| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
ततियसङ्गीतिकथा
Tatiyasaṅgītikathā
तिस्सोपि खो महाब्रह्मा ब्रह्मलोकतो चवित्वा मोग्गलिब्राह्मणस्स गेहे पटिसन्धिं अग्गहेसि। सिग्गवत्थेरोपि तस्स पटिसन्धिग्गहणतो पभुति सत्त वस्सानि ब्राह्मणस्स गेहं पिण्डाय पाविसि। एकदिवसम्पि उळुङ्कमत्तं वा यागुं कटच्छुमत्तं वा भत्तं नालत्थ। सत्तन्नं पन वस्सानं अच्चयेन एकदिवसं ‘‘अतिच्छथ, भन्ते’’ति वचनमत्तं अलत्थ। तंदिवसमेव ब्राह्मणोपि बहिद्धा किञ्चि करणीयं कत्वा आगच्छन्तो पटिपथे थेरं दिस्वा, ‘‘भो पब्बजित, अम्हाकं गेहं अगमित्था’’ति आह। ‘‘आम, ब्राह्मण, अगमिम्हा’’ति। ‘‘अपि किञ्चि लभित्था’’ति? ‘‘आम, ब्राह्मण, लभिम्हा’’ति। सो गेहं गन्त्वा पुच्छि – ‘‘तस्स पब्बजितस्स किञ्चि अदत्था’’ति? ‘‘न किञ्चि अदम्हा’’ति। ब्राह्मणो दुतियदिवसे घरद्वारेयेव निसीदि ‘‘अज्ज पब्बजितं मुसावादेन निग्गहेस्सामी’’ति। थेरो दुतियदिवसे ब्राह्मणस्स घरद्वारं सम्पत्तो। ब्राह्मणो थेरं दिस्वाव एवमाह – ‘‘तुम्हे हिय्यो अम्हाकं गेहे किञ्चि अलद्धायेव ‘लभिम्हा’ति अवोचुत्थ। वट्टति नु खो तुम्हाकं मुसावादो’’ति! थेरो आह – ‘‘मयं, ब्राह्मण, तुम्हाकं गेहे सत्त वस्सानि ‘अतिच्छथा’ति वचनमत्तम्पि अलभित्वा हिय्यो ‘अतिच्छथा’ति वचनमत्तं लभिम्ह; अथेतं पटिसन्थारं उपादाय एवमवोचुम्हा’’ति।
Tissopi kho mahābrahmā brahmalokato cavitvā moggalibrāhmaṇassa gehe paṭisandhiṃ aggahesi. Siggavattheropi tassa paṭisandhiggahaṇato pabhuti satta vassāni brāhmaṇassa gehaṃ piṇḍāya pāvisi. Ekadivasampi uḷuṅkamattaṃ vā yāguṃ kaṭacchumattaṃ vā bhattaṃ nālattha. Sattannaṃ pana vassānaṃ accayena ekadivasaṃ ‘‘aticchatha, bhante’’ti vacanamattaṃ alattha. Taṃdivasameva brāhmaṇopi bahiddhā kiñci karaṇīyaṃ katvā āgacchanto paṭipathe theraṃ disvā, ‘‘bho pabbajita, amhākaṃ gehaṃ agamitthā’’ti āha. ‘‘Āma, brāhmaṇa, agamimhā’’ti. ‘‘Api kiñci labhitthā’’ti? ‘‘Āma, brāhmaṇa, labhimhā’’ti. So gehaṃ gantvā pucchi – ‘‘tassa pabbajitassa kiñci adatthā’’ti? ‘‘Na kiñci adamhā’’ti. Brāhmaṇo dutiyadivase gharadvāreyeva nisīdi ‘‘ajja pabbajitaṃ musāvādena niggahessāmī’’ti. Thero dutiyadivase brāhmaṇassa gharadvāraṃ sampatto. Brāhmaṇo theraṃ disvāva evamāha – ‘‘tumhe hiyyo amhākaṃ gehe kiñci aladdhāyeva ‘labhimhā’ti avocuttha. Vaṭṭati nu kho tumhākaṃ musāvādo’’ti! Thero āha – ‘‘mayaṃ, brāhmaṇa, tumhākaṃ gehe satta vassāni ‘aticchathā’ti vacanamattampi alabhitvā hiyyo ‘aticchathā’ti vacanamattaṃ labhimha; athetaṃ paṭisanthāraṃ upādāya evamavocumhā’’ti.
ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘इमे पटिसन्थारमत्तम्पि लभित्वा ‘लभिम्हा’ति पसंसन्ति, अञ्ञं किञ्चि खादनीयं भोजनीयं लभित्वा कस्मा न पसंसन्ती’’ति पसीदित्वा अत्तनो अत्थाय पटियादितभत्ततो कटच्छुमत्तं भिक्खं तदुपियञ्च ब्यञ्जनं दापेत्वा ‘‘इमं भिक्खं सब्बकालं तुम्हे लभिस्सथा’’ति आह । सो पुनदिवसतो पभुति उपसङ्कमन्तस्स थेरस्स उपसमं दिस्वा भिय्योसोमत्ताय पसीदित्वा थेरं निच्चकालं अत्तनो घरे भत्तविस्सग्गकरणत्थाय याचि। थेरो अधिवासेत्वा दिवसे दिवसे भत्तकिच्चं कत्वा गच्छन्तो थोकं थोकं बुद्धवचनं कथेत्वा गच्छति। सोपि खो माणवको सोळसवस्सुद्देसिकोयेव तिण्णं वेदानं पारगू अहोसि। ब्रह्मलोकतो आगतसुद्धसत्तस्स आसने वा सयने वा अञ्ञो कोचि निसज्जिता वा निपज्जिता वा नत्थि। सो यदा आचरियघरं गच्छति, तदास्स मञ्चपीठं सेतेन वत्थेन पटिच्छादेत्वा लग्गेत्वा ठपेन्ति। थेरो चिन्तेसि – ‘‘समयो दानि माणवकं पब्बाजेतुं, चिरञ्च मे इधागच्छन्तस्स, न च काचि माणवकेन सद्धिं कथा उप्पज्जति। हन्द दानि इमिना उपायेन पल्लङ्कं निस्साय उप्पज्जिस्सती’’ति गेहं गन्त्वा यथा तस्मिं गेहे ठपेत्वा माणवकस्स पल्लङ्कं अञ्ञं न किञ्चि आसनं दिस्सति तथा अधिट्ठासि। ब्राह्मणस्स गेहजनो थेरं दिस्वा अञ्ञं किञ्चि आसनं अपस्सन्तो माणवकस्स पल्लङ्कं अत्थरित्वा थेरस्स अदासि। निसीदि थेरो पल्लङ्के। माणवकोपि खो तङ्खणञ्ञेव आचरियघरा आगम्म थेरं अत्तनो पल्लङ्के निसिन्नं दिस्वा कुपितो अनत्तमनो ‘‘को मम पल्लङ्कं समणस्स पञ्ञपेसी’’ति आह।
Brāhmaṇo cintesi – ‘‘ime paṭisanthāramattampi labhitvā ‘labhimhā’ti pasaṃsanti, aññaṃ kiñci khādanīyaṃ bhojanīyaṃ labhitvā kasmā na pasaṃsantī’’ti pasīditvā attano atthāya paṭiyāditabhattato kaṭacchumattaṃ bhikkhaṃ tadupiyañca byañjanaṃ dāpetvā ‘‘imaṃ bhikkhaṃ sabbakālaṃ tumhe labhissathā’’ti āha . So punadivasato pabhuti upasaṅkamantassa therassa upasamaṃ disvā bhiyyosomattāya pasīditvā theraṃ niccakālaṃ attano ghare bhattavissaggakaraṇatthāya yāci. Thero adhivāsetvā divase divase bhattakiccaṃ katvā gacchanto thokaṃ thokaṃ buddhavacanaṃ kathetvā gacchati. Sopi kho māṇavako soḷasavassuddesikoyeva tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū ahosi. Brahmalokato āgatasuddhasattassa āsane vā sayane vā añño koci nisajjitā vā nipajjitā vā natthi. So yadā ācariyagharaṃ gacchati, tadāssa mañcapīṭhaṃ setena vatthena paṭicchādetvā laggetvā ṭhapenti. Thero cintesi – ‘‘samayo dāni māṇavakaṃ pabbājetuṃ, cirañca me idhāgacchantassa, na ca kāci māṇavakena saddhiṃ kathā uppajjati. Handa dāni iminā upāyena pallaṅkaṃ nissāya uppajjissatī’’ti gehaṃ gantvā yathā tasmiṃ gehe ṭhapetvā māṇavakassa pallaṅkaṃ aññaṃ na kiñci āsanaṃ dissati tathā adhiṭṭhāsi. Brāhmaṇassa gehajano theraṃ disvā aññaṃ kiñci āsanaṃ apassanto māṇavakassa pallaṅkaṃ attharitvā therassa adāsi. Nisīdi thero pallaṅke. Māṇavakopi kho taṅkhaṇaññeva ācariyagharā āgamma theraṃ attano pallaṅke nisinnaṃ disvā kupito anattamano ‘‘ko mama pallaṅkaṃ samaṇassa paññapesī’’ti āha.
थेरो भत्तकिच्चं कत्वा वूपसन्ते माणवकस्स चण्डिक्कभावे एवमाह – ‘‘किं पन त्वं, माणवक, किञ्चि मन्तं जानासी’’ति? माणवको ‘‘भो पब्बजित, मयि दानि मन्ते अजानन्ते अञ्ञे के जानिस्सन्ती’’ति वत्वा, थेरं पुच्छि – ‘‘तुम्हे पन मन्तं जानाथा’’ति? ‘‘पुच्छ, माणवक, पुच्छित्वा सक्का जानितु’’न्ति। अथ खो माणवको तीसु वेदेसु सनिघण्डुकेटुभेसु साक्खरप्पभेदेसु इतिहासपञ्चमेसु यानि यानि गण्ठिट्ठानानि, येसं येसं नयं नेव अत्तना पस्सति नापिस्स आचरियो अद्दस, तेसु तेसु थेरं पुच्छि। थेरो ‘‘पकतियापि तिण्णं वेदानं पारगू, इदानि पन पटिसम्भिदाप्पत्तो, तेनस्स नत्थि तेसं पञ्हानं विस्सज्जने भारो’’ति तावदेव ते पञ्हे विस्सज्जेत्वा माणवकं आह – ‘‘माणवक, अहं तया बहुं पुच्छितो; अहम्पि दानि तं एकं पञ्हं पुच्छामि, ब्याकरिस्ससि मे’’ति? ‘‘आम, भो पब्बजित, पुच्छ ब्याकरिस्सामी’’ति। थेरो चित्तयमके इमं पञ्हं पुच्छि –
Thero bhattakiccaṃ katvā vūpasante māṇavakassa caṇḍikkabhāve evamāha – ‘‘kiṃ pana tvaṃ, māṇavaka, kiñci mantaṃ jānāsī’’ti? Māṇavako ‘‘bho pabbajita, mayi dāni mante ajānante aññe ke jānissantī’’ti vatvā, theraṃ pucchi – ‘‘tumhe pana mantaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Puccha, māṇavaka, pucchitvā sakkā jānitu’’nti. Atha kho māṇavako tīsu vedesu sanighaṇḍukeṭubhesu sākkharappabhedesu itihāsapañcamesu yāni yāni gaṇṭhiṭṭhānāni, yesaṃ yesaṃ nayaṃ neva attanā passati nāpissa ācariyo addasa, tesu tesu theraṃ pucchi. Thero ‘‘pakatiyāpi tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū, idāni pana paṭisambhidāppatto, tenassa natthi tesaṃ pañhānaṃ vissajjane bhāro’’ti tāvadeva te pañhe vissajjetvā māṇavakaṃ āha – ‘‘māṇavaka, ahaṃ tayā bahuṃ pucchito; ahampi dāni taṃ ekaṃ pañhaṃ pucchāmi, byākarissasi me’’ti? ‘‘Āma, bho pabbajita, puccha byākarissāmī’’ti. Thero cittayamake imaṃ pañhaṃ pucchi –
‘‘यस्स चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झति तस्स चित्तं निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सति; यस्स वा पन चित्तं निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सति तस्स चित्तं उप्पज्जति न निरुज्झती’’ति?
‘‘Yassa cittaṃ uppajjati na nirujjhati tassa cittaṃ nirujjhissati nuppajjissati; yassa vā pana cittaṃ nirujjhissati nuppajjissati tassa cittaṃ uppajjati na nirujjhatī’’ti?
माणवो उद्धं वा अधो वा हरितुं असक्कोन्तो ‘‘किं नाम, भो पब्बजित, इद’’न्ति आह। ‘‘बुद्धमन्तो नामायं, माणवा’’ति। ‘‘सक्का पनायं, भो, मय्हम्पि दातु’’न्ति। ‘‘सक्का माणव, अम्हेहि गहितपब्बज्जं गण्हन्तस्स दातु’’न्ति। ततो माणवो मातापितरो उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘अयं पब्बजितो बुद्धमन्तं नाम जानाति, न च अत्तनो सन्तिके अपब्बजितस्स देति, अहं एतस्स सन्तिके पब्बजित्वा मन्तं उग्गण्हिस्सामी’’ति।
Māṇavo uddhaṃ vā adho vā harituṃ asakkonto ‘‘kiṃ nāma, bho pabbajita, ida’’nti āha. ‘‘Buddhamanto nāmāyaṃ, māṇavā’’ti. ‘‘Sakkā panāyaṃ, bho, mayhampi dātu’’nti. ‘‘Sakkā māṇava, amhehi gahitapabbajjaṃ gaṇhantassa dātu’’nti. Tato māṇavo mātāpitaro upasaṅkamitvā āha – ‘‘ayaṃ pabbajito buddhamantaṃ nāma jānāti, na ca attano santike apabbajitassa deti, ahaṃ etassa santike pabbajitvā mantaṃ uggaṇhissāmī’’ti.
अथस्स मातापितरो ‘‘पब्बजित्वापि नो पुत्तो मन्ते गण्हतु, गहेत्वा पुनागमिस्सती’’ति मञ्ञमाना ‘‘उग्गण्ह, पुत्ता’’ति अनुजानिंसु। थेरो दारकं पब्बाजेत्वा द्वत्तिंसाकारकम्मट्ठानं ताव आचिक्खि। सो तत्थ परिकम्मं करोन्तो नचिरस्सेव सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ततो थेरो चिन्तेसि – ‘‘सामणेरो सोतापत्तिफले पतिट्ठितो, अभब्बो दानि सासनतो निवत्तितुं। सचे पनस्साहं कम्मट्ठानं वड्ढेत्वा कथेय्यं, अरहत्तं पापुणेय्य, अप्पोस्सुक्को भवेय्य बुद्धवचनं गहेतुं, समयो दानि नं चण्डवज्जित्थेरस्स सन्तिकं पेसेतु’’न्ति। ततो आह – ‘‘एहि त्वं, सामणेर, थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा बुद्धवचनं उग्गण्ह। मम वचनेन तञ्च आरोग्यं पुच्छ; एवञ्च वदेहि – ‘उपज्झायो मं, भन्ते, तुम्हाकं सन्तिकं पहिणी’ति। ‘को नाम ते उपज्झायो’ति च वुत्ते ‘सिग्गवत्थेरो नाम, भन्ते’ति वदेय्यासि। ‘अहं को नामा’ति वुत्ते एवं वदेय्यासि – ‘मम उपज्झायो, भन्ते, तुम्हाकं नामं जानाती’’’ति।
Athassa mātāpitaro ‘‘pabbajitvāpi no putto mante gaṇhatu, gahetvā punāgamissatī’’ti maññamānā ‘‘uggaṇha, puttā’’ti anujāniṃsu. Thero dārakaṃ pabbājetvā dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ tāva ācikkhi. So tattha parikammaṃ karonto nacirasseva sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tato thero cintesi – ‘‘sāmaṇero sotāpattiphale patiṭṭhito, abhabbo dāni sāsanato nivattituṃ. Sace panassāhaṃ kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā katheyyaṃ, arahattaṃ pāpuṇeyya, appossukko bhaveyya buddhavacanaṃ gahetuṃ, samayo dāni naṃ caṇḍavajjittherassa santikaṃ pesetu’’nti. Tato āha – ‘‘ehi tvaṃ, sāmaṇera, therassa santikaṃ gantvā buddhavacanaṃ uggaṇha. Mama vacanena tañca ārogyaṃ puccha; evañca vadehi – ‘upajjhāyo maṃ, bhante, tumhākaṃ santikaṃ pahiṇī’ti. ‘Ko nāma te upajjhāyo’ti ca vutte ‘siggavatthero nāma, bhante’ti vadeyyāsi. ‘Ahaṃ ko nāmā’ti vutte evaṃ vadeyyāsi – ‘mama upajjhāyo, bhante, tumhākaṃ nāmaṃ jānātī’’’ti.
‘‘एवं, भन्ते’’ति खो तिस्सो सामणेरो थेरं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा अनुपुब्बेन चण्डवज्जित्थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। थेरो सामणेरं पुच्छि – ‘‘कुतो आगतोसी’’ति? ‘‘उपज्झायो मं, भन्ते, तुम्हाकं सन्तिकं पहिणी’’ति। ‘‘को नाम ते उपज्झायो’’ति? ‘‘सिग्गवत्थेरो नाम, भन्ते’’ति। ‘‘अहं को नामा’’ति? ‘‘मम उपज्झायो, भन्ते, तुम्हाकं नामं जानाती’’ति। ‘‘पत्तचीवरं दानि पटिसामेही’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति सामणेरो पत्तचीवरं पटिसामेत्वा पुनदिवसे परिवेणं सम्मज्जित्वा उदकदन्तपोनं उपट्ठापेसि। थेरो तस्स सम्मज्जितट्ठानं पुन सम्मज्जि । तं उदकं छड्डेत्वा अञ्ञं उदकं आहरि। तञ्च दन्तकट्ठं अपनेत्वा अञ्ञं दन्तकट्ठं गण्हि। एवं सत्त दिवसानि कत्वा सत्तमे दिवसे पुन पुच्छि। सामणेरो पुनपि पुब्बे कथितसदिसमेव कथेसि। थेरो ‘‘सो वतायं ब्राह्मणो’’ति सञ्जानित्वा ‘‘किमत्थं आगतोसी’’ति आह। ‘‘बुद्धवचनं उग्गण्हत्थाय, भन्ते’’ति। थेरो ‘‘उग्गण्ह दानि, सामणेरा’’ति वत्वा पुन दिवसतो पभुति बुद्धवचनं पट्ठपेसि। तिस्सो सामणेरोव हुत्वा, ठपेत्वा विनयपिटकं सब्बं बुद्धवचनं उग्गण्हि सद्धिं अट्ठकथाय। उपसम्पन्नकाले पन अवस्सिकोव समानो तिपिटकधरो अहोसि। आचरियुपज्झाया मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स हत्थे सकलं बुद्धवचनं पतिट्ठापेत्वा यावतायुकं ठत्वा परिनिब्बायिंसु। मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरोपि अपरेन समयेन कम्मट्ठानं वड्ढेत्वा अरहत्तप्पत्तो बहूनं धम्मविनयं वाचेसि।
‘‘Evaṃ, bhante’’ti kho tisso sāmaṇero theraṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā anupubbena caṇḍavajjittherassa santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Thero sāmaṇeraṃ pucchi – ‘‘kuto āgatosī’’ti? ‘‘Upajjhāyo maṃ, bhante, tumhākaṃ santikaṃ pahiṇī’’ti. ‘‘Ko nāma te upajjhāyo’’ti? ‘‘Siggavatthero nāma, bhante’’ti. ‘‘Ahaṃ ko nāmā’’ti? ‘‘Mama upajjhāyo, bhante, tumhākaṃ nāmaṃ jānātī’’ti. ‘‘Pattacīvaraṃ dāni paṭisāmehī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti sāmaṇero pattacīvaraṃ paṭisāmetvā punadivase pariveṇaṃ sammajjitvā udakadantaponaṃ upaṭṭhāpesi. Thero tassa sammajjitaṭṭhānaṃ puna sammajji . Taṃ udakaṃ chaḍḍetvā aññaṃ udakaṃ āhari. Tañca dantakaṭṭhaṃ apanetvā aññaṃ dantakaṭṭhaṃ gaṇhi. Evaṃ satta divasāni katvā sattame divase puna pucchi. Sāmaṇero punapi pubbe kathitasadisameva kathesi. Thero ‘‘so vatāyaṃ brāhmaṇo’’ti sañjānitvā ‘‘kimatthaṃ āgatosī’’ti āha. ‘‘Buddhavacanaṃ uggaṇhatthāya, bhante’’ti. Thero ‘‘uggaṇha dāni, sāmaṇerā’’ti vatvā puna divasato pabhuti buddhavacanaṃ paṭṭhapesi. Tisso sāmaṇerova hutvā, ṭhapetvā vinayapiṭakaṃ sabbaṃ buddhavacanaṃ uggaṇhi saddhiṃ aṭṭhakathāya. Upasampannakāle pana avassikova samāno tipiṭakadharo ahosi. Ācariyupajjhāyā moggaliputtatissattherassa hatthe sakalaṃ buddhavacanaṃ patiṭṭhāpetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā parinibbāyiṃsu. Moggaliputtatissattheropi aparena samayena kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā arahattappatto bahūnaṃ dhammavinayaṃ vācesi.
तेन खो पन समयेन बिन्दुसारस्स रञ्ञो एकसतपुत्ता अहेसुं। ते सब्बे असोको अत्तना सद्धिं एकमातिकं तिस्सकुमारं ठपेत्वा घातेसि। घातेन्तो च चत्तारि वस्सानि अनभिसित्तोव रज्जं कारेत्वा चतुन्नं वस्सानं अच्चयेन तथागतस्स परिनिब्बानतो द्विन्नं वस्ससतानं उपरि अट्ठारसमे वस्से सकलजम्बुदीपे एकरज्जाभिसेकं पापुणि । अभिसेकानुभावेन चस्स इमा राजिद्धियो आगता – महापथविया हेट्ठा योजनप्पमाणे आणा पवत्तति; तथा उपरि आकासे अनोतत्तदहतो अट्ठहि काजेहि सोळस पानीयघटे दिवसे दिवसे देवता आहरन्ति, यतो सासने उप्पन्नसद्धो हुत्वा अट्ठ घटे भिक्खुसङ्घस्स अदासि, द्वे घटे सट्ठिमत्तानं तिपिटकधरभिक्खूनं, द्वे घटे अग्गमहेसिया असन्धिमित्ताय, चत्तारो घटे अत्तना परिभुञ्जि; देवताएव हिमवन्ते नागलतादन्तकट्ठं नाम अत्थि सिनिद्धं मुदुकं रसवन्तं तं दिवसे दिवसे आहरन्ति, येन रञ्ञो च महेसिया च सोळसन्नञ्च नाटकित्थिसहस्सानं सट्ठिमत्तानञ्च भिक्खुसहस्सानं देवसिकं दन्तपोनकिच्चं निप्पज्जति। देवसिकमेव चस्स देवता अगदामलकं अगदहरीतकं सुवण्णवण्णञ्च गन्धरससम्पन्नं अम्बपक्कं आहरन्ति। तथा छद्दन्तदहतो पञ्चवण्णनिवासनपावुरणं पीतकवण्णहत्थपुच्छनपटकं दिब्बञ्च पानकं आहरन्ति। देवसिकमेव पनस्स न्हानगन्धं अनुविलेपनगन्धं पारुपनत्थाय असुत्तमयिकं सुमनपुप्फपटं महारहञ्च अञ्जनं नागभवनतो नागराजानो आहरन्ति। छद्दन्तदहेव उट्ठितस्स सालिनो नव वाहसहस्सानि दिवसे दिवसे सुका आहरन्ति। मूसिका नित्थुसकणे करोन्ति, एकोपि खण्डतण्डुलो न होति, रञ्ञो सब्बट्ठानेसु अयमेव तण्डुलो परिभोगं गच्छति। मधुमक्खिका मधुं करोन्ति। कम्मारसालासु अच्छा कूटं पहरन्ति। करवीकसकुणा आगन्त्वा मधुरस्सरं विकूजन्ता रञ्ञो बलिकम्मं करोन्ति।
Tena kho pana samayena bindusārassa rañño ekasataputtā ahesuṃ. Te sabbe asoko attanā saddhiṃ ekamātikaṃ tissakumāraṃ ṭhapetvā ghātesi. Ghātento ca cattāri vassāni anabhisittova rajjaṃ kāretvā catunnaṃ vassānaṃ accayena tathāgatassa parinibbānato dvinnaṃ vassasatānaṃ upari aṭṭhārasame vasse sakalajambudīpe ekarajjābhisekaṃ pāpuṇi . Abhisekānubhāvena cassa imā rājiddhiyo āgatā – mahāpathaviyā heṭṭhā yojanappamāṇe āṇā pavattati; tathā upari ākāse anotattadahato aṭṭhahi kājehi soḷasa pānīyaghaṭe divase divase devatā āharanti, yato sāsane uppannasaddho hutvā aṭṭha ghaṭe bhikkhusaṅghassa adāsi, dve ghaṭe saṭṭhimattānaṃ tipiṭakadharabhikkhūnaṃ, dve ghaṭe aggamahesiyā asandhimittāya, cattāro ghaṭe attanā paribhuñji; devatāeva himavante nāgalatādantakaṭṭhaṃ nāma atthi siniddhaṃ mudukaṃ rasavantaṃ taṃ divase divase āharanti, yena rañño ca mahesiyā ca soḷasannañca nāṭakitthisahassānaṃ saṭṭhimattānañca bhikkhusahassānaṃ devasikaṃ dantaponakiccaṃ nippajjati. Devasikameva cassa devatā agadāmalakaṃ agadaharītakaṃ suvaṇṇavaṇṇañca gandharasasampannaṃ ambapakkaṃ āharanti. Tathā chaddantadahato pañcavaṇṇanivāsanapāvuraṇaṃ pītakavaṇṇahatthapucchanapaṭakaṃ dibbañca pānakaṃ āharanti. Devasikameva panassa nhānagandhaṃ anuvilepanagandhaṃ pārupanatthāya asuttamayikaṃ sumanapupphapaṭaṃ mahārahañca añjanaṃ nāgabhavanato nāgarājāno āharanti. Chaddantadaheva uṭṭhitassa sālino nava vāhasahassāni divase divase sukā āharanti. Mūsikā nitthusakaṇe karonti, ekopi khaṇḍataṇḍulo na hoti, rañño sabbaṭṭhānesu ayameva taṇḍulo paribhogaṃ gacchati. Madhumakkhikā madhuṃ karonti. Kammārasālāsu acchā kūṭaṃ paharanti. Karavīkasakuṇā āgantvā madhurassaraṃ vikūjantā rañño balikammaṃ karonti.
इमाहि इद्धीहि समन्नागतो राजा एकदिवसं सुवण्णसङ्खलिकबन्धनं पेसेत्वा चतुन्नं बुद्धानं अधिगतरूपदस्सनं कप्पायुकं काळं नाम नागराजानं आनयित्वा सेतच्छत्तस्स हेट्ठा महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा अनेकसतवण्णेहि जलज थलजपुप्फेहि सुवण्णपुप्फेहि च पूजं कत्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितेहि सोळसहि नाटकित्थिसहस्सेहि समन्ततो परिक्खिपित्वा ‘‘अनन्तञाणस्स ताव मे सद्धम्मवरचक्कवत्तिनो सम्मासम्बुद्धस्स रूपं इमेसं अक्खीनं आपाथं करोही’’ति वत्वा तेन निम्मितं सकलसरीरविप्पकिण्णपुञ्ञप्पभावनिब्बत्तासीतानुब्यञ्जनपटिमण्डितद्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणसस्सिरीकताय विकसितकमलुप्पलपुण्डरीकपटिमण्डितमिव सलिलतलं तारागणरस्मिजालविसदविप्फुरितसोभासमुज्जलितमिव गगनतलं नीलपीतलोहितादिभेदविचित्रवण्णरंसिविनद्धब्यामप्पभापरिक्खेपविलासिताय सञ्चाप्पभानुरागइन्दधनुविज्जुलतापरिक्खित्तमिव कनकगिरिसिखरं नानाविरागविमलकेतुमालासमुज्जलितचारुमत्थकसोभं नयनरसायतनमिव ब्रह्मदेवमनुजनागयक्खगणानं बुद्धरूपं पस्सन्तो सत्त दिवसानि अक्खिपूजं नाम अकासि।
Imāhi iddhīhi samannāgato rājā ekadivasaṃ suvaṇṇasaṅkhalikabandhanaṃ pesetvā catunnaṃ buddhānaṃ adhigatarūpadassanaṃ kappāyukaṃ kāḷaṃ nāma nāgarājānaṃ ānayitvā setacchattassa heṭṭhā mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā anekasatavaṇṇehi jalaja thalajapupphehi suvaṇṇapupphehi ca pūjaṃ katvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitehi soḷasahi nāṭakitthisahassehi samantato parikkhipitvā ‘‘anantañāṇassa tāva me saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa rūpaṃ imesaṃ akkhīnaṃ āpāthaṃ karohī’’ti vatvā tena nimmitaṃ sakalasarīravippakiṇṇapuññappabhāvanibbattāsītānubyañjanapaṭimaṇḍitadvattiṃsamahāpurisalakkhaṇasassirīkatāya vikasitakamaluppalapuṇḍarīkapaṭimaṇḍitamiva salilatalaṃ tārāgaṇarasmijālavisadavipphuritasobhāsamujjalitamiva gaganatalaṃ nīlapītalohitādibhedavicitravaṇṇaraṃsivinaddhabyāmappabhāparikkhepavilāsitāya sañcāppabhānurāgaindadhanuvijjulatāparikkhittamiva kanakagirisikharaṃ nānāvirāgavimalaketumālāsamujjalitacārumatthakasobhaṃ nayanarasāyatanamiva brahmadevamanujanāgayakkhagaṇānaṃ buddharūpaṃ passanto satta divasāni akkhipūjaṃ nāma akāsi.
राजा किर अभिसेकं पापुणित्वा तीणियेव संवच्छरानि बाहिरकपासण्डं परिग्गण्हि। चतुत्थे संवच्छरे बुद्धसासने पसीदि। तस्स किर पिता बिन्दुसारो ब्राह्मणभत्तो अहोसि, सो ब्राह्मणानञ्च ब्राह्मणजातियपासण्डानञ्च पण्डरङ्गपरिब्बाजकादीनं सट्ठिसहस्समत्तानं निच्चभत्तं पट्ठपेसि। असोकोपि पितरा पवत्तितं दानं अत्तनो अन्तेपुरे तथेव ददमानो एकदिवसं सीहपञ्जरे ठितो ते उपसमपरिबाहिरेन आचारेन भुञ्जमाने असंयतिन्द्रिये अविनीतइरियापथे दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘ईदिसं दानं उपपरिक्खित्वा युत्तट्ठाने दातुं वट्टती’’ति। एवं चिन्तेत्वा अमच्चे आह – ‘‘गच्छथ, भणे, अत्तनो अत्तनो साधुसम्मते समणब्राह्मणे अन्तेपुरं अतिहरथ, दानं दस्सामा’’ति। अमच्चा ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो पटिस्सुणित्वा ते ते पण्डरङ्गपरिब्बाजकाजीवकनिगण्ठादयो आनेत्वा ‘‘इमे, महाराज, अम्हाकं अरहन्तो’’ति आहंसु।
Rājā kira abhisekaṃ pāpuṇitvā tīṇiyeva saṃvaccharāni bāhirakapāsaṇḍaṃ pariggaṇhi. Catutthe saṃvacchare buddhasāsane pasīdi. Tassa kira pitā bindusāro brāhmaṇabhatto ahosi, so brāhmaṇānañca brāhmaṇajātiyapāsaṇḍānañca paṇḍaraṅgaparibbājakādīnaṃ saṭṭhisahassamattānaṃ niccabhattaṃ paṭṭhapesi. Asokopi pitarā pavattitaṃ dānaṃ attano antepure tatheva dadamāno ekadivasaṃ sīhapañjare ṭhito te upasamaparibāhirena ācārena bhuñjamāne asaṃyatindriye avinītairiyāpathe disvā cintesi – ‘‘īdisaṃ dānaṃ upaparikkhitvā yuttaṭṭhāne dātuṃ vaṭṭatī’’ti. Evaṃ cintetvā amacce āha – ‘‘gacchatha, bhaṇe, attano attano sādhusammate samaṇabrāhmaṇe antepuraṃ atiharatha, dānaṃ dassāmā’’ti. Amaccā ‘‘sādhu, devā’’ti rañño paṭissuṇitvā te te paṇḍaraṅgaparibbājakājīvakanigaṇṭhādayo ānetvā ‘‘ime, mahārāja, amhākaṃ arahanto’’ti āhaṃsu.
अथ राजा अन्तेपुरे उच्चावचानि आसनानि पञ्ञपेत्वा ‘‘आगच्छन्तू’’ति वत्वा आगतागते आह – ‘‘अत्तनो अत्तनो पतिरूपे आसने निसीदथा’’ति । तेसु एकच्चे भद्दपीठकेसु, एकच्चे फलकपीठकेसु निसीदिंसु। ते दिस्वा राजा ‘‘नत्थि नेसं अन्तो सारो’’ति ञत्वा तेसं अनुरूपं खादनीयं भोजनीयं दत्वा उय्योजेसि।
Atha rājā antepure uccāvacāni āsanāni paññapetvā ‘‘āgacchantū’’ti vatvā āgatāgate āha – ‘‘attano attano patirūpe āsane nisīdathā’’ti . Tesu ekacce bhaddapīṭhakesu, ekacce phalakapīṭhakesu nisīdiṃsu. Te disvā rājā ‘‘natthi nesaṃ anto sāro’’ti ñatvā tesaṃ anurūpaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ datvā uyyojesi.
एवं गच्छन्ते काले एकदिवसं राजा सीहपञ्जरे ठितो अद्दस निग्रोधसामणेरं राजङ्गणेन गच्छन्तं दन्तं गुत्तं सन्तिन्द्रियं इरियापथसम्पन्नं। को पनायं निग्रोधो नाम? बिन्दुसाररञ्ञो जेट्ठपुत्तस्स सुमनराजकुमारस्स पुत्तो।
Evaṃ gacchante kāle ekadivasaṃ rājā sīhapañjare ṭhito addasa nigrodhasāmaṇeraṃ rājaṅgaṇena gacchantaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ iriyāpathasampannaṃ. Ko panāyaṃ nigrodho nāma? Bindusārarañño jeṭṭhaputtassa sumanarājakumārassa putto.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा –
Tatrāyaṃ anupubbikathā –
बिन्दुसाररञ्ञो किर दुब्बलकालेयेव असोककुमारो अत्तना लद्धं उज्जेनीरज्जं पहाय आगन्त्वा सब्बनगरं अत्तनो हत्थगतं कत्वा सुमनराजकुमारं अग्गहेसि। तंदिवसमेव सुमनस्स राजकुमारस्स सुमना नाम देवी परिपुण्णगब्भा अहोसि। सा अञ्ञातकवेसेन निक्खमित्वा अविदूरे अञ्ञतरं चण्डालगामं सन्धाय गच्छन्ती जेट्ठकचण्डालस्स गेहतो अविदूरे अञ्ञतरस्मिं निग्रोधरुक्खे अधिवत्थाय देवताय ‘‘इतो एहि, सुमने’’ति वदन्तिया सद्दं सुत्वा तस्सा समीपं गता। देवता अत्तनो आनुभावेन एकं सालं निम्मिनित्वा ‘‘एत्थ वसाही’’ति अदासि। सा तं सालं पाविसि। गतदिवसेयेव च पुत्तं विजायि। सा तस्स निग्रोधदेवताय परिग्गहितत्ता ‘‘निग्रोधो’’ त्वेव नामं अकासि। जेट्ठकचण्डालो दिट्ठदिवसतो पभुति तं अत्तनो सामिधीतरं विय मञ्ञमानो निबद्धवत्तं पट्ठपेसि। राजधीता तत्थ सत्त वस्सानि वसि। निग्रोधकुमारोपि सत्तवस्सिको जातो। तदा महावरुणत्थेरो नाम एको अरहा दारकस्स हेतुसम्पदं दिस्वा रक्खित्वा तत्थ विहरमानो ‘‘सत्तवस्सिको दानि दारको, कालो नं पब्बाजेतु’’न्ति चिन्तेत्वा राजधीताय आरोचापेत्वा निग्रोधकुमारं पब्बाजेसि। कुमारो खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणि। सो एकदिवसं पातोव सरीरं जग्गित्वा आचरियुपज्झायवत्तं कत्वा पत्तचीवरमादाय ‘‘मातुउपासिकाय गेहद्वारं गच्छामी’’ति निक्खमि। मातुनिवासनट्ठानञ्चस्स दक्खिणद्वारेन नगरं पविसित्वा नगरमज्झेन गन्त्वा पाचीनद्वारेन निक्खमित्वा गन्तब्बं होति।
Bindusārarañño kira dubbalakāleyeva asokakumāro attanā laddhaṃ ujjenīrajjaṃ pahāya āgantvā sabbanagaraṃ attano hatthagataṃ katvā sumanarājakumāraṃ aggahesi. Taṃdivasameva sumanassa rājakumārassa sumanā nāma devī paripuṇṇagabbhā ahosi. Sā aññātakavesena nikkhamitvā avidūre aññataraṃ caṇḍālagāmaṃ sandhāya gacchantī jeṭṭhakacaṇḍālassa gehato avidūre aññatarasmiṃ nigrodharukkhe adhivatthāya devatāya ‘‘ito ehi, sumane’’ti vadantiyā saddaṃ sutvā tassā samīpaṃ gatā. Devatā attano ānubhāvena ekaṃ sālaṃ nimminitvā ‘‘ettha vasāhī’’ti adāsi. Sā taṃ sālaṃ pāvisi. Gatadivaseyeva ca puttaṃ vijāyi. Sā tassa nigrodhadevatāya pariggahitattā ‘‘nigrodho’’ tveva nāmaṃ akāsi. Jeṭṭhakacaṇḍālo diṭṭhadivasato pabhuti taṃ attano sāmidhītaraṃ viya maññamāno nibaddhavattaṃ paṭṭhapesi. Rājadhītā tattha satta vassāni vasi. Nigrodhakumāropi sattavassiko jāto. Tadā mahāvaruṇatthero nāma eko arahā dārakassa hetusampadaṃ disvā rakkhitvā tattha viharamāno ‘‘sattavassiko dāni dārako, kālo naṃ pabbājetu’’nti cintetvā rājadhītāya ārocāpetvā nigrodhakumāraṃ pabbājesi. Kumāro khuraggeyeva arahattaṃ pāpuṇi. So ekadivasaṃ pātova sarīraṃ jaggitvā ācariyupajjhāyavattaṃ katvā pattacīvaramādāya ‘‘mātuupāsikāya gehadvāraṃ gacchāmī’’ti nikkhami. Mātunivāsanaṭṭhānañcassa dakkhiṇadvārena nagaraṃ pavisitvā nagaramajjhena gantvā pācīnadvārena nikkhamitvā gantabbaṃ hoti.
तेन च समयेन असोको धम्मराजा पाचीनदिसाभिमुखो सीहपञ्जरे चङ्कमति। तङ्खणञ्ञेव निग्रोधो राजङ्गणं सम्पापुणि सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो युगमत्तं पेक्खमानो। तेन वुत्तं – ‘‘एकदिवसं राजा सीहपञ्जरे ठितो अद्दस निग्रोधसामणेरं राजङ्गणेन गच्छन्तं दन्तं गुत्तं सन्तिन्द्रियं इरियापथसम्पन्न’’न्ति। दिस्वा पनस्स एतदहोसि – ‘‘अयं जनो सब्बोपि विक्खित्तचित्तो भन्तमिगप्पटिभागो। अयं पन दारको अविक्खित्तचित्तो अतिविय चस्स आलोकितविलोकितं समिञ्जनपसारणञ्च सोभति। अद्धा एतस्स अब्भन्तरे लोकुत्तरधम्मो भविस्सती’’ति रञ्ञो सह दस्सनेनेव सामणेरे चित्तं पसीदि, पेमं सण्ठहि। कस्मा? पुब्बे हि किर पुञ्ञकरणकाले एस रञ्ञो जेट्ठभाता वाणिजको अहोसि। वुत्तम्पि हेतं –
Tena ca samayena asoko dhammarājā pācīnadisābhimukho sīhapañjare caṅkamati. Taṅkhaṇaññeva nigrodho rājaṅgaṇaṃ sampāpuṇi santindriyo santamānaso yugamattaṃ pekkhamāno. Tena vuttaṃ – ‘‘ekadivasaṃ rājā sīhapañjare ṭhito addasa nigrodhasāmaṇeraṃ rājaṅgaṇena gacchantaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ iriyāpathasampanna’’nti. Disvā panassa etadahosi – ‘‘ayaṃ jano sabbopi vikkhittacitto bhantamigappaṭibhāgo. Ayaṃ pana dārako avikkhittacitto ativiya cassa ālokitavilokitaṃ samiñjanapasāraṇañca sobhati. Addhā etassa abbhantare lokuttaradhammo bhavissatī’’ti rañño saha dassaneneva sāmaṇere cittaṃ pasīdi, pemaṃ saṇṭhahi. Kasmā? Pubbe hi kira puññakaraṇakāle esa rañño jeṭṭhabhātā vāṇijako ahosi. Vuttampi hetaṃ –
‘‘पुब्बे व सन्निवासेन, पच्चुप्पन्नहितेन वा।
‘‘Pubbe va sannivāsena, paccuppannahitena vā;
एवं तं जायते पेमं, उप्पलं व यथोदके’’ति॥ (जा॰ १.२.१७४)।
Evaṃ taṃ jāyate pemaṃ, uppalaṃ va yathodake’’ti. (jā. 1.2.174);
अथ राजा सञ्जातपेमो सबहुमानो ‘‘एतं सामणेरं पक्कोसथा’’ति अमच्चे पेसेसि। ‘‘ते अतिचिरायन्ती’’ति पुन द्वे तयो पेसेसि – ‘‘तुरितं आगच्छतू’’ति। सामणेरो अत्तनो पकतिया एव अगमासि। राजा पतिरूपमासनं ञत्वा ‘‘निसीदथा’’ति आह। सो इतो चितो च विलोकेत्वा ‘‘नत्थि दानि अञ्ञे भिक्खू’’ति समुस्सितसेतच्छत्तं राजपल्लङ्कं उपसङ्कमित्वा पत्तग्गहणत्थाय रञ्ञो आकारं दस्सेसि। राजा तं पल्लङ्कसमीपं उपगच्छन्तंयेव दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अज्जेव दानि अयं सामणेरो इमस्स गेहस्स सामिको भविस्सती’’ति सामणेरो रञ्ञो हत्थे पत्तं दत्वा पल्लङ्कं अभिरुहित्वा निसीदि। राजा अत्तनो अत्थाय सम्पादितं सब्बं यागुखज्जकभत्तविकतिं उपनामेसि। सामणेरो अत्तनो यापनीयमत्तकमेव सम्पटिच्छि। भत्तकिच्चावसाने राजा आह – ‘‘सत्थारा तुम्हाकं दिन्नोवादं जानाथा’’ति? ‘‘जानामि, महाराज, एकदेसेना’’ति। ‘‘तात, मय्हम्पि नं कथेही’’ति। ‘‘साधु, महाराजा’’ति रञ्ञो अनुरूपं धम्मपदे अप्पमादवग्गं अनुमोदनत्थाय अभासि।
Atha rājā sañjātapemo sabahumāno ‘‘etaṃ sāmaṇeraṃ pakkosathā’’ti amacce pesesi. ‘‘Te aticirāyantī’’ti puna dve tayo pesesi – ‘‘turitaṃ āgacchatū’’ti. Sāmaṇero attano pakatiyā eva agamāsi. Rājā patirūpamāsanaṃ ñatvā ‘‘nisīdathā’’ti āha. So ito cito ca viloketvā ‘‘natthi dāni aññe bhikkhū’’ti samussitasetacchattaṃ rājapallaṅkaṃ upasaṅkamitvā pattaggahaṇatthāya rañño ākāraṃ dassesi. Rājā taṃ pallaṅkasamīpaṃ upagacchantaṃyeva disvā cintesi – ‘‘ajjeva dāni ayaṃ sāmaṇero imassa gehassa sāmiko bhavissatī’’ti sāmaṇero rañño hatthe pattaṃ datvā pallaṅkaṃ abhiruhitvā nisīdi. Rājā attano atthāya sampāditaṃ sabbaṃ yāgukhajjakabhattavikatiṃ upanāmesi. Sāmaṇero attano yāpanīyamattakameva sampaṭicchi. Bhattakiccāvasāne rājā āha – ‘‘satthārā tumhākaṃ dinnovādaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Jānāmi, mahārāja, ekadesenā’’ti. ‘‘Tāta, mayhampi naṃ kathehī’’ti. ‘‘Sādhu, mahārājā’’ti rañño anurūpaṃ dhammapade appamādavaggaṃ anumodanatthāya abhāsi.
राजा पन ‘‘अप्पमादो अमतपदं, पमादो मच्चुनो पद’’न्ति सुत्वाव ‘‘अञ्ञातं, तात, परियोसापेही’’ति आह। अनुमोदनावसाने च ‘‘अट्ठ ते, तात, धुवभत्तानि दम्मी’’ति आह। सामणेरो आह – ‘‘एतानि अहं उपज्झायस्स दम्मि, महाराजा’’ति। ‘‘को अयं, तात, उपज्झायो नामा’’ति? ‘‘वज्जावज्जं दिस्वा चोदेता सारेता च, महाराजा’’ति। ‘‘अञ्ञानिपि ते, तात, अट्ठ दम्मी’’ति। ‘‘एतानि आचरियस्स दम्मि, महाराजा’’ति। ‘‘को अयं, तात, आचरियो नामा’’ति? ‘‘इमस्मिं सासने सिक्खितब्बकधम्मेसु पतिट्ठापेता, महाराजा’’ति। ‘‘साधु, तात, अञ्ञानिपि ते अट्ठ दम्मी’’ति। ‘‘एतानिपि भिक्खुसङ्घस्स दम्मि, महाराजा’’ति। ‘‘को अयं, तात, भिक्खुसङ्घो नामा’’ति? ‘‘यं निस्साय , महाराज, अम्हाकं आचरियुपज्झायानञ्च मम च पब्बज्जा च उपसम्पदा चा’’ति। राजा भिय्योसो मत्ताय तुट्ठचित्तो आह – ‘‘अञ्ञानिपि ते, तात, अट्ठ दम्मी’’ति। सामणेरो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पुनदिवसे द्वत्तिंस भिक्खू गहेत्वा राजन्तेपुरं पविसित्वा भत्तकिच्चमकासि। राजा ‘‘अञ्ञेपि द्वत्तिंस भिक्खू तुम्हेहि सद्धिं स्वे भिक्खं गण्हन्तू’’ति एतेनेव उपायेन दिवसे दिवसे वड्ढापेन्तो सट्ठिसहस्सानं ब्राह्मणपरिब्बाजकादीनं भत्तं उपच्छिन्दित्वा अन्तोनिवेसने सट्ठिसहस्सानं भिक्खूनं निच्चभत्तं पट्ठपेसि निग्रोधत्थेरे गतेनेव पसादेन। निग्रोधत्थेरोपि राजानं सपरिसं तीसु सरणेसु पञ्चसु च सीलेसु पतिट्ठापेत्वा बुद्धसासने पोथुज्जनिकेन पसादेन अचलप्पसादं कत्वा पतिट्ठापेसि। पुन राजा असोकारामं नाम महाविहारं कारेत्वा सट्ठिसहस्सानं भिक्खूनं निच्चभत्तं पट्ठपेसि। सकलजम्बुदीपे चतुरासीतिया नगरसहस्सेसु चतुरासीतिविहारसहस्सानि कारापेसि चतुरासीतिसहस्सचेतियपटिमण्डितानि धम्मेनेव, नो अधम्मेन।
Rājā pana ‘‘appamādo amatapadaṃ, pamādo maccuno pada’’nti sutvāva ‘‘aññātaṃ, tāta, pariyosāpehī’’ti āha. Anumodanāvasāne ca ‘‘aṭṭha te, tāta, dhuvabhattāni dammī’’ti āha. Sāmaṇero āha – ‘‘etāni ahaṃ upajjhāyassa dammi, mahārājā’’ti. ‘‘Ko ayaṃ, tāta, upajjhāyo nāmā’’ti? ‘‘Vajjāvajjaṃ disvā codetā sāretā ca, mahārājā’’ti. ‘‘Aññānipi te, tāta, aṭṭha dammī’’ti. ‘‘Etāni ācariyassa dammi, mahārājā’’ti. ‘‘Ko ayaṃ, tāta, ācariyo nāmā’’ti? ‘‘Imasmiṃ sāsane sikkhitabbakadhammesu patiṭṭhāpetā, mahārājā’’ti. ‘‘Sādhu, tāta, aññānipi te aṭṭha dammī’’ti. ‘‘Etānipi bhikkhusaṅghassa dammi, mahārājā’’ti. ‘‘Ko ayaṃ, tāta, bhikkhusaṅgho nāmā’’ti? ‘‘Yaṃ nissāya , mahārāja, amhākaṃ ācariyupajjhāyānañca mama ca pabbajjā ca upasampadā cā’’ti. Rājā bhiyyoso mattāya tuṭṭhacitto āha – ‘‘aññānipi te, tāta, aṭṭha dammī’’ti. Sāmaṇero ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā punadivase dvattiṃsa bhikkhū gahetvā rājantepuraṃ pavisitvā bhattakiccamakāsi. Rājā ‘‘aññepi dvattiṃsa bhikkhū tumhehi saddhiṃ sve bhikkhaṃ gaṇhantū’’ti eteneva upāyena divase divase vaḍḍhāpento saṭṭhisahassānaṃ brāhmaṇaparibbājakādīnaṃ bhattaṃ upacchinditvā antonivesane saṭṭhisahassānaṃ bhikkhūnaṃ niccabhattaṃ paṭṭhapesi nigrodhatthere gateneva pasādena. Nigrodhattheropi rājānaṃ saparisaṃ tīsu saraṇesu pañcasu ca sīlesu patiṭṭhāpetvā buddhasāsane pothujjanikena pasādena acalappasādaṃ katvā patiṭṭhāpesi. Puna rājā asokārāmaṃ nāma mahāvihāraṃ kāretvā saṭṭhisahassānaṃ bhikkhūnaṃ niccabhattaṃ paṭṭhapesi. Sakalajambudīpe caturāsītiyā nagarasahassesu caturāsītivihārasahassāni kārāpesi caturāsītisahassacetiyapaṭimaṇḍitāni dhammeneva, no adhammena.
एकदिवसं किर राजा असोकारामे महादानं दत्वा सट्ठिसहस्सभिक्खुसङ्घस्स मज्झे निसज्ज सङ्घं चतूहि पच्चयेहि पवारेत्वा इमं पञ्हं पुच्छि – ‘‘भन्ते, भगवता देसितधम्मो नाम कित्तको होती’’ति? ‘‘अङ्गतो, महाराज, नवङ्गानि, खन्धतो चतुरासीतिधम्मक्खन्धसहस्सानी’’ति। राजा धम्मे पसीदित्वा ‘‘एकेकं धम्मक्खन्धं एकेकविहारेन पूजेस्सामी’’ति एकदिवसमेव छन्नवुतिकोटिधनं विसज्जेत्वा अमच्चे आणापेसि – ‘‘एथ, भणे, एकमेकस्मिं नगरे एकमेकं विहारं कारापेन्ता चतुरासीतिया नगरसहस्सेसु चतुरासीतिविहारसहस्सानि कारापेथा’’ति। सयञ्च असोकारामे असोकमहाविहारत्थाय कम्मं पट्ठपेसि। सङ्घो इन्दगुत्तत्थेरं नाम महिद्धिकं महानुभावं खीणासवं नवकम्माधिट्ठायकं अदासि। थेरो यं यं न निट्ठाति तं तं अत्तनो आनुभावेन निट्ठापेसि। एवम्पि तीहि संवच्छरेहि विहारकम्मं निट्ठापेसि। एकदिवसमेव सब्बनगरेहि पण्णानि आगमिंसु।
Ekadivasaṃ kira rājā asokārāme mahādānaṃ datvā saṭṭhisahassabhikkhusaṅghassa majjhe nisajja saṅghaṃ catūhi paccayehi pavāretvā imaṃ pañhaṃ pucchi – ‘‘bhante, bhagavatā desitadhammo nāma kittako hotī’’ti? ‘‘Aṅgato, mahārāja, navaṅgāni, khandhato caturāsītidhammakkhandhasahassānī’’ti. Rājā dhamme pasīditvā ‘‘ekekaṃ dhammakkhandhaṃ ekekavihārena pūjessāmī’’ti ekadivasameva channavutikoṭidhanaṃ visajjetvā amacce āṇāpesi – ‘‘etha, bhaṇe, ekamekasmiṃ nagare ekamekaṃ vihāraṃ kārāpentā caturāsītiyā nagarasahassesu caturāsītivihārasahassāni kārāpethā’’ti. Sayañca asokārāme asokamahāvihāratthāya kammaṃ paṭṭhapesi. Saṅgho indaguttattheraṃ nāma mahiddhikaṃ mahānubhāvaṃ khīṇāsavaṃ navakammādhiṭṭhāyakaṃ adāsi. Thero yaṃ yaṃ na niṭṭhāti taṃ taṃ attano ānubhāvena niṭṭhāpesi. Evampi tīhi saṃvaccharehi vihārakammaṃ niṭṭhāpesi. Ekadivasameva sabbanagarehi paṇṇāni āgamiṃsu.
अमच्चा रञ्ञो आरोचेसुं – ‘‘निट्ठितानि, देव, चतुरासीतिविहारसहस्सानी’’ति। राजा नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘इतो सत्तन्नं दिवसानं अच्चयेन विहारमहो भविस्सति। सब्बे अट्ठ सीलङ्गानि समादियित्वा अन्तोनगरे च बहिनगरे च विहारमहं पटियादेन्तू’’ति। ततो सत्तन्नं दिवसानं अच्चयेन सब्बालङ्कारविभूसिताय अनेकसतसहस्ससङ्ख्याय चतुरङ्गिनिया सेनाय परिवुतो देवलोके अमरवतिया राजधानिया सिरितो अधिकतरसस्सिरीकं विय नगरं कातुकामेन उस्साहजातेन महाजनेन अलङ्कतपटियत्तं नगरं अनुविचरन्तो विहारं गन्त्वा भिक्खुसङ्घस्स मज्झे अट्ठासि।
Amaccā rañño ārocesuṃ – ‘‘niṭṭhitāni, deva, caturāsītivihārasahassānī’’ti. Rājā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘ito sattannaṃ divasānaṃ accayena vihāramaho bhavissati. Sabbe aṭṭha sīlaṅgāni samādiyitvā antonagare ca bahinagare ca vihāramahaṃ paṭiyādentū’’ti. Tato sattannaṃ divasānaṃ accayena sabbālaṅkāravibhūsitāya anekasatasahassasaṅkhyāya caturaṅginiyā senāya parivuto devaloke amaravatiyā rājadhāniyā sirito adhikatarasassirīkaṃ viya nagaraṃ kātukāmena ussāhajātena mahājanena alaṅkatapaṭiyattaṃ nagaraṃ anuvicaranto vihāraṃ gantvā bhikkhusaṅghassa majjhe aṭṭhāsi.
तस्मिञ्च खणे सन्निपतिता असीति भिक्खुकोटियो अहेसुं, भिक्खुनीनञ्च छन्नवुतिसतसहस्सानि। तत्थ खीणासवभिक्खूयेव सतसहस्ससङ्ख्या अहेसुं। तेसं एतदहोसि – ‘‘सचे राजा अत्तनो अधिकारं अनवसेसं पस्सेय्य अतिविय बुद्धसासने पसीदेय्या’’ति। ततो लोकविवरणं नाम पाटिहारियं अकंसु। राजा असोकारामे ठितोव चतुद्दिसा अनुविलोकेन्तो समन्ततो समुद्दपरियन्तं जम्बुदीपं पस्सति चतुरासीतिञ्च विहारसहस्सानि उळाराय विहारमहपूजाय विरोचमानानि। सो तं विभूतिं पस्समानो उळारेन पीतिपामोज्जेन समन्नागतो ‘‘अत्थि पन अञ्ञस्सपि कस्सचि एवरूपं पीतिपामोज्जं उप्पन्नपुब्ब’’न्ति चिन्तेन्तो भिक्खुसङ्घं पुच्छि – ‘‘भन्ते, अम्हाकं लोकनाथस्स दसबलस्स सासने को महापरिच्चागं परिच्चजि। कस्स परिच्चागो महन्तोति? भिक्खुसङ्घो मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स भारं अकासि। थेरो आह – ‘‘महाराज, दसबलस्स सासने पच्चयदायको नाम तया सदिसो धरमानेपि तथागते न कोचि अहोसि, तवेव परिच्चागो महा’’ति। राजा थेरस्स वचनं सुत्वा उळारेन पीतिपामोज्जेन निरन्तरं फुट्ठसरीरो हुत्वा चिन्तेसि – ‘‘नत्थि किर मया सदिसो पच्चयदायको, मय्हं किर परिच्चागो महा, अहं किर देय्यधम्मेन सासनं पग्गण्हामि। किं पनाहं एवं सति सासनस्स दायादो होमि, न होमी’’ति। ततो भिक्खुसङ्घं पुच्छि – ‘‘भवामि नु खो अहं, भन्ते, सासनस्स दायादो’’ति?
Tasmiñca khaṇe sannipatitā asīti bhikkhukoṭiyo ahesuṃ, bhikkhunīnañca channavutisatasahassāni. Tattha khīṇāsavabhikkhūyeva satasahassasaṅkhyā ahesuṃ. Tesaṃ etadahosi – ‘‘sace rājā attano adhikāraṃ anavasesaṃ passeyya ativiya buddhasāsane pasīdeyyā’’ti. Tato lokavivaraṇaṃ nāma pāṭihāriyaṃ akaṃsu. Rājā asokārāme ṭhitova catuddisā anuvilokento samantato samuddapariyantaṃ jambudīpaṃ passati caturāsītiñca vihārasahassāni uḷārāya vihāramahapūjāya virocamānāni. So taṃ vibhūtiṃ passamāno uḷārena pītipāmojjena samannāgato ‘‘atthi pana aññassapi kassaci evarūpaṃ pītipāmojjaṃ uppannapubba’’nti cintento bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘bhante, amhākaṃ lokanāthassa dasabalassa sāsane ko mahāpariccāgaṃ pariccaji. Kassa pariccāgo mahantoti? Bhikkhusaṅgho moggaliputtatissattherassa bhāraṃ akāsi. Thero āha – ‘‘mahārāja, dasabalassa sāsane paccayadāyako nāma tayā sadiso dharamānepi tathāgate na koci ahosi, taveva pariccāgo mahā’’ti. Rājā therassa vacanaṃ sutvā uḷārena pītipāmojjena nirantaraṃ phuṭṭhasarīro hutvā cintesi – ‘‘natthi kira mayā sadiso paccayadāyako, mayhaṃ kira pariccāgo mahā, ahaṃ kira deyyadhammena sāsanaṃ paggaṇhāmi. Kiṃ panāhaṃ evaṃ sati sāsanassa dāyādo homi, na homī’’ti. Tato bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘bhavāmi nu kho ahaṃ, bhante, sāsanassa dāyādo’’ti?
ततो मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो रञ्ञो इदं वचनं सुत्वा राजपुत्तस्स महिन्दस्स उपनिस्सयसम्पत्तिं सम्पस्समानो ‘‘सचे अयं कुमारो पब्बजिस्सति सासनस्स अतिविय वुड्ढि भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा राजानं एतदवोच – ‘‘न खो, महाराज, एत्तावता सासनस्स दायादो होति; अपिच खो पच्चयदायकोति वा उपट्ठाकोति वा सङ्ख्यं गच्छति। योपि हि, महाराज, पथवितो याव ब्रह्मलोकपरिमाणं पच्चयरासिं ददेय्य सोपि ‘सासने दायादो’ति सङ्ख्यं न गच्छती’’ति। ‘‘अथ कथं चरहि, भन्ते, सासनस्स दायादो होती’’ति? ‘‘यो हि कोचि, महाराज, अड्ढो वा दलिद्दो वा अत्तनो ओरसं पुत्तं पब्बाजेति – अयं वुच्चति, महाराज, दायादो सासनस्सा’’ति।
Tato moggaliputtatissatthero rañño idaṃ vacanaṃ sutvā rājaputtassa mahindassa upanissayasampattiṃ sampassamāno ‘‘sace ayaṃ kumāro pabbajissati sāsanassa ativiya vuḍḍhi bhavissatī’’ti cintetvā rājānaṃ etadavoca – ‘‘na kho, mahārāja, ettāvatā sāsanassa dāyādo hoti; apica kho paccayadāyakoti vā upaṭṭhākoti vā saṅkhyaṃ gacchati. Yopi hi, mahārāja, pathavito yāva brahmalokaparimāṇaṃ paccayarāsiṃ dadeyya sopi ‘sāsane dāyādo’ti saṅkhyaṃ na gacchatī’’ti. ‘‘Atha kathaṃ carahi, bhante, sāsanassa dāyādo hotī’’ti? ‘‘Yo hi koci, mahārāja, aḍḍho vā daliddo vā attano orasaṃ puttaṃ pabbājeti – ayaṃ vuccati, mahārāja, dāyādo sāsanassā’’ti.
एवं वुत्ते असोको राजा ‘‘अहं किर एवरूपं परिच्चागं कत्वापि नेव सासनस्स दायादभावं पत्तो’’ति सासने दायादभावं पत्थयमानो इतो चितो च विलोकेत्वा अद्दस महिन्दकुमारं अविदूरे ठितं। दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘‘किञ्चापि अहं इमं कुमारं तिस्सकुमारस्स पब्बजितकालतो पभुति ओपरज्जे ठपेतुकामो, अथ खो ओपरज्जतोपि पब्बज्जाव उत्तमा’’ति। ततो कुमारं आह – ‘‘सक्खसि त्वं, तात, पब्बजितु’’न्ति? कुमारो पकतियापि तिस्सकुमारस्स पब्बजितकालतो पभुति पब्बजितुकामोव रञ्ञो वचनं सुत्वा अतिविय पामोज्जजातो हुत्वा आह – ‘‘पब्बजामि, देव, मं पब्बाजेत्वा तुम्हे सासनदायादा होथा’’ति।
Evaṃ vutte asoko rājā ‘‘ahaṃ kira evarūpaṃ pariccāgaṃ katvāpi neva sāsanassa dāyādabhāvaṃ patto’’ti sāsane dāyādabhāvaṃ patthayamāno ito cito ca viloketvā addasa mahindakumāraṃ avidūre ṭhitaṃ. Disvānassa etadahosi – ‘‘kiñcāpi ahaṃ imaṃ kumāraṃ tissakumārassa pabbajitakālato pabhuti oparajje ṭhapetukāmo, atha kho oparajjatopi pabbajjāva uttamā’’ti. Tato kumāraṃ āha – ‘‘sakkhasi tvaṃ, tāta, pabbajitu’’nti? Kumāro pakatiyāpi tissakumārassa pabbajitakālato pabhuti pabbajitukāmova rañño vacanaṃ sutvā ativiya pāmojjajāto hutvā āha – ‘‘pabbajāmi, deva, maṃ pabbājetvā tumhe sāsanadāyādā hothā’’ti.
तेन च समयेन राजधीता सङ्घमित्तापि तस्मिंयेव ठाने ठिता होति। तस्सा च सामिको अग्गिब्रह्मा नाम कुमारो युवराजेन तिस्सकुमारेन सद्धिं पब्बजितो होति। राजा तं दिस्वा आह – ‘‘त्वम्पि, अम्म, पब्बजितुं सक्खसी’’ति? ‘‘साधु, तात, सक्कोमी’’ति। राजा पुत्तानं मनं लभित्वा पहट्ठचित्तो भिक्खुसङ्घं एतदवोच – ‘‘भन्ते, इमे दारके पब्बाजेत्वा मं सासने दायादं करोथा’’ति। सङ्घो रञ्ञो वचनं सम्पटिच्छित्वा कुमारं मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरेन उपज्झायेन महादेवत्थेरेन च आचरियेन पब्बाजेसि। मज्झन्तिकत्थेरेन आचरियेन उपसम्पादेसि। तदा किर कुमारो परिपुण्णवीसतिवस्सोव होति। सो तस्मिंयेव उपसम्पदसीममण्डले सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। सङ्घमित्तायपि राजधीताय आचरिया आयुपालित्थेरी नाम, उपज्झाया पन धम्मपालित्थेरी नाम अहोसि। तदा सङ्घमित्ता अट्ठारसवस्सा होति। तं पब्बजितमत्तं तस्मिंयेव सीममण्डले सिक्खाय पतिट्ठापेसुं। उभिन्नं पब्बजितकाले राजा छब्बस्साभिसेको होति।
Tena ca samayena rājadhītā saṅghamittāpi tasmiṃyeva ṭhāne ṭhitā hoti. Tassā ca sāmiko aggibrahmā nāma kumāro yuvarājena tissakumārena saddhiṃ pabbajito hoti. Rājā taṃ disvā āha – ‘‘tvampi, amma, pabbajituṃ sakkhasī’’ti? ‘‘Sādhu, tāta, sakkomī’’ti. Rājā puttānaṃ manaṃ labhitvā pahaṭṭhacitto bhikkhusaṅghaṃ etadavoca – ‘‘bhante, ime dārake pabbājetvā maṃ sāsane dāyādaṃ karothā’’ti. Saṅgho rañño vacanaṃ sampaṭicchitvā kumāraṃ moggaliputtatissattherena upajjhāyena mahādevattherena ca ācariyena pabbājesi. Majjhantikattherena ācariyena upasampādesi. Tadā kira kumāro paripuṇṇavīsativassova hoti. So tasmiṃyeva upasampadasīmamaṇḍale saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Saṅghamittāyapi rājadhītāya ācariyā āyupālittherī nāma, upajjhāyā pana dhammapālittherī nāma ahosi. Tadā saṅghamittā aṭṭhārasavassā hoti. Taṃ pabbajitamattaṃ tasmiṃyeva sīmamaṇḍale sikkhāya patiṭṭhāpesuṃ. Ubhinnaṃ pabbajitakāle rājā chabbassābhiseko hoti.
अथ महिन्दत्थेरो उपसम्पन्नकालतो पभुति अत्तनो उपज्झायस्सेव सन्तिके धम्मञ्च विनयञ्च परियापुणन्तो द्वेपि सङ्गीतियो आरूळ्हं तिपिटकसङ्गहितं साट्ठकथं सब्बं थेरवादं तिण्णं वस्सानं अब्भन्तरे उग्गहेत्वा अत्तनो उपज्झायस्स अन्तेवासिकानं सहस्समत्तानं भिक्खूनं पामोक्खो अहोसि। तदा असोको धम्मराजा नववस्साभिसेको होति। रञ्ञो पन अट्ठवस्साभिसेककालेयेव कोन्तपुत्ततिस्सत्थेरो ब्याधिपटिकम्मत्थं भिक्खाचारवत्तेन आहिण्डन्तो पसतमत्तं सप्पिं अलभित्वा ब्याधिबलेन परिक्खीणायुसङ्खारो भिक्खुसङ्घं अप्पमादेन ओवदित्वा आकासे पल्लङ्केन निसीदित्वा तेजोधातुं समापज्जित्वा परिनिब्बायि। राजा तं पवत्तिं सुत्वा थेरस्स सक्कारं कत्वा ‘‘मयि नाम रज्जं कारेन्ते एवं भिक्खूनं पच्चया दुल्लभा’’ति नगरस्स चतूसु द्वारेसु पोक्खरणियो कारापेत्वा भेसज्जस्स पूरापेत्वा दापेसि।
Atha mahindatthero upasampannakālato pabhuti attano upajjhāyasseva santike dhammañca vinayañca pariyāpuṇanto dvepi saṅgītiyo ārūḷhaṃ tipiṭakasaṅgahitaṃ sāṭṭhakathaṃ sabbaṃ theravādaṃ tiṇṇaṃ vassānaṃ abbhantare uggahetvā attano upajjhāyassa antevāsikānaṃ sahassamattānaṃ bhikkhūnaṃ pāmokkho ahosi. Tadā asoko dhammarājā navavassābhiseko hoti. Rañño pana aṭṭhavassābhisekakāleyeva kontaputtatissatthero byādhipaṭikammatthaṃ bhikkhācāravattena āhiṇḍanto pasatamattaṃ sappiṃ alabhitvā byādhibalena parikkhīṇāyusaṅkhāro bhikkhusaṅghaṃ appamādena ovaditvā ākāse pallaṅkena nisīditvā tejodhātuṃ samāpajjitvā parinibbāyi. Rājā taṃ pavattiṃ sutvā therassa sakkāraṃ katvā ‘‘mayi nāma rajjaṃ kārente evaṃ bhikkhūnaṃ paccayā dullabhā’’ti nagarassa catūsu dvāresu pokkharaṇiyo kārāpetvā bhesajjassa pūrāpetvā dāpesi.
तेन किर समयेन पाटलिपुत्तस्स चतूसु द्वारेसु चत्तारि सतसहस्सानि, सभायं सतसहस्सन्ति दिवसे दिवसे पञ्चसतसहस्सानि रञ्ञो उप्पज्जन्ति। ततो राजा निग्रोधत्थेरस्स देवसिकं सतसहस्सं विसज्जेसि। बुद्धस्स चेतिये गन्धमालादीहि पूजनत्थाय सतसहस्सं । धम्मस्स सतसहस्सं, तं धम्मधरानं बहुस्सुतानं चतुपच्चयत्थाय उपनीयति। सङ्घस्स सतसहस्सं, चतूसु द्वारेसु भेसज्जत्थाय सतसहस्सं। एवं सासने उळारो लाभसक्कारो निब्बत्ति।
Tena kira samayena pāṭaliputtassa catūsu dvāresu cattāri satasahassāni, sabhāyaṃ satasahassanti divase divase pañcasatasahassāni rañño uppajjanti. Tato rājā nigrodhattherassa devasikaṃ satasahassaṃ visajjesi. Buddhassa cetiye gandhamālādīhi pūjanatthāya satasahassaṃ . Dhammassa satasahassaṃ, taṃ dhammadharānaṃ bahussutānaṃ catupaccayatthāya upanīyati. Saṅghassa satasahassaṃ, catūsu dvāresu bhesajjatthāya satasahassaṃ. Evaṃ sāsane uḷāro lābhasakkāro nibbatti.
तित्थिया परिहीनलाभसक्कारा अन्तमसो घासच्छादनम्पि अलभन्ता लाभसक्कारं पत्थयमाना सासने पब्बजित्वा सकानि सकानि दिट्ठिगतानि ‘‘अयं धम्मो, अयं विनयो’’ति दीपेन्ति। पब्बज्जं अलभमानापि सयमेव मुण्डेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा विहारेसु विचरन्ता उपोसथम्पि पवारणम्पि सङ्घकम्मम्पि गणकम्मम्पि पविसन्ति। भिक्खू तेहि सद्धिं उपोसथं न करोन्ति। तदा मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो ‘‘उप्पन्नं दानि इदं अधिकरणं, तं नचिरस्सेव कक्खळं भविस्सति। न खो पनेतं सक्का इमेसं मज्झे वसन्तेन वूपसमेतु’’न्ति महिन्दत्थेरस्स गणं नीय्यातेत्वा अत्तना फासुविहारेन विहरितुकामो अहोगङ्गपब्बतं अगमासि। तेपि खो तित्थिया भिक्खुसङ्घेन धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन निग्गय्हमानापि धम्मविनयानुलोमाय पटिपत्तिया असण्ठहन्ता अनेकरूपं सासनस्स अब्बुदञ्च मलञ्च कण्टकञ्च समुट्ठापेसुं। केचि अग्गिं परिचरन्ति, केचि पञ्चातपेन तापेन्ति, केचि आदिच्चं अनुपरिवत्तन्ति, केचि ‘‘धम्मञ्च विनयञ्च वोभिन्दिस्सामा’’ति पग्गण्हिंसु। तदा भिक्खुसङ्घो न तेहि सद्धिं उपोसथं वा पवारणं वा अकासि। असोकारामे सत्तवस्सानि उपोसथो उपच्छिज्जि। रञ्ञोपि एतमत्थं आरोचेसुं। राजा एकं अमच्चं आणापेसि – ‘‘विहारं गन्त्वा अधिकरणं वूपसमेत्वा उपोसथं कारापेही’’ति। अमच्चो राजानं पटिपुच्छितुं अविसहन्तो अञ्ञे अमच्चे उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘राजा मं ‘विहारं गन्त्वा अधिकरणं वूपसमेत्वा उपोसथं कारापेही’ति पहिणि। कथं नु खो अधिकरणं वूपसम्मती’’ति? ते आहंसु – ‘‘मयं एवं सल्लक्खेम – ‘यथा नाम पच्चन्तं वूपसमेन्ता चोरे घातेन्ति, एवमेव ये उपोसथं न करोन्ति, ते मारेतुकामो राजा भविस्सती’’’ति। अथ सो अमच्चो विहारं गन्त्वा भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा आह – ‘‘अहं रञ्ञा ‘उपोसथं कारापेही’ति पेसितो। करोथ दानि, भन्ते, उपोसथ’’न्ति। भिक्खू ‘‘न मयं तित्थियेहि सद्धिं उपोसथं करोमा’’ति आहंसु। अथ अमच्चो थेरासनतो पट्ठाय असिना सीसानि पातेतुं आरद्धो।
Titthiyā parihīnalābhasakkārā antamaso ghāsacchādanampi alabhantā lābhasakkāraṃ patthayamānā sāsane pabbajitvā sakāni sakāni diṭṭhigatāni ‘‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo’’ti dīpenti. Pabbajjaṃ alabhamānāpi sayameva muṇḍetvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā vihāresu vicarantā uposathampi pavāraṇampi saṅghakammampi gaṇakammampi pavisanti. Bhikkhū tehi saddhiṃ uposathaṃ na karonti. Tadā moggaliputtatissatthero ‘‘uppannaṃ dāni idaṃ adhikaraṇaṃ, taṃ nacirasseva kakkhaḷaṃ bhavissati. Na kho panetaṃ sakkā imesaṃ majjhe vasantena vūpasametu’’nti mahindattherassa gaṇaṃ nīyyātetvā attanā phāsuvihārena viharitukāmo ahogaṅgapabbataṃ agamāsi. Tepi kho titthiyā bhikkhusaṅghena dhammena vinayena satthusāsanena niggayhamānāpi dhammavinayānulomāya paṭipattiyā asaṇṭhahantā anekarūpaṃ sāsanassa abbudañca malañca kaṇṭakañca samuṭṭhāpesuṃ. Keci aggiṃ paricaranti, keci pañcātapena tāpenti, keci ādiccaṃ anuparivattanti, keci ‘‘dhammañca vinayañca vobhindissāmā’’ti paggaṇhiṃsu. Tadā bhikkhusaṅgho na tehi saddhiṃ uposathaṃ vā pavāraṇaṃ vā akāsi. Asokārāme sattavassāni uposatho upacchijji. Raññopi etamatthaṃ ārocesuṃ. Rājā ekaṃ amaccaṃ āṇāpesi – ‘‘vihāraṃ gantvā adhikaraṇaṃ vūpasametvā uposathaṃ kārāpehī’’ti. Amacco rājānaṃ paṭipucchituṃ avisahanto aññe amacce upasaṅkamitvā āha – ‘‘rājā maṃ ‘vihāraṃ gantvā adhikaraṇaṃ vūpasametvā uposathaṃ kārāpehī’ti pahiṇi. Kathaṃ nu kho adhikaraṇaṃ vūpasammatī’’ti? Te āhaṃsu – ‘‘mayaṃ evaṃ sallakkhema – ‘yathā nāma paccantaṃ vūpasamentā core ghātenti, evameva ye uposathaṃ na karonti, te māretukāmo rājā bhavissatī’’’ti. Atha so amacco vihāraṃ gantvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā āha – ‘‘ahaṃ raññā ‘uposathaṃ kārāpehī’ti pesito. Karotha dāni, bhante, uposatha’’nti. Bhikkhū ‘‘na mayaṃ titthiyehi saddhiṃ uposathaṃ karomā’’ti āhaṃsu. Atha amacco therāsanato paṭṭhāya asinā sīsāni pātetuṃ āraddho.
अद्दसा खो तिस्सत्थेरो तं अमच्चं तथा विप्पटिपन्नं। तिस्सत्थेरो नाम न यो वा सो वा, रञ्ञो एकमातिको भाता तिस्सकुमारो नाम, तं किर राजा पत्ताभिसेको ओपरज्जे ठपेसि। सो एकदिवसं वनचारं गतो अद्दस महन्तं मिगसङ्घं चित्तकीळाय कीळन्तं। दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘‘इमे ताव तिणभक्खा मिगा एवं कीळन्ति, इमे पन समणा राजकुले पणीतानि भोजनानि भुञ्जित्वा मुदुकासु सेय्यासु सयमाना किं नाम कीळितं न कीळिस्सन्ती’’ति! सो ततो आगन्त्वा इमं अत्तनो वितक्कं रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘अट्ठाने कुक्कुच्चायितं कुमारेन! हन्द, नं एवं सञ्ञापेस्सामी’’ति एकदिवसं केनचि कारणेन कुद्धो विय हुत्वा ‘‘एहि सत्तदिवसेन रज्जं सम्पटिच्छ, ततो तं घातेस्सामी’’ति मरणभयेन तज्जेत्वा तमत्थं सञ्ञापेसि। सो किर कुमारो ‘‘सत्तमे मं दिवसे मारेस्सती’’ति न चित्तरूपं न्हायि, न भुञ्जि, न सुपि, अतिविय लूखसरीरो अहोसि। ततो नं राजा पुच्छि – ‘‘किस्स त्वं एवरूपो जातो’’ति? ‘‘मरणभयेन, देवा’’ति। ‘‘अरे, त्वं नाम परिच्छिन्नमरणं सम्पस्समानो विस्सत्थो न कीळसि? भिक्खू अस्सासपस्सासनिबद्धं मरणं पेक्खमाना कथं कीळिस्सन्ती’’ति! ततो पभुति कुमारो सासने पसीदि।
Addasā kho tissatthero taṃ amaccaṃ tathā vippaṭipannaṃ. Tissatthero nāma na yo vā so vā, rañño ekamātiko bhātā tissakumāro nāma, taṃ kira rājā pattābhiseko oparajje ṭhapesi. So ekadivasaṃ vanacāraṃ gato addasa mahantaṃ migasaṅghaṃ cittakīḷāya kīḷantaṃ. Disvānassa etadahosi – ‘‘ime tāva tiṇabhakkhā migā evaṃ kīḷanti, ime pana samaṇā rājakule paṇītāni bhojanāni bhuñjitvā mudukāsu seyyāsu sayamānā kiṃ nāma kīḷitaṃ na kīḷissantī’’ti! So tato āgantvā imaṃ attano vitakkaṃ rañño ārocesi. Rājā ‘‘aṭṭhāne kukkuccāyitaṃ kumārena! Handa, naṃ evaṃ saññāpessāmī’’ti ekadivasaṃ kenaci kāraṇena kuddho viya hutvā ‘‘ehi sattadivasena rajjaṃ sampaṭiccha, tato taṃ ghātessāmī’’ti maraṇabhayena tajjetvā tamatthaṃ saññāpesi. So kira kumāro ‘‘sattame maṃ divase māressatī’’ti na cittarūpaṃ nhāyi, na bhuñji, na supi, ativiya lūkhasarīro ahosi. Tato naṃ rājā pucchi – ‘‘kissa tvaṃ evarūpo jāto’’ti? ‘‘Maraṇabhayena, devā’’ti. ‘‘Are, tvaṃ nāma paricchinnamaraṇaṃ sampassamāno vissattho na kīḷasi? Bhikkhū assāsapassāsanibaddhaṃ maraṇaṃ pekkhamānā kathaṃ kīḷissantī’’ti! Tato pabhuti kumāro sāsane pasīdi.
सो पुन एकदिवसं मिगवं निक्खमित्वा अरञ्ञे अनुविचरमानो अद्दस योनकमहाधम्मरक्खितत्थेरं अञ्ञतरेन हत्थिनागेन सालसाखं गहेत्वा बीजियमानं निसिन्नं। दिस्वा पामोज्जजातो चिन्तेसि – ‘‘कदा नु खो अहम्पि अयं महाथेरो विय पब्बजेय्यं! सिया नु खो सो दिवसो’’ति। थेरो तस्सासयं विदित्वा तस्स पस्सन्तस्सेव आकासे उप्पतित्वा असोकारामे पोक्खरणिया उदकतले ठत्वा चीवरञ्च उत्तरासङ्गञ्च आकासे लग्गेत्वा न्हायितुं आरद्धो।
So puna ekadivasaṃ migavaṃ nikkhamitvā araññe anuvicaramāno addasa yonakamahādhammarakkhitattheraṃ aññatarena hatthināgena sālasākhaṃ gahetvā bījiyamānaṃ nisinnaṃ. Disvā pāmojjajāto cintesi – ‘‘kadā nu kho ahampi ayaṃ mahāthero viya pabbajeyyaṃ! Siyā nu kho so divaso’’ti. Thero tassāsayaṃ viditvā tassa passantasseva ākāse uppatitvā asokārāme pokkharaṇiyā udakatale ṭhatvā cīvarañca uttarāsaṅgañca ākāse laggetvā nhāyituṃ āraddho.
कुमारो थेरस्सानुभावं दिस्वा अतिविय पसन्नो ‘‘अज्जेव पब्बजिस्सामी’’ति निवत्तित्वा रञ्ञो आरोचेसि – ‘‘पब्बजिस्सामहं, देवा’’ति। राजा अनेकप्पकारं याचित्वापि तं निवत्तेतुं असक्कोन्तो असोकारामगमनीयमग्गं अलङ्कारापेत्वा कुमारं छणवेसं गाहापेत्वा अलङ्कताय सेनाय परिवारापेत्वा विहारं नेसि। ‘‘युवराजा किर पब्बजिस्सती’’ति सुत्वा बहू भिक्खू पत्तचीवरानि पटियादेसुं। कुमारो पधानघरं गन्त्वा महाधम्मरक्खितत्थेरस्सेव सन्तिके पब्बजि सद्धिं पुरिससतसहस्सेन। कुमारस्स पन अनुपब्बजितानं गणनपरिच्छेदो नत्थि। कुमारो रञ्ञो चतुवस्साभिसेककाले पब्बजितो। अथञ्ञोपि रञ्ञो भागिनेय्यो सङ्घमित्ताय सामिको अग्गिब्रह्मा नाम कुमारो अत्थि। सङ्घमित्ता तं पटिच्च एकमेव पुत्तं विजायि। सोपि ‘‘युवराजा पब्बजितो’’ति सुत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा – ‘‘अहम्पि, देव, पब्बजिस्सामी’’ति याचि। ‘‘पब्बज, ताता’’ति च रञ्ञा अनुञ्ञातो तंदिवसमेव पब्बजि।
Kumāro therassānubhāvaṃ disvā ativiya pasanno ‘‘ajjeva pabbajissāmī’’ti nivattitvā rañño ārocesi – ‘‘pabbajissāmahaṃ, devā’’ti. Rājā anekappakāraṃ yācitvāpi taṃ nivattetuṃ asakkonto asokārāmagamanīyamaggaṃ alaṅkārāpetvā kumāraṃ chaṇavesaṃ gāhāpetvā alaṅkatāya senāya parivārāpetvā vihāraṃ nesi. ‘‘Yuvarājā kira pabbajissatī’’ti sutvā bahū bhikkhū pattacīvarāni paṭiyādesuṃ. Kumāro padhānagharaṃ gantvā mahādhammarakkhitattherasseva santike pabbaji saddhiṃ purisasatasahassena. Kumārassa pana anupabbajitānaṃ gaṇanaparicchedo natthi. Kumāro rañño catuvassābhisekakāle pabbajito. Athaññopi rañño bhāgineyyo saṅghamittāya sāmiko aggibrahmā nāma kumāro atthi. Saṅghamittā taṃ paṭicca ekameva puttaṃ vijāyi. Sopi ‘‘yuvarājā pabbajito’’ti sutvā rājānaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘ahampi, deva, pabbajissāmī’’ti yāci. ‘‘Pabbaja, tātā’’ti ca raññā anuññāto taṃdivasameva pabbaji.
एवं अनुपब्बजितो, उळारविभवेन खत्तियजनेन।
Evaṃ anupabbajito, uḷāravibhavena khattiyajanena;
रञ्ञो कनिट्ठभाता, तिस्सत्थेरोति विञ्ञेय्यो॥
Rañño kaniṭṭhabhātā, tissattheroti viññeyyo.
सो तं अमच्चं तथा विप्पटिपन्नं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘न राजा थेरे मारापेतुं पहिणेय्य; अद्धा इमस्सेवेतं अमच्चस्स दुग्गहितं भविस्सती’’ति गन्त्वा सयं तस्स आसन्ने आसने निसीदि। सो थेरं सञ्जानित्वा सत्थं निपातेतुं अविसहन्तो गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि – ‘‘अहं, देव, उपोसथं कातुं अनिच्छन्तानं एत्तकानं नाम भिक्खूनं सीसानि पातेसिं; अथ अय्यस्स तिस्सत्थेरस्स पटिपाटि सम्पत्ता, किन्ति करोमी’’ति? राजा सुत्वाव – ‘‘अरे! किं पन, त्वं, मया भिक्खू घातेतुं पेसितो’’ति तावदेव सरीरे उप्पन्नदाहो हुत्वा विहारं गन्त्वा थेरे भिक्खू पुच्छि – ‘‘अयं, भन्ते, अमच्चो मया अनाणत्तोव एवं अकासि, कस्स नु खो इमिना पापेन भवितब्ब’’न्ति? एकच्चे थेरा, ‘‘अयं तव वचनेन अकासि, तुय्हेतं पाप’’न्ति आहंसु। एकच्चे ‘‘उभिन्नम्पि वो एतं पाप’’न्ति आहंसु। एकच्चे एवमाहंसु – ‘‘किं पन ते, महाराज, अत्थि चित्तं ‘अयं गन्त्वा भिक्खू घातेतू’’’ति? ‘‘नत्थि, भन्ते, कुसलाधिप्पायो अहं पेसेसिं – ‘समग्गो भिक्खुसङ्घो उपोसथं करोतू’’’ति। ‘‘सचे त्वं कुसलाधिप्पायो, नत्थि तुय्हं पापं, अमच्चस्सेवेतं पाप’’न्ति। राजा द्वेळ्हकजातो आह – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, कोचि भिक्खु ममेतं द्वेळ्हकं छिन्दित्वा सासनं पग्गहेतुं समत्थो’’ति? ‘‘अत्थि, महाराज, मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो नाम, सो ते इमं द्वेळ्हकं छिन्दित्वा सासनं पग्गण्हितुं समत्थो’’ति। राजा तदहेव चत्तारो धम्मकथिके एकेकभिक्खुसहस्सपरिवारे, चत्तारो च अमच्चे एकेकपुरिससहस्सपरिवारे ‘‘थेरं गण्हित्वा आगच्छथा’’ति पेसेसि। ते गन्त्वा ‘‘राजा पक्कोसती’’ति आहंसु। थेरो नागच्छि । दुतियम्पि खो राजा अट्ठ धम्मकथिके, अट्ठ च अमच्चे सहस्ससहस्सपरिवारेयेव पेसेसि – ‘‘‘राजा, भन्ते, पक्कोसती’ति वत्वा गण्हित्वाव आगच्छथा’’ति। ते तथेव आहंसु। दुतियम्पि थेरो नागच्छि। राजा थेरे पुच्छि – ‘‘अहं, भन्ते, द्विक्खत्तुं पहिणिं; कस्मा थेरो नागच्छती’’ति? ‘‘‘राजा पक्कोसती’ति वुत्तत्ता, महाराज, नागच्छति। एवं पन वुत्ते आगच्छेय्य ‘सासनं, भन्ते, ओसीदति, अम्हाकं सासनं पग्गहत्थाय सहायका होथा’’’ति। अथ राजा तथा वत्वा सोळस धम्मकथिके, सोळस च अमच्चे सहस्ससहस्सपरिवारे पेसेसि। भिक्खू च पटिपुच्छि – ‘‘महल्लको नु खो, भन्ते, थेरो दहरो नु खो’’ति? ‘‘महल्लको, महाराजा’’ति। ‘‘वय्हं वा सिविकं वा अभिरुहिस्सति, भन्ते’’ति? ‘‘नाभिरुहिस्सति, महाराजा’’ति। ‘‘कुहिं, भन्ते, थेरो वसती’’ति? ‘‘उपरि गङ्गाय, महाराजा’’ति। राजा आह – ‘‘तेन हि, भणे, नावासङ्घाटं बन्धित्वा तत्थेव थेरं निसीदापेत्वा द्वीसुपि तीरेसु आरक्खं संविधाय थेरं आनेथा’’ति। भिक्खू च अमच्चा च थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा रञ्ञो सासनं आरोचेसुं।
So taṃ amaccaṃ tathā vippaṭipannaṃ disvā cintesi – ‘‘na rājā there mārāpetuṃ pahiṇeyya; addhā imassevetaṃ amaccassa duggahitaṃ bhavissatī’’ti gantvā sayaṃ tassa āsanne āsane nisīdi. So theraṃ sañjānitvā satthaṃ nipātetuṃ avisahanto gantvā rañño ārocesi – ‘‘ahaṃ, deva, uposathaṃ kātuṃ anicchantānaṃ ettakānaṃ nāma bhikkhūnaṃ sīsāni pātesiṃ; atha ayyassa tissattherassa paṭipāṭi sampattā, kinti karomī’’ti? Rājā sutvāva – ‘‘are! Kiṃ pana, tvaṃ, mayā bhikkhū ghātetuṃ pesito’’ti tāvadeva sarīre uppannadāho hutvā vihāraṃ gantvā there bhikkhū pucchi – ‘‘ayaṃ, bhante, amacco mayā anāṇattova evaṃ akāsi, kassa nu kho iminā pāpena bhavitabba’’nti? Ekacce therā, ‘‘ayaṃ tava vacanena akāsi, tuyhetaṃ pāpa’’nti āhaṃsu. Ekacce ‘‘ubhinnampi vo etaṃ pāpa’’nti āhaṃsu. Ekacce evamāhaṃsu – ‘‘kiṃ pana te, mahārāja, atthi cittaṃ ‘ayaṃ gantvā bhikkhū ghātetū’’’ti? ‘‘Natthi, bhante, kusalādhippāyo ahaṃ pesesiṃ – ‘samaggo bhikkhusaṅgho uposathaṃ karotū’’’ti. ‘‘Sace tvaṃ kusalādhippāyo, natthi tuyhaṃ pāpaṃ, amaccassevetaṃ pāpa’’nti. Rājā dveḷhakajāto āha – ‘‘atthi nu kho, bhante, koci bhikkhu mametaṃ dveḷhakaṃ chinditvā sāsanaṃ paggahetuṃ samattho’’ti? ‘‘Atthi, mahārāja, moggaliputtatissatthero nāma, so te imaṃ dveḷhakaṃ chinditvā sāsanaṃ paggaṇhituṃ samattho’’ti. Rājā tadaheva cattāro dhammakathike ekekabhikkhusahassaparivāre, cattāro ca amacce ekekapurisasahassaparivāre ‘‘theraṃ gaṇhitvā āgacchathā’’ti pesesi. Te gantvā ‘‘rājā pakkosatī’’ti āhaṃsu. Thero nāgacchi . Dutiyampi kho rājā aṭṭha dhammakathike, aṭṭha ca amacce sahassasahassaparivāreyeva pesesi – ‘‘‘rājā, bhante, pakkosatī’ti vatvā gaṇhitvāva āgacchathā’’ti. Te tatheva āhaṃsu. Dutiyampi thero nāgacchi. Rājā there pucchi – ‘‘ahaṃ, bhante, dvikkhattuṃ pahiṇiṃ; kasmā thero nāgacchatī’’ti? ‘‘‘Rājā pakkosatī’ti vuttattā, mahārāja, nāgacchati. Evaṃ pana vutte āgaccheyya ‘sāsanaṃ, bhante, osīdati, amhākaṃ sāsanaṃ paggahatthāya sahāyakā hothā’’’ti. Atha rājā tathā vatvā soḷasa dhammakathike, soḷasa ca amacce sahassasahassaparivāre pesesi. Bhikkhū ca paṭipucchi – ‘‘mahallako nu kho, bhante, thero daharo nu kho’’ti? ‘‘Mahallako, mahārājā’’ti. ‘‘Vayhaṃ vā sivikaṃ vā abhiruhissati, bhante’’ti? ‘‘Nābhiruhissati, mahārājā’’ti. ‘‘Kuhiṃ, bhante, thero vasatī’’ti? ‘‘Upari gaṅgāya, mahārājā’’ti. Rājā āha – ‘‘tena hi, bhaṇe, nāvāsaṅghāṭaṃ bandhitvā tattheva theraṃ nisīdāpetvā dvīsupi tīresu ārakkhaṃ saṃvidhāya theraṃ ānethā’’ti. Bhikkhū ca amaccā ca therassa santikaṃ gantvā rañño sāsanaṃ ārocesuṃ.
थेरो सुत्वा ‘‘यं खो अहं मूलतो पट्ठाय सासनं पग्गण्हिस्सामीति पब्बजितोम्हि। अयं दानि मे सो कालो अनुप्पत्तो’’ति चम्मखण्डं गण्हित्वाव उट्ठहि। अथ ‘‘थेरो स्वे पाटलिपुत्तं सम्पापुणिस्सती’’ति रत्तिभागे राजा सुपिनं अद्दस। एवरूपो सुपिनो अहोसि – ‘‘सब्बसेतो हत्थिनागो आगन्त्वा राजानं सीसतो पट्ठाय परामसित्वा दक्खिणहत्थे अग्गहेसी’’ति। पुनदिवसे राजा सुपिनज्झायके पुच्छि – ‘‘मया एवरूपो सुपिनो दिट्ठो, किं मे भविस्सती’’ति? एको तं, ‘‘महाराज, समणनागो दक्खिणहत्थे गण्हिस्सती’’ति। अथ राजा तावदेव ‘‘थेरो आगतो’’ति सुत्वा गङ्गातीरं गन्त्वा नदिं ओतरित्वा अब्भुग्गच्छन्तो जाणुमत्ते उदके थेरं सम्पापुणित्वा थेरस्स नावातो ओतरन्तस्स हत्थं अदासि। थेरो राजानं दक्खिणहत्थे अग्गहेसि। तं दिस्वा असिग्गाहा ‘‘थेरस्स सीसं पातेस्सामा’’ति कोसतो असिं अब्बाहिंसु। कस्मा? एतं किर चारित्तं राजकुलेसु – ‘‘यो राजानं हत्थे गण्हति तस्स असिना सीसं पातेतब्ब’’न्ति। राजा छायंयेव दिस्वा आह – ‘‘पुब्बेपि अहं भिक्खूसु विरद्धकारणा अस्सादं न विन्दामि, मा खो थेरे विरज्झित्था’’ति। थेरो पन कस्मा राजानं हत्थे अग्गहेसीति? यस्मा रञ्ञा पञ्हं पुच्छनत्थाय पक्कोसापितो तस्मा ‘‘अन्तेवासिको मे अय’’न्ति अग्गहेसि।
Thero sutvā ‘‘yaṃ kho ahaṃ mūlato paṭṭhāya sāsanaṃ paggaṇhissāmīti pabbajitomhi. Ayaṃ dāni me so kālo anuppatto’’ti cammakhaṇḍaṃ gaṇhitvāva uṭṭhahi. Atha ‘‘thero sve pāṭaliputtaṃ sampāpuṇissatī’’ti rattibhāge rājā supinaṃ addasa. Evarūpo supino ahosi – ‘‘sabbaseto hatthināgo āgantvā rājānaṃ sīsato paṭṭhāya parāmasitvā dakkhiṇahatthe aggahesī’’ti. Punadivase rājā supinajjhāyake pucchi – ‘‘mayā evarūpo supino diṭṭho, kiṃ me bhavissatī’’ti? Eko taṃ, ‘‘mahārāja, samaṇanāgo dakkhiṇahatthe gaṇhissatī’’ti. Atha rājā tāvadeva ‘‘thero āgato’’ti sutvā gaṅgātīraṃ gantvā nadiṃ otaritvā abbhuggacchanto jāṇumatte udake theraṃ sampāpuṇitvā therassa nāvāto otarantassa hatthaṃ adāsi. Thero rājānaṃ dakkhiṇahatthe aggahesi. Taṃ disvā asiggāhā ‘‘therassa sīsaṃ pātessāmā’’ti kosato asiṃ abbāhiṃsu. Kasmā? Etaṃ kira cārittaṃ rājakulesu – ‘‘yo rājānaṃ hatthe gaṇhati tassa asinā sīsaṃ pātetabba’’nti. Rājā chāyaṃyeva disvā āha – ‘‘pubbepi ahaṃ bhikkhūsu viraddhakāraṇā assādaṃ na vindāmi, mā kho there virajjhitthā’’ti. Thero pana kasmā rājānaṃ hatthe aggahesīti? Yasmā raññā pañhaṃ pucchanatthāya pakkosāpito tasmā ‘‘antevāsiko me aya’’nti aggahesi.
राजा थेरं अत्तनो उय्यानं नेत्वा बाहिरतो तिक्खत्तुं परिवारापेत्वा आरक्खं ठपेत्वा सयमेव थेरस्स पादे धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा थेरस्स सन्तिके निसीदित्वा ‘‘पटिबलो नु खो थेरो मम कङ्खं छिन्दित्वा उप्पन्नं अधिकरणं वूपसमेत्वा सासनं पग्गण्हितु’’न्ति वीमंसनत्थाय ‘‘अहं, भन्ते, एकं पाटिहारियं दट्ठुकामो’’ति आह। ‘‘कतरं पाटिहारियं दट्ठुकामोसि, महाराजा’’ति? ‘‘पथवीकम्पनं, भन्ते’’ति। ‘‘सकलपथवीकम्पनं दट्ठुकामोसि, महाराज, पदेसपथवीकम्पन’’न्ति? ‘‘कतरं पनेत्थ, भन्ते, दुक्कर’’न्ति? ‘‘किं नु खो, महाराज, कंसपातिया उदकपुण्णाय सब्बं उदकं कम्पेतुं दुक्करं; उदाहु उपड्ढ’’न्ति? ‘‘उपड्ढं, भन्ते’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, पदेसपथवीकम्पनं दुक्कर’’न्ति। ‘‘तेन हि, भन्ते, पदेसपथवीकम्पनं पस्सिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, समन्ततो योजने पुरत्थिमाय दिसाय एकेन चक्केन सीमं अक्कमित्वा रथो तिट्ठतु; दक्खिणाय दिसाय द्वीहि पादेहि सीमं अक्कमित्वा अस्सो तिट्ठतु; पच्छिमाय दिसाय एकेन पादेन सीमं अक्कमित्वा पुरिसो तिट्ठतु; उत्तराय दिसाय उपड्ढभागेन सीमं अक्कमित्वा एका उदकपाति तिट्ठतू’’ति। राजा तथा कारापेसि। थेरो अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय ‘‘राजा पस्सतू’’ति योजनप्पमाणपथवीचलनं अधिट्ठहि। पुरत्थिमाय दिसाय रथस्स अन्तोसीमाय ठितो पादोव चलि, इतरो न चलि। एवं दक्खिणपच्छिमदिसासु अस्सपुरिसानं अन्तोसीमाय ठितपादायेव चलिंसु, उपड्ढुपड्ढं सरीरञ्च। उत्तरदिसाय उदकपातियापि अन्तोसीमाय ठितं उपड्ढभागगतमेव उदकं चलि, अवसेसं निच्चलमहोसीति। राजा तं पाटिहारियं दिस्वा ‘‘सक्खति दानि थेरो सासनं पग्गण्हितु’’न्ति निट्ठं गन्त्वा अत्तनो कुक्कुच्चं पुच्छि – ‘‘अहं, भन्ते, एकं अमच्चं ‘विहारं गन्त्वा अधिकरणं वूपसमेत्वा उपोसथं कारापेही’ति पहिणिं, सो विहारं गन्त्वा एत्तके भिक्खू जीविता वोरोपेसि, एतं पापं कस्स होती’’ति?
Rājā theraṃ attano uyyānaṃ netvā bāhirato tikkhattuṃ parivārāpetvā ārakkhaṃ ṭhapetvā sayameva therassa pāde dhovitvā telena makkhetvā therassa santike nisīditvā ‘‘paṭibalo nu kho thero mama kaṅkhaṃ chinditvā uppannaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametvā sāsanaṃ paggaṇhitu’’nti vīmaṃsanatthāya ‘‘ahaṃ, bhante, ekaṃ pāṭihāriyaṃ daṭṭhukāmo’’ti āha. ‘‘Kataraṃ pāṭihāriyaṃ daṭṭhukāmosi, mahārājā’’ti? ‘‘Pathavīkampanaṃ, bhante’’ti. ‘‘Sakalapathavīkampanaṃ daṭṭhukāmosi, mahārāja, padesapathavīkampana’’nti? ‘‘Kataraṃ panettha, bhante, dukkara’’nti? ‘‘Kiṃ nu kho, mahārāja, kaṃsapātiyā udakapuṇṇāya sabbaṃ udakaṃ kampetuṃ dukkaraṃ; udāhu upaḍḍha’’nti? ‘‘Upaḍḍhaṃ, bhante’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, padesapathavīkampanaṃ dukkara’’nti. ‘‘Tena hi, bhante, padesapathavīkampanaṃ passissāmī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, samantato yojane puratthimāya disāya ekena cakkena sīmaṃ akkamitvā ratho tiṭṭhatu; dakkhiṇāya disāya dvīhi pādehi sīmaṃ akkamitvā asso tiṭṭhatu; pacchimāya disāya ekena pādena sīmaṃ akkamitvā puriso tiṭṭhatu; uttarāya disāya upaḍḍhabhāgena sīmaṃ akkamitvā ekā udakapāti tiṭṭhatū’’ti. Rājā tathā kārāpesi. Thero abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya ‘‘rājā passatū’’ti yojanappamāṇapathavīcalanaṃ adhiṭṭhahi. Puratthimāya disāya rathassa antosīmāya ṭhito pādova cali, itaro na cali. Evaṃ dakkhiṇapacchimadisāsu assapurisānaṃ antosīmāya ṭhitapādāyeva caliṃsu, upaḍḍhupaḍḍhaṃ sarīrañca. Uttaradisāya udakapātiyāpi antosīmāya ṭhitaṃ upaḍḍhabhāgagatameva udakaṃ cali, avasesaṃ niccalamahosīti. Rājā taṃ pāṭihāriyaṃ disvā ‘‘sakkhati dāni thero sāsanaṃ paggaṇhitu’’nti niṭṭhaṃ gantvā attano kukkuccaṃ pucchi – ‘‘ahaṃ, bhante, ekaṃ amaccaṃ ‘vihāraṃ gantvā adhikaraṇaṃ vūpasametvā uposathaṃ kārāpehī’ti pahiṇiṃ, so vihāraṃ gantvā ettake bhikkhū jīvitā voropesi, etaṃ pāpaṃ kassa hotī’’ti?
‘‘किं पन ते, महाराज, अत्थि चित्तं ‘अयं विहारं गन्त्वा भिक्खू घातेतू’’’ति? ‘‘नत्थि, भन्ते’’ति। ‘‘सचे ते, महाराज, नत्थि एवरूपं चित्तं, नत्थि तुय्हं पाप’’न्ति। अथ थेरो राजानं एतमत्थं इमिना सुत्तेन सञ्ञापेसि – ‘‘चेतनाहं, भिक्खवे, कम्मं वदामि। चेतयित्वा कम्मं करोति – कायेन वाचाय मनसा’’ति (अ॰ नि॰ ६.६३)।
‘‘Kiṃ pana te, mahārāja, atthi cittaṃ ‘ayaṃ vihāraṃ gantvā bhikkhū ghātetū’’’ti? ‘‘Natthi, bhante’’ti. ‘‘Sace te, mahārāja, natthi evarūpaṃ cittaṃ, natthi tuyhaṃ pāpa’’nti. Atha thero rājānaṃ etamatthaṃ iminā suttena saññāpesi – ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi. Cetayitvā kammaṃ karoti – kāyena vācāya manasā’’ti (a. ni. 6.63).
तमेवत्थं परिदीपेतुं तित्तिरजातकं (जा॰ १.४.७५) आहरि – ‘‘अतीते, महाराज, दीपकतित्तिरो तापसं पुच्छि –
Tamevatthaṃ paridīpetuṃ tittirajātakaṃ (jā. 1.4.75) āhari – ‘‘atīte, mahārāja, dīpakatittiro tāpasaṃ pucchi –
‘ञातको नो निसिन्नोति, बहु आगच्छती जनो।
‘Ñātako no nisinnoti, bahu āgacchatī jano;
पटिच्च कम्मं फुसति, तस्मिं मे सङ्कते मनो’ति॥
Paṭicca kammaṃ phusati, tasmiṃ me saṅkate mano’ti.
तापसो आह – ‘अत्थि पन ते चित्तं मम सद्देन च रूपदस्सनेन च आगन्त्वा एते पक्खिनो बज्झन्तु वा हञ्ञन्तु वा’ति? ‘नत्थि, भन्ते’ति तित्तिरो आह। ततो नं तापसो सञ्ञापेसि – ‘सचे ते नत्थि चित्तं, नत्थि पापं; चेतयन्तमेव हि पापं फुसति, नाचेतयन्तं।
Tāpaso āha – ‘atthi pana te cittaṃ mama saddena ca rūpadassanena ca āgantvā ete pakkhino bajjhantu vā haññantu vā’ti? ‘Natthi, bhante’ti tittiro āha. Tato naṃ tāpaso saññāpesi – ‘sace te natthi cittaṃ, natthi pāpaṃ; cetayantameva hi pāpaṃ phusati, nācetayantaṃ.
‘न पटिच्च कम्मं फुसति, मनो चे नप्पदुस्सति।
‘Na paṭicca kammaṃ phusati, mano ce nappadussati;
अप्पोस्सुक्कस्स भद्रस्स, न पापमुपलिम्पती’’’ति॥
Appossukkassa bhadrassa, na pāpamupalimpatī’’’ti.
एवं थेरो राजानं सञ्ञापेत्वा तत्थेव राजुय्याने सत्त दिवसानि वसन्तो राजानं समयं उग्गण्हापेसि। राजा सत्तमे दिवसे असोकारामे भिक्खुसङ्घं सन्निपातापेत्वा साणिपाकारं परिक्खिपापेत्वा साणिपाकारन्तरे निसिन्नो एकलद्धिके एकलद्धिके भिक्खू एकतो एकतो कारापेत्वा एकमेकं भिक्खुसमूहं पक्कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘किंवादी सम्मासम्बुद्धो’’ति? ततोसस्सतवादिनो ‘‘सस्सतवादी’’ति आहंसु। एकच्चसस्सतिका…पे॰… अन्तानन्तिका… अमराविक्खेपिका… अधिच्चसमुप्पन्निका… सञ्ञीवादा… असञ्ञीवादा… नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा … उच्छेदवादा… दिट्ठधम्मनिब्बानवादा ‘‘दिट्ठधम्मनिब्बानवादी’’ति आहंसु। राजा पठममेव समयस्स उग्गहितत्ता ‘‘नयिमे भिक्खू, अञ्ञतित्थिया इमे’’ति ञत्वा तेसं सेतकानि वत्थानि दत्वा उप्पब्बाजेसि। ते सब्बेपि सट्ठिसहस्सा अहेसुं।
Evaṃ thero rājānaṃ saññāpetvā tattheva rājuyyāne satta divasāni vasanto rājānaṃ samayaṃ uggaṇhāpesi. Rājā sattame divase asokārāme bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā sāṇipākāraṃ parikkhipāpetvā sāṇipākārantare nisinno ekaladdhike ekaladdhike bhikkhū ekato ekato kārāpetvā ekamekaṃ bhikkhusamūhaṃ pakkosāpetvā pucchi – ‘‘kiṃvādī sammāsambuddho’’ti? Tatosassatavādino ‘‘sassatavādī’’ti āhaṃsu. Ekaccasassatikā…pe… antānantikā… amarāvikkhepikā… adhiccasamuppannikā… saññīvādā… asaññīvādā… nevasaññīnāsaññīvādā … ucchedavādā… diṭṭhadhammanibbānavādā ‘‘diṭṭhadhammanibbānavādī’’ti āhaṃsu. Rājā paṭhamameva samayassa uggahitattā ‘‘nayime bhikkhū, aññatitthiyā ime’’ti ñatvā tesaṃ setakāni vatthāni datvā uppabbājesi. Te sabbepi saṭṭhisahassā ahesuṃ.
अथञ्ञे भिक्खू पक्कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘किंवादी, भन्ते, सम्मासम्बुद्धो’’ति? ‘‘विभज्जवादी, महाराजा’’ति। एवं वुत्ते राजा थेरं पुच्छि – ‘‘विभज्जवादी, भन्ते, सम्मासम्बुद्धो’’ति? ‘‘आम, महाराजा’’ति। ततो राजा ‘‘सुद्धं दानि, भन्ते, सासनं; करोतु भिक्खुसङ्घो उपोसथ’’न्ति आरक्खं दत्वा नगरं पाविसि।
Athaññe bhikkhū pakkosāpetvā pucchi – ‘‘kiṃvādī, bhante, sammāsambuddho’’ti? ‘‘Vibhajjavādī, mahārājā’’ti. Evaṃ vutte rājā theraṃ pucchi – ‘‘vibhajjavādī, bhante, sammāsambuddho’’ti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. Tato rājā ‘‘suddhaṃ dāni, bhante, sāsanaṃ; karotu bhikkhusaṅgho uposatha’’nti ārakkhaṃ datvā nagaraṃ pāvisi.
समग्गो सङ्घो सन्निपतित्वा उपोसथं अकासि। तस्मिं सन्निपाते सट्ठि भिक्खुसतसहस्सानि अहेसुं। तस्मिं समागमे मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो परप्पवादं मद्दमानो कथावत्थुप्पकरणं अभासि। ततो सट्ठिसतसहस्ससङ्ख्येसु भिक्खूसु उच्चिनित्वा तिपिटकपरियत्तिधरानं पभिन्नपटिसम्भिदानं तेविज्जादिभेदानं भिक्खूनं सहस्समेकं गहेत्वा यथा महाकस्सपत्थेरो च काकण्डकपुत्तो यसत्थेरो च धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायिंसु; एवमेव धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायन्तो सब्बं सासनमलं विसोधेत्वा ततियसङ्गीतिं अकासि। सङ्गीतिपरियोसाने अनेकप्पकारं पथवी अकम्पित्थ। अयं सङ्गीति नवहि मासेहि निट्ठिता। या लोके –
Samaggo saṅgho sannipatitvā uposathaṃ akāsi. Tasmiṃ sannipāte saṭṭhi bhikkhusatasahassāni ahesuṃ. Tasmiṃ samāgame moggaliputtatissatthero parappavādaṃ maddamāno kathāvatthuppakaraṇaṃ abhāsi. Tato saṭṭhisatasahassasaṅkhyesu bhikkhūsu uccinitvā tipiṭakapariyattidharānaṃ pabhinnapaṭisambhidānaṃ tevijjādibhedānaṃ bhikkhūnaṃ sahassamekaṃ gahetvā yathā mahākassapatthero ca kākaṇḍakaputto yasatthero ca dhammañca vinayañca saṅgāyiṃsu; evameva dhammañca vinayañca saṅgāyanto sabbaṃ sāsanamalaṃ visodhetvā tatiyasaṅgītiṃ akāsi. Saṅgītipariyosāne anekappakāraṃ pathavī akampittha. Ayaṃ saṅgīti navahi māsehi niṭṭhitā. Yā loke –
कता भिक्खुसहस्सेन, तस्मा सहस्सिकाति च।
Katā bhikkhusahassena, tasmā sahassikāti ca;
पुरिमा द्वे उपादाय, ततियाति च वुच्चतीति॥
Purimā dve upādāya, tatiyāti ca vuccatīti.
अयं ततियसङ्गीति।
Ayaṃ tatiyasaṅgīti.
एत्तावता च ‘‘केनाभत’’न्ति एतस्स पञ्हस्स विस्सज्जनत्थं यं अवोचुम्ह – ‘‘जम्बुदीपे ताव उपालित्थेरमादिं कत्वा आचरियपरम्पराय याव ततियसङ्गीति ताव आभतं। तत्रायं आचरियपरम्परा –
Ettāvatā ca ‘‘kenābhata’’nti etassa pañhassa vissajjanatthaṃ yaṃ avocumha – ‘‘jambudīpe tāva upālittheramādiṃ katvā ācariyaparamparāya yāva tatiyasaṅgīti tāva ābhataṃ. Tatrāyaṃ ācariyaparamparā –
‘‘उपालि दासको चेव, सोणको सिग्गवो तथा।
‘‘Upāli dāsako ceva, soṇako siggavo tathā;
तिस्सो मोग्गलिपुत्तो च, पञ्चेते विजिताविनो॥
Tisso moggaliputto ca, pañcete vijitāvino.
‘‘परम्पराय विनयं, दीपे जम्बुसिरिव्हये।
‘‘Paramparāya vinayaṃ, dīpe jambusirivhaye;
अच्छिज्जमानमानेसुं, ततियो याव सङ्गहो’’ति॥
Acchijjamānamānesuṃ, tatiyo yāva saṅgaho’’ti.
तस्सत्थो पकासितोव होति।
Tassattho pakāsitova hoti.
ततियसङ्गहतो पन उद्धं इमं दीपं महिन्दादीहि आभतं। महिन्दतो उग्गहेत्वा कञ्चि कालं अरिट्ठत्थेरादीहि आभतं। ततो यावज्जतना तेसंयेव अन्तेवासिकपरम्परभूताय आचरियपरम्पराय आभतन्ति वेदितब्बं। यथाहु पोराणा –
Tatiyasaṅgahato pana uddhaṃ imaṃ dīpaṃ mahindādīhi ābhataṃ. Mahindato uggahetvā kañci kālaṃ ariṭṭhattherādīhi ābhataṃ. Tato yāvajjatanā tesaṃyeva antevāsikaparamparabhūtāya ācariyaparamparāya ābhatanti veditabbaṃ. Yathāhu porāṇā –
‘‘ततो महिन्दो इट्टियो, उत्तियो सम्बलो तथा।
‘‘Tato mahindo iṭṭiyo, uttiyo sambalo tathā;
भद्दनामो च पण्डितो॥
Bhaddanāmo ca paṇḍito.
‘‘एते नागा महापञ्ञा, जम्बुदीपा इधागता।
‘‘Ete nāgā mahāpaññā, jambudīpā idhāgatā;
विनयं ते वाचयिंसु, पिटकं तम्बपण्णिया॥
Vinayaṃ te vācayiṃsu, piṭakaṃ tambapaṇṇiyā.
‘‘निकाये पञ्च वाचेसुं, सत्त चेव पकरणे।
‘‘Nikāye pañca vācesuṃ, satta ceva pakaraṇe;
ततो अरिट्ठो मेधावी, तिस्सदत्तो च पण्डितो॥
Tato ariṭṭho medhāvī, tissadatto ca paṇḍito.
‘‘विसारदो काळसुमनो, थेरो च दीघनामको।
‘‘Visārado kāḷasumano, thero ca dīghanāmako;
दीघसुमनो च पण्डितो॥
Dīghasumano ca paṇḍito.
‘‘पुनदेव काळसुमनो, नागत्थेरो च बुद्धरक्खितो।
‘‘Punadeva kāḷasumano, nāgatthero ca buddharakkhito;
तिस्सत्थेरो च मेधावी, देवत्थेरो च पण्डितो॥
Tissatthero ca medhāvī, devatthero ca paṇḍito.
‘‘पुनदेव सुमनो मेधावी, विनये च विसारदो।
‘‘Punadeva sumano medhāvī, vinaye ca visārado;
बहुस्सुतो चूळनागो, गजोव दुप्पधंसियो॥
Bahussuto cūḷanāgo, gajova duppadhaṃsiyo.
‘‘धम्मपालितनामो च, रोहणे साधुपूजितो।
‘‘Dhammapālitanāmo ca, rohaṇe sādhupūjito;
तस्स सिस्सो महापञ्ञो, खेमनामो तिपेटको॥
Tassa sisso mahāpañño, khemanāmo tipeṭako.
‘‘दीपे तारकराजाव, पञ्ञाय अतिरोचथ।
‘‘Dīpe tārakarājāva, paññāya atirocatha;
उपतिस्सो च मेधावी, फुस्सदेवो महाकथी॥
Upatisso ca medhāvī, phussadevo mahākathī.
‘‘पुनदेव सुमनो मेधावी, पुप्फनामो बहुस्सुतो।
‘‘Punadeva sumano medhāvī, pupphanāmo bahussuto;
महाकथी महासिवो, पिटके सब्बत्थ कोविदो॥
Mahākathī mahāsivo, piṭake sabbattha kovido.
‘‘पुनदेव उपालि मेधावी, विनये च विसारदो।
‘‘Punadeva upāli medhāvī, vinaye ca visārado;
महानागो महापञ्ञो, सद्धम्मवंसकोविदो॥
Mahānāgo mahāpañño, saddhammavaṃsakovido.
‘‘पुनदेव अभयो मेधावी, पिटके सब्बत्थ कोविदो।
‘‘Punadeva abhayo medhāvī, piṭake sabbattha kovido;
तिस्सत्थेरो च मेधावी, विनये च विसारदो॥
Tissatthero ca medhāvī, vinaye ca visārado.
‘‘तस्स सिस्सो महापञ्ञो, पुप्फनामो बहुस्सुतो।
‘‘Tassa sisso mahāpañño, pupphanāmo bahussuto;
सासनं अनुरक्खन्तो, जम्बुदीपे पतिट्ठितो॥
Sāsanaṃ anurakkhanto, jambudīpe patiṭṭhito.
‘‘चूळाभयो च मेधावी, विनये च विसारदो।
‘‘Cūḷābhayo ca medhāvī, vinaye ca visārado;
तिस्सत्थेरो च मेधावी, सद्धम्मवंसकोविदो॥
Tissatthero ca medhāvī, saddhammavaṃsakovido.
‘‘चूळदेवो च मेधावी, विनये च विसारदो।
‘‘Cūḷadevo ca medhāvī, vinaye ca visārado;
सिवत्थेरो च मेधावी, विनये सब्बत्थ कोविदो॥
Sivatthero ca medhāvī, vinaye sabbattha kovido.
‘‘एते नागा महापञ्ञा, विनयञ्ञू मग्गकोविदा।
‘‘Ete nāgā mahāpaññā, vinayaññū maggakovidā;
विनयं दीपे पकासेसुं, पिटकं तम्बपण्णिया’’ति॥
Vinayaṃ dīpe pakāsesuṃ, piṭakaṃ tambapaṇṇiyā’’ti.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरो किर इमं ततियधम्मसङ्गीतिं कत्वा एवं चिन्तेसि – ‘‘कत्थ नु खो अनागते सासनं सुप्पतिट्ठितं भवेय्या’’ति? अथस्स उपपरिक्खतो एतदहोसि – ‘‘पच्चन्तिमेसु खो जनपदेसु सुप्पतिट्ठितं भविस्सती’’ति। सो तेसं तेसं भिक्खूनं भारं कत्वा ते ते भिक्खू तत्थ तत्थ पेसेसि। मज्झन्तिकत्थेरं कस्मीरगन्धाररट्ठं पेसेसि – ‘‘त्वं एतं रट्ठं गन्त्वा एत्थ सासनं पतिट्ठापेही’’ति। महादेवत्थेरं तथेव वत्वा महिंसकमण्डलं पेसेसि। रक्खितत्थेरं वनवासिं। योनकधम्मरक्खितत्थेरं अपरन्तकं। महाधम्मरक्खितत्थेरं महारट्ठं। महारक्खितत्थेरं योनकलोकं। मज्झिमत्थेरं हिमवन्तदेसभागं। सोणत्थेरञ्च उत्तरत्थेरञ्च सुवण्णभूमिं। अत्तनो सद्धिविहारिकं महिन्दत्थेरं इट्टियत्थेरेन उत्तियत्थेरेन सम्बलत्थेरेन भद्दसालत्थेरेन च सद्धिं तम्बपण्णिदीपं पेसेसि – ‘‘तुम्हे तम्बपण्णिदीपं गन्त्वा एत्थ सासनं पतिट्ठापेथा’’ति। सब्बेपि तं तं दिसाभागं गच्छन्ता अत्तपञ्चमा अगमंसु ‘‘पच्चन्तिमेसु जनपदेसु पञ्चवग्गो गणो अलं उपसम्पदकम्माया’’ति मञ्ञमाना।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – moggaliputtatissatthero kira imaṃ tatiyadhammasaṅgītiṃ katvā evaṃ cintesi – ‘‘kattha nu kho anāgate sāsanaṃ suppatiṭṭhitaṃ bhaveyyā’’ti? Athassa upaparikkhato etadahosi – ‘‘paccantimesu kho janapadesu suppatiṭṭhitaṃ bhavissatī’’ti. So tesaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ bhāraṃ katvā te te bhikkhū tattha tattha pesesi. Majjhantikattheraṃ kasmīragandhāraraṭṭhaṃ pesesi – ‘‘tvaṃ etaṃ raṭṭhaṃ gantvā ettha sāsanaṃ patiṭṭhāpehī’’ti. Mahādevattheraṃ tatheva vatvā mahiṃsakamaṇḍalaṃ pesesi. Rakkhitattheraṃ vanavāsiṃ. Yonakadhammarakkhitattheraṃ aparantakaṃ. Mahādhammarakkhitattheraṃ mahāraṭṭhaṃ. Mahārakkhitattheraṃ yonakalokaṃ. Majjhimattheraṃ himavantadesabhāgaṃ. Soṇattherañca uttarattherañca suvaṇṇabhūmiṃ. Attano saddhivihārikaṃ mahindattheraṃ iṭṭiyattherena uttiyattherena sambalattherena bhaddasālattherena ca saddhiṃ tambapaṇṇidīpaṃ pesesi – ‘‘tumhe tambapaṇṇidīpaṃ gantvā ettha sāsanaṃ patiṭṭhāpethā’’ti. Sabbepi taṃ taṃ disābhāgaṃ gacchantā attapañcamā agamaṃsu ‘‘paccantimesu janapadesu pañcavaggo gaṇo alaṃ upasampadakammāyā’’ti maññamānā.
तेन खो पन समयेन कस्मीरगन्धाररट्ठे सस्सपाकसमये अरवाळो नाम नागराजा करकवस्सं नाम वस्सापेत्वा सस्सं हरापेत्वा महासमुद्दं पापेति। मज्झन्तिकत्थेरो पन पाटलिपुत्ततो वेहासं अब्भुग्गन्त्वा हिमवति अरवाळदहस्स उपरि ओतरित्वा अरवाळदहपिट्ठियं चङ्कमतिपि तिट्ठतिपि निसीदतिपि सेय्यम्पि कप्पेति। नागमाणवका तं दिस्वा अरवाळस्स नागराजस्स आरोचेसुं – ‘‘महाराज, एको छिन्नभिन्नपटधरो भण्डु कासाववसनो अम्हाकं उदकं दूसेती’’ति। नागराजा तावदेव कोधाभिभूतो निक्खमित्वा थेरं दिस्वा मक्खं असहमानो अन्तलिक्खे अनेकानि भिंसनकानि निम्मिनि। ततो ततो भुसा वाता वायन्ति, रुक्खा छिज्जन्ति, पब्बतकूटानि पतन्ति, मेघा गज्जन्ति, विज्जुलता निच्छरन्ति, असनियो फलन्ति, भिन्नं विय गगनतलं उदकं पग्घरति। भयानकरूपा नागकुमारा सन्निपतन्ति। सयम्पि धूमायति, पज्जलति, पहरणवुट्ठियो विस्सज्जेति। ‘‘को अयं मुण्डको छिन्नभिन्नपटधरो’’तिआदीहि फरुसवचनेहि थेरं सन्तज्जेसि। ‘‘एथ गण्हथ हनथ निद्धमथ इमं समण’’न्ति नागबलं आणापेसि। थेरो सब्बं तं भिंसनकं अत्तनो इद्धिबलेन पटिबाहित्वा नागराजानं आह –
Tena kho pana samayena kasmīragandhāraraṭṭhe sassapākasamaye aravāḷo nāma nāgarājā karakavassaṃ nāma vassāpetvā sassaṃ harāpetvā mahāsamuddaṃ pāpeti. Majjhantikatthero pana pāṭaliputtato vehāsaṃ abbhuggantvā himavati aravāḷadahassa upari otaritvā aravāḷadahapiṭṭhiyaṃ caṅkamatipi tiṭṭhatipi nisīdatipi seyyampi kappeti. Nāgamāṇavakā taṃ disvā aravāḷassa nāgarājassa ārocesuṃ – ‘‘mahārāja, eko chinnabhinnapaṭadharo bhaṇḍu kāsāvavasano amhākaṃ udakaṃ dūsetī’’ti. Nāgarājā tāvadeva kodhābhibhūto nikkhamitvā theraṃ disvā makkhaṃ asahamāno antalikkhe anekāni bhiṃsanakāni nimmini. Tato tato bhusā vātā vāyanti, rukkhā chijjanti, pabbatakūṭāni patanti, meghā gajjanti, vijjulatā niccharanti, asaniyo phalanti, bhinnaṃ viya gaganatalaṃ udakaṃ paggharati. Bhayānakarūpā nāgakumārā sannipatanti. Sayampi dhūmāyati, pajjalati, paharaṇavuṭṭhiyo vissajjeti. ‘‘Ko ayaṃ muṇḍako chinnabhinnapaṭadharo’’tiādīhi pharusavacanehi theraṃ santajjesi. ‘‘Etha gaṇhatha hanatha niddhamatha imaṃ samaṇa’’nti nāgabalaṃ āṇāpesi. Thero sabbaṃ taṃ bhiṃsanakaṃ attano iddhibalena paṭibāhitvā nāgarājānaṃ āha –
‘‘सदेवकोपि चे लोको, आगन्त्वा तासयेय्य मं।
‘‘Sadevakopi ce loko, āgantvā tāsayeyya maṃ;
न मे पटिबलो अस्स, जनेतुं भयभेरवं॥
Na me paṭibalo assa, janetuṃ bhayabheravaṃ.
‘‘सचेपि त्वं महिं सब्बं, ससमुद्दं सपब्बतं।
‘‘Sacepi tvaṃ mahiṃ sabbaṃ, sasamuddaṃ sapabbataṃ;
उक्खिपित्वा महानाग, खिपेय्यासि ममूपरि॥
Ukkhipitvā mahānāga, khipeyyāsi mamūpari.
‘‘नेव मे सक्कुणेय्यासि, जनेतुं भयभेरवं।
‘‘Neva me sakkuṇeyyāsi, janetuṃ bhayabheravaṃ;
अञ्ञदत्थु तवेवस्स, विघातो उरगाधिपा’’ति॥
Aññadatthu tavevassa, vighāto uragādhipā’’ti.
एवं वुत्ते नागराजा विहतानुभावो निप्फलवायामो दुक्खी दुम्मनो अहोसि। तं थेरो तङ्खणानुरूपाय धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा तीसु सरणेसु पञ्चसु च सीलेसु पतिट्ठापेसि सद्धिं चतुरासीतिया नागसहस्सेहि। अञ्ञेपि बहू हिमवन्तवासिनो यक्खा च गन्धब्बा च कुम्भण्डा च थेरस्स धम्मकथं सुत्वा सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठहिंसु। पञ्चकोपि यक्खो सद्धिं भरियाय यक्खिनिया पञ्चहि च पुत्तसतेहि पठमे फले पतिट्ठितो। अथायस्मा मज्झन्तिकत्थेरो सब्बेपि नागयक्खरक्खसे आमन्तेत्वा एवमाह –
Evaṃ vutte nāgarājā vihatānubhāvo nipphalavāyāmo dukkhī dummano ahosi. Taṃ thero taṅkhaṇānurūpāya dhammiyā kathāya sandassetvā samādapetvā samuttejetvā sampahaṃsetvā tīsu saraṇesu pañcasu ca sīlesu patiṭṭhāpesi saddhiṃ caturāsītiyā nāgasahassehi. Aññepi bahū himavantavāsino yakkhā ca gandhabbā ca kumbhaṇḍā ca therassa dhammakathaṃ sutvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhahiṃsu. Pañcakopi yakkho saddhiṃ bhariyāya yakkhiniyā pañcahi ca puttasatehi paṭhame phale patiṭṭhito. Athāyasmā majjhantikatthero sabbepi nāgayakkharakkhase āmantetvā evamāha –
‘‘मा दानि कोधं जनयित्थ, इतो उद्धं यथा पुरे।
‘‘Mā dāni kodhaṃ janayittha, ito uddhaṃ yathā pure;
सस्सघातञ्च मा कत्थ, सुखकामा हि पाणिनो।
Sassaghātañca mā kattha, sukhakāmā hi pāṇino;
करोथ मेत्तं सत्तेसु, वसन्तु मनुजा सुख’’न्ति॥
Karotha mettaṃ sattesu, vasantu manujā sukha’’nti.
ते सब्बेपि ‘‘साधु भन्ते’’ति थेरस्स पटिस्सुणित्वा यथानुसिट्ठं पटिपज्जिंसु। तंदिवसमेव च नागराजस्स पूजासमयो होति। अथ नागराजा अत्तनो रतनमयं पल्लङ्कं आहरापेत्वा थेरस्स पञ्ञपेसि। निसीदि थेरो पल्लङ्के। नागराजापि थेरं बीजयमानो समीपे अट्ठासि। तस्मिं खणे कस्मीरगन्धाररट्ठवासिनो आगन्त्वा थेरं दिस्वा ‘‘अम्हाकं नागराजतोपि थेरो महिद्धिकतरो’’ति थेरमेव वन्दित्वा निसिन्ना। थेरो तेसं आसीविसोपमसुत्तं कथेसि । सुत्तपरियोसाने असीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि, कुलसतसहस्सं पब्बजि। ततो पभुति च कस्मीरगन्धारा यावज्जतना कासावपज्जोता इसिवातपटिवाता एव।
Te sabbepi ‘‘sādhu bhante’’ti therassa paṭissuṇitvā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjiṃsu. Taṃdivasameva ca nāgarājassa pūjāsamayo hoti. Atha nāgarājā attano ratanamayaṃ pallaṅkaṃ āharāpetvā therassa paññapesi. Nisīdi thero pallaṅke. Nāgarājāpi theraṃ bījayamāno samīpe aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe kasmīragandhāraraṭṭhavāsino āgantvā theraṃ disvā ‘‘amhākaṃ nāgarājatopi thero mahiddhikataro’’ti therameva vanditvā nisinnā. Thero tesaṃ āsīvisopamasuttaṃ kathesi . Suttapariyosāne asītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, kulasatasahassaṃ pabbaji. Tato pabhuti ca kasmīragandhārā yāvajjatanā kāsāvapajjotā isivātapaṭivātā eva.
गन्त्वा कस्मीरगन्धारं, इसि मज्झन्तिको तदा।
Gantvā kasmīragandhāraṃ, isi majjhantiko tadā;
दुट्ठं नागं पसादेत्वा, मोचेसि बन्धना बहूति॥
Duṭṭhaṃ nāgaṃ pasādetvā, mocesi bandhanā bahūti.
महादेवत्थेरोपि महिंसकमण्डलं गन्त्वा देवदूतसुत्तं कथेसि। सुत्तपरियोसाने चत्तालीस पाणसहस्सानि धम्मचक्खुं पटिलभिंसु, चत्तालीसंयेव पाणसहस्सानि पब्बजिंसु।
Mahādevattheropi mahiṃsakamaṇḍalaṃ gantvā devadūtasuttaṃ kathesi. Suttapariyosāne cattālīsa pāṇasahassāni dhammacakkhuṃ paṭilabhiṃsu, cattālīsaṃyeva pāṇasahassāni pabbajiṃsu.
गन्त्वान रट्ठं महिंसं, महादेवो महिद्धिको।
Gantvāna raṭṭhaṃ mahiṃsaṃ, mahādevo mahiddhiko;
चोदेत्वा देवदूतेहि, मोचेसि बन्धना बहूति॥
Codetvā devadūtehi, mocesi bandhanā bahūti.
रक्खितत्थेरो पन वनवासिं गन्त्वा आकासे ठत्वा अनमतग्गपरियायकथाय वनवासिके पसादेसि। कथापरियोसाने पनस्स सट्ठिसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। सत्ततिसहस्समत्ता पब्बजिंसु, पञ्चविहारसतानि पतिट्ठहिंसु। एवं सो तत्थ सासनं पतिट्ठापेसि।
Rakkhitatthero pana vanavāsiṃ gantvā ākāse ṭhatvā anamataggapariyāyakathāya vanavāsike pasādesi. Kathāpariyosāne panassa saṭṭhisahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Sattatisahassamattā pabbajiṃsu, pañcavihārasatāni patiṭṭhahiṃsu. Evaṃ so tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesi.
गन्त्वान रक्खितत्थेरो, वनवासिं महिद्धिको।
Gantvāna rakkhitatthero, vanavāsiṃ mahiddhiko;
अन्तलिक्खे ठितो तत्थ, देसेसि अनमतग्गियन्ति॥
Antalikkhe ṭhito tattha, desesi anamataggiyanti.
योनकधम्मरक्खितत्थेरोपि अपरन्तकं गन्त्वा अग्गिक्खन्धोपमसुत्तन्तकथाय अपरन्तके पसादेत्वा सत्तति पाणसहस्सानि धम्मामतं पायेसि। खत्तियकुलतो एव पुरिससहस्सानि पब्बजिंसु, समधिकानि च छ इत्थिसहस्सानि। एवं सो तत्थ सासनं पतिट्ठापेसि।
Yonakadhammarakkhitattheropi aparantakaṃ gantvā aggikkhandhopamasuttantakathāya aparantake pasādetvā sattati pāṇasahassāni dhammāmataṃ pāyesi. Khattiyakulato eva purisasahassāni pabbajiṃsu, samadhikāni ca cha itthisahassāni. Evaṃ so tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesi.
अपरन्तं विगाहित्वा, योनको धम्मरक्खितो।
Aparantaṃ vigāhitvā, yonako dhammarakkhito;
अग्गिक्खन्धोपमेनेत्थ, पसादेसि जने बहूति॥
Aggikkhandhopamenettha, pasādesi jane bahūti.
महाधम्मरक्खितत्थेरो पन महारट्ठं गन्त्वा महानारदकस्सपजातककथाय महारट्ठके पसादेत्वा चतुरासीति पाणसहस्सानि मग्गफलेसु पतिट्ठापेसि। तेरससहस्सानि पब्बजिंसु। एवं सो तत्थ सासनं पतिट्ठापेसि।
Mahādhammarakkhitatthero pana mahāraṭṭhaṃ gantvā mahānāradakassapajātakakathāya mahāraṭṭhake pasādetvā caturāsīti pāṇasahassāni maggaphalesu patiṭṭhāpesi. Terasasahassāni pabbajiṃsu. Evaṃ so tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesi.
महारट्ठं इसि गन्त्वा, सो महाधम्मरक्खितो।
Mahāraṭṭhaṃ isi gantvā, so mahādhammarakkhito;
जातकं कथयित्वान, पसादेसि महाजनन्ति॥
Jātakaṃ kathayitvāna, pasādesi mahājananti.
महारक्खितत्थेरोपि योनकरट्ठं गन्त्वा काळकारामसुत्तन्तकथाय योनकलोकं पसादेत्वा सत्ततिसहस्साधिकस्स पाणसतसहस्सस्स मग्गफलालङ्कारं अदासि। सन्तिके चस्स दससहस्सानि पब्बजिंसु। एवं सोपि तत्थ सासनं पतिट्ठापेसि।
Mahārakkhitattheropi yonakaraṭṭhaṃ gantvā kāḷakārāmasuttantakathāya yonakalokaṃ pasādetvā sattatisahassādhikassa pāṇasatasahassassa maggaphalālaṅkāraṃ adāsi. Santike cassa dasasahassāni pabbajiṃsu. Evaṃ sopi tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesi.
योनरट्ठं तदा गन्त्वा, सो महारक्खितो इसि।
Yonaraṭṭhaṃ tadā gantvā, so mahārakkhito isi;
काळकारामसुत्तेन ते पसादेसि योनकेति॥
Kāḷakārāmasuttena te pasādesi yonaketi.
मज्झिमत्थेरो पन कस्सपगोत्तत्थेरेन अळकदेवत्थेरेन दुन्दुभिस्सरत्थेरेन महादेवत्थेरेन च सद्धिं हिमवन्तदेसभागं गन्त्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तकथाय तं देसं पसादेत्वा असीतिपाणकोटियो मग्गफलरतनानि पटिलाभेसि। पञ्चपि च थेरा पञ्च रट्ठानि पसादेसुं। एकमेकस्स सन्तिके सतसहस्समत्ता पब्बजिंसु। एवं ते तत्थ सासनं पतिट्ठापेसुं।
Majjhimatthero pana kassapagottattherena aḷakadevattherena dundubhissarattherena mahādevattherena ca saddhiṃ himavantadesabhāgaṃ gantvā dhammacakkappavattanasuttantakathāya taṃ desaṃ pasādetvā asītipāṇakoṭiyo maggaphalaratanāni paṭilābhesi. Pañcapi ca therā pañca raṭṭhāni pasādesuṃ. Ekamekassa santike satasahassamattā pabbajiṃsu. Evaṃ te tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesuṃ.
गन्त्वान मज्झिमत्थेरो, हिमवन्तं पसादयि।
Gantvāna majjhimatthero, himavantaṃ pasādayi;
यक्खसेनं पकासेन्तो, धम्मचक्कपवत्तनन्ति॥
Yakkhasenaṃ pakāsento, dhammacakkapavattananti.
सोणत्थेरोपि सद्धिं उत्तरत्थेरेन सुवण्णभूमिं अगमासि। तेन च समयेन तत्थ एका रक्खसी समुद्दतो निक्खमित्वा राजकुले जाते जाते दारके खादति। तंदिवसमेव च राजकुले एको दारको जातो होति। मनुस्सा थेरं दिस्वा ‘‘रक्खसानं सहायको एसो’’ति मञ्ञमाना आवुधानि गहेत्वा थेरं पहरितुकामा आगच्छन्ति। थेरो ‘‘किं तुम्हे आवुधहत्था आगच्छथा’’ति आह। ते आहंसु – ‘‘राजकुले जाते जाते दारके रक्खसा खादन्ति, तेसं तुम्हे सहायका’’ति। थेरो ‘‘न मयं रक्खसानं सहायका, समणा नाम मयं विरता पाणातिपाता…पे॰… विरता मज्जपाना एकभत्तिका सीलवन्तो कल्याणधम्मा’’ति आह। तस्मिंयेव च खणे सा रक्खसी सपरिवारा समुद्दतो निक्खमि ‘‘राजकुले दारको जातो तं खादिस्सामी’’ति। मनुस्सा तं दिस्वा ‘‘एसा, भन्ते, रक्खसी आगच्छती’’ति भीता विरविंसु। थेरो रक्खसेहि दिगुणे अत्तभावे निम्मिनित्वा तेहि अत्तभावेहि तं रक्खसिं सपरिसं मज्झे कत्वा उभोसु पस्सेसु परिक्खिपि । तस्सा सपरिसाय एतदहोसि – ‘‘अद्धा इमेहि इदं ठानं लद्धं भविस्सति। मयं पन इमेसं भक्खा भविस्सामा’’ति। सब्बे रक्खसा भीता वेगसा पलायिंसु। थेरोपि ते याव अदस्सनं ताव पलापेत्वा दीपस्स समन्ततो रक्खं ठपेसि। तस्मिञ्च समये सन्निपतितं महाजनकायं ब्रह्मजालसुत्तन्तकथाय पसादेत्वा सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापेसि। सट्ठिसहस्सानं पनेत्थ धम्माभिसमयो अहोसि। कुलदारकानं अड्ढुड्ढानि सहस्सानि पब्बजिंसु, कुलधीतानं दियड्ढसहस्सं। एवं सो तत्थ सासनं पतिट्ठापेसि। ततो पभुति राजकुले जातदारकानं सोणुत्तरनाममेव करोन्ति।
Soṇattheropi saddhiṃ uttarattherena suvaṇṇabhūmiṃ agamāsi. Tena ca samayena tattha ekā rakkhasī samuddato nikkhamitvā rājakule jāte jāte dārake khādati. Taṃdivasameva ca rājakule eko dārako jāto hoti. Manussā theraṃ disvā ‘‘rakkhasānaṃ sahāyako eso’’ti maññamānā āvudhāni gahetvā theraṃ paharitukāmā āgacchanti. Thero ‘‘kiṃ tumhe āvudhahatthā āgacchathā’’ti āha. Te āhaṃsu – ‘‘rājakule jāte jāte dārake rakkhasā khādanti, tesaṃ tumhe sahāyakā’’ti. Thero ‘‘na mayaṃ rakkhasānaṃ sahāyakā, samaṇā nāma mayaṃ viratā pāṇātipātā…pe… viratā majjapānā ekabhattikā sīlavanto kalyāṇadhammā’’ti āha. Tasmiṃyeva ca khaṇe sā rakkhasī saparivārā samuddato nikkhami ‘‘rājakule dārako jāto taṃ khādissāmī’’ti. Manussā taṃ disvā ‘‘esā, bhante, rakkhasī āgacchatī’’ti bhītā viraviṃsu. Thero rakkhasehi diguṇe attabhāve nimminitvā tehi attabhāvehi taṃ rakkhasiṃ saparisaṃ majjhe katvā ubhosu passesu parikkhipi . Tassā saparisāya etadahosi – ‘‘addhā imehi idaṃ ṭhānaṃ laddhaṃ bhavissati. Mayaṃ pana imesaṃ bhakkhā bhavissāmā’’ti. Sabbe rakkhasā bhītā vegasā palāyiṃsu. Theropi te yāva adassanaṃ tāva palāpetvā dīpassa samantato rakkhaṃ ṭhapesi. Tasmiñca samaye sannipatitaṃ mahājanakāyaṃ brahmajālasuttantakathāya pasādetvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpesi. Saṭṭhisahassānaṃ panettha dhammābhisamayo ahosi. Kuladārakānaṃ aḍḍhuḍḍhāni sahassāni pabbajiṃsu, kuladhītānaṃ diyaḍḍhasahassaṃ. Evaṃ so tattha sāsanaṃ patiṭṭhāpesi. Tato pabhuti rājakule jātadārakānaṃ soṇuttaranāmameva karonti.
सुवण्णभूमिं गन्त्वान, सोणुत्तरा महिद्धिका।
Suvaṇṇabhūmiṃ gantvāna, soṇuttarā mahiddhikā;
पिसाचे निद्धमेत्वान, ब्रह्मजालं अदेसिसुन्ति॥
Pisāce niddhametvāna, brahmajālaṃ adesisunti.
महिन्दत्थेरो पन ‘‘तम्बपण्णिदीपं गन्त्वा सासनं पतिट्ठापेही’’ति उपज्झायेन च भिक्खुसङ्घेन च अज्झिट्ठो चिन्तेसि – ‘‘कालो नु खो मे तम्बपण्णिदीपं गन्तुं नो’’ति। अथस्स वीमंसतो ‘‘न ताव कालो’’ति अहोसि। किं पनस्स दिस्वा एतदहोसि? मुटसिवरञ्ञो महल्लकभावं। ततो चिन्तेसि – ‘‘अयं राजा महल्लको, न सक्का इमं गण्हित्वा सासनं पग्गहेतुं। इदानि पनस्स पुत्तो देवानंपियतिस्सो रज्जं कारेस्सति। तं गण्हित्वा सक्का भविस्सति सासनं पग्गहेतुं। हन्द याव सो समयो आगच्छति, ताव ञातके ओलोकेम। पुन दानि मयं इमं जनपदं आगच्छेय्याम वा न वा’’ति। सो एवं चिन्तेत्वा उपज्झायञ्च भिक्खुसङ्घञ्च वन्दित्वा असोकारामतो निक्खम्म तेहि इट्टियादीहि चतूहि थेरेहि सङ्घमित्ताय पुत्तेन सुमनसामणेरेन भण्डुकेन च उपासकेन सद्धिं राजगहनगरपरिवत्तकेन दक्खिणागिरिजनपदे चारिकं चरमानो ञातके ओलोकेन्तो छ मासे अतिक्कामेसि। अथानुपुब्बेन मातु निवेसनट्ठानं वेदिसनगरं नाम सम्पत्तो। असोको किर कुमारकाले जनपदं लभित्वा उज्जेनिं गच्छन्तो वेदिसनगरं पत्वा वेदिससेट्ठिस्स धीतरं अग्गहेसि। सा तंदिवसमेव गब्भं गण्हित्वा उज्जेनियं महिन्दकुमारं विजायि। कुमारस्स चुद्दसवस्सकाले राजा अभिसेकं पापुणि। सा तस्स माता तेन समयेन ञातिघरे वसति। तेन वुत्तं – ‘‘अथानुपुब्बेन मातु निवेसनट्ठानं वेटिसनगरं नाम सम्पत्तो’’ति।
Mahindatthero pana ‘‘tambapaṇṇidīpaṃ gantvā sāsanaṃ patiṭṭhāpehī’’ti upajjhāyena ca bhikkhusaṅghena ca ajjhiṭṭho cintesi – ‘‘kālo nu kho me tambapaṇṇidīpaṃ gantuṃ no’’ti. Athassa vīmaṃsato ‘‘na tāva kālo’’ti ahosi. Kiṃ panassa disvā etadahosi? Muṭasivarañño mahallakabhāvaṃ. Tato cintesi – ‘‘ayaṃ rājā mahallako, na sakkā imaṃ gaṇhitvā sāsanaṃ paggahetuṃ. Idāni panassa putto devānaṃpiyatisso rajjaṃ kāressati. Taṃ gaṇhitvā sakkā bhavissati sāsanaṃ paggahetuṃ. Handa yāva so samayo āgacchati, tāva ñātake olokema. Puna dāni mayaṃ imaṃ janapadaṃ āgaccheyyāma vā na vā’’ti. So evaṃ cintetvā upajjhāyañca bhikkhusaṅghañca vanditvā asokārāmato nikkhamma tehi iṭṭiyādīhi catūhi therehi saṅghamittāya puttena sumanasāmaṇerena bhaṇḍukena ca upāsakena saddhiṃ rājagahanagaraparivattakena dakkhiṇāgirijanapade cārikaṃ caramāno ñātake olokento cha māse atikkāmesi. Athānupubbena mātu nivesanaṭṭhānaṃ vedisanagaraṃ nāma sampatto. Asoko kira kumārakāle janapadaṃ labhitvā ujjeniṃ gacchanto vedisanagaraṃ patvā vedisaseṭṭhissa dhītaraṃ aggahesi. Sā taṃdivasameva gabbhaṃ gaṇhitvā ujjeniyaṃ mahindakumāraṃ vijāyi. Kumārassa cuddasavassakāle rājā abhisekaṃ pāpuṇi. Sā tassa mātā tena samayena ñātighare vasati. Tena vuttaṃ – ‘‘athānupubbena mātu nivesanaṭṭhānaṃ veṭisanagaraṃ nāma sampatto’’ti.
सम्पत्तञ्च पन थेरं दिस्वा थेरमाता देवी पादेसु सिरसा वन्दित्वा भिक्खं दत्वा थेरं अत्तना कतं वेदिसगिरिमहाविहारं नाम आरोपेसि। थेरो तस्मिं विहारे निसिन्नो चिन्तेसि – ‘‘अम्हाकं इध कत्तब्बकिच्चं निट्ठितं, समयो नु खो इदानि लङ्कादीपं गन्तु’’न्ति। ततो चिन्तेसि – ‘‘अनुभवतु ताव मे पितरा पेसितं अभिसेकं देवानंपियतिस्सो, रतनत्तयगुणञ्च सुणातु, छणत्थञ्च नगरतो निक्खमित्वा मिस्सकपब्बतं अभिरुहतु, तदा तं तत्थ दक्खिस्सामा’’ति। अथापरं एकमासं तत्थेव वासं कप्पेसि। मासातिक्कमेन च जेट्ठमूलमासपुण्णमायं उपोसथदिवसे सन्निपतिता सब्बेपि – ‘‘कालो नु खो अम्हाकं तम्बपण्णिदीपं गमनाय, उदाहु नो’’ति मन्तयिंसु। तेनाहु पोराणा –
Sampattañca pana theraṃ disvā theramātā devī pādesu sirasā vanditvā bhikkhaṃ datvā theraṃ attanā kataṃ vedisagirimahāvihāraṃ nāma āropesi. Thero tasmiṃ vihāre nisinno cintesi – ‘‘amhākaṃ idha kattabbakiccaṃ niṭṭhitaṃ, samayo nu kho idāni laṅkādīpaṃ gantu’’nti. Tato cintesi – ‘‘anubhavatu tāva me pitarā pesitaṃ abhisekaṃ devānaṃpiyatisso, ratanattayaguṇañca suṇātu, chaṇatthañca nagarato nikkhamitvā missakapabbataṃ abhiruhatu, tadā taṃ tattha dakkhissāmā’’ti. Athāparaṃ ekamāsaṃ tattheva vāsaṃ kappesi. Māsātikkamena ca jeṭṭhamūlamāsapuṇṇamāyaṃ uposathadivase sannipatitā sabbepi – ‘‘kālo nu kho amhākaṃ tambapaṇṇidīpaṃ gamanāya, udāhu no’’ti mantayiṃsu. Tenāhu porāṇā –
‘‘महिन्दो नाम नामेन, सङ्घत्थेरो तदा अहु।
‘‘Mahindo nāma nāmena, saṅghatthero tadā ahu;
इट्टियो उत्तियो थेरो, भद्दसालो च सम्बलो॥
Iṭṭiyo uttiyo thero, bhaddasālo ca sambalo.
‘‘सामणेरो च सुमनो, छळभिञ्ञो महिद्धिको।
‘‘Sāmaṇero ca sumano, chaḷabhiñño mahiddhiko;
भण्डुको सत्तमो तेसं, दिट्ठसच्चो उपासको।
Bhaṇḍuko sattamo tesaṃ, diṭṭhasacco upāsako;
इति हेते महानागा, मन्तयिंसु रहोगता’’ति॥
Iti hete mahānāgā, mantayiṃsu rahogatā’’ti.
तदा सक्को देवानमिन्दो महिन्दत्थेरं उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘‘कालङ्कतो, भन्ते, मुटसिवराजा; इदानि देवानंपियतिस्समहाराजा रज्जं कारेति। सम्मासम्बुद्धेन च तुम्हे ब्याकता – ‘अनागते महिन्दो नाम भिक्खु तम्बपण्णिदीपं पसादेस्सती’ति। तस्मातिह वो, भन्ते, कालो दीपवरं गमनाय; अहम्पि वो सहायो भविस्सामी’’ति। कस्मा पन सक्को एवमाह? भगवा किरस्स बोधिमूलेयेव बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेत्वा अनागते इमस्स दीपस्स सम्पत्तिं दिस्वा एतमत्थं आरोचेसि – ‘‘तदा त्वम्पि सहायो भवेय्यासी’’ति च आणापेसि। तस्मा एवमाह। थेरो तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा अत्तसत्तमो वेटिसकपब्बता वेहासं उप्पतित्वा अनुराधपुरस्स पुरत्थिमदिसाय मिस्सकपब्बते पतिट्ठहि। यं पनेतरहि ‘‘चेतियपब्बतो’’तिपि सञ्जानन्ति। तेनाहु पोराणा –
Tadā sakko devānamindo mahindattheraṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘kālaṅkato, bhante, muṭasivarājā; idāni devānaṃpiyatissamahārājā rajjaṃ kāreti. Sammāsambuddhena ca tumhe byākatā – ‘anāgate mahindo nāma bhikkhu tambapaṇṇidīpaṃ pasādessatī’ti. Tasmātiha vo, bhante, kālo dīpavaraṃ gamanāya; ahampi vo sahāyo bhavissāmī’’ti. Kasmā pana sakko evamāha? Bhagavā kirassa bodhimūleyeva buddhacakkhunā lokaṃ voloketvā anāgate imassa dīpassa sampattiṃ disvā etamatthaṃ ārocesi – ‘‘tadā tvampi sahāyo bhaveyyāsī’’ti ca āṇāpesi. Tasmā evamāha. Thero tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā attasattamo veṭisakapabbatā vehāsaṃ uppatitvā anurādhapurassa puratthimadisāya missakapabbate patiṭṭhahi. Yaṃ panetarahi ‘‘cetiyapabbato’’tipi sañjānanti. Tenāhu porāṇā –
‘‘वेटिसगिरिम्हि राजगहे, वसित्वा तिंसरत्तियो।
‘‘Veṭisagirimhi rājagahe, vasitvā tiṃsarattiyo;
कालोव गमनस्साति, गच्छाम दीपमुत्तमं॥
Kālova gamanassāti, gacchāma dīpamuttamaṃ.
‘‘पळीना जम्बुदीपा ते, हंसराजाव अम्बरे।
‘‘Paḷīnā jambudīpā te, haṃsarājāva ambare;
एवमुप्पतिता थेरा, निपतिंसु नगुत्तमे॥
Evamuppatitā therā, nipatiṃsu naguttame.
‘‘पुरतो पुरसेट्ठस्स, पब्बते मेघसन्निभे।
‘‘Purato puraseṭṭhassa, pabbate meghasannibhe;
पतिंसु सीलकूटम्हि, हंसाव नगमुद्धनी’’ति॥
Patiṃsu sīlakūṭamhi, haṃsāva nagamuddhanī’’ti.
एवं इट्टियादीहि सद्धिं आगन्त्वा पतिट्ठहन्तो च आयस्मा महिन्दत्थेरो सम्मासम्बुद्धस्स परिनिब्बानतो द्विन्नं वस्ससतानं उपरि छत्तिंसतिमे वस्से इमस्मिं दीपे पतिट्ठहीति वेदितब्बो। अजातसत्तुस्स हि अट्ठमे वस्से सम्मासम्बुद्धो परिनिब्बायि। तस्मिंयेव वस्से सीहकुमारस्स पुत्तो तम्बपण्णिदीपस्स आदिराजा विजयकुमारो इमं दीपमागन्त्वा मनुस्सावासं अकासि। जम्बुदीपे उदयभद्दस्स चुद्दसमे वस्से इध विजयो कालमकासि। उदयभद्दस्स पञ्चदसमे वस्से पण्डुवासुदेवो नाम इमस्मिं दीपे रज्जं पापुणि। तत्थ नागदासकरञ्ञो वीसतिमे वस्से इध पण्डुवासुदेवो कालमकासि। तस्मिंयेव च वस्से अभयो नाम राजकुमारो इमस्मिं दीपे रज्जं पापुणि। तत्थ सुसुनागरञ्ञो सत्तरसमे वस्से इध अभयरञ्ञो वीसतिवस्सानि परिपूरिंसु। अथ अभयस्स वीसतिमे वस्से पण्डुकाभयो नाम दामरिको रज्जं अग्गहेसि। तत्थ काळासोकस्स सोळसमे वस्से इध पण्डुकस्स सत्तरसवस्सानि परिपूरिंसु। तानि हेट्ठा एकेन वस्सेन सह अट्ठारस होन्ति। तत्थ चन्दगुत्तस्स चुद्दसमे वस्से इध पण्डुकाभयो कालमकासि। मुटसिवराजा रज्जं पापुणि। तत्थ असोकधम्मराजस्स सत्तरसमे वस्से इध मुटसिवराजा कालमकासि। देवानम्पियतिस्सो रज्जं पापुणि। परिनिब्बुते च सम्मासम्बुद्धे अजातसत्तु चतुवीसति वस्सानि रज्जं कारेसि। उदयभद्दो सोळस, अनुरुद्धो च मुण्डो च अट्ठ, नागदासको चतुवीसति, सुसुनागो अट्ठारस, तस्सेव पुत्तो काळासोको अट्ठवीसति, ततो तस्स पुत्तका दस भातुकराजानो द्वेवीसति वस्सानि रज्जं कारेसुं। तेसं पच्छतो नव नन्दा द्वेवीसतिमेव, चन्दगुत्तो चतुवीसति, बिन्दुसारो अट्ठवीसति । तस्सावसाने असोको रज्जं पापुणि। तस्स पुरे अभिसेका चत्तारि अभिसेकतो अट्ठारसमे वस्से इमस्मिं दीपे महिन्दत्थेरो पतिट्ठितो। एवमेतेन राजवंसानुसारेन वेदितब्बमेतं – ‘‘सम्मासम्बुद्धस्स परिनिब्बानतो द्विन्नं वस्ससतानं उपरि छत्तिंसतिमे वस्से इमस्मिं दीपे पतिट्ठही’’ति।
Evaṃ iṭṭiyādīhi saddhiṃ āgantvā patiṭṭhahanto ca āyasmā mahindatthero sammāsambuddhassa parinibbānato dvinnaṃ vassasatānaṃ upari chattiṃsatime vasse imasmiṃ dīpe patiṭṭhahīti veditabbo. Ajātasattussa hi aṭṭhame vasse sammāsambuddho parinibbāyi. Tasmiṃyeva vasse sīhakumārassa putto tambapaṇṇidīpassa ādirājā vijayakumāro imaṃ dīpamāgantvā manussāvāsaṃ akāsi. Jambudīpe udayabhaddassa cuddasame vasse idha vijayo kālamakāsi. Udayabhaddassa pañcadasame vasse paṇḍuvāsudevo nāma imasmiṃ dīpe rajjaṃ pāpuṇi. Tattha nāgadāsakarañño vīsatime vasse idha paṇḍuvāsudevo kālamakāsi. Tasmiṃyeva ca vasse abhayo nāma rājakumāro imasmiṃ dīpe rajjaṃ pāpuṇi. Tattha susunāgarañño sattarasame vasse idha abhayarañño vīsativassāni paripūriṃsu. Atha abhayassa vīsatime vasse paṇḍukābhayo nāma dāmariko rajjaṃ aggahesi. Tattha kāḷāsokassa soḷasame vasse idha paṇḍukassa sattarasavassāni paripūriṃsu. Tāni heṭṭhā ekena vassena saha aṭṭhārasa honti. Tattha candaguttassa cuddasame vasse idha paṇḍukābhayo kālamakāsi. Muṭasivarājā rajjaṃ pāpuṇi. Tattha asokadhammarājassa sattarasame vasse idha muṭasivarājā kālamakāsi. Devānampiyatisso rajjaṃ pāpuṇi. Parinibbute ca sammāsambuddhe ajātasattu catuvīsati vassāni rajjaṃ kāresi. Udayabhaddo soḷasa, anuruddho ca muṇḍo ca aṭṭha, nāgadāsako catuvīsati, susunāgo aṭṭhārasa, tasseva putto kāḷāsoko aṭṭhavīsati, tato tassa puttakā dasa bhātukarājāno dvevīsati vassāni rajjaṃ kāresuṃ. Tesaṃ pacchato nava nandā dvevīsatimeva, candagutto catuvīsati, bindusāro aṭṭhavīsati . Tassāvasāne asoko rajjaṃ pāpuṇi. Tassa pure abhisekā cattāri abhisekato aṭṭhārasame vasse imasmiṃ dīpe mahindatthero patiṭṭhito. Evametena rājavaṃsānusārena veditabbametaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa parinibbānato dvinnaṃ vassasatānaṃ upari chattiṃsatime vasse imasmiṃ dīpe patiṭṭhahī’’ti.
तस्मिञ्च दिवसे तम्बपण्णिदीपे जेट्ठमूलनक्खत्तं नाम होति। राजा नक्खत्तं घोसापेत्वा ‘‘छणं करोथा’’ति अमच्चे च आणापेत्वा चत्तालीसपुरिससहस्सपरिवारो नगरम्हा निक्खमित्वा येन मिस्सकपब्बतो तेन पायासि मिगवं कीळितुकामो। अथ तस्मिं पब्बते अधिवत्था एका देवता ‘‘रञ्ञो थेरे दस्सेस्सामी’’ति रोहितमिगरूपं गहेत्वा अविदूरे तिणपण्णानि खादमाना विय चरति। राजा तं दिस्वा ‘‘अयुत्तं दानि पमत्तं विज्झितु’’न्ति जियं फोटेसि। मिगो अम्बत्थलमग्गं गहेत्वा पलायितुं आरभि। राजा पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धन्तो अम्बत्थलमेव अभिरुहि। मिगोपि थेरानं अविदूरे अन्तरधायि। महिन्दत्थेरो राजानं अविदूरे आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘ममंयेव राजा पस्सतु, मा इतरे’’ति अधिट्ठहित्वा ‘‘तिस्स, तिस्स, इतो एही’’ति आह। राजा सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमस्मिं दीपे जातो मं ‘तिस्सा’ति नामं गहेत्वा आलपितुं समत्थो नाम नत्थि। अयं पन छिन्नभिन्नपटधरो भण्डु कासाववसनो मं नामेन आलपति, को नु खो अयं भविस्सति मनुस्सो वा अमनुस्सो वा’’ति? थेरो आह –
Tasmiñca divase tambapaṇṇidīpe jeṭṭhamūlanakkhattaṃ nāma hoti. Rājā nakkhattaṃ ghosāpetvā ‘‘chaṇaṃ karothā’’ti amacce ca āṇāpetvā cattālīsapurisasahassaparivāro nagaramhā nikkhamitvā yena missakapabbato tena pāyāsi migavaṃ kīḷitukāmo. Atha tasmiṃ pabbate adhivatthā ekā devatā ‘‘rañño there dassessāmī’’ti rohitamigarūpaṃ gahetvā avidūre tiṇapaṇṇāni khādamānā viya carati. Rājā taṃ disvā ‘‘ayuttaṃ dāni pamattaṃ vijjhitu’’nti jiyaṃ phoṭesi. Migo ambatthalamaggaṃ gahetvā palāyituṃ ārabhi. Rājā piṭṭhito piṭṭhito anubandhanto ambatthalameva abhiruhi. Migopi therānaṃ avidūre antaradhāyi. Mahindatthero rājānaṃ avidūre āgacchantaṃ disvā ‘‘mamaṃyeva rājā passatu, mā itare’’ti adhiṭṭhahitvā ‘‘tissa, tissa, ito ehī’’ti āha. Rājā sutvā cintesi – ‘‘imasmiṃ dīpe jāto maṃ ‘tissā’ti nāmaṃ gahetvā ālapituṃ samattho nāma natthi. Ayaṃ pana chinnabhinnapaṭadharo bhaṇḍu kāsāvavasano maṃ nāmena ālapati, ko nu kho ayaṃ bhavissati manusso vā amanusso vā’’ti? Thero āha –
‘‘समणा मयं महाराज, धम्मराजस्स सावका।
‘‘Samaṇā mayaṃ mahārāja, dhammarājassa sāvakā;
तवेव अनुकम्पाय, जम्बुदीपा इधागता’’ति॥
Taveva anukampāya, jambudīpā idhāgatā’’ti.
तेन च समयेन देवानम्पियतिस्समहाराजा च असोकधम्मराजा च अदिट्ठसहायका होन्ति। देवानम्पियतिस्समहाराजस्स च पुञ्ञानुभावेन छातपब्बतपादे एकम्हि वेळुगुम्बे तिस्सो वेळुयट्ठियो रथयट्ठिप्पमाणा उप्पज्जिंसु – एका लतायट्ठि नाम, एका पुप्फयट्ठि नाम, एका सकुणयट्ठि नाम। तासु लतायट्ठि रजतवण्णा होति, तं अलङ्करित्वा उप्पन्नलता कञ्चनवण्णा खायति। पुप्फयट्ठियं पन नीलपीतलोहितोदातकाळवण्णानि पुप्फानि सुविभत्तवण्टपत्तकिञ्जक्खानि हुत्वा खायन्ति। सकुणयट्ठियं हंसकुक्कुटजीवजीवकादयो सकुणा नानप्पकारानि च चतुप्पदानि सजीवानि विय खायन्ति। वुत्तम्पि चेतं दीपवंसे –
Tena ca samayena devānampiyatissamahārājā ca asokadhammarājā ca adiṭṭhasahāyakā honti. Devānampiyatissamahārājassa ca puññānubhāvena chātapabbatapāde ekamhi veḷugumbe tisso veḷuyaṭṭhiyo rathayaṭṭhippamāṇā uppajjiṃsu – ekā latāyaṭṭhi nāma, ekā pupphayaṭṭhi nāma, ekā sakuṇayaṭṭhi nāma. Tāsu latāyaṭṭhi rajatavaṇṇā hoti, taṃ alaṅkaritvā uppannalatā kañcanavaṇṇā khāyati. Pupphayaṭṭhiyaṃ pana nīlapītalohitodātakāḷavaṇṇāni pupphāni suvibhattavaṇṭapattakiñjakkhāni hutvā khāyanti. Sakuṇayaṭṭhiyaṃ haṃsakukkuṭajīvajīvakādayo sakuṇā nānappakārāni ca catuppadāni sajīvāni viya khāyanti. Vuttampi cetaṃ dīpavaṃse –
‘‘छातपब्बतपादम्हि , वेळुयट्ठी तयो अहु।
‘‘Chātapabbatapādamhi , veḷuyaṭṭhī tayo ahu;
सेता रजतयट्ठीव, लता कञ्चनसन्निभा॥
Setā rajatayaṭṭhīva, latā kañcanasannibhā.
‘‘नीलादि यादिसं पुप्फं, पुप्फयट्ठिम्हि तादिसं।
‘‘Nīlādi yādisaṃ pupphaṃ, pupphayaṭṭhimhi tādisaṃ;
सकुणा सकुणयट्ठिम्हि, सरूपेनेव सण्ठिता’’ति॥
Sakuṇā sakuṇayaṭṭhimhi, sarūpeneva saṇṭhitā’’ti.
समुद्दतोपिस्स मुत्तामणिवेळुरियादि अनेकविहितं रतनं उप्पज्जि। तम्बपण्णियं पन अट्ठ मुत्ता उप्पज्जिंसु – हयमुत्ता, गजमुत्ता, रथमुत्ता, आमलकमुत्ता, वलयमुत्ता, अङ्गुलिवेठकमुत्ता, ककुधफलमुत्ता, पाकतिकमुत्ताति। सो ता च यट्ठियो ता च मुत्ता अञ्ञञ्च बहुं रतनं असोकस्स धम्मरञ्ञो पण्णाकारत्थाय पेसेसि। असोको पसीदित्वा तस्स पञ्च राजककुधभण्डानि पहिणि – छत्तं, चामरं, खग्गं, मोळिं, रतनपादुकं, अञ्ञञ्च अभिसेकत्थाय बहुविधं पण्णाकारं; सेय्यथिदं – सङ्खं, गङ्गोदकं, वड्ढमानं, वटंसकं, भिङ्गारं, नन्दियावट्टं, सिविकं, कञ्ञं, कटच्छुं, अधोविमं दुस्सयुगं, हत्थपुञ्छनं, हरिचन्दनं, अरुणवण्णमत्तिकं, अञ्जनं, हरीतकं, आमलकन्ति। वुत्तम्पि चेतं दीपवंसे –
Samuddatopissa muttāmaṇiveḷuriyādi anekavihitaṃ ratanaṃ uppajji. Tambapaṇṇiyaṃ pana aṭṭha muttā uppajjiṃsu – hayamuttā, gajamuttā, rathamuttā, āmalakamuttā, valayamuttā, aṅguliveṭhakamuttā, kakudhaphalamuttā, pākatikamuttāti. So tā ca yaṭṭhiyo tā ca muttā aññañca bahuṃ ratanaṃ asokassa dhammarañño paṇṇākāratthāya pesesi. Asoko pasīditvā tassa pañca rājakakudhabhaṇḍāni pahiṇi – chattaṃ, cāmaraṃ, khaggaṃ, moḷiṃ, ratanapādukaṃ, aññañca abhisekatthāya bahuvidhaṃ paṇṇākāraṃ; seyyathidaṃ – saṅkhaṃ, gaṅgodakaṃ, vaḍḍhamānaṃ, vaṭaṃsakaṃ, bhiṅgāraṃ, nandiyāvaṭṭaṃ, sivikaṃ, kaññaṃ, kaṭacchuṃ, adhovimaṃ dussayugaṃ, hatthapuñchanaṃ, haricandanaṃ, aruṇavaṇṇamattikaṃ, añjanaṃ, harītakaṃ, āmalakanti. Vuttampi cetaṃ dīpavaṃse –
‘‘वालबीजनिमुण्हीसं, छत्तं खग्गञ्च पादुकं।
‘‘Vālabījanimuṇhīsaṃ, chattaṃ khaggañca pādukaṃ;
वेठनं सारपामङ्गं, भिङ्गारं नन्दिवट्टकं॥
Veṭhanaṃ sārapāmaṅgaṃ, bhiṅgāraṃ nandivaṭṭakaṃ.
‘‘सिविकं सङ्खं वटंसञ्च, अधोविमं वत्थकोटिकं।
‘‘Sivikaṃ saṅkhaṃ vaṭaṃsañca, adhovimaṃ vatthakoṭikaṃ;
सोवण्णपातिं कटच्छुं, महग्घं हत्थपुञ्छनं॥
Sovaṇṇapātiṃ kaṭacchuṃ, mahagghaṃ hatthapuñchanaṃ.
‘‘अनोतत्तोदकं कञ्ञं, उत्तमं हरिचन्दनं।
‘‘Anotattodakaṃ kaññaṃ, uttamaṃ haricandanaṃ;
अरुणवण्णमत्तिकं , अञ्जनं नागमाहटं॥
Aruṇavaṇṇamattikaṃ , añjanaṃ nāgamāhaṭaṃ.
‘‘हरीतकं आमलकं, महग्घं अमतोसधं।
‘‘Harītakaṃ āmalakaṃ, mahagghaṃ amatosadhaṃ;
सट्ठिवाहसतं सालिं, सुगन्धं सुवकाहटं।
Saṭṭhivāhasataṃ sāliṃ, sugandhaṃ suvakāhaṭaṃ;
पुञ्ञकम्माभिनिब्बत्तं, पाहेसि असोकव्हयो’’ति॥
Puññakammābhinibbattaṃ, pāhesi asokavhayo’’ti.
न केवलञ्चेतं आमिसपण्णाकारं, इमं किर धम्मपण्णाकारम्पि पेसेसि –
Na kevalañcetaṃ āmisapaṇṇākāraṃ, imaṃ kira dhammapaṇṇākārampi pesesi –
‘‘अहं बुद्धञ्च धम्मञ्च, सङ्घञ्च सरणं गतो।
‘‘Ahaṃ buddhañca dhammañca, saṅghañca saraṇaṃ gato;
उपासकत्तं देसेसिं, सक्यपुत्तस्स सासने॥
Upāsakattaṃ desesiṃ, sakyaputtassa sāsane.
‘‘इमेसु तीसु वत्थूसु, उत्तमे जिनसासने।
‘‘Imesu tīsu vatthūsu, uttame jinasāsane;
त्वम्पि चित्तं पसादेहि, सद्धा सरणमुपेही’’ति॥
Tvampi cittaṃ pasādehi, saddhā saraṇamupehī’’ti.
स्वायं राजा तं दिवसं असोकरञ्ञा पेसितेन अभिसेकेन एकमासाभिसित्तो होति।
Svāyaṃ rājā taṃ divasaṃ asokaraññā pesitena abhisekena ekamāsābhisitto hoti.
विसाखपुण्णमायं हिस्स अभिसेकमकंसु। सो अचिरस्सुतं – तं सासनप्पवत्तिं अनुस्सरमानो तं थेरस्स ‘‘समणा मयं महाराज धम्मराजस्स सावका’’ति वचनं सुत्वा ‘‘अय्या नु खो आगता’’ति तावदेव आवुधं निक्खिपित्वा एकमन्तं निसीदि सम्मोदनीयं कथं कथयमानो। यथाह –
Visākhapuṇṇamāyaṃ hissa abhisekamakaṃsu. So acirassutaṃ – taṃ sāsanappavattiṃ anussaramāno taṃ therassa ‘‘samaṇā mayaṃ mahārāja dhammarājassa sāvakā’’ti vacanaṃ sutvā ‘‘ayyā nu kho āgatā’’ti tāvadeva āvudhaṃ nikkhipitvā ekamantaṃ nisīdi sammodanīyaṃ kathaṃ kathayamāno. Yathāha –
‘‘आवुधं निक्खिपित्वान, एकमन्तं उपाविसि।
‘‘Āvudhaṃ nikkhipitvāna, ekamantaṃ upāvisi;
निसज्ज राजा सम्मोदि, बहुं अत्थूपसञ्हित’’न्ति॥
Nisajja rājā sammodi, bahuṃ atthūpasañhita’’nti.
सम्मोदनीयकथञ्च कुरुमानेयेव तस्मिं तानिपि चत्तालीसपुरिससहस्सानि आगन्त्वा सम्परिवारेसुं। तदा थेरो इतरेपि छ जने दस्सेसि। राजा दिस्वा ‘‘इमे कदा आगता’’ति आह । ‘‘मया सद्धिंयेव, महाराजा’’ति। ‘‘इदानि पन जम्बुदीपे अञ्ञेपि एवरूपा समणा सन्ती’’ति? ‘‘सन्ति, महाराज; एतरहि जम्बुदीपो कासावपज्जोतो इसिवातपटिवातो। तस्मिं –
Sammodanīyakathañca kurumāneyeva tasmiṃ tānipi cattālīsapurisasahassāni āgantvā samparivāresuṃ. Tadā thero itarepi cha jane dassesi. Rājā disvā ‘‘ime kadā āgatā’’ti āha . ‘‘Mayā saddhiṃyeva, mahārājā’’ti. ‘‘Idāni pana jambudīpe aññepi evarūpā samaṇā santī’’ti? ‘‘Santi, mahārāja; etarahi jambudīpo kāsāvapajjoto isivātapaṭivāto. Tasmiṃ –
‘‘तेविज्जा इद्धिपत्ता च, चेतोपरियायकोविदा।
‘‘Tevijjā iddhipattā ca, cetopariyāyakovidā;
खीणासवा अरहन्तो, बहू बुद्धस्स सावकाति॥
Khīṇāsavā arahanto, bahū buddhassa sāvakāti.
‘‘भन्ते, केन आगतत्था’’ति? ‘‘नेव, महाराज, उदकेन न थलेना’’ति। ‘‘राजा आकासेन आगता’’ति अञ्ञासि। थेरो ‘‘अत्थि नु खो रञ्ञो पञ्ञावेयत्तिय’’न्ति वीमंसनत्थाय आसन्नं अम्बरुक्खं आरब्भ पञ्हं पुच्छि – ‘‘किं नामो अयं, महाराज, रुक्खो’’ति? ‘‘अम्बरुक्खो नाम, भन्ते’’ति। ‘‘इमं पन, महाराज, अम्बं मुञ्चित्वा अञ्ञो अम्बो अत्थि, नत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, अञ्ञेपि बहू अम्बरुक्खा’’ति। ‘‘इमञ्च अम्बं ते च अम्बे मुञ्चित्वा अत्थि नु खो, महाराज, अञ्ञे रुक्खा’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, ते पन न अम्बरुक्खा’’ति। ‘‘अञ्ञे अम्बे च अनम्बे च मुञ्चित्वा अत्थि पन अञ्ञो रुक्खो’’ति? ‘‘अयमेव, भन्ते, अम्बरुक्खो’’ति। ‘‘साधु, महाराज, पण्डितोसि। अत्थि पन ते, महाराज, ञातका’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, बहू जना’’ति। ‘‘ते मुञ्चित्वा अञ्ञे केचि अञ्ञातकापि अत्थि, महाराजा’’ति? ‘‘अञ्ञातका, भन्ते, ञातकेहि बहुतरा’’ति। ‘‘तव ञातके च अञ्ञातके च मुञ्चित्वा अत्थञ्ञो कोचि, महाराजा’’ति ? ‘‘अहमेव, अञ्ञातको’’ति। अथ थेरो ‘‘पण्डितो राजा सक्खिस्सति धम्मं अञ्ञातु’’न्ति चूळहत्थिपदोपमसुत्तं कथेसि। कथापरियोसाने राजा तीसु सरणेसु पतिट्ठहि सद्धिं चत्तालीसाय पाणसहस्सेहि।
‘‘Bhante, kena āgatatthā’’ti? ‘‘Neva, mahārāja, udakena na thalenā’’ti. ‘‘Rājā ākāsena āgatā’’ti aññāsi. Thero ‘‘atthi nu kho rañño paññāveyattiya’’nti vīmaṃsanatthāya āsannaṃ ambarukkhaṃ ārabbha pañhaṃ pucchi – ‘‘kiṃ nāmo ayaṃ, mahārāja, rukkho’’ti? ‘‘Ambarukkho nāma, bhante’’ti. ‘‘Imaṃ pana, mahārāja, ambaṃ muñcitvā añño ambo atthi, natthī’’ti? ‘‘Atthi, bhante, aññepi bahū ambarukkhā’’ti. ‘‘Imañca ambaṃ te ca ambe muñcitvā atthi nu kho, mahārāja, aññe rukkhā’’ti? ‘‘Atthi, bhante, te pana na ambarukkhā’’ti. ‘‘Aññe ambe ca anambe ca muñcitvā atthi pana añño rukkho’’ti? ‘‘Ayameva, bhante, ambarukkho’’ti. ‘‘Sādhu, mahārāja, paṇḍitosi. Atthi pana te, mahārāja, ñātakā’’ti? ‘‘Atthi, bhante, bahū janā’’ti. ‘‘Te muñcitvā aññe keci aññātakāpi atthi, mahārājā’’ti? ‘‘Aññātakā, bhante, ñātakehi bahutarā’’ti. ‘‘Tava ñātake ca aññātake ca muñcitvā atthañño koci, mahārājā’’ti ? ‘‘Ahameva, aññātako’’ti. Atha thero ‘‘paṇḍito rājā sakkhissati dhammaṃ aññātu’’nti cūḷahatthipadopamasuttaṃ kathesi. Kathāpariyosāne rājā tīsu saraṇesu patiṭṭhahi saddhiṃ cattālīsāya pāṇasahassehi.
तं खणञ्ञेव च रञ्ञो भत्तं आहरियित्थ । राजा च सुत्तन्तं सुणन्तो एव अञ्ञासि – ‘‘न इमेसं इमस्मिं काले भोजनं कप्पती’’ति। ‘‘अपुच्छित्वा पन भुञ्जितुं अयुत्त’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘भुञ्जिस्सथ, भन्ते’’ति पुच्छि। ‘‘न, महाराज, अम्हाकं इमस्मिं काले भोजनं कप्पती’’ति। ‘‘कस्मिं काले, भन्ते, कप्पती’’ति? ‘‘अरुणुग्गमनतो पट्ठाय याव मज्झन्हिकसमया, महाराजा’’ति। ‘‘गच्छाम, भन्ते, नगर’’न्ति? ‘‘अलं, महाराज, इधेव वसिस्सामा’’ति। ‘‘सचे, भन्ते, तुम्हे वसथ, अयं दारको आगच्छतू’’ति। ‘‘महाराज, अयं दारको आगतफलो विञ्ञातसासनो पब्बज्जापेक्खो इदानि पब्बजिस्सती’’ति। राजा ‘‘तेन हि, भन्ते, स्वे रथं पेसेस्सामि; तं अभिरुहित्वा आगच्छेय्याथा’’ति वत्वा वन्दित्वा पक्कामि।
Taṃ khaṇaññeva ca rañño bhattaṃ āhariyittha . Rājā ca suttantaṃ suṇanto eva aññāsi – ‘‘na imesaṃ imasmiṃ kāle bhojanaṃ kappatī’’ti. ‘‘Apucchitvā pana bhuñjituṃ ayutta’’nti cintetvā ‘‘bhuñjissatha, bhante’’ti pucchi. ‘‘Na, mahārāja, amhākaṃ imasmiṃ kāle bhojanaṃ kappatī’’ti. ‘‘Kasmiṃ kāle, bhante, kappatī’’ti? ‘‘Aruṇuggamanato paṭṭhāya yāva majjhanhikasamayā, mahārājā’’ti. ‘‘Gacchāma, bhante, nagara’’nti? ‘‘Alaṃ, mahārāja, idheva vasissāmā’’ti. ‘‘Sace, bhante, tumhe vasatha, ayaṃ dārako āgacchatū’’ti. ‘‘Mahārāja, ayaṃ dārako āgataphalo viññātasāsano pabbajjāpekkho idāni pabbajissatī’’ti. Rājā ‘‘tena hi, bhante, sve rathaṃ pesessāmi; taṃ abhiruhitvā āgaccheyyāthā’’ti vatvā vanditvā pakkāmi.
थेरो अचिरपक्कन्तस्स रञ्ञो सुमनसामणेरं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, सुमन, धम्मसवनस्स कालं घोसेही’’ति। ‘‘भन्ते, कित्तकं ठानं सावेन्तो घोसेमी’’ति? ‘‘सकलं तम्बपण्णिदीप’’न्ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति सामणेरो अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय अधिट्ठहित्वा समाहितेन चित्तेन सकलं तम्बपण्णिदीपं सावेन्तो तिक्खत्तुं धम्मसवनस्स कालं घोसेसि। राजा तं सद्दं सुत्वा थेरानं सन्तिकं पेसेसि – ‘‘किं, भन्ते, अत्थि कोचि उपद्दवो’’ति। ‘‘नत्थम्हाकं कोचि उपद्दवो, धम्मसवनस्स कालं घोसापयिम्ह बुद्धवचनं कथेतुकामम्हा’’ति । तञ्च पन सामणेरस्स सद्दं सुत्वा भुम्मा देवता सद्दमनुस्सावेसुं। एतेनुपायेन याव ब्रह्मलोका सद्दो अब्भुग्गच्छि। तेन सद्देन महा देवतासन्निपातो अहोसि। थेरो महन्तं देवतासन्निपातं दिस्वा समचित्तसुत्तन्तं कथेसि। कथापरियोसाने असङ्ख्येय्यानं देवतानं धम्माभिसमयो अहोसि। बहू नागा च सुपण्णा च सरणेसु पतिट्ठहिंसु। यादिसोव सारिपुत्तत्थेरस्स इमं सुत्तन्तं कथयतो देवतासन्निपातो अहोसि, तादिसो महिन्दत्थेरस्सापि जातो। अथ तस्सा रत्तिया अच्चयेन राजा थेरानं रथं पेसेसि। सारथी रथं एकमन्ते ठपेत्वा थेरानं आरोचेसि – ‘‘आगतो, भन्ते, रथो; अभिरुहथ गच्छिस्सामा’’ति। थेरा ‘‘न मयं रथं अभिरुहाम; गच्छ त्वं, पच्छा मयं आगच्छिस्सामा’’ति वत्वा वेहासं अब्भुग्गन्त्वा अनुराधपुरस्स पुरत्थिमदिसायं पठमकचेतियट्ठाने ओतरिंसु। तञ्हि चेतियं थेरेहि पठमं ओतिण्णट्ठाने कतत्तायेव ‘‘पठमकचेतिय’’न्ति वुच्चति।
Thero acirapakkantassa rañño sumanasāmaṇeraṃ āmantesi – ‘‘ehi tvaṃ, sumana, dhammasavanassa kālaṃ ghosehī’’ti. ‘‘Bhante, kittakaṃ ṭhānaṃ sāvento ghosemī’’ti? ‘‘Sakalaṃ tambapaṇṇidīpa’’nti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti sāmaṇero abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhahitvā samāhitena cittena sakalaṃ tambapaṇṇidīpaṃ sāvento tikkhattuṃ dhammasavanassa kālaṃ ghosesi. Rājā taṃ saddaṃ sutvā therānaṃ santikaṃ pesesi – ‘‘kiṃ, bhante, atthi koci upaddavo’’ti. ‘‘Natthamhākaṃ koci upaddavo, dhammasavanassa kālaṃ ghosāpayimha buddhavacanaṃ kathetukāmamhā’’ti . Tañca pana sāmaṇerassa saddaṃ sutvā bhummā devatā saddamanussāvesuṃ. Etenupāyena yāva brahmalokā saddo abbhuggacchi. Tena saddena mahā devatāsannipāto ahosi. Thero mahantaṃ devatāsannipātaṃ disvā samacittasuttantaṃ kathesi. Kathāpariyosāne asaṅkhyeyyānaṃ devatānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Bahū nāgā ca supaṇṇā ca saraṇesu patiṭṭhahiṃsu. Yādisova sāriputtattherassa imaṃ suttantaṃ kathayato devatāsannipāto ahosi, tādiso mahindattherassāpi jāto. Atha tassā rattiyā accayena rājā therānaṃ rathaṃ pesesi. Sārathī rathaṃ ekamante ṭhapetvā therānaṃ ārocesi – ‘‘āgato, bhante, ratho; abhiruhatha gacchissāmā’’ti. Therā ‘‘na mayaṃ rathaṃ abhiruhāma; gaccha tvaṃ, pacchā mayaṃ āgacchissāmā’’ti vatvā vehāsaṃ abbhuggantvā anurādhapurassa puratthimadisāyaṃ paṭhamakacetiyaṭṭhāne otariṃsu. Tañhi cetiyaṃ therehi paṭhamaṃ otiṇṇaṭṭhāne katattāyeva ‘‘paṭhamakacetiya’’nti vuccati.
राजापि सारथिं पेसेत्वा ‘‘अन्तोनिवेसने मण्डपं पटियादेथा’’ति अमच्चे आणापेसि। तावदेव सब्बे हट्ठतुट्ठा अतिविय पासादिकं मण्डपं पटियादेसुं। पुन राजा चिन्तेसि – ‘‘हिय्यो थेरो सीलक्खन्धं कथयमानो ‘उच्चासयनमहासयनं न कप्पती’ति आह; ‘निसीदिस्सन्ति नु खो अय्या आसनेसु, न निसीदिस्सन्ती’’’ति? तस्सेवं चिन्तयन्तस्सेव सो सारथि नगरद्वारं सम्पत्तो। ततो अद्दस थेरे पठमतरं आगन्त्वा कायबन्धनं बन्धित्वा चीवरं पारुपन्ते। दिस्वा अतिविय पसन्नचित्तो हुत्वा आगन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि – ‘‘आगता, देव, थेरा’’ति। राजा ‘‘रथं आरूळ्हा’’ति पुच्छि। ‘‘न आरूळ्हा, देव, अपि च मम पच्छतो निक्खमित्वा पठमतरं आगन्त्वा पाचीनद्वारे ठिता’’ति। राजा ‘‘रथम्पि नाभिरूहिंसू’’ति सुत्वा ‘‘न दानि अय्या उच्चासयनमहासयनं सादियिस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तेन हि, भणे, थेरानं भूमत्थरणसङ्खेपेन आसनानि पञ्ञपेथा’’ति वत्वा पटिपथं अगमासि। अमच्चा पथवियं तट्टिकं पञ्ञपेत्वा उपरि कोजवकादीनि चित्तत्थरणानि पञ्ञपेसुं। उप्पातपाठका दिस्वा ‘‘गहिता दानि इमेहि पथवी, इमे तम्बपण्णिदीपस्स सामिका भविस्सन्ती’’ति ब्याकरिंसु। राजापि गन्त्वा थेरे वन्दित्वा महिन्दत्थेरस्स हत्थतो पत्तं गहेत्वा महतिया पूजाय च सक्कारेन च थेरे नगरं पवेसेत्वा अन्तोनिवेसनं पवेसेसि। थेरो आसनपञ्ञत्तिं दिस्वा ‘‘अम्हाकं सासनं सकललङ्कादीपे पथवी विय पत्थटं निच्चलञ्च हुत्वा पतिट्ठहिस्सती’’ति चिन्तेन्तो निसीदि। राजा थेरे पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेत्वा सम्पवारेत्वा ‘‘अनुळादेवीपमुखानि पञ्च इत्थिसतानि थेरानं अभिवादनं पूजासक्कारञ्च करोन्तू’’ति पक्कोसापेत्वा एकमन्तं निसीदि। थेरो भत्तकिच्चावसाने रञ्ञो सपरिजनस्स धम्मरतनवस्सं वस्सेन्तो पेतवत्थुं विमानवत्थुं सच्चसंयुत्तञ्च कथेसि। तं थेरस्स धम्मदेसनं सुत्वा तानि पञ्चपि इत्थिसतानि सोतापत्तिफलं सच्छाकंसु।
Rājāpi sārathiṃ pesetvā ‘‘antonivesane maṇḍapaṃ paṭiyādethā’’ti amacce āṇāpesi. Tāvadeva sabbe haṭṭhatuṭṭhā ativiya pāsādikaṃ maṇḍapaṃ paṭiyādesuṃ. Puna rājā cintesi – ‘‘hiyyo thero sīlakkhandhaṃ kathayamāno ‘uccāsayanamahāsayanaṃ na kappatī’ti āha; ‘nisīdissanti nu kho ayyā āsanesu, na nisīdissantī’’’ti? Tassevaṃ cintayantasseva so sārathi nagaradvāraṃ sampatto. Tato addasa there paṭhamataraṃ āgantvā kāyabandhanaṃ bandhitvā cīvaraṃ pārupante. Disvā ativiya pasannacitto hutvā āgantvā rañño ārocesi – ‘‘āgatā, deva, therā’’ti. Rājā ‘‘rathaṃ ārūḷhā’’ti pucchi. ‘‘Na ārūḷhā, deva, api ca mama pacchato nikkhamitvā paṭhamataraṃ āgantvā pācīnadvāre ṭhitā’’ti. Rājā ‘‘rathampi nābhirūhiṃsū’’ti sutvā ‘‘na dāni ayyā uccāsayanamahāsayanaṃ sādiyissantī’’ti cintetvā ‘‘tena hi, bhaṇe, therānaṃ bhūmattharaṇasaṅkhepena āsanāni paññapethā’’ti vatvā paṭipathaṃ agamāsi. Amaccā pathaviyaṃ taṭṭikaṃ paññapetvā upari kojavakādīni cittattharaṇāni paññapesuṃ. Uppātapāṭhakā disvā ‘‘gahitā dāni imehi pathavī, ime tambapaṇṇidīpassa sāmikā bhavissantī’’ti byākariṃsu. Rājāpi gantvā there vanditvā mahindattherassa hatthato pattaṃ gahetvā mahatiyā pūjāya ca sakkārena ca there nagaraṃ pavesetvā antonivesanaṃ pavesesi. Thero āsanapaññattiṃ disvā ‘‘amhākaṃ sāsanaṃ sakalalaṅkādīpe pathavī viya patthaṭaṃ niccalañca hutvā patiṭṭhahissatī’’ti cintento nisīdi. Rājā there paṇītena khādanīyena bhojanīyena sahatthā santappetvā sampavāretvā ‘‘anuḷādevīpamukhāni pañca itthisatāni therānaṃ abhivādanaṃ pūjāsakkārañca karontū’’ti pakkosāpetvā ekamantaṃ nisīdi. Thero bhattakiccāvasāne rañño saparijanassa dhammaratanavassaṃ vassento petavatthuṃvimānavatthuṃ saccasaṃyuttañca kathesi. Taṃ therassa dhammadesanaṃ sutvā tāni pañcapi itthisatāni sotāpattiphalaṃ sacchākaṃsu.
येपि ते मनुस्सा पुरिमदिवसे मिस्सकपब्बते थेरे अद्दसंसु, ते तेसु तेसु ठानेसु थेरानं गुणे कथेन्ति। तेसं सुत्वा महाजनकायो राजङ्गणे सन्निपतित्वा महासद्दं अकासि। राजा ‘‘किं एसो सद्दो’’ति पुच्छि। ‘‘नागरा, देव, ‘थेरे दट्ठुं न लभामा’ति विरवन्ती’’ति। राजा ‘‘सचे इध पविसिस्सन्ति, ओकासो न भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘गच्छथ, भणे, हत्थिसालं पटिजग्गित्वा वालुकं आकिरित्वा पञ्चवण्णानि पुप्फानि विकिरित्वा चेलवितानं बन्धित्वा मङ्गलहत्थिट्ठाने थेरानं आसनानि पञ्ञपेथा’’ति आह। अमच्चा तथा अकंसु। थेरो तत्थ गन्त्वा निसीदित्वा देवदूतसुत्तन्तं कथेसि। कथापरियोसाने पाणसहस्सं सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ततो ‘‘हत्थिसाला अतिसम्बाधा’’ति दक्खिणद्वारे नन्दनवनुय्याने आसनं पञ्ञपेसुं। थेरो तत्थ निसीदित्वा आसीविसोपमसुत्तं कथेसि। तम्पि सुत्वा पाणसहस्सं सोतापत्तिफलं पटिलभि।
Yepi te manussā purimadivase missakapabbate there addasaṃsu, te tesu tesu ṭhānesu therānaṃ guṇe kathenti. Tesaṃ sutvā mahājanakāyo rājaṅgaṇe sannipatitvā mahāsaddaṃ akāsi. Rājā ‘‘kiṃ eso saddo’’ti pucchi. ‘‘Nāgarā, deva, ‘there daṭṭhuṃ na labhāmā’ti viravantī’’ti. Rājā ‘‘sace idha pavisissanti, okāso na bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘gacchatha, bhaṇe, hatthisālaṃ paṭijaggitvā vālukaṃ ākiritvā pañcavaṇṇāni pupphāni vikiritvā celavitānaṃ bandhitvā maṅgalahatthiṭṭhāne therānaṃ āsanāni paññapethā’’ti āha. Amaccā tathā akaṃsu. Thero tattha gantvā nisīditvā devadūtasuttantaṃ kathesi. Kathāpariyosāne pāṇasahassaṃ sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tato ‘‘hatthisālā atisambādhā’’ti dakkhiṇadvāre nandanavanuyyāne āsanaṃ paññapesuṃ. Thero tattha nisīditvā āsīvisopamasuttaṃ kathesi. Tampi sutvā pāṇasahassaṃ sotāpattiphalaṃ paṭilabhi.
एवं आगतदिवसतो दुतियदिवसे अड्ढतेय्यसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। थेरस्स नन्दनवने आगतागताहि कुलित्थीहि कुलसुण्हाहि कुलकुमारीहि सद्धिं सम्मोदमानस्सेव सायन्हसमयो जातो। थेरो कालं सल्लक्खेत्वा ‘‘गच्छाम दानि मिस्सकपब्बत’’न्ति उट्ठहि। अमच्चा – ‘‘कत्थ, भन्ते, गच्छथा’’ति? ‘‘अम्हाकं निवासनट्ठान’’न्ति। ते रञ्ञो संविदितं कत्वा राजानुमतेन आहंसु – ‘‘अकालो, भन्ते, इदानि तत्थ गन्तुं; इदमेव नन्दनवनुय्यानं अय्यानं आवासट्ठानं होतू’’ति। ‘‘अलं, गच्छामा’’ति। पुन रञ्ञो वचनेनाहंसु – ‘‘राजा, भन्ते, आह – ‘एतं मेघवनं नाम उय्यानं मम पितु सन्तकं नगरतो नातिदूरं नाच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं, एत्थ थेरा वासं कप्पेन्तू’’’ति। वसिंसु थेरा मेघवने उय्याने।
Evaṃ āgatadivasato dutiyadivase aḍḍhateyyasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Therassa nandanavane āgatāgatāhi kulitthīhi kulasuṇhāhi kulakumārīhi saddhiṃ sammodamānasseva sāyanhasamayo jāto. Thero kālaṃ sallakkhetvā ‘‘gacchāma dāni missakapabbata’’nti uṭṭhahi. Amaccā – ‘‘kattha, bhante, gacchathā’’ti? ‘‘Amhākaṃ nivāsanaṭṭhāna’’nti. Te rañño saṃviditaṃ katvā rājānumatena āhaṃsu – ‘‘akālo, bhante, idāni tattha gantuṃ; idameva nandanavanuyyānaṃ ayyānaṃ āvāsaṭṭhānaṃ hotū’’ti. ‘‘Alaṃ, gacchāmā’’ti. Puna rañño vacanenāhaṃsu – ‘‘rājā, bhante, āha – ‘etaṃ meghavanaṃ nāma uyyānaṃ mama pitu santakaṃ nagarato nātidūraṃ nāccāsannaṃ gamanāgamanasampannaṃ, ettha therā vāsaṃ kappentū’’’ti. Vasiṃsu therā meghavane uyyāne.
राजापि खो तस्सा रत्तिया अच्चयेन थेरस्स समीपं गन्त्वा सुखसयितभावं पुच्छित्वा ‘‘कप्पति, भन्ते, भिक्खुसङ्घस्स आरामो’’ति पुच्छि। थेरो ‘‘कप्पति, महाराजा’’ति वत्वा इमं सुत्तं आहरि – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आराम’’न्ति। राजा तुट्ठो सुवण्णभिङ्गारं गहेत्वा थेरस्स हत्थे उदकं पातेत्वा महामेघवनुय्यानं अदासि। सह उदकपातेन पथवी कम्पि। अयं महाविहारे पठमो पथवीकम्पो अहोसि। राजा भीतो थेरं पुच्छि – ‘‘कस्मा, भन्ते, पथवी कम्पती’’ति? ‘‘मा भायि, महाराज, इमस्मिं दीपे दसबलस्स सासनं पतिट्ठहिस्सति; इदञ्च पठमं विहारट्ठानं भविस्सति, तस्सेतं पुब्बनिमित्त’’न्ति। राजा भिय्योसोमत्ताय पसीदि। थेरो पुनदिवसेपि राजगेहेयेव भुञ्जित्वा नन्दनवने अनमतग्गियानि कथेसि। पुनदिवसे अग्गिक्खन्धोपमसुत्तं कथेसि। एतेनेवुपायेन सत्त दिवसानि कथेसि। देसनापरियोसाने अड्ढनवमानं पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। ततो पट्ठाय च नन्दनवनं सासनस्स जोतिपातुभावट्ठानन्ति कत्वा ‘‘जोतिवन’’न्ति नामं लभि। सत्तमे पन दिवसे थेरा अन्तेपुरे रञ्ञो अप्पमादसुत्तं कथयित्वा चेतियगिरिमेव अगमंसु।
Rājāpi kho tassā rattiyā accayena therassa samīpaṃ gantvā sukhasayitabhāvaṃ pucchitvā ‘‘kappati, bhante, bhikkhusaṅghassa ārāmo’’ti pucchi. Thero ‘‘kappati, mahārājā’’ti vatvā imaṃ suttaṃ āhari – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ārāma’’nti. Rājā tuṭṭho suvaṇṇabhiṅgāraṃ gahetvā therassa hatthe udakaṃ pātetvā mahāmeghavanuyyānaṃ adāsi. Saha udakapātena pathavī kampi. Ayaṃ mahāvihāre paṭhamo pathavīkampo ahosi. Rājā bhīto theraṃ pucchi – ‘‘kasmā, bhante, pathavī kampatī’’ti? ‘‘Mā bhāyi, mahārāja, imasmiṃ dīpe dasabalassa sāsanaṃ patiṭṭhahissati; idañca paṭhamaṃ vihāraṭṭhānaṃ bhavissati, tassetaṃ pubbanimitta’’nti. Rājā bhiyyosomattāya pasīdi. Thero punadivasepi rājageheyeva bhuñjitvā nandanavane anamataggiyāni kathesi. Punadivase aggikkhandhopamasuttaṃ kathesi. Etenevupāyena satta divasāni kathesi. Desanāpariyosāne aḍḍhanavamānaṃ pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tato paṭṭhāya ca nandanavanaṃ sāsanassa jotipātubhāvaṭṭhānanti katvā ‘‘jotivana’’nti nāmaṃ labhi. Sattame pana divase therā antepure rañño appamādasuttaṃ kathayitvā cetiyagirimeva agamaṃsu.
अथ खो राजा अमच्चे पुच्छि – ‘‘थेरो, अम्हे गाळ्हेन ओवादेन ओवदति; गच्छेय्य नु खो’’ति? अमच्चा ‘‘तुम्हेहि, देव, थेरो अयाचितो सयमेव आगतो; तस्मा तस्स अनापुच्छाव गमनम्पि भवेय्या’’ति आहंसु। ततो राजा रथं अभिरुहित्वा द्वे च देवियो आरोपेत्वा चेतियगिरिं अगमासि महञ्चराजानुभावेन। गन्त्वा देवियो एकमन्तं अपक्कमापेत्वा सयमेव थेरानं समीपं उपसङ्कमन्तो अतिविय किलन्तरूपो हुत्वा उपसङ्कमि। ततो नं थेरो आह – ‘‘कस्मा त्वं, महाराज, एवं किलममानो आगतो’’ति? ‘‘‘तुम्हे मम गाळ्हं ओवादं दत्वा इदानि गन्तुकामा नु खो’ति जाननत्थं, भन्ते’’ति। ‘‘न मयं, महाराज, गन्तुकामा; अपिच वस्सूपनायिककालो नामायं महाराज, तत्र समणेन वस्सूपनायिकट्ठानं ञातुं वट्टती’’ति। तंदिवसमेव अरिट्ठो नाम अमच्चो पञ्चपण्णासाय जेट्ठकनिट्ठभातुकेहि सद्धिं रञ्ञो समीपे ठितो आह – ‘‘इच्छामहं, देव, थेरानं सन्तिके पब्बजितु’’न्ति। ‘‘साधु, भणे, पब्बजस्सू’’ति राजा अनुजानित्वा थेरं सम्पटिच्छापेसि। थेरो तदहेव पब्बाजेसि। सब्बे खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणिंसु।
Atha kho rājā amacce pucchi – ‘‘thero, amhe gāḷhena ovādena ovadati; gaccheyya nu kho’’ti? Amaccā ‘‘tumhehi, deva, thero ayācito sayameva āgato; tasmā tassa anāpucchāva gamanampi bhaveyyā’’ti āhaṃsu. Tato rājā rathaṃ abhiruhitvā dve ca deviyo āropetvā cetiyagiriṃ agamāsi mahañcarājānubhāvena. Gantvā deviyo ekamantaṃ apakkamāpetvā sayameva therānaṃ samīpaṃ upasaṅkamanto ativiya kilantarūpo hutvā upasaṅkami. Tato naṃ thero āha – ‘‘kasmā tvaṃ, mahārāja, evaṃ kilamamāno āgato’’ti? ‘‘‘Tumhe mama gāḷhaṃ ovādaṃ datvā idāni gantukāmā nu kho’ti jānanatthaṃ, bhante’’ti. ‘‘Na mayaṃ, mahārāja, gantukāmā; apica vassūpanāyikakālo nāmāyaṃ mahārāja, tatra samaṇena vassūpanāyikaṭṭhānaṃ ñātuṃ vaṭṭatī’’ti. Taṃdivasameva ariṭṭho nāma amacco pañcapaṇṇāsāya jeṭṭhakaniṭṭhabhātukehi saddhiṃ rañño samīpe ṭhito āha – ‘‘icchāmahaṃ, deva, therānaṃ santike pabbajitu’’nti. ‘‘Sādhu, bhaṇe, pabbajassū’’ti rājā anujānitvā theraṃ sampaṭicchāpesi. Thero tadaheva pabbājesi. Sabbe khuraggeyeva arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
राजापि खो तङ्खणेयेव कण्टकेन चेतियङ्गणं परिक्खिपित्वा द्वासट्ठिया लेणेसु कम्मं पट्ठपेत्वा नगरमेव अगमासि। तेपि थेरा दसभातिकसमाकुलं राजकुलं पसादेत्वा महाजनं ओवदमाना चेतियगिरिम्हि वस्सं वसिंसु। तदापि चेतियगिरिम्हि पठमं वस्सं उपगता द्वासट्ठि अरहन्तो अहेसुं। अथायस्मा महामहिन्दो वुत्थवस्सो पवारेत्वा कत्तिकपुण्णमायं उपोसथदिवसे राजानं एतदवोच – ‘‘महाराज, अम्हेहि चिरदिट्ठो सम्मासम्बुद्धो, अनाथवासं वसिम्ह, इच्छाम मयं जम्बुदीपं गन्तु’’न्ति। राजा आह – ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हे चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहामि, अयञ्च महाजनो तुम्हे निस्साय तीसु सरणेसु पतिट्ठितो, कस्मा तुम्हे उक्कण्ठितत्था’’ति? ‘‘चिरदिट्ठो नो, महाराज, सम्मासम्बुद्धो, अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मकरणट्ठानं नत्थि, तेनम्ह उक्कण्ठिता’’ति। ‘‘ननु, भन्ते, तुम्हे अवोचुत्थ – ‘परिनिब्बुतो सम्मासम्बुद्धो’’’ति। ‘‘किञ्चापि, महाराज, परिनिब्बुतो; अथ ख्वस्स सरीरधातुयो तिट्ठन्ती’’ति। ‘‘अञ्ञातं, भन्ते, थूपपतिट्ठानं तुम्हे आकङ्खथाति। करोमि , भन्ते, थूपं, भूमिभागं दानि विचिनाथ; अपिच, भन्ते, धातुयो कुतो लच्छामा’’ति? ‘‘सुमनेन सद्धिं मन्तेहि, महाराजा’’ति।
Rājāpi kho taṅkhaṇeyeva kaṇṭakena cetiyaṅgaṇaṃ parikkhipitvā dvāsaṭṭhiyā leṇesu kammaṃ paṭṭhapetvā nagarameva agamāsi. Tepi therā dasabhātikasamākulaṃ rājakulaṃ pasādetvā mahājanaṃ ovadamānā cetiyagirimhi vassaṃ vasiṃsu. Tadāpi cetiyagirimhi paṭhamaṃ vassaṃ upagatā dvāsaṭṭhi arahanto ahesuṃ. Athāyasmā mahāmahindo vutthavasso pavāretvā kattikapuṇṇamāyaṃ uposathadivase rājānaṃ etadavoca – ‘‘mahārāja, amhehi ciradiṭṭho sammāsambuddho, anāthavāsaṃ vasimha, icchāma mayaṃ jambudīpaṃ gantu’’nti. Rājā āha – ‘‘ahaṃ, bhante, tumhe catūhi paccayehi upaṭṭhahāmi, ayañca mahājano tumhe nissāya tīsu saraṇesu patiṭṭhito, kasmā tumhe ukkaṇṭhitatthā’’ti? ‘‘Ciradiṭṭho no, mahārāja, sammāsambuddho, abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammasāmīcikammakaraṇaṭṭhānaṃ natthi, tenamha ukkaṇṭhitā’’ti. ‘‘Nanu, bhante, tumhe avocuttha – ‘parinibbuto sammāsambuddho’’’ti. ‘‘Kiñcāpi, mahārāja, parinibbuto; atha khvassa sarīradhātuyo tiṭṭhantī’’ti. ‘‘Aññātaṃ, bhante, thūpapatiṭṭhānaṃ tumhe ākaṅkhathāti. Karomi , bhante, thūpaṃ, bhūmibhāgaṃ dāni vicinātha; apica, bhante, dhātuyo kuto lacchāmā’’ti? ‘‘Sumanena saddhiṃ mantehi, mahārājā’’ti.
‘‘साधु, भन्ते’’ति राजा सुमनं उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘कुतो दानि, भन्ते, धातुयो लच्छामा’’ति? सुमनो आह – ‘‘अप्पोस्सुक्को त्वं, महाराज, वीथियो सोधापेत्वा धजपटाकपुण्णघटादीहि अलङ्कारापेत्वा सपरिजनो उपोसथं समादियित्वा सब्बताळावचरे उपट्ठापेत्वा मङ्गलहत्थिं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं कारापेत्वा उपरि चस्स सेतच्छत्तं उस्सापेत्वा सायन्हसमये महानागवनुय्यानाभिमुखो याहि। अद्धा तस्मिं ठाने धातुयो लच्छसी’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। थेरा चेतियगिरिमेव अगमंसु। तत्रायस्मा महिन्दत्थेरो सुमनसामणेरं आह – ‘‘गच्छ त्वं, सामणेर, जम्बुदीपे तव अय्यकं असोकं धम्मराजानं उपसङ्कमित्वा मम वचनेन एवं वदेहि – ‘सहायो वो, महाराज, देवानम्पियतिस्सो बुद्धसासने पसन्नो थूपं पतिट्ठापेतुकामो, तुम्हाकं किर हत्थे धातु अत्थि तं मे देथा’ति। तं गहेत्वा सक्कं देवराजानं उपसङ्कमित्वा एवं वदेहि – ‘तुम्हाकं किर, महाराज, हत्थे द्वे धातुयो अत्थि – दक्खिणदाठा च दक्खिणक्खकञ्च; ततो तुम्हे दक्खिणदाठं पूजेथ, दक्खिणक्खकं पन मय्हं देथा’ति। एवञ्च नं वदेहि – ‘कस्मा त्वं, महाराज, अम्हे तम्बपण्णिदीपं पहिणित्वा पमज्जसी’’’ति?
‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā sumanaṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘kuto dāni, bhante, dhātuyo lacchāmā’’ti? Sumano āha – ‘‘appossukko tvaṃ, mahārāja, vīthiyo sodhāpetvā dhajapaṭākapuṇṇaghaṭādīhi alaṅkārāpetvā saparijano uposathaṃ samādiyitvā sabbatāḷāvacare upaṭṭhāpetvā maṅgalahatthiṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ kārāpetvā upari cassa setacchattaṃ ussāpetvā sāyanhasamaye mahānāgavanuyyānābhimukho yāhi. Addhā tasmiṃ ṭhāne dhātuyo lacchasī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Therā cetiyagirimeva agamaṃsu. Tatrāyasmā mahindatthero sumanasāmaṇeraṃ āha – ‘‘gaccha tvaṃ, sāmaṇera, jambudīpe tava ayyakaṃ asokaṃ dhammarājānaṃ upasaṅkamitvā mama vacanena evaṃ vadehi – ‘sahāyo vo, mahārāja, devānampiyatisso buddhasāsane pasanno thūpaṃ patiṭṭhāpetukāmo, tumhākaṃ kira hatthe dhātu atthi taṃ me dethā’ti. Taṃ gahetvā sakkaṃ devarājānaṃ upasaṅkamitvā evaṃ vadehi – ‘tumhākaṃ kira, mahārāja, hatthe dve dhātuyo atthi – dakkhiṇadāṭhā ca dakkhiṇakkhakañca; tato tumhe dakkhiṇadāṭhaṃ pūjetha, dakkhiṇakkhakaṃ pana mayhaṃ dethā’ti. Evañca naṃ vadehi – ‘kasmā tvaṃ, mahārāja, amhe tambapaṇṇidīpaṃ pahiṇitvā pamajjasī’’’ti?
‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सुमनो थेरस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा तावदेव पत्तचीवरमादाय वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पाटलिपुत्तद्वारे ओरुय्ह रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा एतमत्थं आरोचेसि। राजा तुट्ठो सामणेरस्स हत्थतो पत्तं गहेत्वा गन्धेहि उब्बट्टेत्वा वरमुत्तसदिसानं धातूनं पूरेत्वा अदासि। सो तं गहेत्वा सक्कं देवराजानं उपसङ्कमि। सक्को देवराजा सामणेरं दिस्वाव ‘‘किं, भन्ते सुमन, आहिण्डसी’’ति आह। ‘‘त्वं, महाराज, अम्हे तम्बपण्णिदीपं पेसेत्वा कस्मा पमज्जसी’’ति? ‘‘नप्पमज्जामि, भन्ते, वदेहि – ‘किं करोमी’’’ति? ‘‘तुम्हाकं किर हत्थे द्वे धातुयो अत्थि – दक्खिणदाठा च दक्खिणक्खकञ्च; ततो तुम्हे दक्खिणदाठं पूजेथ, दक्खिणक्खकं पन मय्हं देथा’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सक्को देवानमिन्दो योजनप्पमाणं मणिथूपं उग्घाटेत्वा दक्खिणक्खकधातुं नीहरित्वा सुमनस्स अदासि। सो तं गहेत्वा चेतियगिरिम्हियेव पतिट्ठासि।
‘‘Sādhu, bhante’’ti kho sumano therassa vacanaṃ sampaṭicchitvā tāvadeva pattacīvaramādāya vehāsaṃ abbhuggantvā pāṭaliputtadvāre oruyha rañño santikaṃ gantvā etamatthaṃ ārocesi. Rājā tuṭṭho sāmaṇerassa hatthato pattaṃ gahetvā gandhehi ubbaṭṭetvā varamuttasadisānaṃ dhātūnaṃ pūretvā adāsi. So taṃ gahetvā sakkaṃ devarājānaṃ upasaṅkami. Sakko devarājā sāmaṇeraṃ disvāva ‘‘kiṃ, bhante sumana, āhiṇḍasī’’ti āha. ‘‘Tvaṃ, mahārāja, amhe tambapaṇṇidīpaṃ pesetvā kasmā pamajjasī’’ti? ‘‘Nappamajjāmi, bhante, vadehi – ‘kiṃ karomī’’’ti? ‘‘Tumhākaṃ kira hatthe dve dhātuyo atthi – dakkhiṇadāṭhā ca dakkhiṇakkhakañca; tato tumhe dakkhiṇadāṭhaṃ pūjetha, dakkhiṇakkhakaṃ pana mayhaṃ dethā’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti kho sakko devānamindo yojanappamāṇaṃ maṇithūpaṃ ugghāṭetvā dakkhiṇakkhakadhātuṃ nīharitvā sumanassa adāsi. So taṃ gahetvā cetiyagirimhiyeva patiṭṭhāsi.
अथ खो महिन्दपमुखा सब्बेपि ते महानागा असोकधम्मराजेन दिन्नधातुयो चेतियगिरिम्हियेव पतिट्ठापेत्वा दक्खिणक्खकं आदाय वड्ढमानकच्छायाय महानागवनुय्यानमगमंसु । राजापि खो सुमनेन वुत्तप्पकारं पूजासक्कारं कत्वा हत्थिक्खन्धवरगतो सयं मङ्गलहत्थिमत्थके सेतच्छत्तं धारयमानो महानागवनं सम्पापुणि। अथस्स एतदहोसि – ‘‘सचे अयं सम्मासम्बुद्धस्स धातु, छत्तं अपनमतु, मङ्गलहत्थी जण्णुकेहि भूमियं पतिट्ठहतु, धातुचङ्कोटकं मय्हं मत्थके पतिट्ठातू’’ति। सह रञ्ञो चित्तुप्पादेन छत्तं अपनमि, हत्थी जण्णुकेहि पतिट्ठहि, धातुचङ्कोटकं रञ्ञो मत्थके पतिट्ठहि। राजा अमतेनेव अभिसित्तगत्तो विय परमेन पीतिपामोज्जेन समन्नागतो हुत्वा पुच्छि – ‘‘धातुं, भन्ते, किं करोमा’’ति? ‘‘हत्थिकुम्भम्हियेव ताव, महाराज, ठपेही’’ति। राजा धातुचङ्कोटकं गहेत्वा हत्थिकुम्भे ठपेसि। पमुदितो नागो कोञ्चनादं नदि। महामेघो उट्ठहित्वा पोक्खरवस्सं वस्सि। उदकपरियन्तं कत्वा महाभूमिचालो अहोसि। ‘‘पच्चन्तेपि नाम सम्मासम्बुद्धस्स धातु पतिट्ठहिस्सती’’ति देवमनुस्सा पमोदिंसु। एवं इद्धानुभावसिरिया देवमनुस्सानं पीतिं जनयन्तो –
Atha kho mahindapamukhā sabbepi te mahānāgā asokadhammarājena dinnadhātuyo cetiyagirimhiyeva patiṭṭhāpetvā dakkhiṇakkhakaṃ ādāya vaḍḍhamānakacchāyāya mahānāgavanuyyānamagamaṃsu . Rājāpi kho sumanena vuttappakāraṃ pūjāsakkāraṃ katvā hatthikkhandhavaragato sayaṃ maṅgalahatthimatthake setacchattaṃ dhārayamāno mahānāgavanaṃ sampāpuṇi. Athassa etadahosi – ‘‘sace ayaṃ sammāsambuddhassa dhātu, chattaṃ apanamatu, maṅgalahatthī jaṇṇukehi bhūmiyaṃ patiṭṭhahatu, dhātucaṅkoṭakaṃ mayhaṃ matthake patiṭṭhātū’’ti. Saha rañño cittuppādena chattaṃ apanami, hatthī jaṇṇukehi patiṭṭhahi, dhātucaṅkoṭakaṃ rañño matthake patiṭṭhahi. Rājā amateneva abhisittagatto viya paramena pītipāmojjena samannāgato hutvā pucchi – ‘‘dhātuṃ, bhante, kiṃ karomā’’ti? ‘‘Hatthikumbhamhiyeva tāva, mahārāja, ṭhapehī’’ti. Rājā dhātucaṅkoṭakaṃ gahetvā hatthikumbhe ṭhapesi. Pamudito nāgo koñcanādaṃ nadi. Mahāmegho uṭṭhahitvā pokkharavassaṃ vassi. Udakapariyantaṃ katvā mahābhūmicālo ahosi. ‘‘Paccantepi nāma sammāsambuddhassa dhātu patiṭṭhahissatī’’ti devamanussā pamodiṃsu. Evaṃ iddhānubhāvasiriyā devamanussānaṃ pītiṃ janayanto –
पुण्णमायं महावीरो, चातुमासिनिया इध।
Puṇṇamāyaṃ mahāvīro, cātumāsiniyā idha;
आगन्त्वा देवलोकम्हा, हत्थिकुम्भे पतिट्ठितोति॥
Āgantvā devalokamhā, hatthikumbhe patiṭṭhitoti.
अथस्स सो हत्थिनागो अनेकताळावचरपरिवारितो अतिविय उळारेन पूजासक्कारेन सक्करियमानो पच्छिमदिसाभिमुखोव हुत्वा, अपसक्कन्तो याव नगरस्स पुरत्थिमद्वारं ताव गन्त्वा पुरत्थिमेन द्वारेन नगरं पविसित्वा सकलनागरेन उळाराय पूजाय करीयमानाय दक्खिणद्वारेन निक्खमित्वा थूपारामस्स पच्छिमदिसाभागे महेजवत्थु नाम किर अत्थि, तत्थ गन्त्वा पुन थूपारामाभिमुखोयेव पटिनिवत्ति। तेन च समयेन थूपारामे पुरिमकानं तिण्णं सम्मासम्बुद्धानं परिभोगचेतियट्ठानं होति।
Athassa so hatthināgo anekatāḷāvacaraparivārito ativiya uḷārena pūjāsakkārena sakkariyamāno pacchimadisābhimukhova hutvā, apasakkanto yāva nagarassa puratthimadvāraṃ tāva gantvā puratthimena dvārena nagaraṃ pavisitvā sakalanāgarena uḷārāya pūjāya karīyamānāya dakkhiṇadvārena nikkhamitvā thūpārāmassa pacchimadisābhāge mahejavatthu nāma kira atthi, tattha gantvā puna thūpārāmābhimukhoyeva paṭinivatti. Tena ca samayena thūpārāme purimakānaṃ tiṇṇaṃ sammāsambuddhānaṃ paribhogacetiyaṭṭhānaṃ hoti.
अतीते किर अयं दीपो ओजदीपो नाम अहोसि, राजा अभयो नाम, नगरं अभयपुरं नाम, चेतियपब्बतो देवकूटपब्बतो नाम, थूपारामो पटियारामो नाम। तेन खो पन समयेन ककुसन्धो भगवा लोके उप्पन्नो होति। तस्स सावको महादेवो नाम थेरो भिक्खुसहस्सेन सद्धिं देवकूटे पतिट्ठासि, महिन्दत्थेरो विय चेतियपब्बते। तेन खो पन समयेन ओजदीपे सत्ता पज्जरकेन अनयब्यसनं आपज्जन्ति। अद्दसा खो ककुसन्धो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं ओलोकेन्तो ते सत्ते अनयब्यसनमापज्जन्ते। दिस्वा चत्तालीसाय भिक्खुसहस्सेहि परिवुतो अगमासि। तस्सानुभावेन तावदेव पज्जरको वूपसन्तो। रोगे वूपसन्ते भगवा धम्मं देसेसि। चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। भगवा धमकरणं दत्वा पक्कामि। तं अन्तो पक्खिपित्वा पटियारामे चेतियं अकंसु। महादेवो दीपं अनुसासन्तो विहासि।
Atīte kira ayaṃ dīpo ojadīpo nāma ahosi, rājā abhayo nāma, nagaraṃ abhayapuraṃ nāma, cetiyapabbato devakūṭapabbato nāma, thūpārāmo paṭiyārāmo nāma. Tena kho pana samayena kakusandho bhagavā loke uppanno hoti. Tassa sāvako mahādevo nāma thero bhikkhusahassena saddhiṃ devakūṭe patiṭṭhāsi, mahindatthero viya cetiyapabbate. Tena kho pana samayena ojadīpe sattā pajjarakena anayabyasanaṃ āpajjanti. Addasā kho kakusandho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ olokento te satte anayabyasanamāpajjante. Disvā cattālīsāya bhikkhusahassehi parivuto agamāsi. Tassānubhāvena tāvadeva pajjarako vūpasanto. Roge vūpasante bhagavā dhammaṃ desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā dhamakaraṇaṃ datvā pakkāmi. Taṃ anto pakkhipitvā paṭiyārāme cetiyaṃ akaṃsu. Mahādevo dīpaṃ anusāsanto vihāsi.
कोणागमनस्स पन भगवतो काले अयं दीपो वरदीपो नाम अहोसि, राजा समेण्डी नाम, नगरं वड्ढमानं नाम , पब्बतो सुवण्णकूटो नाम। तेन खो पन समयेन वरदीपे दुब्बुट्ठिका होति दुब्भिक्खं दुस्सस्सं। सत्ता छातकरोगेन अनयब्यसनं आपज्जन्ति। अद्दसा खो कोणागमनो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं ओलोकेन्तो ते सत्ते अनयब्यसनं आपज्जन्ते। दिस्वा तिंसभिक्खुसहस्सपरिवुतो अगमासि। बुद्धानुभावेन देवो सम्माधारं अनुप्पवेच्छि। सुभिक्खं अहोसि। भगवा धम्मं देसेसि। चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। भगवा भिक्खुसहस्सपरिवारं महासुमनं नाम थेरं दीपे ठपेत्वा कायबन्धनं दत्वा पक्कामि। तं अन्तो पक्खिपित्वा चेतियं अकंसु।
Koṇāgamanassa pana bhagavato kāle ayaṃ dīpo varadīpo nāma ahosi, rājā sameṇḍī nāma, nagaraṃ vaḍḍhamānaṃ nāma , pabbato suvaṇṇakūṭo nāma. Tena kho pana samayena varadīpe dubbuṭṭhikā hoti dubbhikkhaṃ dussassaṃ. Sattā chātakarogena anayabyasanaṃ āpajjanti. Addasā kho koṇāgamano bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ olokento te satte anayabyasanaṃ āpajjante. Disvā tiṃsabhikkhusahassaparivuto agamāsi. Buddhānubhāvena devo sammādhāraṃ anuppavecchi. Subhikkhaṃ ahosi. Bhagavā dhammaṃ desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā bhikkhusahassaparivāraṃ mahāsumanaṃ nāma theraṃ dīpe ṭhapetvā kāyabandhanaṃ datvā pakkāmi. Taṃ anto pakkhipitvā cetiyaṃ akaṃsu.
कस्सपस्स पन भगवतो काले अयं दीपो मण्डदीपो नाम अहोसि, राजा जयन्तो नाम, नगरं विसालं नाम, पब्बतो सुभकूटो नाम । तेन खो पन समयेन मण्डदीपे महाविवादो होति। बहू सत्ता कलहविग्गहजाता अनयब्यसनं आपज्जन्ति। अद्दसा खो कस्सपो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं ओलोकेन्तो ते सत्ते अनयब्यसनं आपज्जन्ते। दिस्वा वीसतिभिक्खुसहस्सपरिवुतो आगन्त्वा विवादं वूपसमेत्वा धम्मं देसेसि। चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। भगवा भिक्खुसहस्सपरिवारं सब्बनन्दं नाम थेरं दीपे पतिट्ठापेत्वा उदकसाटकं दत्वा पक्कामि। तं अन्तो पक्खिपित्वा चेतियं अकंसु। एवं थूपारामे पुरिमकानं तिण्णं बुद्धानं चेतियानि पतिट्ठहिंसु। तानि सासनन्तरधानेन नस्सन्ति, ठानमत्तं अवसिस्सति। तस्मा वुत्तं – ‘‘तेन च समयेन थूपारामे पुरिमकानं तिण्णं सम्मासम्बुद्धानं परिभोगचेतियट्ठानं होती’’ति। तदेतं विनट्ठेसु चेतियेसु देवतानुभावेन कण्टकसमाकिण्णसाखेहि नानागच्छेहि परिवुतं तिट्ठति – ‘‘मा नं कोचि उच्छिट्ठासुचिमलकचवरेहि पदूसेसी’’ति।
Kassapassa pana bhagavato kāle ayaṃ dīpo maṇḍadīpo nāma ahosi, rājā jayanto nāma, nagaraṃ visālaṃ nāma, pabbato subhakūṭo nāma . Tena kho pana samayena maṇḍadīpe mahāvivādo hoti. Bahū sattā kalahaviggahajātā anayabyasanaṃ āpajjanti. Addasā kho kassapo bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ olokento te satte anayabyasanaṃ āpajjante. Disvā vīsatibhikkhusahassaparivuto āgantvā vivādaṃ vūpasametvā dhammaṃ desesi. Caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Bhagavā bhikkhusahassaparivāraṃ sabbanandaṃ nāma theraṃ dīpe patiṭṭhāpetvā udakasāṭakaṃ datvā pakkāmi. Taṃ anto pakkhipitvā cetiyaṃ akaṃsu. Evaṃ thūpārāme purimakānaṃ tiṇṇaṃ buddhānaṃ cetiyāni patiṭṭhahiṃsu. Tāni sāsanantaradhānena nassanti, ṭhānamattaṃ avasissati. Tasmā vuttaṃ – ‘‘tena ca samayena thūpārāme purimakānaṃ tiṇṇaṃ sammāsambuddhānaṃ paribhogacetiyaṭṭhānaṃ hotī’’ti. Tadetaṃ vinaṭṭhesu cetiyesu devatānubhāvena kaṇṭakasamākiṇṇasākhehi nānāgacchehi parivutaṃ tiṭṭhati – ‘‘mā naṃ koci ucchiṭṭhāsucimalakacavarehi padūsesī’’ti.
अथ ख्वस्स हत्थिनो पुरतो पुरतो गन्त्वा राजपुरिसा सब्बगच्छे छिन्दित्वा भूमिं सोधेत्वा तं हत्थतलसदिसं अकंसु। हत्थिनागो गन्त्वा तं ठानं पुरतो कत्वा तस्स पच्छिमदिसाभागे बोधिरुक्खट्ठाने अट्ठासि। अथस्स मत्थकतो धातुं ओरोपेतुं आरभिंसु। नागो ओरोपेतुं न देति। राजा थेरं पुच्छि – ‘‘कस्मा, भन्ते, नागो धातुं ओरोपेतुं न देती’’ति? ‘‘आरूळ्हं, महाराज, ओरोपेतुं न वट्टती’’ति। तस्मिञ्च काले अभयवापिया उदकं छिन्नं होति। समन्ता भूमि फलिता होति, सुउद्धरा मत्तिकापिण्डा। ततो महाजनो सीघं सीघं मत्तिकं आहरित्वा हत्थिकुम्भप्पमाणं वत्थुमकासि। तावदेव च थूपकरणत्थं इट्ठका कातुं आरभिंसु। न याव इट्ठका परिनिट्ठन्ति ताव हत्थिनागो कतिपाहं दिवा बोधिरुक्खट्ठाने हत्थिसालायं तिट्ठति, रत्तिं थूपपतिट्ठानभूमिं परियायति। अथ वत्थुं चिनापेत्वा राजा थेरं पुच्छि – ‘‘कीदिसो, भन्ते, थूपो कातब्बो’’ति? ‘‘वीहिरासिसदिसो, महाराजा’’ति।
Atha khvassa hatthino purato purato gantvā rājapurisā sabbagacche chinditvā bhūmiṃ sodhetvā taṃ hatthatalasadisaṃ akaṃsu. Hatthināgo gantvā taṃ ṭhānaṃ purato katvā tassa pacchimadisābhāge bodhirukkhaṭṭhāne aṭṭhāsi. Athassa matthakato dhātuṃ oropetuṃ ārabhiṃsu. Nāgo oropetuṃ na deti. Rājā theraṃ pucchi – ‘‘kasmā, bhante, nāgo dhātuṃ oropetuṃ na detī’’ti? ‘‘Ārūḷhaṃ, mahārāja, oropetuṃ na vaṭṭatī’’ti. Tasmiñca kāle abhayavāpiyā udakaṃ chinnaṃ hoti. Samantā bhūmi phalitā hoti, suuddharā mattikāpiṇḍā. Tato mahājano sīghaṃ sīghaṃ mattikaṃ āharitvā hatthikumbhappamāṇaṃ vatthumakāsi. Tāvadeva ca thūpakaraṇatthaṃ iṭṭhakā kātuṃ ārabhiṃsu. Na yāva iṭṭhakā pariniṭṭhanti tāva hatthināgo katipāhaṃ divā bodhirukkhaṭṭhāne hatthisālāyaṃ tiṭṭhati, rattiṃ thūpapatiṭṭhānabhūmiṃ pariyāyati. Atha vatthuṃ cināpetvā rājā theraṃ pucchi – ‘‘kīdiso, bhante, thūpo kātabbo’’ti? ‘‘Vīhirāsisadiso, mahārājā’’ti.
‘‘साधु, भन्ते’’ति राजा जङ्घप्पमाणं थूपं चिनापेत्वा धातुओरोपनत्थाय महासक्कारं कारेसि। सकलनगरञ्च जनपदो च धातुमहदस्सनत्थं सन्निपति। सन्निपतिते च पन तस्मिं महाजनकाये दसबलस्स धातु हत्थिकुम्भतो सत्ततालप्पमाणं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा यमकपाटिहारियं दस्सेसि। तेहि तेहि धातुप्पदेसेहि छन्नं वण्णानं उदकधारा च अग्गिक्खन्धा च पवत्तन्ति, सावत्थियं कण्डम्बमूले भगवता दस्सितपाटिहारियसदिसमेव पाटिहारियं अहोसि। तञ्च खो नेव थेरानुभावेन, न देवतानुभावेन; अपिच खो बुद्धानुभावेनेव। भगवा किर धरमानोव अधिट्ठासि – ‘‘मयि परिनिब्बुते तम्बपण्णिदीपे अनुराधपुरस्स दक्खिणदिसाभागे पुरिमकानं तिण्णं बुद्धानं परिभोगचेतियट्ठाने मम दक्खिणक्खकधातु पतिट्ठानदिवसे यमकपाटिहारियं होतू’’ति।
‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā jaṅghappamāṇaṃ thūpaṃ cināpetvā dhātuoropanatthāya mahāsakkāraṃ kāresi. Sakalanagarañca janapado ca dhātumahadassanatthaṃ sannipati. Sannipatite ca pana tasmiṃ mahājanakāye dasabalassa dhātu hatthikumbhato sattatālappamāṇaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṃ dassesi. Tehi tehi dhātuppadesehi channaṃ vaṇṇānaṃ udakadhārā ca aggikkhandhā ca pavattanti, sāvatthiyaṃ kaṇḍambamūle bhagavatā dassitapāṭihāriyasadisameva pāṭihāriyaṃ ahosi. Tañca kho neva therānubhāvena, na devatānubhāvena; apica kho buddhānubhāveneva. Bhagavā kira dharamānova adhiṭṭhāsi – ‘‘mayi parinibbute tambapaṇṇidīpe anurādhapurassa dakkhiṇadisābhāge purimakānaṃ tiṇṇaṃ buddhānaṃ paribhogacetiyaṭṭhāne mama dakkhiṇakkhakadhātu patiṭṭhānadivase yamakapāṭihāriyaṃ hotū’’ti.
‘‘एवं अचिन्तिया बुद्धा, बुद्धधम्मा अचिन्तिया।
‘‘Evaṃ acintiyā buddhā, buddhadhammā acintiyā;
अचिन्तिये पसन्नानं, विपाको होति अचिन्तियो’’ति॥ (अप॰ थेर १.१.८२)।
Acintiye pasannānaṃ, vipāko hoti acintiyo’’ti. (apa. thera 1.1.82);
सम्मासम्बुद्धो किर इमं दीपं धरमानकालेपि तिक्खत्तुं आगमासि। पठमं – यक्खदमनत्थं एककोव आगन्त्वा यक्खे दमेत्वा ‘‘मयि परिनिब्बुते इमस्मिं दीपे सासनं पतिट्ठहिस्सती’’ति तम्बपण्णिदीपे रक्खं करोन्तो तिक्खत्तुं दीपं आविज्जि। दुतियं – मातुलभागिनेय्यानं नागराजूनं दमनत्थाय एककोव आगन्त्वा ते दमेत्वा अगमासि। ततियं – पञ्चभिक्खुसतपरिवारो आगन्त्वा महाचेतियट्ठाने च थूपारामचेतियट्ठाने च महाबोधिपतिट्ठितट्ठाने च महियङ्गणचेतियट्ठाने च मुतियङ्गणचेतियट्ठाने च दीघवापिचेतियट्ठाने च कल्याणियचेतियट्ठाने च निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा निसीदि। इदमस्स चतुत्थं धातुसरीरेन आगमनं।
Sammāsambuddho kira imaṃ dīpaṃ dharamānakālepi tikkhattuṃ āgamāsi. Paṭhamaṃ – yakkhadamanatthaṃ ekakova āgantvā yakkhe dametvā ‘‘mayi parinibbute imasmiṃ dīpe sāsanaṃ patiṭṭhahissatī’’ti tambapaṇṇidīpe rakkhaṃ karonto tikkhattuṃ dīpaṃ āvijji. Dutiyaṃ – mātulabhāgineyyānaṃ nāgarājūnaṃ damanatthāya ekakova āgantvā te dametvā agamāsi. Tatiyaṃ – pañcabhikkhusataparivāro āgantvā mahācetiyaṭṭhāne ca thūpārāmacetiyaṭṭhāne ca mahābodhipatiṭṭhitaṭṭhāne ca mahiyaṅgaṇacetiyaṭṭhāne ca mutiyaṅgaṇacetiyaṭṭhāne ca dīghavāpicetiyaṭṭhāne ca kalyāṇiyacetiyaṭṭhāne ca nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisīdi. Idamassa catutthaṃ dhātusarīrena āgamanaṃ.
धातुसरीरतो च पनस्स निक्खन्तउदकफुसितेहि सकलतम्बपण्णितले न कोचि अफुट्ठोकासो नाम अहोसि। एवमस्स तं धातुसरीरं उदकफुसितेहि तम्बपण्णितलस्स परिळाहं वूपसमेत्वा महाजनस्स पाटिहारियं दस्सेत्वा ओतरित्वा रञ्ञो मत्थके पतिट्ठासि । राजा सफलं मनुस्सपटिलाभं मञ्ञमानो महन्तं सक्कारं करित्वा धातुं पतिट्ठापेसि। सह धातुपतिट्ठापनेन महाभूमिचालो अहोसि। तस्मिञ्च पन धातुपाटिहारिये चित्तं पसादेत्वा रञ्ञो भाता अभयो नाम राजकुमारो पुरिससहस्सेन सद्धिं पब्बजि। चेतरट्ठगामतो पञ्च दारकसतानि पब्बजिंसु, तथा द्वारमण्डलादीहि गामकेहि निक्खमित्वा पञ्चपञ्च दारकसतानि सब्बानिपि अन्तोनगरतो च बहिनगरतो च पब्बजितानि तिंसभिक्खुसहस्सानि अहेसुं। निट्ठिते पन थूपस्मिं राजा च राजभातिका च देवियो च देवनागयक्खानम्पि विम्हयकरं पच्चेकं पच्चेकं पूजं अकंसु। निट्ठिताय पन धातुपूजाय पतिट्ठिते धातुवरे महिन्दत्थेरो मेघवनुय्यानमेव गन्त्वा वासं कप्पेसि।
Dhātusarīrato ca panassa nikkhantaudakaphusitehi sakalatambapaṇṇitale na koci aphuṭṭhokāso nāma ahosi. Evamassa taṃ dhātusarīraṃ udakaphusitehi tambapaṇṇitalassa pariḷāhaṃ vūpasametvā mahājanassa pāṭihāriyaṃ dassetvā otaritvā rañño matthake patiṭṭhāsi . Rājā saphalaṃ manussapaṭilābhaṃ maññamāno mahantaṃ sakkāraṃ karitvā dhātuṃ patiṭṭhāpesi. Saha dhātupatiṭṭhāpanena mahābhūmicālo ahosi. Tasmiñca pana dhātupāṭihāriye cittaṃ pasādetvā rañño bhātā abhayo nāma rājakumāro purisasahassena saddhiṃ pabbaji. Cetaraṭṭhagāmato pañca dārakasatāni pabbajiṃsu, tathā dvāramaṇḍalādīhi gāmakehi nikkhamitvā pañcapañca dārakasatāni sabbānipi antonagarato ca bahinagarato ca pabbajitāni tiṃsabhikkhusahassāni ahesuṃ. Niṭṭhite pana thūpasmiṃ rājā ca rājabhātikā ca deviyo ca devanāgayakkhānampi vimhayakaraṃ paccekaṃ paccekaṃ pūjaṃ akaṃsu. Niṭṭhitāya pana dhātupūjāya patiṭṭhite dhātuvare mahindatthero meghavanuyyānameva gantvā vāsaṃ kappesi.
तस्मिं खो पन समये अनुळा देवी पब्बजितुकामा हुत्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा तस्सा वचनं सुत्वा थेरं एतदवोच – ‘‘अनुळा, भन्ते, देवी पब्बजितुकामा, पब्बाजेथ न’’न्ति। ‘‘न, महाराज, अम्हाकं मातुगामं पब्बाजेतुं कप्पति। पाटलिपुत्ते पन मय्हं भगिनी सङ्घमित्तत्थेरी नाम अत्थि, तं पक्कोसापेहि। इमस्मिञ्च पन, महाराज, दीपे पुरिमकानं तिण्णं सम्मासम्बुद्धानं बोधि पतिट्ठासि। अम्हाकम्पि भगवतो सरसरंसिजालविस्सज्जनकेन बोधिना इध पतिट्ठातब्बं, तस्मा तथा सासनं पहिणेय्यासि यथा सङ्घमित्ता बोधिं गहेत्वा आगच्छेय्या’’ति।
Tasmiṃ kho pana samaye anuḷā devī pabbajitukāmā hutvā rañño ārocesi. Rājā tassā vacanaṃ sutvā theraṃ etadavoca – ‘‘anuḷā, bhante, devī pabbajitukāmā, pabbājetha na’’nti. ‘‘Na, mahārāja, amhākaṃ mātugāmaṃ pabbājetuṃ kappati. Pāṭaliputte pana mayhaṃ bhaginī saṅghamittattherī nāma atthi, taṃ pakkosāpehi. Imasmiñca pana, mahārāja, dīpe purimakānaṃ tiṇṇaṃ sammāsambuddhānaṃ bodhi patiṭṭhāsi. Amhākampi bhagavato sarasaraṃsijālavissajjanakena bodhinā idha patiṭṭhātabbaṃ, tasmā tathā sāsanaṃ pahiṇeyyāsi yathā saṅghamittā bodhiṃ gahetvā āgaccheyyā’’ti.
‘‘साधु, भन्ते’’ति राजा थेरस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा अमच्चेहि सद्धिं मन्तेन्तो अरिट्ठं नाम अत्तनो भागिनेय्यं आह – ‘‘सक्खिस्ससि त्वं, तात, पाटलिपुत्तं गन्त्वा महाबोधिना सद्धिं अय्यं सङ्घमित्तत्थेरिं आनेतु’’न्ति? ‘‘सक्खिस्सामि, देव, सचे मे पब्बज्जं अनुजानिस्ससी’’ति। ‘‘गच्छ, तात , थेरिं आनेत्वा पब्बजाही’’ति। सो रञ्ञो च थेरस्स च सासनं गहेत्वा थेरस्स अधिट्ठानवसेन एकदिवसेनेव जम्बुकोलपट्टनं गन्त्वा नावं अभिरुहित्वा समुद्दं अतिक्कमित्वा पाटलिपुत्तमेव अगमासि। अनुळापि खो देवी पञ्चहि कञ्ञासतेहि पञ्चहि च अन्तेपुरिकासतेहि सद्धिं दस सीलानि समादियित्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा नगरस्स एकदेसे उपस्सयं कारापेत्वा निवासं कप्पेसि। अरिट्ठोपि तंदिवसमेव रञ्ञो सासनं अप्पेसि, एवञ्च अवोच – ‘‘पुत्तो ते, देव, महिन्दत्थेरो एवमाह – ‘सहायकस्स किर ते देवानम्पियतिस्सस्स रञ्ञो भातु जाया अनुळा नाम देवी पब्बजितुकामा , तं पब्बाजेतुं अय्यं सङ्घमित्तत्थेरिं पहिणथ, अय्यायेव च सद्धिं महाबोधि’’’न्ति। थेरस्स सासनं आरोचेत्वा सङ्घमित्तत्थेरिं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘‘अय्ये, तुम्हाकं भाता महिन्दत्थेरो मं तुम्हाकं सन्तिकं पेसेसि, देवानम्पियतिस्सस्स रञ्ञो भातु जाया अनुळा नाम देवी पञ्चहि कञ्ञासतेहि, पञ्चहि च अन्तेपुरिकासतेहि सद्धिं पब्बजितुकामा, तं किर आगन्त्वा पब्बाजेथा’’ति। सा तावदेव तुरिततुरिता रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा एवमाह – ‘‘महाराज, मय्हं भाता महिन्दत्थेरो एवं पहिणि, ‘रञ्ञो किर भातु जाया अनुळा नाम देवी पञ्चहि कञ्ञासतेहि पञ्चहि च अन्तेपुरिकासतेहि सद्धिं पब्बजितुकामा मय्हं आगमनं उदिक्खति’। गच्छामहं, महाराज, तम्बपण्णिदीप’’न्ति।
‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā therassa vacanaṃ sampaṭicchitvā amaccehi saddhiṃ mantento ariṭṭhaṃ nāma attano bhāgineyyaṃ āha – ‘‘sakkhissasi tvaṃ, tāta, pāṭaliputtaṃ gantvā mahābodhinā saddhiṃ ayyaṃ saṅghamittattheriṃ ānetu’’nti? ‘‘Sakkhissāmi, deva, sace me pabbajjaṃ anujānissasī’’ti. ‘‘Gaccha, tāta , theriṃ ānetvā pabbajāhī’’ti. So rañño ca therassa ca sāsanaṃ gahetvā therassa adhiṭṭhānavasena ekadivaseneva jambukolapaṭṭanaṃ gantvā nāvaṃ abhiruhitvā samuddaṃ atikkamitvā pāṭaliputtameva agamāsi. Anuḷāpi kho devī pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṃ dasa sīlāni samādiyitvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā nagarassa ekadese upassayaṃ kārāpetvā nivāsaṃ kappesi. Ariṭṭhopi taṃdivasameva rañño sāsanaṃ appesi, evañca avoca – ‘‘putto te, deva, mahindatthero evamāha – ‘sahāyakassa kira te devānampiyatissassa rañño bhātu jāyā anuḷā nāma devī pabbajitukāmā , taṃ pabbājetuṃ ayyaṃ saṅghamittattheriṃ pahiṇatha, ayyāyeva ca saddhiṃ mahābodhi’’’nti. Therassa sāsanaṃ ārocetvā saṅghamittattheriṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘ayye, tumhākaṃ bhātā mahindatthero maṃ tumhākaṃ santikaṃ pesesi, devānampiyatissassa rañño bhātu jāyā anuḷā nāma devī pañcahi kaññāsatehi, pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṃ pabbajitukāmā, taṃ kira āgantvā pabbājethā’’ti. Sā tāvadeva turitaturitā rañño santikaṃ gantvā evamāha – ‘‘mahārāja, mayhaṃ bhātā mahindatthero evaṃ pahiṇi, ‘rañño kira bhātu jāyā anuḷā nāma devī pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehi saddhiṃ pabbajitukāmā mayhaṃ āgamanaṃ udikkhati’. Gacchāmahaṃ, mahārāja, tambapaṇṇidīpa’’nti.
राजा आह – ‘‘अम्म, पुत्तोपि मे महिन्दत्थेरो नत्ता च मे सुमनसामणेरो मं छिन्नहत्थं विय करोन्ता तम्बपण्णिदीपं गता। तस्स मय्हं तेपि अपस्सन्तस्स उप्पन्नो सोको तव मुखं पस्सन्तस्स वूपसम्मति! अलं, अम्म, मा त्वं अगमासी’’ति। ‘‘भारियं मे, महाराज, भातु वचनं; अनुळापि खत्तिया इत्थिसहस्सपरिवुता पब्बज्जापुरेक्खारा मं पटिमानेति; गच्छामहं, महाराजा’’ति। ‘‘तेन हि, अम्म, महाबोधिं गहेत्वा गच्छाही’’ति। कुतो रञ्ञो महाबोधि? राजा किर ततो पुब्बे एव धातुग्गहणत्थाय अनागते सुमने लङ्कादीपं महाबोधिं पेसेतुकामो, ‘‘कथं नु खो असत्थघातारहं महाबोधिं पेसेस्सामी’’ति उपायं अपस्सन्तो महादेवं नाम अमच्चं पुच्छि। सो आह – ‘‘सन्ति, देव, बहू पण्डिता भिक्खू’’ति। तं सुत्वा राजा भिक्खुसङ्घस्स भत्तं पटियादेत्वा भत्तकिच्चावसाने सङ्घं पुच्छि – ‘‘गन्तब्बं नु खो, भन्ते, भगवतो महाबोधिना लङ्कादीपं नो’’ति? सङ्घो मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स भारं अकासि।
Rājā āha – ‘‘amma, puttopi me mahindatthero nattā ca me sumanasāmaṇero maṃ chinnahatthaṃ viya karontā tambapaṇṇidīpaṃ gatā. Tassa mayhaṃ tepi apassantassa uppanno soko tava mukhaṃ passantassa vūpasammati! Alaṃ, amma, mā tvaṃ agamāsī’’ti. ‘‘Bhāriyaṃ me, mahārāja, bhātu vacanaṃ; anuḷāpi khattiyā itthisahassaparivutā pabbajjāpurekkhārā maṃ paṭimāneti; gacchāmahaṃ, mahārājā’’ti. ‘‘Tena hi, amma, mahābodhiṃ gahetvā gacchāhī’’ti. Kuto rañño mahābodhi? Rājā kira tato pubbe eva dhātuggahaṇatthāya anāgate sumane laṅkādīpaṃ mahābodhiṃ pesetukāmo, ‘‘kathaṃ nu kho asatthaghātārahaṃ mahābodhiṃ pesessāmī’’ti upāyaṃ apassanto mahādevaṃ nāma amaccaṃ pucchi. So āha – ‘‘santi, deva, bahū paṇḍitā bhikkhū’’ti. Taṃ sutvā rājā bhikkhusaṅghassa bhattaṃ paṭiyādetvā bhattakiccāvasāne saṅghaṃ pucchi – ‘‘gantabbaṃ nu kho, bhante, bhagavato mahābodhinā laṅkādīpaṃ no’’ti? Saṅgho moggaliputtatissattherassa bhāraṃ akāsi.
थेरो ‘‘गन्तब्बं, महाराज, महाबोधिना लङ्कादीप’’न्ति वत्वा भगवतो पञ्च महाअधिट्ठानानि कथेसि। कतमानि पञ्च? भगवा किर महापरिनिब्बानमञ्चे निपन्नो लङ्कादीपे महाबोधिपतिट्ठापनत्थाय ‘‘असोकमहाराजा महाबोधिग्गहणत्थं गमिस्सति, तदा महाबोधिस्स दक्खिणसाखा सयमेव छिज्जित्वा सुवण्णकटाहे पतिट्ठातू’’ति अधिट्ठासि – इदमेकमधिट्ठानं।
Thero ‘‘gantabbaṃ, mahārāja, mahābodhinā laṅkādīpa’’nti vatvā bhagavato pañcamahāadhiṭṭhānāni kathesi. Katamāni pañca? Bhagavā kira mahāparinibbānamañce nipanno laṅkādīpe mahābodhipatiṭṭhāpanatthāya ‘‘asokamahārājā mahābodhiggahaṇatthaṃ gamissati, tadā mahābodhissa dakkhiṇasākhā sayameva chijjitvā suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhātū’’ti adhiṭṭhāsi – idamekamadhiṭṭhānaṃ.
तत्थ पतिट्ठानकाले च ‘‘महाबोधि हिमवलाहकगब्भं पविसित्वा पतिट्ठातू’’ति अधिट्ठासि – इदं दुतियमधिट्ठानं।
Tattha patiṭṭhānakāle ca ‘‘mahābodhi himavalāhakagabbhaṃ pavisitvā patiṭṭhātū’’ti adhiṭṭhāsi – idaṃ dutiyamadhiṭṭhānaṃ.
‘‘सत्तमे दिवसे हिमवलाहकगब्भतो ओरुय्ह सुवण्णकटाहे पतिट्ठहन्तो पत्तेहि च फलेहि च छब्बण्णरंसियो मुञ्चतू’’ति अधिट्ठासि – इदं ततियमधिट्ठानं।
‘‘Sattame divase himavalāhakagabbhato oruyha suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhahanto pattehi ca phalehi ca chabbaṇṇaraṃsiyo muñcatū’’ti adhiṭṭhāsi – idaṃ tatiyamadhiṭṭhānaṃ.
‘‘थूपारामे दक्खिणक्खकधातु चेतियम्हि पतिट्ठानदिवसे यमकपाटिहारियं करोतू’’ति अधिट्ठासि – इदं चतुत्थं अधिट्ठानं।
‘‘Thūpārāme dakkhiṇakkhakadhātu cetiyamhi patiṭṭhānadivase yamakapāṭihāriyaṃ karotū’’ti adhiṭṭhāsi – idaṃ catutthaṃ adhiṭṭhānaṃ.
लङ्कादीपम्हियेव मे दोणमत्ता धातुयो महाचेतियम्हि पतिट्ठानकाले बुद्धवेसं गहेत्वा वेहासं अब्भुग्गन्त्वा यमकपाटिहारियं करोन्तू’’ति अधिट्ठासि – इदं पञ्चमं अधिट्ठानन्ति।
Laṅkādīpamhiyeva me doṇamattā dhātuyo mahācetiyamhi patiṭṭhānakāle buddhavesaṃ gahetvā vehāsaṃ abbhuggantvā yamakapāṭihāriyaṃ karontū’’ti adhiṭṭhāsi – idaṃ pañcamaṃ adhiṭṭhānanti.
राजा इमानि पञ्च महाअधिट्ठानानि सुत्वा पसन्नचित्तो पाटलिपुत्ततो याव महाबोधि ताव मग्गं पटिजग्गापेत्वा सुवण्णकटाहत्थाय बहुं सुवण्णं नीहरापेसि। तावदेव च रञ्ञो चित्तं ञत्वा विस्सकम्मदेवपुत्तो कम्मारवण्णं निम्मिनित्वा पुरतो अट्ठासि। राजा तं दिस्वा ‘‘तात, इमं सुवण्णं गहेत्वा कटाहं करोही’’ति आह। ‘‘पमाणं, देव, जानाथा’’ति? ‘‘त्वमेव, तात, ञत्वा करोही’’ति। ‘‘साधु, देव, करिस्सामी’’ति सुवण्णं गहेत्वा अत्तनो आनुभावेन हत्थेन परिमज्जित्वा सुवण्णकटाहं निम्मिनि नवहत्थपरिक्खेपं पञ्चहत्थुब्बेधं तिहत्थविक्खम्भं अट्ठङ्गुलबहलं हत्थिसोण्डप्पमाणमुखवट्टिं। अथ राजा सत्तयोजनायामाय तियोजनवित्थाराय महतिया सेनाय पाटलिपुत्ततो निक्खमित्वा अरियसङ्घमादाय महाबोधिसमीपं अगमासि। सेना समुस्सितधजपटाकं नानारतनविचित्तं अनेकालङ्कारपअमण्डितं नानाविधकुसुमसमाकिण्णं अनेकतूरियसङ्घुट्ठं महाबोधिं परिक्खिपि। राजा सहस्समत्ते गणपामोक्खे महाथेरे गहेत्वा सकलजम्बुदीपे पत्ताभिसेकानं राजूनं सहस्सेन अत्तानञ्च महाबोधिञ्च परिवारापेत्वा महाबोधिमूले ठत्वा महाबोधिं उल्लोकेसि। महाबोधिस्स खन्धञ्च दक्खिणमहासाखाय चतुहत्थप्पमाणप्पदेसञ्च ठपेत्वा अवसेसं अदस्सनं अगमासि।
Rājā imāni pañca mahāadhiṭṭhānāni sutvā pasannacitto pāṭaliputtato yāva mahābodhi tāva maggaṃ paṭijaggāpetvā suvaṇṇakaṭāhatthāya bahuṃ suvaṇṇaṃ nīharāpesi. Tāvadeva ca rañño cittaṃ ñatvā vissakammadevaputto kammāravaṇṇaṃ nimminitvā purato aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā ‘‘tāta, imaṃ suvaṇṇaṃ gahetvā kaṭāhaṃ karohī’’ti āha. ‘‘Pamāṇaṃ, deva, jānāthā’’ti? ‘‘Tvameva, tāta, ñatvā karohī’’ti. ‘‘Sādhu, deva, karissāmī’’ti suvaṇṇaṃ gahetvā attano ānubhāvena hatthena parimajjitvā suvaṇṇakaṭāhaṃ nimmini navahatthaparikkhepaṃ pañcahatthubbedhaṃ tihatthavikkhambhaṃ aṭṭhaṅgulabahalaṃ hatthisoṇḍappamāṇamukhavaṭṭiṃ. Atha rājā sattayojanāyāmāya tiyojanavitthārāya mahatiyā senāya pāṭaliputtato nikkhamitvā ariyasaṅghamādāya mahābodhisamīpaṃ agamāsi. Senā samussitadhajapaṭākaṃ nānāratanavicittaṃ anekālaṅkārapaamaṇḍitaṃ nānāvidhakusumasamākiṇṇaṃ anekatūriyasaṅghuṭṭhaṃ mahābodhiṃ parikkhipi. Rājā sahassamatte gaṇapāmokkhe mahāthere gahetvā sakalajambudīpe pattābhisekānaṃ rājūnaṃ sahassena attānañca mahābodhiñca parivārāpetvā mahābodhimūle ṭhatvā mahābodhiṃ ullokesi. Mahābodhissa khandhañca dakkhiṇamahāsākhāya catuhatthappamāṇappadesañca ṭhapetvā avasesaṃ adassanaṃ agamāsi.
राजा तं पाटिहारियं दिस्वा उप्पन्नपीतिपामोज्जो ‘‘अहं, भन्ते, इमं पाटिहारियं दिस्वा तुट्ठो महाबोधिं सकलजम्बुदीपरज्जेन पूजेमी’’ति भिक्खुसङ्घस्स वत्वा अभिसेकं अदासि। ततो पुप्फगन्धादीहि पूजेत्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा अट्ठसु ठानेसु वन्दित्वा उट्ठाय अञ्जलिं पग्गय्ह ठत्वा सच्चवचनकिरियाय बोधिं गण्हितुकामो भूमितो याव महाबोधिस्स दक्खिणसाखा ताव उच्चं कत्वा ठपितस्स सब्बरतनमयपीठस्स उपरि सुवण्णकटाहं ठपापेत्वा रतनपीठं आरुय्ह सुवण्णतुलिकं गहेत्वा मनोसिलाय लेखं कत्वा ‘‘यदि महाबोधिना लङ्कादीपे पतिट्ठातब्बं, यदि चाहं बुद्धसासने निब्बेमतिको भवेय्यं, महाबोधि सयमेव इमस्मिं सुवण्णकटाहे ओरुय्ह पतिट्ठातू’’ति सच्चवचनकिरियमकासि। सह सच्चकिरियाय बोधिसाखा मनोसिलाय परिच्छिन्नट्ठाने छिज्जित्वा गन्धकललपूरस्स सुवण्णकटाहस्स उपरि अट्ठासि। तस्स उब्बेधेन दसहत्थो खन्धो होति चतुहत्था पञ्च महासाखा पञ्चहियेव फलेहि पटिमण्डिता, खुद्दकसाखानं पन सहस्सं। अथ राजा मूललेखाय उपरि तिवङ्गुलप्पदेसे अञ्ञं लेखं परिच्छिन्दि। ततो तावदेव पुप्फुळका हुत्वा दस महामूलानि निक्खमिंसु। पुन उपरूपरि तिवङ्गुले तिवङ्गुले अञ्ञा नव लेखा परिच्छिन्दि। ताहिपि दस दस पुप्फुळका हुत्वा नवुति मूलानि निक्खमिंसु। पठमका दस महामूला चतुरङ्गुलमत्तं निक्खन्ता। इतरेपि गवक्खजालसदिसं अनुसिब्बन्ता निक्खन्ता। एत्तकं पाटिहारियं राजा रतनपीठमत्थके ठितोयेव दिस्वा अञ्जलिं पग्गय्ह महानादं नदि। अनेकानि भिक्खुसहस्सानि साधुकारमकंसु। सकलराजसेना उन्नादिनी अहोसि। चेलुक्खेपसतसहस्सानि पवत्तयिंसु। भूमट्ठकदेवे आदिं कत्वा याव ब्रह्मकायिका देवा ताव साधुकारं पवत्तयिंसु। रञ्ञो इमं पाटिहारियं पस्सन्तस्स पीतिया निरन्तरं फुटसरीरस्स अञ्जलिं पग्गहेत्वा ठितस्सेव महाबोधि मूलसतेन सुवण्णकटाहे पतिट्ठासि। दस महामूलानि सुवण्णकटाहतलं आहच्च अट्ठंसु। अवसेसानि नवुति खुद्दकमूलानि अनुपुब्बेन वड्ढनकानि हुत्वा गन्धकलले ओरुय्ह ठितानि।
Rājā taṃ pāṭihāriyaṃ disvā uppannapītipāmojjo ‘‘ahaṃ, bhante, imaṃ pāṭihāriyaṃ disvā tuṭṭho mahābodhiṃ sakalajambudīparajjena pūjemī’’ti bhikkhusaṅghassa vatvā abhisekaṃ adāsi. Tato pupphagandhādīhi pūjetvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhasu ṭhānesu vanditvā uṭṭhāya añjaliṃ paggayha ṭhatvā saccavacanakiriyāya bodhiṃ gaṇhitukāmo bhūmito yāva mahābodhissa dakkhiṇasākhā tāva uccaṃ katvā ṭhapitassa sabbaratanamayapīṭhassa upari suvaṇṇakaṭāhaṃ ṭhapāpetvā ratanapīṭhaṃ āruyha suvaṇṇatulikaṃ gahetvā manosilāya lekhaṃ katvā ‘‘yadi mahābodhinā laṅkādīpe patiṭṭhātabbaṃ, yadi cāhaṃ buddhasāsane nibbematiko bhaveyyaṃ, mahābodhi sayameva imasmiṃ suvaṇṇakaṭāhe oruyha patiṭṭhātū’’ti saccavacanakiriyamakāsi. Saha saccakiriyāya bodhisākhā manosilāya paricchinnaṭṭhāne chijjitvā gandhakalalapūrassa suvaṇṇakaṭāhassa upari aṭṭhāsi. Tassa ubbedhena dasahattho khandho hoti catuhatthā pañca mahāsākhā pañcahiyeva phalehi paṭimaṇḍitā, khuddakasākhānaṃ pana sahassaṃ. Atha rājā mūlalekhāya upari tivaṅgulappadese aññaṃ lekhaṃ paricchindi. Tato tāvadeva pupphuḷakā hutvā dasa mahāmūlāni nikkhamiṃsu. Puna uparūpari tivaṅgule tivaṅgule aññā nava lekhā paricchindi. Tāhipi dasa dasa pupphuḷakā hutvā navuti mūlāni nikkhamiṃsu. Paṭhamakā dasa mahāmūlā caturaṅgulamattaṃ nikkhantā. Itarepi gavakkhajālasadisaṃ anusibbantā nikkhantā. Ettakaṃ pāṭihāriyaṃ rājā ratanapīṭhamatthake ṭhitoyeva disvā añjaliṃ paggayha mahānādaṃ nadi. Anekāni bhikkhusahassāni sādhukāramakaṃsu. Sakalarājasenā unnādinī ahosi. Celukkhepasatasahassāni pavattayiṃsu. Bhūmaṭṭhakadeve ādiṃ katvā yāva brahmakāyikā devā tāva sādhukāraṃ pavattayiṃsu. Rañño imaṃ pāṭihāriyaṃ passantassa pītiyā nirantaraṃ phuṭasarīrassa añjaliṃ paggahetvā ṭhitasseva mahābodhi mūlasatena suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhāsi. Dasa mahāmūlāni suvaṇṇakaṭāhatalaṃ āhacca aṭṭhaṃsu. Avasesāni navuti khuddakamūlāni anupubbena vaḍḍhanakāni hutvā gandhakalale oruyha ṭhitāni.
एवं सुवण्णकटाहे पतिट्ठितमत्ते महाबोधिम्हि महापथवी चलि। आकासे देवदुन्दुभियो फलिंसु। पब्बतानं नच्चेहि देवानं साधुकारेहि यक्खानं हिङ्कारेहि असुरानं थुतिजप्पेहि ब्रह्मानं अप्फोटनेहि मेघानं गज्जितेहि चतुप्पदानं रवेहि पक्खीनं रुतेहि सब्बताळावचरानं सकसकपटिभानेहि पथवीतलतो याव ब्रह्मलोका ताव एककोलाहलं एकनिन्नादं अहोसि। पञ्चसु साखासु फलतो फलतो छब्बण्णरंसियो निक्खमित्वा सकलचक्कवाळं रतनगोपानसीविनद्धं विय कुरुमाना याव ब्रह्मलोका अब्भुग्गच्छिंसु। तं खणतो च पन पभुति सत्त दिवसानि महाबोधि हिमवलाहकगब्भं पविसित्वा अट्ठासि। न कोचि महाबोधिं पस्सति। राजा रतनपीठतो ओरुय्ह सत्त दिवसानि महाबोधिपूजं कारेसि। सत्तमे दिवसे सब्बदिसाहि हिमा च छब्बण्णरंसियो च आवत्तित्वा महाबोधिमेव पविसिंसु। विगतहिमवलाहके विप्पसन्ने चक्कवाळगब्भे महाबोधि परिपुण्णखन्धसाखापसाखो पञ्चफलपटिमण्डितो सुवण्णकटाहे पतिट्ठितोव पञ्ञायित्थ। राजा महाबोधिं दिस्वा तेहि पाटिहारियेहि सञ्जातपीतिपामोज्जो ‘‘सकलजम्बुदीपरज्जेन तरुणमहाबोधिं पूजेस्सामी’’ति अभिसेकं दत्वा सत्त दिवसानि महाबोधिट्ठानेयेव अट्ठासि।
Evaṃ suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitamatte mahābodhimhi mahāpathavī cali. Ākāse devadundubhiyo phaliṃsu. Pabbatānaṃ naccehi devānaṃ sādhukārehi yakkhānaṃ hiṅkārehi asurānaṃ thutijappehi brahmānaṃ apphoṭanehi meghānaṃ gajjitehi catuppadānaṃ ravehi pakkhīnaṃ rutehi sabbatāḷāvacarānaṃ sakasakapaṭibhānehi pathavītalato yāva brahmalokā tāva ekakolāhalaṃ ekaninnādaṃ ahosi. Pañcasu sākhāsu phalato phalato chabbaṇṇaraṃsiyo nikkhamitvā sakalacakkavāḷaṃ ratanagopānasīvinaddhaṃ viya kurumānā yāva brahmalokā abbhuggacchiṃsu. Taṃ khaṇato ca pana pabhuti satta divasāni mahābodhi himavalāhakagabbhaṃ pavisitvā aṭṭhāsi. Na koci mahābodhiṃ passati. Rājā ratanapīṭhato oruyha satta divasāni mahābodhipūjaṃ kāresi. Sattame divase sabbadisāhi himā ca chabbaṇṇaraṃsiyo ca āvattitvā mahābodhimeva pavisiṃsu. Vigatahimavalāhake vippasanne cakkavāḷagabbhe mahābodhi paripuṇṇakhandhasākhāpasākho pañcaphalapaṭimaṇḍito suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitova paññāyittha. Rājā mahābodhiṃ disvā tehi pāṭihāriyehi sañjātapītipāmojjo ‘‘sakalajambudīparajjena taruṇamahābodhiṃ pūjessāmī’’ti abhisekaṃ datvā satta divasāni mahābodhiṭṭhāneyeva aṭṭhāsi.
महाबोधि पुब्बकत्तिकपवारणादिवसे सायन्हसमये पठमं सुवण्णकटाहे पतिट्ठहि। ततो हिमगब्भसत्ताहं अभिसेकसत्ताहञ्च वीतिनामेत्वा काळपक्खस्स उपोसथदिवसे राजा एकदिवसेनेव पाटलिपुत्तं पविसित्वा कत्तिकजुण्हपक्खस्स पाटिपददिवसे महाबोधिं पाचीनमहासालमूले ठपेसि। सुवण्णकटाहे पतिट्ठितदिवसतो सत्तरसमे दिवसे महाबोधिस्स अभिनवङ्कुरा पातुरहेसुं। ते दिस्वापि पसन्नो राजा पुन महाबोधिं रज्जेन पूजेन्तो सकलजम्बुदीपाभिसेकमदासि। तदा सुमनसामणेरो कत्तिकपुण्णमदिवसे धातुग्गहणत्थं गतो महाबोधिस्स कत्तिकछणपूजं अद्दस। एवं महाबोधिमण्डतो आनेत्वा पाटलिपुत्ते ठपितं महाबोधिं सन्धाय आह – ‘‘तेन हि, अम्म, महाबोधिं गहेत्वा गच्छाही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।
Mahābodhi pubbakattikapavāraṇādivase sāyanhasamaye paṭhamaṃ suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhahi. Tato himagabbhasattāhaṃ abhisekasattāhañca vītināmetvā kāḷapakkhassa uposathadivase rājā ekadivaseneva pāṭaliputtaṃ pavisitvā kattikajuṇhapakkhassa pāṭipadadivase mahābodhiṃ pācīnamahāsālamūle ṭhapesi. Suvaṇṇakaṭāhe patiṭṭhitadivasato sattarasame divase mahābodhissa abhinavaṅkurā pāturahesuṃ. Te disvāpi pasanno rājā puna mahābodhiṃ rajjena pūjento sakalajambudīpābhisekamadāsi. Tadā sumanasāmaṇero kattikapuṇṇamadivase dhātuggahaṇatthaṃ gato mahābodhissa kattikachaṇapūjaṃ addasa. Evaṃ mahābodhimaṇḍato ānetvā pāṭaliputte ṭhapitaṃ mahābodhiṃ sandhāya āha – ‘‘tena hi, amma, mahābodhiṃ gahetvā gacchāhī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
राजा महाबोधिरक्खणत्थाय अट्ठारस देवताकुलानि, अट्ठ अमच्चकुलानि, अट्ठ ब्राह्मणकुलानि, अट्ठ कुटुम्बियकुलानि, अट्ठ गोपककुलानि, अट्ठ तरच्छकुलानि, अट्ठ च कालिङ्गकुलानि दत्वा उदकसिञ्चनत्थाय च अट्ठ सुवण्णघटे, अट्ठ च रजतघटे दत्वा इमिना परिवारेन महाबोधिं गङ्गाय नावं आरोपेत्वा सयम्पि नगरतो निक्खमित्वा विज्झाटविं समतिक्कम्म अनुपुब्बेन सत्तहि दिवसेहि तामलित्तिं अनुप्पत्तो। अन्तरामग्गे देवनागमनुस्सा उळारं महाबोधिपूजं अकंसु। राजापि समुद्दतीरे सत्त दिवसानि महाबोधिं ठपेत्वा सकलजम्बुदीपमहारज्जं अदासि। इदमस्स ततियं जम्बुदीपरज्जसम्पदानं होति।
Rājā mahābodhirakkhaṇatthāya aṭṭhārasa devatākulāni, aṭṭha amaccakulāni, aṭṭha brāhmaṇakulāni, aṭṭha kuṭumbiyakulāni, aṭṭha gopakakulāni, aṭṭha taracchakulāni, aṭṭha ca kāliṅgakulāni datvā udakasiñcanatthāya ca aṭṭha suvaṇṇaghaṭe, aṭṭha ca rajataghaṭe datvā iminā parivārena mahābodhiṃ gaṅgāya nāvaṃ āropetvā sayampi nagarato nikkhamitvā vijjhāṭaviṃ samatikkamma anupubbena sattahi divasehi tāmalittiṃ anuppatto. Antarāmagge devanāgamanussā uḷāraṃ mahābodhipūjaṃ akaṃsu. Rājāpi samuddatīre satta divasāni mahābodhiṃ ṭhapetvā sakalajambudīpamahārajjaṃ adāsi. Idamassa tatiyaṃ jambudīparajjasampadānaṃ hoti.
एवं महारज्जेन पूजेत्वा मागसिरमासस्स पठमपाटिपददिवसे असोको धम्मराजा महाबोधिं उक्खिपित्वा गलप्पमाणं उदकं ओरुय्ह नावायं पतिट्ठापेत्वा सङ्घमित्तत्थेरिम्पि सपरिवारं नावं आरोपेत्वा अरिट्ठं अमच्चं एतदवोच – ‘‘अहं, तात, महाबोधिं तिक्खत्तुं सकलजम्बुदीपरज्जेन पूजेत्वा गलप्पमाणं उदकं ओरुय्ह मम सहायकस्स पेसेसिं, सोपि एवमेव महाबोधिं पूजेतू’’ति। एवं सहायकस्स सासनं दत्वा ‘‘गच्छति वतरे, दसबलस्स सरसरंसिजालं विमुञ्चन्तो महाबोधिरुक्खो’’ति वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा अस्सूनि पवत्तयमानो अट्ठासि। सापि खो महाबोधिसमारूळ्हा नावा पस्सतो पस्सतो महाराजस्स महासमुद्दतलं पक्खन्ता। महासमुद्देपि समन्ता योजनं वीचियो वूपसन्ता; पञ्च वण्णानि पदुमानि पुप्फितानि; अन्तलिक्खे दिब्बानि तूरियानि पवज्जिंसु; आकासे जलजथलजरुक्खादिसन्निस्सिताहि देवताहि पवत्तिता अतिविय उळारा पूजा अहोसि। सङ्घमित्तत्थेरीपि सुपण्णरूपेन महासमुद्दे नागकुलानि सन्तासेसि। ते च उत्रस्तरूपा नागा आगन्त्वा तं विभूतिं पस्सित्वा थेरिं याचित्वा महाबोधिं नागभवनं अतिहरित्वा सत्त दिवसानि नागरज्जेन पूजेत्वा पुन नावायं पतिट्ठापेसुं। तंदिवसमेव नावा जम्बुकोलपट्टनं अगमासि। असोकमहाराजापि महाबोधिवियोगदुक्खितो कन्दित्वा रोदित्वा याव दस्सनविसयं ओलोकेत्वा पटिनिवत्ति।
Evaṃ mahārajjena pūjetvā māgasiramāsassa paṭhamapāṭipadadivase asoko dhammarājā mahābodhiṃ ukkhipitvā galappamāṇaṃ udakaṃ oruyha nāvāyaṃ patiṭṭhāpetvā saṅghamittattherimpi saparivāraṃ nāvaṃ āropetvā ariṭṭhaṃ amaccaṃ etadavoca – ‘‘ahaṃ, tāta, mahābodhiṃ tikkhattuṃ sakalajambudīparajjena pūjetvā galappamāṇaṃ udakaṃ oruyha mama sahāyakassa pesesiṃ, sopi evameva mahābodhiṃ pūjetū’’ti. Evaṃ sahāyakassa sāsanaṃ datvā ‘‘gacchati vatare, dasabalassa sarasaraṃsijālaṃ vimuñcanto mahābodhirukkho’’ti vanditvā añjaliṃ paggahetvā assūni pavattayamāno aṭṭhāsi. Sāpi kho mahābodhisamārūḷhā nāvā passato passato mahārājassa mahāsamuddatalaṃ pakkhantā. Mahāsamuddepi samantā yojanaṃ vīciyo vūpasantā; pañca vaṇṇāni padumāni pupphitāni; antalikkhe dibbāni tūriyāni pavajjiṃsu; ākāse jalajathalajarukkhādisannissitāhi devatāhi pavattitā ativiya uḷārā pūjā ahosi. Saṅghamittattherīpi supaṇṇarūpena mahāsamudde nāgakulāni santāsesi. Te ca utrastarūpā nāgā āgantvā taṃ vibhūtiṃ passitvā theriṃ yācitvā mahābodhiṃ nāgabhavanaṃ atiharitvā satta divasāni nāgarajjena pūjetvā puna nāvāyaṃ patiṭṭhāpesuṃ. Taṃdivasameva nāvā jambukolapaṭṭanaṃ agamāsi. Asokamahārājāpi mahābodhiviyogadukkhito kanditvā roditvā yāva dassanavisayaṃ oloketvā paṭinivatti.
देवानम्पियतिस्सो महाराजापि खो सुमनसामणेरस्स वचनेन मागसिरमासस्स पठमपाटिपददिवसतो पभुति उत्तरद्वारतो पट्ठाय याव जम्बुकोलपट्टनं ताव मग्गं सोधापेत्वा अलङ्कारापेत्वा नगरतो निक्खमनदिवसे उत्तरद्वारसमीपे समुद्दसालवत्थुस्मिं ठितोयेव ताय विभूतिया महासमुद्दे आगच्छन्तंयेव महाबोधिं थेरस्स आनुभावेन दिस्वा तुट्ठमानसो निक्खमित्वा सब्बं मग्गं पञ्चवण्णेहि पुप्फेहि ओकिरापेन्तो अन्तरन्तरे पुप्फअग्घियानि ठपेन्तो एकाहेनेव जम्बुकोलपट्टनं गन्त्वा सब्बताळावचरपरिवुतो पुप्फधूमगन्धवासादीहि पूजयमानो गलप्पमाणं उदकं ओरुय्ह ‘‘आगतो वतरे, दसबलस्स सरसरंसिजालविस्सज्जनको महाबोधिरुक्खो’’ति पसन्नचित्तो महाबोधिं उक्खिपित्वा उत्तमङ्गे सिरस्मिं पतिट्ठापेत्वा महाबोधिं परिवारेत्वा आगतेहि सोळसहि जातिसम्पन्नकुलेहि सद्धिं समुद्दतो पच्चुत्तरित्वा समुद्दतीरे महाबोधिं ठपेत्वा तीणि दिवसानि सकलतम्बपण्णिदीपरज्जेन पूजेसि, सोळसन्नं जातिसम्पन्नकुलानं रज्जं विचारेसि। अथ चतुत्थे दिवसे महाबोधिं आदाय उळारं पूजं कुरुमानो अनुपुब्बेन अनुराधपुरं सम्पत्तो। अनुराधपुरेपि महासक्कारं कत्वा चातुद्दसीदिवसे वड्ढमानकच्छायाय महाबोधिं उत्तरद्वारेन पवेसेत्वा नगरमज्झेन अतिहरन्तो दक्खिणद्वारेन निक्खमित्वा दक्खिणद्वारतो पञ्चधनुसतिके ठाने यत्थ अम्हाकं सम्मासम्बुद्धो निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा निसीदि, पुरिमका च तयो सम्मासम्बुद्धा समापत्तिं अप्पेत्वा निसीदिंसु, यत्थ ककुसन्धस्स भगवतो महासिरीसबोधि, कोनागमनस्स भगवतो उदुम्बरबोधि, कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स च निग्रोधबोधि पतिट्ठासि, तस्मिं महामेघवनुय्यानस्स तिलकभूते सुमनसामणेरस्स वचनेन पठममेव कतभूमिपरिकम्मे राजवत्थुद्वारकोट्ठकट्ठाने महाबोधिं पतिट्ठापेसि।
Devānampiyatisso mahārājāpi kho sumanasāmaṇerassa vacanena māgasiramāsassa paṭhamapāṭipadadivasato pabhuti uttaradvārato paṭṭhāya yāva jambukolapaṭṭanaṃ tāva maggaṃ sodhāpetvā alaṅkārāpetvā nagarato nikkhamanadivase uttaradvārasamīpe samuddasālavatthusmiṃ ṭhitoyeva tāya vibhūtiyā mahāsamudde āgacchantaṃyeva mahābodhiṃ therassa ānubhāvena disvā tuṭṭhamānaso nikkhamitvā sabbaṃ maggaṃ pañcavaṇṇehi pupphehi okirāpento antarantare pupphaagghiyāni ṭhapento ekāheneva jambukolapaṭṭanaṃ gantvā sabbatāḷāvacaraparivuto pupphadhūmagandhavāsādīhi pūjayamāno galappamāṇaṃ udakaṃ oruyha ‘‘āgato vatare, dasabalassa sarasaraṃsijālavissajjanako mahābodhirukkho’’ti pasannacitto mahābodhiṃ ukkhipitvā uttamaṅge sirasmiṃ patiṭṭhāpetvā mahābodhiṃ parivāretvā āgatehi soḷasahi jātisampannakulehi saddhiṃ samuddato paccuttaritvā samuddatīre mahābodhiṃ ṭhapetvā tīṇi divasāni sakalatambapaṇṇidīparajjena pūjesi, soḷasannaṃ jātisampannakulānaṃ rajjaṃ vicāresi. Atha catutthe divase mahābodhiṃ ādāya uḷāraṃ pūjaṃ kurumāno anupubbena anurādhapuraṃ sampatto. Anurādhapurepi mahāsakkāraṃ katvā cātuddasīdivase vaḍḍhamānakacchāyāya mahābodhiṃ uttaradvārena pavesetvā nagaramajjhena atiharanto dakkhiṇadvārena nikkhamitvā dakkhiṇadvārato pañcadhanusatike ṭhāne yattha amhākaṃ sammāsambuddho nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisīdi, purimakā ca tayo sammāsambuddhā samāpattiṃ appetvā nisīdiṃsu, yattha kakusandhassa bhagavato mahāsirīsabodhi, konāgamanassa bhagavato udumbarabodhi, kassapasammāsambuddhassa ca nigrodhabodhi patiṭṭhāsi, tasmiṃ mahāmeghavanuyyānassa tilakabhūte sumanasāmaṇerassa vacanena paṭhamameva katabhūmiparikamme rājavatthudvārakoṭṭhakaṭṭhāne mahābodhiṃ patiṭṭhāpesi.
कथं? तानि किर बोधिं परिवारेत्वा आगतानि सोळस जातिसम्पन्नकुलानि राजवेसं गण्हिंसु। राजा दोवारिकवेसं गण्हि। सोळस कुलानि महाबोधिं गहेत्वा ओरोपयिंसु। महाबोधि तेसं हत्थतो मुत्तसमनन्तरमेव असीतिहत्थप्पमाणं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा छब्बण्णरंसियो मुञ्चि। रंसियो सकलदीपं पत्थरित्वा उपरि ब्रह्मलोकं आहच्च अट्ठंसु। महाबोधिपाटिहारियं दिस्वा सञ्जातप्पसादानि दसपुरिससहस्सानि अनुपुब्बविपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा पब्बजिंसु। याव सूरियत्थङ्गमा महाबोधि अन्तलिक्खे अट्ठासि। अत्थङ्गमिते पन सूरिये रोहिणिनक्खत्तेन पथवियं पतिट्ठासि। सह बोधिपतिट्ठाना उदकपरियन्तं कत्वा महापथवी अकम्पि। पतिट्ठहित्वा च पन महाबोधि सत्त दिवसानि हिमगब्भे सन्निसीदि। लोकस्स अदस्सनं अगमासि। सत्तमे दिवसे विगतवलाहकं नभं अहोसि। छब्बण्णरंसियो जलन्ता विप्फुरन्ता निच्छरिंसु। महाबोधिस्स खन्धो च साखायो च पत्तानि च पञ्च फलानि च दस्सिंसु। महिन्दत्थेरो च सङ्घमित्तत्थेरी च राजा च सपरिवारा महाबोधिट्ठानमेव अगमंसु। येभुय्येन च सब्बे दीपवासिनो सन्निपतिंसु। तेसं पस्सन्तानंयेव उत्तरसाखतो एकं फलं पच्चित्वा साखतो मुच्चि। थेरो हत्थं उपनामेसि। फलं थेरस्स हत्थे पतिट्ठासि। तं थेरो ‘‘रोपय, महाराजा’’ति रञ्ञो अदासि। राजा गहेत्वा सुवण्णकटाहे मधुरपंसुं आकिरित्वा गन्धकललं पूरेत्वा रोपेत्वा महाबोधिआसन्नट्ठाने ठपेसि। सब्बेसं पस्सन्तानंयेव चतुहत्थप्पमाणा अट्ठ तरुणबोधिरुक्खा उट्ठहिंसु। राजा तं अच्छरियं दिस्वा अट्ठ तरुणबोधिरुक्खे सेतच्छत्तेन पूजेत्वा अभिसेकं अदासि। ततो एकं बोधिरुक्खं आगमनकाले महाबोधिना पठमपतिट्ठितोकासे जम्बुकोलपट्टने रोपयिंसु, एकं तवक्कब्राह्मणस्स गामद्वारे, एकं थूपारामे, एकं इस्सरनिम्मानविहारे, एकं पठमचेतियट्ठाने, एकं चेतियपब्बते, एकं रोहणजनपदम्हि काजरगामे, एकं रोहणजनपदम्हियेव चन्दनगामे। इतरेसं चतुन्नं फलानं बीजेहि जाते द्वत्तिंस बोधितरुणे योजनियआरामेसु पतिट्ठापेसुं।
Kathaṃ? Tāni kira bodhiṃ parivāretvā āgatāni soḷasa jātisampannakulāni rājavesaṃ gaṇhiṃsu. Rājā dovārikavesaṃ gaṇhi. Soḷasa kulāni mahābodhiṃ gahetvā oropayiṃsu. Mahābodhi tesaṃ hatthato muttasamanantarameva asītihatthappamāṇaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā chabbaṇṇaraṃsiyo muñci. Raṃsiyo sakaladīpaṃ pattharitvā upari brahmalokaṃ āhacca aṭṭhaṃsu. Mahābodhipāṭihāriyaṃ disvā sañjātappasādāni dasapurisasahassāni anupubbavipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā pabbajiṃsu. Yāva sūriyatthaṅgamā mahābodhi antalikkhe aṭṭhāsi. Atthaṅgamite pana sūriye rohiṇinakkhattena pathaviyaṃ patiṭṭhāsi. Saha bodhipatiṭṭhānā udakapariyantaṃ katvā mahāpathavī akampi. Patiṭṭhahitvā ca pana mahābodhi satta divasāni himagabbhe sannisīdi. Lokassa adassanaṃ agamāsi. Sattame divase vigatavalāhakaṃ nabhaṃ ahosi. Chabbaṇṇaraṃsiyo jalantā vipphurantā nicchariṃsu. Mahābodhissa khandho ca sākhāyo ca pattāni ca pañca phalāni ca dassiṃsu. Mahindatthero ca saṅghamittattherī ca rājā ca saparivārā mahābodhiṭṭhānameva agamaṃsu. Yebhuyyena ca sabbe dīpavāsino sannipatiṃsu. Tesaṃ passantānaṃyeva uttarasākhato ekaṃ phalaṃ paccitvā sākhato mucci. Thero hatthaṃ upanāmesi. Phalaṃ therassa hatthe patiṭṭhāsi. Taṃ thero ‘‘ropaya, mahārājā’’ti rañño adāsi. Rājā gahetvā suvaṇṇakaṭāhe madhurapaṃsuṃ ākiritvā gandhakalalaṃ pūretvā ropetvā mahābodhiāsannaṭṭhāne ṭhapesi. Sabbesaṃ passantānaṃyeva catuhatthappamāṇā aṭṭha taruṇabodhirukkhā uṭṭhahiṃsu. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā aṭṭha taruṇabodhirukkhe setacchattena pūjetvā abhisekaṃ adāsi. Tato ekaṃ bodhirukkhaṃ āgamanakāle mahābodhinā paṭhamapatiṭṭhitokāse jambukolapaṭṭane ropayiṃsu, ekaṃ tavakkabrāhmaṇassa gāmadvāre, ekaṃ thūpārāme, ekaṃ issaranimmānavihāre, ekaṃ paṭhamacetiyaṭṭhāne, ekaṃ cetiyapabbate, ekaṃ rohaṇajanapadamhi kājaragāme, ekaṃ rohaṇajanapadamhiyeva candanagāme. Itaresaṃ catunnaṃ phalānaṃ bījehi jāte dvattiṃsa bodhitaruṇe yojaniyaārāmesu patiṭṭhāpesuṃ.
एवं पुत्तनत्तुपरम्पराय समन्ता दीपवासीनं हिताय सुखाय पतिट्ठिते दसबलस्स धम्मधजभूते महाबोधिम्हि अनुळा देवी पञ्चहि कञ्ञासतेहि पञ्चहि च अन्तेपुरिकासतेहीति मातुगामसहस्सेन सद्धिं सङ्घमित्तत्थेरिया सन्तिके पब्बजित्वा नचिरस्सेव सपरिवारा अरहत्ते पतिट्ठासि। अरिट्ठोपि खो रञ्ञो भागिनेय्यो पञ्चहि पुरिससतेहि सद्धिं थेरस्स सन्तिके पब्बजित्वा नचिरस्सेव सपरिवारो अरहत्ते पतिट्ठासि।
Evaṃ puttanattuparamparāya samantā dīpavāsīnaṃ hitāya sukhāya patiṭṭhite dasabalassa dhammadhajabhūte mahābodhimhi anuḷā devī pañcahi kaññāsatehi pañcahi ca antepurikāsatehīti mātugāmasahassena saddhiṃ saṅghamittattheriyā santike pabbajitvā nacirasseva saparivārā arahatte patiṭṭhāsi. Ariṭṭhopi kho rañño bhāgineyyo pañcahi purisasatehi saddhiṃ therassa santike pabbajitvā nacirasseva saparivāro arahatte patiṭṭhāsi.
अथेकदिवसं राजा महाबोधिं वन्दित्वा थेरेन सद्धिं थूपारामं गच्छति। तस्स लोहपासादट्ठानं सम्पत्तस्स पुरिसा पुप्फानि अभिहरिंसु। राजा थेरस्स पुप्फानि अदासि। थेरो पुप्फेहि लोहपासादट्ठानं पूजेसि। पुप्फेसु भूमियं पतितमत्तेसु महाभूमिचालो अहोसि। राजा ‘‘कस्मा, भन्ते, भूमि चलिता’’ति पुच्छि। ‘‘इस्मिं, महाराज, ओकासे सङ्घस्स अनागते उपोसथागारं भविस्सति, तस्सेतं पुब्बनिमित्त’’न्ति।
Athekadivasaṃ rājā mahābodhiṃ vanditvā therena saddhiṃ thūpārāmaṃ gacchati. Tassa lohapāsādaṭṭhānaṃ sampattassa purisā pupphāni abhihariṃsu. Rājā therassa pupphāni adāsi. Thero pupphehi lohapāsādaṭṭhānaṃ pūjesi. Pupphesu bhūmiyaṃ patitamattesu mahābhūmicālo ahosi. Rājā ‘‘kasmā, bhante, bhūmi calitā’’ti pucchi. ‘‘Ismiṃ, mahārāja, okāse saṅghassa anāgate uposathāgāraṃ bhavissati, tassetaṃ pubbanimitta’’nti.
राजा पुन थेरेन सद्धिं गच्छन्तो अम्बङ्गणट्ठानं पत्तो। तत्थस्स वण्णगन्धसम्पन्नं अतिमधुररसं एकं अम्बपक्कं आहरीयित्थ। राजा तं थेरस्स परिभोगत्थाय अदासि। थेरो तत्थेव परिभुञ्जित्वा ‘‘इदं एत्थेव रोपेथा’’ति आह। राजा तं अम्बट्ठिं गहेत्वा तत्थेव रोपेत्वा उदकं आसिञ्चि। सह अम्बबीजरोपनेन पथवी अकम्पि। राजा ‘‘कस्मा, भन्ते, पथवी कम्पित्था’’ति पुच्छि। ‘‘इमस्मिं, महाराज, ओकासे सङ्घस्स अनागते ‘अम्बङ्गणं’ नाम सन्निपातट्ठानं भविस्सति, तस्सेतं पुब्बनिमित्त’’न्ति।
Rājā puna therena saddhiṃ gacchanto ambaṅgaṇaṭṭhānaṃ patto. Tatthassa vaṇṇagandhasampannaṃ atimadhurarasaṃ ekaṃ ambapakkaṃ āharīyittha. Rājā taṃ therassa paribhogatthāya adāsi. Thero tattheva paribhuñjitvā ‘‘idaṃ ettheva ropethā’’ti āha. Rājā taṃ ambaṭṭhiṃ gahetvā tattheva ropetvā udakaṃ āsiñci. Saha ambabījaropanena pathavī akampi. Rājā ‘‘kasmā, bhante, pathavī kampitthā’’ti pucchi. ‘‘Imasmiṃ, mahārāja, okāse saṅghassa anāgate ‘ambaṅgaṇaṃ’ nāma sannipātaṭṭhānaṃ bhavissati, tassetaṃ pubbanimitta’’nti.
राजा तत्थ अट्ठ पुप्फमुट्ठियो ओकिरित्वा वन्दित्वा पुन थेरेन सद्धिं गच्छन्तो महाचेतियट्ठानं पत्तो। तत्थस्स पुरिसा चम्पकपुप्फानि अभिहरिंसु। तानि राजा थेरस्स अदासि। थेरो महाचेतियट्ठानं पुप्फेहि पूजेत्वा वन्दि। तावदेव महापथवी सङ्कम्पि। राजा ‘‘कस्मा, भन्ते, पथवी कम्पित्था’’ति पुच्छि। ‘‘इमस्मिं, महाराज, ओकासे अनागते बुद्धस्स भगवतो असदिसो महाथूपो भविस्सति, तस्सेतं पुब्बनिमित्त’’न्ति। ‘‘अहमेव करोमि, भन्ते’’ति। ‘‘अलं, महाराज, तुम्हाकं अञ्ञं बहुकम्मं अत्थि, तुम्हाकं पन नत्ता दुट्ठगामणी अभयो नाम कारेस्सती’’ति। अथ राजा ‘‘सचे, भन्ते, मय्हं नत्ता करिस्सति, कतंयेव मया’’ति द्वादसहत्थं पासाणत्थम्भं आहरापेत्वा ‘‘देवानम्पियतिस्सस्स रञ्ञो नत्ता दुट्ठगामणी अभयो नाम इमस्मिं पदेसे थूपं करोतू’’ति अक्खरानि लिखापेत्वा पतिट्ठापेत्वा वन्दित्वा थेरं पुच्छि – ‘‘पतिट्ठितं नु खो, भन्ते, तम्बपण्णिदीपे सासन’’न्ति? ‘‘पतिट्ठितं, महाराज, सासनं; मूलानि पनस्स न ताव ओतरन्ती’’ति। ‘‘कदा पन, भन्ते मूलानि ओतिण्णानि नाम भविस्सन्ती’’ति? ‘‘यदा, महाराज, तम्बपण्णिदीपकानं मातापितूनं तम्बपण्णिदीपे जातो दारको तम्बपण्णिदीपे पब्बजित्वा तम्बपण्णिदीपम्हियेव विनयं उग्गहेत्वा तम्बपण्णिदीपे वाचेस्सति, तदा सासनस्स मूलानि ओतिण्णानि नाम भविस्सन्ती’’ति। ‘‘अत्थि पन, भन्ते, एदिसो भिक्खू’’ति? ‘‘अत्थि, महाराज, महाअरिट्ठो भिक्खु पटिबलो एतस्मिं कम्मे’’ति। ‘‘मया एत्थ, भन्ते, किं कत्तब्ब’’न्ति? ‘‘मण्डपं, महाराज, कातुं वट्टती’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति राजा मेघवण्णाभयस्स अमच्चस्स परिवेणट्ठाने महासङ्गीतिकाले अजातसत्तुमहाराजेन कतमण्डपप्पकारं राजानुभावेन मण्डपं कारेत्वा सब्बताळावचरे सकसकसिप्पेसु पयोजेत्वा ‘‘सासनस्स मूलानि ओतरन्तानि पस्सिस्सामी’’ति अनेकपुरिससहस्सपरिवुतो थूपारामं अनुप्पत्तो।
Rājā tattha aṭṭha pupphamuṭṭhiyo okiritvā vanditvā puna therena saddhiṃ gacchanto mahācetiyaṭṭhānaṃ patto. Tatthassa purisā campakapupphāni abhihariṃsu. Tāni rājā therassa adāsi. Thero mahācetiyaṭṭhānaṃ pupphehi pūjetvā vandi. Tāvadeva mahāpathavī saṅkampi. Rājā ‘‘kasmā, bhante, pathavī kampitthā’’ti pucchi. ‘‘Imasmiṃ, mahārāja, okāse anāgate buddhassa bhagavato asadiso mahāthūpo bhavissati, tassetaṃ pubbanimitta’’nti. ‘‘Ahameva karomi, bhante’’ti. ‘‘Alaṃ, mahārāja, tumhākaṃ aññaṃ bahukammaṃ atthi, tumhākaṃ pana nattā duṭṭhagāmaṇī abhayo nāma kāressatī’’ti. Atha rājā ‘‘sace, bhante, mayhaṃ nattā karissati, kataṃyeva mayā’’ti dvādasahatthaṃ pāsāṇatthambhaṃ āharāpetvā ‘‘devānampiyatissassa rañño nattā duṭṭhagāmaṇī abhayo nāma imasmiṃ padese thūpaṃ karotū’’ti akkharāni likhāpetvā patiṭṭhāpetvā vanditvā theraṃ pucchi – ‘‘patiṭṭhitaṃ nu kho, bhante, tambapaṇṇidīpe sāsana’’nti? ‘‘Patiṭṭhitaṃ, mahārāja, sāsanaṃ; mūlāni panassa na tāva otarantī’’ti. ‘‘Kadā pana, bhante mūlāni otiṇṇāni nāma bhavissantī’’ti? ‘‘Yadā, mahārāja, tambapaṇṇidīpakānaṃ mātāpitūnaṃ tambapaṇṇidīpe jāto dārako tambapaṇṇidīpe pabbajitvā tambapaṇṇidīpamhiyeva vinayaṃ uggahetvā tambapaṇṇidīpe vācessati, tadā sāsanassa mūlāni otiṇṇāni nāma bhavissantī’’ti. ‘‘Atthi pana, bhante, ediso bhikkhū’’ti? ‘‘Atthi, mahārāja, mahāariṭṭho bhikkhu paṭibalo etasmiṃ kamme’’ti. ‘‘Mayā ettha, bhante, kiṃ kattabba’’nti? ‘‘Maṇḍapaṃ, mahārāja, kātuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā meghavaṇṇābhayassa amaccassa pariveṇaṭṭhāne mahāsaṅgītikāle ajātasattumahārājena katamaṇḍapappakāraṃ rājānubhāvena maṇḍapaṃ kāretvā sabbatāḷāvacare sakasakasippesu payojetvā ‘‘sāsanassa mūlāni otarantāni passissāmī’’ti anekapurisasahassaparivuto thūpārāmaṃ anuppatto.
तेन खो पन समयेन थूपारामे अट्ठसट्ठि भिक्खुसहस्सानि सन्निपतिंसु। महामहिन्दत्थेरस्स आसनं दक्खिणाभिमुखं पञ्ञत्तं होति। महाअरिट्ठत्थेरस्स धम्मासनं उत्तराभिमुखं पञ्ञत्तं होति। अथ खो महाअरिट्ठत्थेरो महिन्दत्थेरेन अज्झिट्ठो अत्तनो अनुरूपेन पत्तानुक्कमेन धम्मासने निसीदि। महिन्दत्थेरपमुखा अट्ठसट्ठि महाथेरा धम्मासनं परिवारेत्वा निसीदिंसु। रञ्ञोपि कनिट्ठभाता मत्ताभयत्थेरो नाम ‘‘धुरग्गाहो हुत्वा विनयं उग्गण्हिस्सामी’’ति पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं महाअरिट्ठत्थेरस्स धम्मासनमेव परिवारेत्वा निसीदि। अवसेसापि भिक्खू सराजिका च परिसा अत्तनो अत्तनो पत्तासने निसीदिंसु।
Tena kho pana samayena thūpārāme aṭṭhasaṭṭhi bhikkhusahassāni sannipatiṃsu. Mahāmahindattherassa āsanaṃ dakkhiṇābhimukhaṃ paññattaṃ hoti. Mahāariṭṭhattherassa dhammāsanaṃ uttarābhimukhaṃ paññattaṃ hoti. Atha kho mahāariṭṭhatthero mahindattherena ajjhiṭṭho attano anurūpena pattānukkamena dhammāsane nisīdi. Mahindattherapamukhā aṭṭhasaṭṭhi mahātherā dhammāsanaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Raññopi kaniṭṭhabhātā mattābhayatthero nāma ‘‘dhuraggāho hutvā vinayaṃ uggaṇhissāmī’’ti pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ mahāariṭṭhattherassa dhammāsanameva parivāretvā nisīdi. Avasesāpi bhikkhū sarājikā ca parisā attano attano pattāsane nisīdiṃsu.
अथायस्मा महाअरिट्ठत्थेरो तेन समयेन बुद्धो भगवा वेरञ्जायं विहरति नळेरुपुचिमन्दमूलेति विनयनिदानं अभासि। भासिते च पनायस्मता अरिट्ठत्थेरेन विनयनिदाने आकासं महाविरवं रवि। अकालविज्जुलता निच्छरिंसु। देवता साधुकारं अदंसु। महापथवी उदकपरियन्तं कत्वा सङ्कम्पि। एवं अनेकेसु पाटिहारियेसु वत्तमानेसु आयस्मा अरिट्ठत्थेरो महामहिन्दपमुखेहि अट्ठसट्ठिया पच्चेकगणीहि खीणासवमहाथेरेहि तदञ्ञेहि च अट्ठसट्ठिभिक्खुसहस्सेहि परिवुतो पठमकत्तिकपवारणादिवसे थूपारामविहारमज्झे सत्थु करुणागुणदीपकं भगवतो अनुसिट्ठिकरानं कायकम्मवचीकम्मविप्फन्दितविनयनं विनयपिटकं पकासेसि। पकासेत्वा च यावतायुकं तिट्ठमानो बहूनं वाचेत्वा बहूनं हदये पतिट्ठापेत्वा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। तेपि खो महामहिन्दप्पमुखा तस्मिं समागमे –
Athāyasmā mahāariṭṭhatthero tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūleti vinayanidānaṃ abhāsi. Bhāsite ca panāyasmatā ariṭṭhattherena vinayanidāne ākāsaṃ mahāviravaṃ ravi. Akālavijjulatā nicchariṃsu. Devatā sādhukāraṃ adaṃsu. Mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā saṅkampi. Evaṃ anekesu pāṭihāriyesu vattamānesu āyasmā ariṭṭhatthero mahāmahindapamukhehi aṭṭhasaṭṭhiyā paccekagaṇīhi khīṇāsavamahātherehi tadaññehi ca aṭṭhasaṭṭhibhikkhusahassehi parivuto paṭhamakattikapavāraṇādivase thūpārāmavihāramajjhe satthu karuṇāguṇadīpakaṃ bhagavato anusiṭṭhikarānaṃ kāyakammavacīkammavipphanditavinayanaṃ vinayapiṭakaṃ pakāsesi. Pakāsetvā ca yāvatāyukaṃ tiṭṭhamāno bahūnaṃ vācetvā bahūnaṃ hadaye patiṭṭhāpetvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Tepi kho mahāmahindappamukhā tasmiṃ samāgame –
‘‘अट्ठसट्ठि महाथेरा, धुरग्गाहा समागता।
‘‘Aṭṭhasaṭṭhi mahātherā, dhuraggāhā samāgatā;
पच्चेकगणिनो सब्बे, धम्मराजस्स सावका॥
Paccekagaṇino sabbe, dhammarājassa sāvakā.
‘‘खीणासवा वसिप्पत्ता, तेविज्जा इद्धिकोविदा।
‘‘Khīṇāsavā vasippattā, tevijjā iddhikovidā;
उत्तमत्थमभिञ्ञाय, अनुसासिंसु राजिनो॥
Uttamatthamabhiññāya, anusāsiṃsu rājino.
‘‘आलोकं दस्सयित्वान, ओभासेत्वा महिं इमं।
‘‘Ālokaṃ dassayitvāna, obhāsetvā mahiṃ imaṃ;
जलित्वा अग्गिक्खन्धाव, निब्बायिंसु महेसयो’’॥
Jalitvā aggikkhandhāva, nibbāyiṃsu mahesayo’’.
तेसं परिनिब्बानतो अपरभागे अञ्ञेपि तेसं थेरानं अन्तेवासिका तिस्सदत्तकाळसुमन-दीघसुमनादयो च महाअरिट्ठत्थेरस्स अन्तेवासिका, अन्तेवासिकानं अन्तेवासिका चाति एवं पुब्बे वुत्तप्पकारा आचरियपरम्परा इमं विनयपिटकं यावज्जतना आनेसुं। तेन वुत्तं –
Tesaṃ parinibbānato aparabhāge aññepi tesaṃ therānaṃ antevāsikā tissadattakāḷasumana-dīghasumanādayo ca mahāariṭṭhattherassa antevāsikā, antevāsikānaṃ antevāsikā cāti evaṃ pubbe vuttappakārā ācariyaparamparā imaṃ vinayapiṭakaṃ yāvajjatanā ānesuṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘ततियसङ्गहतो पन उद्धं इमं दीपं महिन्दादीहि आभतं, महिन्दतो उग्गहेत्वा कञ्चि कालं अरिट्ठत्थेरादीहि आभतं, ततो यावज्जतना तेसंयेव अन्तेवासिकपरम्परभूताय आचरियपरम्पराय आभत’’न्ति।
‘‘Tatiyasaṅgahato pana uddhaṃ imaṃ dīpaṃ mahindādīhi ābhataṃ, mahindato uggahetvā kañci kālaṃ ariṭṭhattherādīhi ābhataṃ, tato yāvajjatanā tesaṃyeva antevāsikaparamparabhūtāya ācariyaparamparāya ābhata’’nti.
कत्थ पतिट्ठितन्ति? येसं पाळितो च अत्थतो च अनूनं वत्तति, मणिघटे पक्खित्ततेलमिव ईसकम्पि न पग्घरति, एवरूपेसु अधिमत्तसति-गति-धिति-मन्तेसु लज्जीसु कुक्कुच्चकेसु सिक्खाकामेसु पुग्गलेसु पतिट्ठितन्ति वेदितब्बं। तस्मा विनयपतिट्ठापनत्थं विनयपरियत्तिया आनिसंसं सल्लक्खेत्वा सिक्खाकामेन भिक्खुना विनयो परियापुणितब्बो।
Kattha patiṭṭhitanti? Yesaṃ pāḷito ca atthato ca anūnaṃ vattati, maṇighaṭe pakkhittatelamiva īsakampi na paggharati, evarūpesu adhimattasati-gati-dhiti-mantesu lajjīsu kukkuccakesu sikkhākāmesu puggalesu patiṭṭhitanti veditabbaṃ. Tasmā vinayapatiṭṭhāpanatthaṃ vinayapariyattiyā ānisaṃsaṃ sallakkhetvā sikkhākāmena bhikkhunā vinayo pariyāpuṇitabbo.
तत्रायं विनयपरियत्तिया आनिसंसो – विनयपरियत्तिकुसलो हि पुग्गलो सासने पटिलद्धसद्धानं कुलपुत्तानं मातापितुट्ठानियो होति, तदायत्ता हि नेसं पब्बज्जा उपसम्पदा वत्तानुवत्तपटिपत्ति आचारगोचरकुसलता। अपि चस्स विनयपरियत्तिं निस्साय अत्तनो सीलक्खन्धो सुगुत्तो होति सुरक्खितो; कुक्कुच्चपकतानं भिक्खूनं पटिसरणं होति; विसारदो सङ्घमज्झे वोहरति; पच्चत्थिके सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गण्हाति; सद्धम्मट्ठितिया पटिपन्नो होति। तेनाह भगवा – ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, आनिसंसा विनयधरे पुग्गले; अत्तनो सीलक्खन्धो सुगुत्तो होति सुरक्खितो…पे॰… सद्धम्मट्ठितिया पटिपन्नो होती’’ति (परि॰ ३२५)।
Tatrāyaṃ vinayapariyattiyā ānisaṃso – vinayapariyattikusalo hi puggalo sāsane paṭiladdhasaddhānaṃ kulaputtānaṃ mātāpituṭṭhāniyo hoti, tadāyattā hi nesaṃ pabbajjā upasampadā vattānuvattapaṭipatti ācāragocarakusalatā. Api cassa vinayapariyattiṃ nissāya attano sīlakkhandho sugutto hoti surakkhito; kukkuccapakatānaṃ bhikkhūnaṃ paṭisaraṇaṃ hoti; visārado saṅghamajjhe voharati; paccatthike sahadhammena suniggahitaṃ niggaṇhāti; saddhammaṭṭhitiyā paṭipanno hoti. Tenāha bhagavā – ‘‘pañcime, bhikkhave, ānisaṃsā vinayadhare puggale; attano sīlakkhandho sugutto hoti surakkhito…pe… saddhammaṭṭhitiyā paṭipanno hotī’’ti (pari. 325).
ये चापि संवरमूलका कुसला धम्मा वुत्ता भगवता, विनयधरो पुग्गलो तेसं दायादो; विनयमूलकत्ता तेसं धम्मानं। वुत्तम्पि हेतं भगवता – ‘‘विनयो संवरत्थाय, संवरो अविप्पटिसारत्थाय, अविप्पटिसारो पामोज्जत्थाय, पामोज्जं पीतत्थाय, पीति पस्सद्धत्थाय, पस्सद्धि सुखत्थाय, सुखं समाधत्थाय, समाधि यथाभूतञाणदस्सनत्थाय, यथाभूतञाणदस्सनं निब्बिदत्थाय, निब्बिदा विरागत्थाय, विरागो विमुत्तत्थाय , विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनत्थाय, विमुत्तिञाणदस्सनं अनुपादापरिनिब्बानत्थाय। एतदत्था कथा, एतदत्था मन्तना, एतदत्था उपनिसा, एतदत्थं सोतावधानं – यदिदं अनुपादाचित्तस्स विमोक्खो’’ति (परि॰ ३६६)। तस्मा विनयपरियत्तिया आयोगो करणीयोति।
Ye cāpi saṃvaramūlakā kusalā dhammā vuttā bhagavatā, vinayadharo puggalo tesaṃ dāyādo; vinayamūlakattā tesaṃ dhammānaṃ. Vuttampi hetaṃ bhagavatā – ‘‘vinayo saṃvaratthāya, saṃvaro avippaṭisāratthāya, avippaṭisāro pāmojjatthāya, pāmojjaṃ pītatthāya, pīti passaddhatthāya, passaddhi sukhatthāya, sukhaṃ samādhatthāya, samādhi yathābhūtañāṇadassanatthāya, yathābhūtañāṇadassanaṃ nibbidatthāya, nibbidā virāgatthāya, virāgo vimuttatthāya , vimutti vimuttiñāṇadassanatthāya, vimuttiñāṇadassanaṃ anupādāparinibbānatthāya. Etadatthā kathā, etadatthā mantanā, etadatthā upanisā, etadatthaṃ sotāvadhānaṃ – yadidaṃ anupādācittassa vimokkho’’ti (pari. 366). Tasmā vinayapariyattiyā āyogo karaṇīyoti.
एत्तावता च या सा विनयसंवण्णनत्थं मातिका ठपिता तत्थ –
Ettāvatā ca yā sā vinayasaṃvaṇṇanatthaṃ mātikā ṭhapitā tattha –
‘‘वुत्तं येन यदा यस्मा, धारितं येन चाभतं।
‘‘Vuttaṃ yena yadā yasmā, dhāritaṃ yena cābhataṃ;
यत्थप्पतिट्ठितं चेतमेतं, वत्वा विधिं ततो’’ति॥
Yatthappatiṭṭhitaṃ cetametaṃ, vatvā vidhiṃ tato’’ti.
इमिस्सा ताव गाथाय अत्थो पकासितो विनयस्स च बाहिरनिदानवण्णना यथाधिप्पायं संवण्णिता होतीति।
Imissā tāva gāthāya attho pakāsito vinayassa ca bāhiranidānavaṇṇanā yathādhippāyaṃ saṃvaṇṇitā hotīti.
ततियसङ्गीतिकथा निट्ठिता।
Tatiyasaṅgītikathā niṭṭhitā.
बाहिरनिदानकथा निट्ठिता।
Bāhiranidānakathā niṭṭhitā.
