| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
३. ततियपीठविमानवण्णना
3. Tatiyapīṭhavimānavaṇṇanā
पीठं ते सोवण्णमयन्ति ततियपीठविमानं। तस्स वत्थु राजगहे समुट्ठितं। अञ्ञतरो किर खीणासवत्थेरो राजगहे पिण्डाय चरित्वा भत्तं गहेत्वा उपकट्ठे काले भत्तकिच्चं कातुकामो एकं विवटद्वारगेहं उपसङ्कमि। तस्मिं पन गेहे गेहसामिनी इत्थी सद्धा पसन्ना थेरस्स आकारं सल्लक्खेत्वा ‘‘एथ, भन्ते, इध निसीदित्वा भत्तकिच्चं करोथा’’ति अत्तनो भद्दपीठं पञ्ञापेत्वा उपरि पीतवत्थं अत्थरित्वा निरपेक्खपरिच्चागवसेन अदासि, ‘‘इदं मे पुञ्ञं आयतिं सोवण्णपीठपटिलाभाय होतू’’ति पत्थनञ्च पट्ठपेसि। अथ थेरे तत्थ निसीदित्वा भत्तकिच्चं कत्वा पत्तं धोवित्वा उट्ठाय गच्छन्ते ‘‘भन्ते, इदमासनं तुम्हाकंयेव परिच्चत्तं, मय्हं अनुग्गहत्थं परिभुञ्जथा’’ति आह। थेरो तस्सा अनुकम्पाय तं पीठं सम्पटिच्छित्वा सङ्घस्स दापेसि। सा अपरेन समयेन अञ्ञतरेन रोगेन फुट्ठा कालं कत्वा तावतिंसभवने निब्बत्तीतिआदि सब्बं पठमविमानवण्णनायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। तेन वुत्तं –
Pīṭhaṃ te sovaṇṇamayanti tatiyapīṭhavimānaṃ. Tassa vatthu rājagahe samuṭṭhitaṃ. Aññataro kira khīṇāsavatthero rājagahe piṇḍāya caritvā bhattaṃ gahetvā upakaṭṭhe kāle bhattakiccaṃ kātukāmo ekaṃ vivaṭadvāragehaṃ upasaṅkami. Tasmiṃ pana gehe gehasāminī itthī saddhā pasannā therassa ākāraṃ sallakkhetvā ‘‘etha, bhante, idha nisīditvā bhattakiccaṃ karothā’’ti attano bhaddapīṭhaṃ paññāpetvā upari pītavatthaṃ attharitvā nirapekkhapariccāgavasena adāsi, ‘‘idaṃ me puññaṃ āyatiṃ sovaṇṇapīṭhapaṭilābhāya hotū’’ti patthanañca paṭṭhapesi. Atha there tattha nisīditvā bhattakiccaṃ katvā pattaṃ dhovitvā uṭṭhāya gacchante ‘‘bhante, idamāsanaṃ tumhākaṃyeva pariccattaṃ, mayhaṃ anuggahatthaṃ paribhuñjathā’’ti āha. Thero tassā anukampāya taṃ pīṭhaṃ sampaṭicchitvā saṅghassa dāpesi. Sā aparena samayena aññatarena rogena phuṭṭhā kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane nibbattītiādi sabbaṃ paṭhamavimānavaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Tena vuttaṃ –
१५.
15.
‘‘पीठं ते सोवण्णमयं उळारं, मनोजवं गच्छति येनकामं।
‘‘Pīṭhaṃ te sovaṇṇamayaṃ uḷāraṃ, manojavaṃ gacchati yenakāmaṃ;
अलङ्कते मल्यधरे सुवत्थे,ओभाससि विज्जुरिवब्भकूटं॥
Alaṅkate malyadhare suvatthe,obhāsasi vijjurivabbhakūṭaṃ.
१६.
16.
‘‘केन तेतादिसो वण्णो, केन ते इध मिज्झति।
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
१७.
17.
‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे, मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve, manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा, वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti.
१८.
18.
‘‘सा देवता अत्तमना, मोग्गल्लानेन पुच्छिता।
‘‘Sā devatā attamanā, moggallānena pucchitā;
पञ्हं पुट्ठा वियाकासि, यस्स कम्मस्सिदं फलं’’॥
Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, yassa kammassidaṃ phalaṃ’’.
१९.
19.
‘‘अप्पस्स कम्मस्स फलं ममेदं, येनम्हि एवं जलितानुभावा।
‘‘Appassa kammassa phalaṃ mamedaṃ, yenamhi evaṃ jalitānubhāvā;
अहं मनुस्सेसु मनुस्सभूता, पुरिमाय जातिया मनुस्सलोके॥
Ahaṃ manussesu manussabhūtā, purimāya jātiyā manussaloke.
२०.
20.
‘‘अद्दसं विरजं भिक्खुं, विप्पसन्नमनाविलं।
‘‘Addasaṃ virajaṃ bhikkhuṃ, vippasannamanāvilaṃ;
तस्स अदासहं पीठं, पसन्ना सेहि पाणिभि॥
Tassa adāsahaṃ pīṭhaṃ, pasannā sehi pāṇibhi.
२१.
21.
‘‘तेन मेतादिसो वण्णो, तेन मे इध मिज्झति।
‘‘Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati;
उप्पज्जन्ती च मे भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjantī ca me bhogā, ye keci manaso piyā.
२२.
22.
‘‘अक्खामि ते भिक्खु महानुभाव, मनुस्सभूता यमकासि पुञ्ञं।
‘‘Akkhāmi te bhikkhu mahānubhāva, manussabhūtā yamakāsi puññaṃ;
तेनम्हि एवं जलितानुभावा, वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti.
१९. यञ्च पन पञ्चमगाथायं पुरिमाय जातिया मनुस्सलोकेतिआदि, एत्थ जाति-सद्दो अत्थेव सङ्खतलक्खणे ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’तिआदीसु (धातु॰ ७१)। अत्थि निकाये ‘‘निगण्ठा नाम समणजाती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.७१)। अत्थि पटिसन्धियं ‘‘यं मातुकुच्छिस्मिं पठमं चित्तं उप्पन्नं, पठमं विञ्ञाणं पातुभूतं, तदुपादाय सावस्स जाती’’तिआदीसु (महाव॰ १२४)। अत्थि कुले ‘‘अक्खित्तो अनुपकुट्ठो जातिवादेना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.३०३)। अत्थि पसुतियं ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७)। अत्थि भवे ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२४४; म॰ नि॰ १.५३)। इधापि भवे एव दट्ठब्बो। तस्मा पुरिमाय जातिया पुरिमस्मिं भवे अनन्तरातीते पुरिमे अत्तभावेति अत्थो। भुम्मत्थे हिदं करणवचनं। मनुस्सलोकेति मनुस्सलोकभवे, राजगहं सन्धाय वदति। ओकासलोको हि इध अधिप्पेतो, सत्तलोको पन ‘‘मनुस्सेसू’’ति इमिना वुत्तोयेव।
19. Yañca pana pañcamagāthāyaṃ purimāya jātiyā manussaloketiādi, ettha jāti-saddo attheva saṅkhatalakkhaṇe ‘‘jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’tiādīsu (dhātu. 71). Atthi nikāye ‘‘nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’tiādīsu (a. ni. 3.71). Atthi paṭisandhiyaṃ ‘‘yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’tiādīsu (mahāva. 124). Atthi kule ‘‘akkhitto anupakuṭṭho jātivādenā’’tiādīsu (dī. ni. 1.303). Atthi pasutiyaṃ ‘‘sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’tiādīsu (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207). Atthi bhave ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’tiādīsu (dī. ni. 1.244; ma. ni. 1.53). Idhāpi bhave eva daṭṭhabbo. Tasmā purimāya jātiyā purimasmiṃ bhave anantarātīte purime attabhāveti attho. Bhummatthe hidaṃ karaṇavacanaṃ. Manussaloketi manussalokabhave, rājagahaṃ sandhāya vadati. Okāsaloko hi idha adhippeto, sattaloko pana ‘‘manussesū’’ti iminā vuttoyeva.
२०. अद्दसन्ति अद्दक्खिं। विरजन्ति विगतरागादिरजत्ता विरजं। भिक्खुन्ति भिन्नकिलेसत्ता भिक्खुं, सब्बसो किलेसकालुस्सियाभावेन विप्पसन्नचित्तताय विप्पसन्नं, अनाविलसङ्कप्पताय अनाविलं। पुरिमं पुरिमञ्चेत्थ पदं पच्छिमस्स पच्छिमस्स कारणवचनं, विगतरागादिरजत्ता भिन्नकिलेसताय भिक्खुं, भिन्नकिलेसत्ता किलेसकालुस्सियाभावेन विप्पसन्नं, विप्पसन्नमनत्ता अनाविलन्ति। पच्छिमं पच्छिमं वा पदं पुरिमस्स पुरिमस्स कारणवचनं, विरजं भिक्खुगुणयोगतो। भिन्नकिलेसो हि भिक्खु। भिक्खुं विप्पसन्नभावतो। किलेसकालुस्सियाभावेन विप्पसन्नमानसो हि भिक्खु। विप्पसन्नं अनाविलसङ्कप्पभावतोति । रागरजाभावेन वा ‘‘विरज’’न्ति वुत्तं, दोसकालुस्सियाभावेन ‘‘विप्पसन्न’’न्ति, मोहब्याकुलाभावेन ‘‘अनाविल’’न्ति। एवंभूतो परमत्थतो भिक्खु नाम होतीति ‘‘भिक्खु’’न्ति वुत्तं। अदासहन्ति अदासिं अहं। पीठन्ति तदा मम सन्तिके विज्जमानं भद्दपीठं। पसन्नाति कम्मफलसद्धाय रतनत्तयसद्धाय च पसन्नचित्ता। सेहि पाणिभीति अञ्ञं अनाणापेत्वा अत्तनो हत्थेहि उपनीय पीठं पञ्ञापेत्वा अदासिन्ति अत्थो।
20.Addasanti addakkhiṃ. Virajanti vigatarāgādirajattā virajaṃ. Bhikkhunti bhinnakilesattā bhikkhuṃ, sabbaso kilesakālussiyābhāvena vippasannacittatāya vippasannaṃ, anāvilasaṅkappatāya anāvilaṃ. Purimaṃ purimañcettha padaṃ pacchimassa pacchimassa kāraṇavacanaṃ, vigatarāgādirajattā bhinnakilesatāya bhikkhuṃ, bhinnakilesattā kilesakālussiyābhāvena vippasannaṃ, vippasannamanattā anāvilanti. Pacchimaṃ pacchimaṃ vā padaṃ purimassa purimassa kāraṇavacanaṃ, virajaṃ bhikkhuguṇayogato. Bhinnakileso hi bhikkhu. Bhikkhuṃ vippasannabhāvato. Kilesakālussiyābhāvena vippasannamānaso hi bhikkhu. Vippasannaṃ anāvilasaṅkappabhāvatoti . Rāgarajābhāvena vā ‘‘viraja’’nti vuttaṃ, dosakālussiyābhāvena ‘‘vippasanna’’nti, mohabyākulābhāvena ‘‘anāvila’’nti. Evaṃbhūto paramatthato bhikkhu nāma hotīti ‘‘bhikkhu’’nti vuttaṃ. Adāsahanti adāsiṃ ahaṃ. Pīṭhanti tadā mama santike vijjamānaṃ bhaddapīṭhaṃ. Pasannāti kammaphalasaddhāya ratanattayasaddhāya ca pasannacittā. Sehi pāṇibhīti aññaṃ anāṇāpetvā attano hatthehi upanīya pīṭhaṃ paññāpetvā adāsinti attho.
एत्थ च ‘‘विरजं भिक्खुं विप्पसन्नमनाविल’’न्ति इमिना खेत्तसम्पत्तिं दस्सेति, ‘‘पसन्ना’’ति इमिना चित्तसम्पत्तिं, ‘‘सेहि पाणिभी’’ति इमिना पयोगसम्पत्तिं। तथा ‘‘पसन्ना’’ति इमिना सक्कच्चदानं अनुपहच्चदानन्ति च इमे द्वे दानगुणा दस्सिता, ‘‘सेहि पाणिभी’’ति इमिना सहत्थेन दानं अनुपविद्धदानन्ति इमे द्वे दानगुणा दस्सिता, पीतवत्थस्स अत्थरणेन निसीदनकालञ्ञुताय चित्तिं कत्वा दानं कालेन दानन्ति इमे द्वे दानगुणा दस्सिताति वेदितब्बा। सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Ettha ca ‘‘virajaṃ bhikkhuṃ vippasannamanāvila’’nti iminā khettasampattiṃ dasseti, ‘‘pasannā’’ti iminā cittasampattiṃ, ‘‘sehi pāṇibhī’’ti iminā payogasampattiṃ. Tathā ‘‘pasannā’’ti iminā sakkaccadānaṃ anupahaccadānanti ca ime dve dānaguṇā dassitā, ‘‘sehi pāṇibhī’’ti iminā sahatthena dānaṃ anupaviddhadānanti ime dve dānaguṇā dassitā, pītavatthassa attharaṇena nisīdanakālaññutāya cittiṃ katvā dānaṃ kālena dānanti ime dve dānaguṇā dassitāti veditabbā. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.
ततियपीठविमानवण्णना निट्ठिता।
Tatiyapīṭhavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ३. ततियपीठविमानवत्थु • 3. Tatiyapīṭhavimānavatthu
