| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਕਙ੍ਖਾવਿਤਰਣੀ-ਪੁਰਾਣ-ਟੀਕਾ • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
੩. ਤਤਿਯਪਾਰਾਜਿਕવਣ੍ਣਨਾ
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
ਯਥਾ ਞਾਤਪਰਿਞ੍ਞਾ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਭਾવਜਾਨਨਮੇવ ‘‘ਇਦਂ ਰੂਪਂ, ਅਯਂ વੇਦਨਾ’’ਤਿ, ਤੀਰਣਪਰਿਞ੍ਞਾ ਪਨ ਧਮ੍ਮਸਭਾવੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਂ ‘‘ਰੂਪਂ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ વਾ’’ਤਿਆਦਿ, ਏવਮਿਧ ਸਦ੍ਧਿਂ ਚੇਤੇਤ੍વਾ ਏਕਤ੍ਤੇਨਾਪਿ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਭਾવਾ ‘‘ਜੀવਿਤਾ વੋਰੋਪੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਮਨੁਸ੍ਸવਿਗ੍ਗਹ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਕਾਨਂ વਸੇਨ ਸਬ੍ਬਸੁਖੁਮਅਤ੍ਤਭਾવਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਕਲਲਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਏਤ੍ਥ ਜੀવਿਤਾ વੋਰੋਪੇਨ੍ਤੋ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਤੋ વਿਯੋਜੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਖਣਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વੋਰੋਪੇਤੁਂ, ਸਨ੍ਤਤਿਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਾ ਅਦ੍ਧਾਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਾ ਸਕ੍ਕਾ। ਕਥਂ? ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਉਪਕ੍ਕਮੇ ਕਤੇ ਲਦ੍ਧੂਪਕ੍ਕਮਂ ਜੀવਿਤਦਸਕਂ ਨਿਰੁਜ੍ਝਮਾਨਂ ਦੁਬ੍ਬਲਸ੍ਸ ਪਰਿਹੀਨવੇਗਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ। ਸਨ੍ਤਤਿਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਯਥਾ ਦ੍વੇ ਤਯੋ ਜવਨવਾਰੇ ਜવਿਤ੍વਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਅਦ੍ਧਾਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਞ੍ਚ ਤਦਨੁਰੂਪਂ ਕਤ੍વਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਤਥਾ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ। ਤਤੋ ਸਨ੍ਤਤਿਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਾ ਅਦ੍ਧਾਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਾ ਯਥਾਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਕਾਲਂ ਅਪਤ੍વਾ ਅਨ੍ਤਰਾવ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ। ਏવਂ ਤਦੁਭਯਮ੍ਪਿ વੋਰੋਪੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਿਯੋਜੇਤਿ।
Yathā ñātapariññā dhammānaṃ sabhāvajānanameva ‘‘idaṃ rūpaṃ, ayaṃ vedanā’’ti, tīraṇapariññā pana dhammasabhāvena saddhiṃ aniccādivasena pavattamānaṃ ‘‘rūpaṃ aniccanti vā’’tiādi, evamidha saddhiṃ cetetvā ekattenāpi pāṇātipātābhāvā ‘‘jīvitā voropeyyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Manussaviggaha’’nti vuttattā gabbhaseyyakānaṃ vasena sabbasukhumaattabhāvato paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘kalalato paṭṭhāyā’’ti āha. Ettha jīvitā voropento paccuppannato viyojeti. Tattha khaṇapaccuppannaṃ na sakkā voropetuṃ, santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā sakkā. Kathaṃ? Tasmiñhi upakkame kate laddhūpakkamaṃ jīvitadasakaṃ nirujjhamānaṃ dubbalassa parihīnavegassa paccayo hoti. Santatipaccuppannaṃ yathā dve tayo javanavāre javitvā nirujjhati, addhāpaccuppannañca tadanurūpaṃ katvā nirujjhati, tathā paccayo hoti. Tato santatipaccuppannaṃ vā addhāpaccuppannaṃ vā yathāparicchinnakālaṃ apatvā antarāva nirujjhati. Evaṃ tadubhayampi voropetuṃ sakkā. Tasmā paccuppannaṃ viyojeti.
‘‘ਇਮਸ੍ਸ ਪਨਤ੍ਥਸ੍ਸਾ’’ਤਿ વੋਹਾਰવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਪਰਮਤ੍ਥવਸੇਨ ਆવਿਭਾવਤ੍ਥਂ ‘‘ਪਾਣੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਕਾਯવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਸਹਿਤਾਯ ਚੇਤਨਾਯ ਪਯੁਜ੍ਜਤੀਤਿ ਪਯੋਗੋ, ਕੋ ਸੋ? ਸਰੀਰੇ ਸਤ੍ਥਾਦੀਨਂ ਗਮਨਂ ਪਹਰਣਨ੍ਤਿ ਕਾਯવਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਸਹਿਤਾਯ ਚੇਤਨਾਯ ਪਰਸਰੀਰੇ ਸਤ੍ਥਪਾਤਨਂ। ਦੂਰੇ ਠਿਤਨ੍ਤਿ ਦੂਰੇ વਾ ਤਿਟ੍ਠਤੁ, ਸਮੀਪੇ વਾ। ਹਤ੍ਥਤੋ ਮੁਤ੍ਤੇਨ ਪਹਾਰੋ ਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗਿਯੋ। ਤਤ੍ਥਾਤਿ ਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗਿਯਪ੍ਪਯੋਗੇ। ਯੋ ਕੋਚਿ ਮਰਤੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਮਹਾਜਨਸਮੂਹੇ ਨ ਸਕ੍ਕਾ। ਯਸ੍ਸੂਪਰਿ ਸਰੋ ਪਤਤਿ, ਤਸ੍ਸੇવ ਜੀવਿਤਮਰਣਂ ਕਾਤੁਂ, ਨ ਯਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਜੀવਿਤਮਰਣਂ। ਆਣਾਪਨਨ੍ਤਿ વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਸਹਿਤਾਯ ਚੇਤਨਾਯ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥਸਾਧਨਂ। ਤੇਨੇવ ‘‘ਸਾવੇਤੁਕਾਮੋ ਨ ਸਾવੇਤੀ’’ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੫੪) વੁਤ੍ਤਂ। ਆਣਤ੍ਤਿਨਿਯਾਮਕਾਤਿ ਆਣਤ੍ਤਿਕਪ੍ਪਯੋਗਸਾਧਿਕਾ। ਏਤੇਸੁ ਹਿ ਅવਿਰਜ੍ਝਿਤੇਸੁ ਏવ ਆਣਤ੍ਤਿਪਯੋਗੋ ਹੋਤਿ, ਨ ਅਞ੍ਞਥਾ।
‘‘Imassa panatthassā’’ti vohāravasena vuttamatthaṃ paramatthavasena āvibhāvatthaṃ ‘‘pāṇo veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Kāyaviññattisahitāya cetanāya payujjatīti payogo, ko so? Sarīre satthādīnaṃ gamanaṃ paharaṇanti kāyavacīviññattisahitāya cetanāya parasarīre satthapātanaṃ. Dūre ṭhitanti dūre vā tiṭṭhatu, samīpe vā. Hatthato muttena pahāro nissaggiyo. Tatthāti nissaggiyappayoge. Yo koci maratūti ettha mahājanasamūhe na sakkā. Yassūpari saro patati, tasseva jīvitamaraṇaṃ kātuṃ, na yassa kassaci jīvitamaraṇaṃ. Āṇāpananti vacīviññattisahitāya cetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Teneva ‘‘sāvetukāmo na sāvetī’’ti (pārā. 54) vuttaṃ. Āṇattiniyāmakāti āṇattikappayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesu eva āṇattipayogo hoti, na aññathā.
ਰੂਪੂਪਹਾਰੋਤਿ ਏਤ੍ਥ –
Rūpūpahāroti ettha –
‘‘ਮਮਾਲਾਭੇਨ ਏਸਿਤ੍ਥੀ, ਮਰਤੂ’’ਤਿ ਸਮੀਪਗੋ।
‘‘Mamālābhena esitthī, maratū’’ti samīpago;
ਦੁਟ੍ਠਚਿਤ੍ਤੋ ਸਚੇ ਯਾਤਿ, ਹੋਤਿ ਸੋ ਇਤ੍ਥਿਮਾਰਕੋ॥
Duṭṭhacitto sace yāti, hoti so itthimārako.
ਭਿਕ੍ਖਤ੍ਥਾਯ ਸਚੇ ਯਾਤਿ, ਜਾਨਨ੍ਤੋਪਿ ਨ ਮਾਰਕੋ।
Bhikkhatthāya sace yāti, jānantopi na mārako;
ਅਨਤ੍ਥਿਕੋ ਹਿ ਸੋ ਤਸ੍ਸਾ, ਮਰਣੇਨ ਉਪੇਕ੍ਖਕੋ॥
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
વਿਯੋਗੇਨ ਚ ਮੇ ਜਾਯਾ, ਜਨਨੀ ਚ ਨ ਜੀવਤਿ।
Viyogena ca me jāyā, jananī ca na jīvati;
ਇਤਿ ਜਾਨਂ વਿਯੁਞ੍ਜਨ੍ਤੋ, ਤਦਤ੍ਥਿਕੋ ਹੋਤਿ ਮਾਰਕੋ॥
Iti jānaṃ viyuñjanto, tadatthiko hoti mārako.
ਪਬ੍ਬਜ੍ਜਾਦਿਨਿਮਿਤ੍ਤਞ੍ਚੇ, ਯਾਤਿ ਜਾਨਂ ਨ ਮਾਰਕੋ।
Pabbajjādinimittañce, yāti jānaṃ na mārako;
ਅਨਤ੍ਥਿਕੋ ਹਿ ਸੋ ਤਸ੍ਸਾ, ਮਰਣੇਨ ਉਪੇਕ੍ਖਕੋ॥
Anatthiko hi so tassā, maraṇena upekkhako.
ਹਾਰਕਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਭੇਦਤੋ ਅਤ੍ਥਂ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤ੍વਾ ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਏਕਮੇવਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਤ੍ਥਞ੍ਚ ਤਂ ਹਾਰਕਞ੍ਚਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤੇਨ ਥਾવਰਪ੍ਪਯੋਗਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਦੀਸੁ ਪਯੋਗੇਸੁ। ‘‘ਇਤਿ ਚਿਤ੍ਤਮਨੋ’’ਤਿ ਉਦ੍ਧਰਿਤ੍વਾਪਿ ਇਤਿਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਨ ਤਾવ વੁਤ੍ਤੋ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਨ વੁਤ੍ਤੋ, ਅਧਿਕਾਰવਸੇਨ ਪਨ ਆਗਤਂ ਇਤਿਸਦ੍ਦਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਇਤਿ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਮਰਣਸਞ੍ਞੀ ਮਰਣਚੇਤਨੋ ਮਰਣਾਧਿਪ੍ਪਾਯੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਮਰਣਂਯੇવ વਕ੍ਖਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਨਯੇਨਾਤਿ ਛਪ੍ਪਯੋਗવਸੇਨ। ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗਿਯਪ੍ਪਯੋਗੇਸੁ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਪਕਚੇਤਨਾਯ ਸਤ੍ਤਮਾਯ ਸਹ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਕਾਯવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਆਣਤ੍ਤਿਕੇ ਪਨ ਸਤ੍ਤਹਿਪਿ ਚੇਤਨਾਹਿ ਸਹ વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਸਮ੍ਭવਤੋ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਸਦ੍ਦਾ ਏਕਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਏਕੇਕਕ੍ਖਰਭਾવਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਯਤ੍ਤਕੇਹਿ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ વਿਞ੍ਞਾਪੇਨ੍ਤਿ, ਤਦવਸਾਨਕ੍ਖਰਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾਯ ਸਤ੍ਤਮਚੇਤਨਾਯ ਸਹਜਾਤવਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਆਣਤ੍ਤਿਕਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Hārakasaddassa bhedato atthaṃ vitthāretvā ubhayampi ekamevāti dassetuṃ ‘‘satthañca taṃ hārakañcā’’tiādi vuttaṃ. Etena thāvarappayogaṃ dasseti sāhatthikādīsu payogesu. ‘‘Iti cittamano’’ti uddharitvāpi itisaddassa attho na tāva vutto. Kiñcāpi na vutto, adhikāravasena pana āgataṃ itisaddaṃ yojetvā iti cittasaṅkappoti ettha ‘‘maraṇasaññī maraṇacetano maraṇādhippāyo’’ti vuttattā maraṇaṃyeva vakkhatīti veditabbo. Vuttanayenāti chappayogavasena. Sāhatthikanissaggiyappayogesu sanniṭṭhāpakacetanāya sattamāya saha uppannakāyaviññattiyā sāhatthikatā veditabbā. Āṇattike pana sattahipi cetanāhi saha vacīviññattisambhavato satta satta saddā ekato hutvā ekekakkharabhāvaṃ gantvā yattakehi akkharehi attano adhippāyaṃ viññāpenti, tadavasānakkharasamuṭṭhāpikāya sattamacetanāya sahajātavacīviññattiyā āṇattikatā veditabbā.
ਤਤਿਯਪਾਰਾਜਿਕવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
