti sātisayakammanibbattāya kammavipākena sahajātāya iddhiyā, kammassa vā vipākabhāvena jātāya iddhiyā. Payojananti pavattanaṃ, karaṇanti attho, dāṭhāvudhādīnaṃ dāṭhākoṭanādīnamiva māraṇatthaṃ kammavipākajiddhivikārakaraṇanti vuttaṃ hoti.
កម្មសាធនោ វាយំ ហារកសទ្ទោ ពហុលំវិធានេន តត្ថាបិ ណ្វុបច្ចយស្ស សិជ្ឈនតោតិ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ។ ជីវិតហរណកំ, ឧបនិក្ខិបិតព្ពំ វា សត្ថមេវ ហារកន្តិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២) វិកប្បទ្វយេន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចាតិ សត្ថហារក’’ន្តិ។ ‘‘ហារកសត្ថ’’ន្តិ វត្តព្ពេ វិសេសនស្ស បរនិបាតំ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ បរិយេសេយ្យាតិ គវេសេយ្យ។ ‘‘យថា លភតិ, តថា ករេយ្យា’’តិ ឥមិនា បន អធិប្បាយត្ថមាហ, ‘‘ឧបនិក្ខិបេយ្យា’’តិ ឥមិនា សិខាបត្តមត្ថំ។ ឥតរថា ហិ ‘‘បរិយេសេយ្យា’’តិ ឥមស្ស ‘‘ឧបនិក្ខិបេយ្យា’’តិ អយមត្ថោ អធិប្បេតោ ន សិយា។ បរិយិដ្ឋមត្តេយេវាតិ បរិយេសិតមត្តេយេវ។ យទិ ឯវំ អថ កស្មា បាឡិយំ ‘‘សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យាតិ អសិំ វា សត្តិំ វា ភេណ្ឌិំ វា លគុឡំ វា បាសាណំ វា សត្ថំ វា វិសំ វា រជ្ជុំ វា’’តិ (បារា. ១៧២) វុត្តន្តិ អាហ ‘‘បទភាជនេ បនា’’តិអាទិ។ អស្សាតិ ‘‘សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យា’’តិ ឥមស្ស បទស្ស។ ព្យញ្ជនានុរូបតោ បរិបុណ្ណំ កត្វា អត្ថស្ស អវុត្តត្តា ‘‘ព្យញ្ជនំ អនាទិយិត្វា’’តិ វុត្តំ។ សសតិ ហិំសតីតិ សត្ថំ, សសន្តិ ហិំសន្តិ ឯតេនាតិ វា សត្ថំ។ អាទិសទ្ទេន ‘‘សត្តិំ វា’’តិអាទិបាឡិសេសំ សង្គណ្ហាតិ។ តត្ថ លគុឡន្តិ មុគ្គរោ។ សត្ថន្តិ វុត្តាវសេសំ យំ កិញ្ចិ សមុខំ វេទិតព្ពំ។
Kammasādhano vāyaṃ hārakasaddo bahulaṃvidhānena tatthāpi ṇvupaccayassa sijjhanatoti āha ‘‘atha vā’’tiādi. Jīvitaharaṇakaṃ, upanikkhipitabbaṃ vā satthameva hārakanti (sārattha. ṭī. 2.172) vikappadvayena vuttanti āha ‘‘satthañca taṃ hārakañcāti satthahāraka’’nti. ‘‘Hārakasattha’’nti vattabbe visesanassa paranipātaṃ katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Pariyeseyyāti gaveseyya. ‘‘Yathā labhati, tathā kareyyā’’ti iminā pana adhippāyatthamāha, ‘‘upanikkhipeyyā’’ti iminā sikhāpattamatthaṃ. Itarathā hi ‘‘pariyeseyyā’’ti imassa ‘‘upanikkhipeyyā’’ti ayamattho adhippeto na siyā. Pariyiṭṭhamatteyevāti pariyesitamatteyeva. Yadi evaṃ atha kasmā pāḷiyaṃ ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyāti asiṃ vā sattiṃ vā bheṇḍiṃ vā laguḷaṃ vā pāsāṇaṃ vā satthaṃ vā visaṃ vā rajjuṃ vā’’ti (pārā. 172) vuttanti āha ‘‘padabhājane panā’’tiādi. Assāti ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyā’’ti imassa padassa. Byañjanānurūpato paripuṇṇaṃ katvā atthassa avuttattā ‘‘byañjanaṃ anādiyitvā’’ti vuttaṃ. Sasati hiṃsatīti satthaṃ, sasanti hiṃsanti etenāti vā satthaṃ. Ādisaddena ‘‘sattiṃ vā’’tiādipāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Tattha laguḷanti muggaro. Satthanti vuttāvasesaṃ yaṃ kiñci samukhaṃ veditabbaṃ.
យោ ឯវំ មរតីតិ យោ សត្ថំ វា អាហរិត្វា, វិសំ វា ខាទិត្វា, រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា, សោព្ភាទីសុ វា បតិត្វា, អញ្ញេហិ វា អគ្គិបវេសនឧទកបវេសនាទីហិ ឧបាយេហិ មរតិ។ ‘‘សោ ធនំ វា លភតី’’តិអាទិនា នយេនាតិ សោ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតិ, សគ្គំ វា គច្ឆតិ, ធម្មោ វាស្ស ហោតីតិ ឥមិនា នយេន។ កិមនេន វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឯតេនា’’តិអាទិ។ តត្ថ ឯតេនាតិ ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិ ឯតេន វចនេន។ នយិធ ឯវន្តិ ឥធ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកេ ន ឯវំ, ន បរិយាយកថាយ មុច្ចតីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘សំវណ្ណេយ្យា’’តិអាទិ។
Yo evaṃ maratīti yo satthaṃ vā āharitvā, visaṃ vā khāditvā, rajjuyā vā ubbandhitvā, sobbhādīsu vā patitvā, aññehi vā aggipavesanaudakapavesanādīhi upāyehi marati. ‘‘So dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā nayenāti so dhanaṃ vā labhati, yasaṃ vā labhati, saggaṃ vā gacchati, dhammo vāssa hotīti iminā nayena. Kimanena veditabbanti āha ‘‘etenā’’tiādi. Tattha etenāti ‘‘maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyyā’’ti etena vacanena. Nayidha evanti idha manussaviggahapārājike na evaṃ, na pariyāyakathāya muccatīti attho. Tenāha ‘‘saṃvaṇṇeyyā’’tiādi.
‘‘សត្ថំ វា អាហរា’’តិអាទិនាតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ‘‘វិសំ វា ខាទ, រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា កាលំ ករោហិ, សោព្ភេ វា នរកេ វា បបាតេ វា បបតា’’តិអាទិំ (បារា. ១៧២) សព្ពំ មរណូបាយំ សង្គណ្ហាតិ។ ឯត្ថ ច នរកោ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) នាម តត្ថ តត្ថ ផលន្តិយា ភូមិយា សយមេវ និព្ពត្តា មហាទរី, យត្ថ ហត្ថីបិ បតន្តិ, ចោរាបិ និលីយិត្វា តិដ្ឋន្តិ។ បបាតោតិ បព្ពតន្តរេ វា ថលន្តរេ វា ឯកតោ ឆិន្នោ។ បាបកេនាតិ លាមកេន។ ទុជ្ជីវិតេនាតិ ទុក្ខពហុលត្តា ទុក្ខេន ជីវិតេន។ មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យាតិ តវ មរណំ ជីវិតា សុន្ទរតរំ។ ចិត្តមស្ស អត្ថីតិ ចិត្តោ។ តថា មនោ។ ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘សព្ពមត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយមេកោ អន្តោ, សព្ពំ នត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយំ ទុតិយោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; ៣.៩០) វិយ និទស្សនេ ទដ្ឋព្ពោ យថាវុត្តស្ស ពុទ្ធិយំ វិបរិវត្តមានស្ស មរណស្ស និទស្សនតោ។ តេនេវាហ ‘‘មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោ’’តិអាទិ។
‘‘Satthaṃ vā āharā’’tiādināti ettha ādisaddena ‘‘visaṃ vā khāda, rajjuyā vā ubbandhitvā kālaṃ karohi, sobbhe vā narake vā papāte vā papatā’’tiādiṃ (pārā. 172) sabbaṃ maraṇūpāyaṃ saṅgaṇhāti. Ettha ca narako (pārā. aṭṭha. 2.172) nāma tattha tattha phalantiyā bhūmiyā sayameva nibbattā mahādarī, yattha hatthīpi patanti, corāpi nilīyitvā tiṭṭhanti. Papātoti pabbatantare vā thalantare vā ekato chinno. Pāpakenāti lāmakena. Dujjīvitenāti dukkhabahulattā dukkhena jīvitena. Mataṃ te jīvitā seyyāti tava maraṇaṃ jīvitā sundarataraṃ. Cittamassa atthīti citto. Tathā mano. Iti-saddo ‘‘sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90) viya nidassane daṭṭhabbo yathāvuttassa buddhiyaṃ viparivattamānassa maraṇassa nidassanato. Tenevāha ‘‘mataṃ te jīvitā seyyo’’tiādi.
ននុ ចេត្ថ ‘‘មនោ’’តិ ឥទម្បិ អត្ថតោ ចិត្តមេវ, អថ កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ។ ចិត្តស្ស អត្ថទីបនត្ថំ វុត្តន្តិ នាយំ ចិត្តសទ្ទោ ‘‘ចិត្តសង្កប្បោ’’តិអាទីសុ (បារា. ១៧១) វិយ វិចិត្តាទិអត្ថោ, អថ ខោ វិញ្ញាណវចនោតិ តស្ស អត្ថទីបនត្ថំ វុត្តំ។ ឥមិនា បុនរុត្តិទោសាភាវំ ទស្សេតិ។ កថមេតំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តេនេវស្សា’’តិអាទិ។ ចិត្តោ នានាប្បការកោ សង្កប្បោ អស្សាតិ ចិត្តសង្កប្បោ។ វិចិត្តត្ថោ ហេត្ថ ចិត្តសទ្ទោ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកនិកាយម្បិ សមនុបស្សាមិ ឯវំ ចិត្តំ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, តិរច្ឆានគតា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១០០) វិយ។ តេនាហ ‘‘វិចិត្តសង្កប្បោ’’តិ។ ឯត្ថាបិ ឥតិសទ្ទោ អាហរិតព្ពោតិ ‘‘ចិត្តសង្កប្បោ’’តិ ឥមស្មិំ បទេបិ អធិការវសេន ឥតិសទ្ទោ អាហរិតព្ពោ។ ឥទញ្ហិ ‘‘ឥតិ ចិត្តសង្កប្បោ’’តិ ឯវំ អវុត្តម្បិ អធិការតោ វុត្តមេវ ហោតីតិ។ សង្កប្បោតិ ចេត្ថ ‘‘តក្កោ វិតក្កោ សង្កប្បោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៧) វិយ ន វិតក្កស្សេវ នាមំ, អថ ខោ តស្ស ច អញ្ញេសញ្ចាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សង្កប្បោតិ ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ សំវិទហនមត្តស្សាតិ សញ្ញាចេតនាវិតក្កសង្ខាតស្ស សព្ពស្ស សំវិទហនស្ស។ សាមញ្ញត្ថោ ហេត្ថ មត្តសទ្ទោ ‘‘ព្រាហ្មណមត្តំ ភោជេតី’’តិអាទីសុ វិយ។ តេនាហ ‘‘តញ្ច សំវិទហន’’ន្តិអាទិ។ ឥមិនា សំវិទហនំ នាមេត្ថ ន វិធានន្តិ ទស្សេតិ។ អធិប្បាយោ នាម វិតក្កោ។
Nanu cettha ‘‘mano’’ti idampi atthato cittameva, atha kasmā vuttanti āha ‘‘ettha cā’’tiādi. Cittassa atthadīpanatthaṃ vuttanti nāyaṃ cittasaddo ‘‘cittasaṅkappo’’tiādīsu (pārā. 171) viya vicittādiattho, atha kho viññāṇavacanoti tassa atthadīpanatthaṃ vuttaṃ. Iminā punaruttidosābhāvaṃ dasseti. Kathametaṃ viññāyatīti āha ‘‘tenevassā’’tiādi. Citto nānāppakārako saṅkappo assāti cittasaṅkappo. Vicittattho hettha cittasaddo ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.100) viya. Tenāha ‘‘vicittasaṅkappo’’ti. Etthāpi itisaddo āharitabboti ‘‘cittasaṅkappo’’ti imasmiṃ padepi adhikāravasena itisaddo āharitabbo. Idañhi ‘‘iti cittasaṅkappo’’ti evaṃ avuttampi adhikārato vuttameva hotīti. Saṅkappoti cettha ‘‘takko vitakko saṅkappo’’tiādīsu (dha. sa. 7) viya na vitakkasseva nāmaṃ, atha kho tassa ca aññesañcāti dassetuṃ ‘‘saṅkappoti cā’’tiādi āraddhaṃ. Saṃvidahanamattassāti saññācetanāvitakkasaṅkhātassa sabbassa saṃvidahanassa. Sāmaññattho hettha mattasaddo ‘‘brāhmaṇamattaṃ bhojetī’’tiādīsu viya. Tenāha ‘‘tañca saṃvidahana’’ntiādi. Iminā saṃvidahanaṃ nāmettha na vidhānanti dasseti. Adhippāyo nāma vitakko.
ឧច្ចាវចេន ការណេនាតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) មហន្តាមហន្តេន ឧបាយេន។ តត្ថ មរណវណ្ណសំវណ្ណនេ តាវ ជីវិតេ អាទីនវទស្សនវសេន អវចាការតា, មរណេ វណ្ណភណនវសេន ឧច្ចាការតា វេទិតព្ពា។ សមាទបនេ បន មុដ្ឋិជាណុនិប្បោថនាទីហិ មរណសមាទបនវសេន ឧច្ចាការតា, ឯកតោ ភុញ្ជន្តស្ស នខេ វិសំ បក្ខិបិត្វា មរណាទិសមាទបនវសេន អវចាការតា វេទិតព្ពា។
Uccāvacena kāraṇenāti (pārā. aṭṭha. 2.172) mahantāmahantena upāyena. Tattha maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇane tāva jīvite ādīnavadassanavasena avacākāratā, maraṇe vaṇṇabhaṇanavasena uccākāratā veditabbā. Samādapane pana muṭṭhijāṇunippothanādīhi maraṇasamādapanavasena uccākāratā, ekato bhuñjantassa nakhe visaṃ pakkhipitvā maraṇādisamādapanavasena avacākāratā veditabbā.
ឯវំ អសាធារណវិនិច្ឆយំ វត្វា ឥទានិ សាធារណវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘វេសាលិយ’’ន្តិអាទិមាហ។ ឱបាតក្ខណនាទីសុ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ សចេបិ ជាតបថវិំ ខណតិ, បាណាតិបាតស្ស បុព្ពបយោគត្តា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ។ មនុស្សវិគ្គហោ នាគសុបណ្ណាទិសទិសោ តិរច្ឆានគតោ តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហោ, យក្ខោ ច បេតោ ច តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហោ ច យក្ខបេតតិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហា, តេសំ។ ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ថុល្លច្ចយំ អតិទិសតិ។ ឥទានិ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិនា អបស្សេនសំវិធានាទីសុបិ យថាវុត្តអាបត្តិភេទំ អតិទិសតិ។ សព្ពត្ថាតិ អបស្សេនសំវិធានាទីសុ សព្ពេសុ បយោគេសុ។
Evaṃ asādhāraṇavinicchayaṃ vatvā idāni sādhāraṇavinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘vesāliya’’ntiādimāha. Opātakkhaṇanādīsu dukkaṭanti ettha sacepi jātapathaviṃ khaṇati, pāṇātipātassa pubbapayogattā payoge payoge dukkaṭaṃ. Manussaviggaho nāgasupaṇṇādisadiso tiracchānagato tiracchānagatamanussaviggaho, yakkho ca peto ca tiracchānagatamanussaviggaho ca yakkhapetatiracchānagatamanussaviggahā, tesaṃ. ‘‘Tathā’’ti iminā thullaccayaṃ atidisati. Idāni ‘‘iminānayenā’’tiādinā apassenasaṃvidhānādīsupi yathāvuttaāpattibhedaṃ atidisati. Sabbatthāti apassenasaṃvidhānādīsu sabbesu payogesu.
ឥទានិ អនាបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘អសញ្ចិច្ចា’’តិអាទិមាហ។ ឯត្ថ ច ‘‘អសញ្ចិច្ចា’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧៩) ឥទំ មរណសំវត្តនិកឧបក្កមស្ស អសល្លក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ , ‘‘អជានន្តស្សា’’តិ ឥទំ បន មរណសំវត្តនិកឧបករណស្ស អជាននំ សន្ធាយ, ‘‘នមរណាធិប្បាយស្សា’’តិ ឥទំ ឧបក្កមំ ជានន្តស្សាបិ មរណាធិប្បាយស្ស អភាវំ។ តេនាហ ‘‘អសញ្ចិច្ចា’’តិអាទិ។ អចេតេត្វាតិ អសល្លក្ខេត្វា, វិរជ្ឈិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។
Idāni anāpattiṃ dassetuṃ ‘‘asañciccā’’tiādimāha. Ettha ca ‘‘asañciccā’’ti (sārattha. ṭī. 2.179) idaṃ maraṇasaṃvattanikaupakkamassa asallakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ , ‘‘ajānantassā’’ti idaṃ pana maraṇasaṃvattanikaupakaraṇassa ajānanaṃ sandhāya, ‘‘namaraṇādhippāyassā’’ti idaṃ upakkamaṃ jānantassāpi maraṇādhippāyassa abhāvaṃ. Tenāha ‘‘asañciccā’’tiādi. Acetetvāti asallakkhetvā, virajjhitvāti vuttaṃ hoti.
មុសលុស្សាបនវត្ថុស្មិំ វិយាតិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភត្តគ្គេ អន្តរឃរេ អាសនំ បញ្ញបេន្តោ មុសលេ ឧស្សិតេ ឯកំ មុសលំ អគ្គហេសិ។ ទុតិយោ មុសលោ បរិបតិត្វា អញ្ញតរស្ស ទារកស្ស មត្ថកេ អវត្ថាសិ។ សោ កាលមកាសិ។ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិ…បេ.… កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខូតិ។ អសញ្ចិច្ច អហំ ភគវាតិ។ អនាបត្តិ ភិក្ខុ អសញ្ចិច្ចា’’តិ (បារា. ១៨០) ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ វិយ។
Musalussāpanavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro bhikkhu bhattagge antaraghare āsanaṃ paññapento musale ussite ekaṃ musalaṃ aggahesi. Dutiyo musalo paripatitvā aññatarassa dārakassa matthake avatthāsi. So kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Asañcicca ahaṃ bhagavāti. Anāpatti bhikkhu asañciccā’’ti (pārā. 180) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុស្មិំ វិយាតិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ វិសគតំ បិណ្ឌបាតំ លភិត្វា បដិក្កមនំ ហរិត្វា ភិក្ខូនំ អគ្គការិកំ អទាសិ។ តេ ភិក្ខូ កាលមកំសុ។ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិ…បេ.… កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខូតិ។ នាហំ ភគវា ជានាមីតិ។ អនាបត្តិ ភិក្ខុ អជានន្តស្សា’’តិ (បារា. ១៨១) ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ វិយ។
Visagatapiṇḍapātavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro piṇḍacāriko bhikkhu visagataṃ piṇḍapātaṃ labhitvā paṭikkamanaṃ haritvā bhikkhūnaṃ aggakārikaṃ adāsi. Te bhikkhū kālamakaṃsu. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Nāhaṃ bhagavā jānāmīti. Anāpatti bhikkhu ajānantassā’’ti (pārā. 181) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
ភេសជ្ជវត្ថុស្មិំ វិយាតិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរា វញ្ឈា ឥត្ថី កុលូបកំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច ‘‘ឥង្ឃាយ្យ ភេសជ្ជំ ជានាហិ, យេនាហំ វិជាយេយ្យ’ន្តិ។ ‘សុដ្ឋុ ភគិនី’តិ តស្សា ភេសជ្ជំ អទាសិ។ សា កាលមកាសិ។ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិ…បេ.… អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្ស, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ១៨៧) ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ វិយ។ ឥធ អាទិកម្មិកា អញ្ញមញ្ញំ ជីវិតា វោរោបិតភិក្ខូ, តេសំ អនាបត្តិ។ អវសេសានំ មរណវណ្ណសំវណ្ណនកាទីនំ អាបត្តិយេវ។
Bhesajjavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññatarā vañjhā itthī kulūpakaṃ bhikkhuṃ etadavoca ‘‘iṅghāyya bhesajjaṃ jānāhi, yenāhaṃ vijāyeyya’nti. ‘Suṭṭhu bhaginī’ti tassā bhesajjaṃ adāsi. Sā kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… anāpatti bhikkhu pārājikassa, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 187) imasmiṃ vatthusmiṃ viya. Idha ādikammikā aññamaññaṃ jīvitā voropitabhikkhū, tesaṃ anāpatti. Avasesānaṃ maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanakādīnaṃ āpattiyeva.
អថ កថំ ទុក្ខវេទនន្តិ, ននុ រាជានោ ចោរំ ទិស្វា ហសមានាបិ ‘‘គច្ឆថ, នំ ឃាតេថា’’តិ វទន្តីតិ? សច្ចំ ហសមានា វទន្តិ, សោ បន ហាសោ តេសំ អញ្ញវិសយោ, សន្និដ្ឋាបកចេតនា ទុក្ខសម្បយុត្តាវ។ វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘សចេបិ ហិ សិរិសយនំ អារុឡ្ហោ រជ្ជសម្បត្តិសុខមនុភវន្តោ រាជា ‘ចោរោ ទេវ អានីតោ’តិ វុត្តេ ‘គច្ឆថ នំ មារេថា’តិ ហសមានោ ភណតិ, ទោមនស្សចិត្តេនេវ ភណតីតិ វេទិតព្ពោ។ សុខវោកិណ្ណត្តា, បន អនុប្បពន្ធាភាវា ច ទុជ្ជានមេតំ បុថុជ្ជនេហី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៩)។
Atha kathaṃ dukkhavedananti, nanu rājāno coraṃ disvā hasamānāpi ‘‘gacchatha, naṃ ghātethā’’ti vadantīti? Saccaṃ hasamānā vadanti, so pana hāso tesaṃ aññavisayo, sanniṭṭhāpakacetanā dukkhasampayuttāva. Vuttañhetaṃ samantapāsādikāyaṃ ‘‘sacepi hi sirisayanaṃ āruḷho rajjasampattisukhamanubhavanto rājā ‘coro deva ānīto’ti vutte ‘gacchatha naṃ mārethā’ti hasamāno bhaṇati, domanassacitteneva bhaṇatīti veditabbo. Sukhavokiṇṇattā, pana anuppabandhābhāvā ca dujjānametaṃ puthujjanehī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.179).
តតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
