| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
ततियसङ्गीतिकथावण्णना
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanā
ब्रह्मलोका चवित्वाति एत्थ चत्तारो मग्गा पञ्चानन्तरियानि नियतमिच्छादिट्ठीति इमेयेव नियता, न महग्गता, तस्मा पणिधिवसेन हेट्ठुपपत्तिपि होति। अतिच्छथाति अतिच्च इच्छथ, गन्त्वा भिक्खं परियेसथाति अधिप्पायो। केटुभं नाम कब्यकरणविधियुत्तं सत्थं। किरियाकप्पं इत्येके, कत्ताख्यादिलक्खणयुत्तसत्थं। असन्धिमित्ताति तस्सा नामं। तस्सा किर सरीरे सन्धयो न पञ्ञायन्ति, मधुसित्थकेन कतं विय सरीरं होति। तस्मा ‘‘एवंनामिका जाता’’तिपि वदन्ति। मागधकेन पत्थेन चत्तारो पत्था आळ्हकं, चत्तारि आळ्हकानि दोणं, चतुदोणा मानिका, चतुमानिका खारिका, वीसतिखारिको वाहोति। केथुमालाति ‘‘सीसतो उट्ठहित्वा ठितो ओभासपुञ्जो’’ति वदन्ति। राजिद्धिअधिकारप्पसङ्गेनेतं वत्थु वुत्तं, नानुक्कमेन। अनुक्कमेन पन बुद्धसासनावहारं वत्थुं दीपेन्तो ‘‘राजा किरा’’तिआदिमाह। किलेसदमनेन दन्तं। कायवाचाहि गुत्तं। ‘‘पाचीनमुखो’’तिपि पाठो अत्थि। पुब्बे जेट्ठभातिकत्ता तेनेव परिचयेन पत्तग्गहणत्थाय आकारं दस्सेति। अभासीति ‘‘भासिस्सामी’’ति वितक्केसि। अपरे ‘‘अञ्ञातन्ति वुत्तेपि सब्बं अभणी’’ति वदन्ति। अमतन्ति निब्बानसङ्खाताय निवत्तिया सगुणाधिवचनं, तस्सा अप्पमादो पदं मग्गो। मच्चूति पवत्तिया सदोसाधिवचनं, तस्सा पमादो पदं मग्गोति एवं चत्तारि सच्चानि सन्दस्सितानि होन्ति। सङ्घसरणगतत्ता सङ्घनिस्सिता पब्बज्जा, भण्डुकम्मस्स वा तदायत्तत्ता। निग्रोधत्थेरस्सानुभावकित्तनाधिकारत्ता पुब्बे वुत्तम्पि पच्छा वत्तब्बम्पि सम्पिण्डेत्वा आह ‘‘पुन राजा असोकारामं नाम महाविहारं कारेत्वा सट्ठिसहस्सानि…पे॰… चतुरासीतिविहारसहस्सानि कारापेसी’’ति। ‘‘पुथुज्जनकल्याणकस्स वा पच्चवेक्खितपरिभोगो’’ति वचनतो सेक्खाव परमत्थतो दायादा, तथापि थेरो महिन्दकुमारस्स पब्बज्जत्थं एकेन परियायेन लोकधम्मसिद्धेन एवमाह ‘‘यो कोचि महाराज…पे॰… ओरसं पुत्त’’न्ति। वुत्तञ्हि वेदे –
Brahmalokācavitvāti ettha cattāro maggā pañcānantariyāni niyatamicchādiṭṭhīti imeyeva niyatā, na mahaggatā, tasmā paṇidhivasena heṭṭhupapattipi hoti. Aticchathāti aticca icchatha, gantvā bhikkhaṃ pariyesathāti adhippāyo. Keṭubhaṃ nāma kabyakaraṇavidhiyuttaṃ satthaṃ. Kiriyākappaṃ ityeke, kattākhyādilakkhaṇayuttasatthaṃ. Asandhimittāti tassā nāmaṃ. Tassā kira sarīre sandhayo na paññāyanti, madhusitthakena kataṃ viya sarīraṃ hoti. Tasmā ‘‘evaṃnāmikā jātā’’tipi vadanti. Māgadhakena patthena cattāro patthā āḷhakaṃ, cattāri āḷhakāni doṇaṃ, catudoṇā mānikā, catumānikā khārikā, vīsatikhāriko vāhoti. Kethumālāti ‘‘sīsato uṭṭhahitvā ṭhito obhāsapuñjo’’ti vadanti. Rājiddhiadhikārappasaṅgenetaṃ vatthu vuttaṃ, nānukkamena. Anukkamena pana buddhasāsanāvahāraṃ vatthuṃ dīpento ‘‘rājā kirā’’tiādimāha. Kilesadamanena dantaṃ. Kāyavācāhi guttaṃ. ‘‘Pācīnamukho’’tipi pāṭho atthi. Pubbe jeṭṭhabhātikattā teneva paricayena pattaggahaṇatthāya ākāraṃ dasseti. Abhāsīti ‘‘bhāsissāmī’’ti vitakkesi. Apare ‘‘aññātanti vuttepi sabbaṃ abhaṇī’’ti vadanti. Amatanti nibbānasaṅkhātāya nivattiyā saguṇādhivacanaṃ, tassā appamādo padaṃ maggo. Maccūti pavattiyā sadosādhivacanaṃ, tassā pamādo padaṃ maggoti evaṃ cattāri saccāni sandassitāni honti. Saṅghasaraṇagatattā saṅghanissitā pabbajjā, bhaṇḍukammassa vā tadāyattattā. Nigrodhattherassānubhāvakittanādhikārattā pubbe vuttampi pacchā vattabbampi sampiṇḍetvā āha ‘‘puna rājā asokārāmaṃ nāma mahāvihāraṃ kāretvā saṭṭhisahassāni…pe… caturāsītivihārasahassāni kārāpesī’’ti. ‘‘Puthujjanakalyāṇakassa vā paccavekkhitaparibhogo’’ti vacanato sekkhāva paramatthato dāyādā, tathāpi thero mahindakumārassa pabbajjatthaṃ ekena pariyāyena lokadhammasiddhena evamāha ‘‘yo koci mahārāja…pe… orasaṃ putta’’nti. Vuttañhi vede –
‘‘अङ्गा अङ्गा सम्भवसि, हदया अधिजायसे।
‘‘Aṅgā aṅgā sambhavasi, hadayā adhijāyase;
अत्ता वे पुत्तो नामासि, स जीव सरदोसत’’न्ति॥
Attā ve putto nāmāsi, sa jīva saradosata’’nti.
तस्मा इमिना परियायेन ओरसो पुत्तो मातापितूहि पब्बजितो चे, अत्थतो ते सयं पब्बजिता विय होन्ति। धम्मकथिका कस्मा नारोचेन्ति? राजा ‘‘थेरं गण्हित्वा आगच्छथा’’ति अमच्चे पेसेसि, धम्मकथिका थेरस्स आगमनकाले परिवारत्थाय पेसिता, तस्मा। अपिच तेन वुत्तविधिनाव वदन्ति चण्डत्ता, चण्डभावो चस्स ‘‘अम्बं छिन्दित्वा वेळुया वतिं करोही’’ति वुत्तअमच्चवत्थुना विभावेतब्बो। कस्मा पन धम्मकथिका राजाणापनं करोन्तीति? ‘‘सासनं पग्गहेतुं समत्थो’’ति वुत्तत्ता। दीपकतित्तिरोति कूटतित्तिरो। अयं पन कूटतित्तिरकम्मे नियुत्तोपि सुद्धचित्तो, तस्मा तापसं पुच्छि। साणिपाकारन्ति साणिपाकारेन। विभजित्वा वदतीति विभज्जवादी ‘‘अत्थि ख्वेस ब्राह्मण परियायो’’तिआदिना (पारा॰ ५)। अपिच सस्सतवादी च भगवा ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं असङ्खत’’न्तिआदि (इतिवु॰ ४३)-वचनतो। एकच्चसस्सतिको च ‘‘सप्पच्चया धम्मा, अप्पच्चया धम्मा’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका ७) वचनतो। अन्तानन्तिको च –
Tasmā iminā pariyāyena oraso putto mātāpitūhi pabbajito ce, atthato te sayaṃ pabbajitā viya honti. Dhammakathikā kasmā nārocenti? Rājā ‘‘theraṃ gaṇhitvā āgacchathā’’ti amacce pesesi, dhammakathikā therassa āgamanakāle parivāratthāya pesitā, tasmā. Apica tena vuttavidhināva vadanti caṇḍattā, caṇḍabhāvo cassa ‘‘ambaṃ chinditvā veḷuyā vatiṃ karohī’’ti vuttaamaccavatthunā vibhāvetabbo. Kasmā pana dhammakathikā rājāṇāpanaṃ karontīti? ‘‘Sāsanaṃ paggahetuṃ samattho’’ti vuttattā. Dīpakatittiroti kūṭatittiro. Ayaṃ pana kūṭatittirakamme niyuttopi suddhacitto, tasmā tāpasaṃ pucchi. Sāṇipākāranti sāṇipākārena. Vibhajitvā vadatīti vibhajjavādī ‘‘atthi khvesa brāhmaṇa pariyāyo’’tiādinā (pārā. 5). Apica sassatavādī ca bhagavā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ asaṅkhata’’ntiādi (itivu. 43)-vacanato. Ekaccasassatiko ca ‘‘sappaccayā dhammā, appaccayā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 7) vacanato. Antānantiko ca –
‘‘गमनेन न पत्तब्बो, लोकस्सन्तो कुदाचनं।
‘‘Gamanena na pattabbo, lokassanto kudācanaṃ;
न च अप्पत्वा लोकन्तं, दुक्खा अत्थि पमोचनं’’॥ (सं॰ नि॰ १.१०७; अ॰ नि॰ ४.४५)।
Na ca appatvā lokantaṃ, dukkhā atthi pamocanaṃ’’. (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45);
‘‘अनमतग्गोयं, भिक्खवे, संसारो पुब्बकोटि न पञ्ञायती’’ति (सं॰ नि॰ २.१२४; चूळनि॰ कप्पमाणवपुच्छानिद्देस ६१) वचनतो। अमराविक्खेपिकपक्खम्पि ईसकं भजति भगवा ‘‘सस्सतो लोकोति अब्याकतमेतं असस्सतो लोकोति अब्याकतमेत’’न्तिआदिअब्याकतवत्थुदीपनतो सम्मुतिसच्चदीपनतो च। तञ्हि अज्झत्तबहिद्धादिवसेन न वत्तब्बं। यथाह ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं न वत्तब्बं अज्झत्तारम्मणन्तिपी’’तिआदि (ध॰ स॰ १४३७)। तथा अधिच्चसमुप्पन्निकपक्खम्पि भजति ‘‘लद्धा मुधा निब्बुतिं भुञ्जमाना’’ति (खु॰ पा॰ ६.७; सु॰ नि॰ २३०) वचनतो। तत्थ हि मुधाति अधिच्चसमुप्पन्नवेवचनं। सञ्ञीवादादिको च भगवा सञ्ञीभवअसञ्ञीभवनेवसञ्ञीनासञ्ञीभववसेन। उच्छेदवादी च ‘‘अहञ्हि, ब्राह्मण, उच्छेदं वदामि रागस्सा’’ति (पारा॰ ६) वचनतो। दिट्ठधम्मनिब्बानवादी च ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति (महाव॰ २३; दी॰ नि॰ २.२१५; सं॰ नि॰ ३.३५) वचनतो, ‘‘नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति (महाव॰ १६) वचनतो, दिट्ठेव धम्मे निरोधसमापत्तिदीपनतो च। एवं तेन तेन परियायेन तथा तथा वेनेय्यज्झासयानुरूपं विभजित्वा वदतीति विभज्जवादी भगवाति।
‘‘Anamataggoyaṃ, bhikkhave, saṃsāro pubbakoṭi na paññāyatī’’ti (saṃ. ni. 2.124; cūḷani. kappamāṇavapucchāniddesa 61) vacanato. Amarāvikkhepikapakkhampi īsakaṃ bhajati bhagavā ‘‘sassato lokoti abyākatametaṃ asassato lokoti abyākatameta’’ntiādiabyākatavatthudīpanato sammutisaccadīpanato ca. Tañhi ajjhattabahiddhādivasena na vattabbaṃ. Yathāha ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ na vattabbaṃ ajjhattārammaṇantipī’’tiādi (dha. sa. 1437). Tathā adhiccasamuppannikapakkhampi bhajati ‘‘laddhā mudhā nibbutiṃ bhuñjamānā’’ti (khu. pā. 6.7; su. ni. 230) vacanato. Tattha hi mudhāti adhiccasamuppannavevacanaṃ. Saññīvādādiko ca bhagavā saññībhavaasaññībhavanevasaññīnāsaññībhavavasena. Ucchedavādī ca ‘‘ahañhi, brāhmaṇa, ucchedaṃ vadāmi rāgassā’’ti (pārā. 6) vacanato. Diṭṭhadhammanibbānavādī ca ‘‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariya’’nti (mahāva. 23; dī. ni. 2.215; saṃ. ni. 3.35) vacanato, ‘‘natthi dāni punabbhavo’’ti (mahāva. 16) vacanato, diṭṭheva dhamme nirodhasamāpattidīpanato ca. Evaṃ tena tena pariyāyena tathā tathā veneyyajjhāsayānurūpaṃ vibhajitvā vadatīti vibhajjavādī bhagavāti.
ततियसङ्गीतिकथावण्णनानयो।
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanānayo.
पुप्फनामो सुमनत्थेरो। महापदुमत्थेरोति एके। महिंसकमण्डलं अन्धरट्ठन्ति वदन्ति। धम्मचक्खु नाम तयो मग्गा। सोतापत्तिमग्गन्ति च एके। पञ्चपि रट्ठानि पञ्च चीनरट्ठानि नाम। राजगहेति देविया कतविहारे। सिलकूटम्हीति पब्बतकूटे। वड्ढमानन्ति अलङ्करणचुण्णं। अरियदेसे अतीव सम्मतं किर। एकरसेन नाथकरणा इति दमिळा। सारपामङ्गन्ति उत्तमं पामङ्गं। पेतवत्थुआदिना संवेजेत्वा अभिसमयत्थं सच्चसंयुत्तञ्च। मेघवनुय्यानं नाम महाविहारट्ठानं। ‘‘द्वासट्ठिया लेणेसू’’ति पाठो। दसभातिकन्ति अभयकुमारादयो दस, ते इध न वुत्ता। वुत्थवस्सो पवारेत्वाति चातुमासिनिया पवारणायाति अत्थो। पठमपवारणाय वा पवारेत्वा एकमासं तत्थेव वसित्वा कत्तिकपुण्णमासियं अवोच, अञ्ञथा ‘‘पुण्णमायं महावीरो’’ति वुत्तत्ता न सक्का गहेतुं। महावीरोति बुद्धोपचारेन धातुयो वदति। जङ्घप्पमाणन्ति ‘‘थूपस्स जङ्घप्पमाण’’न्ति वदन्ति। मातुलभागिनेय्या चूळोदरमहोदरा। धरमानस्स विय बुद्धस्स रस्मि सरसरस्मि, रञ्ञो लेखासासनं अप्पेसि, एवञ्च मुखसासनमवोच। दोणमत्ता मगधनाळिया द्वादसनाळिमत्ता किर। ‘‘परिच्छिन्नट्ठाने छिज्जित्वा’’ति पाठो। सब्बदिसाहि पञ्च रस्मियो आवट्टेत्वाति पञ्चहि फलेहि निक्खन्तत्ता पञ्च, ता पन छब्बण्णाव। कत्तिकजुण्हपक्खस्स पाटिपददिवसेति जुण्हपक्खस्स पठमदिवसेति अत्थो। महाबोधिट्ठाने परिवारेत्वा ठितनागयक्खादिदेवताकुलानि। गोपका नाम राजपरिकम्मिनो तथाभावकिच्चा। तेसं कुलानं नामन्तिपि केचि। उदकादिवाहा कालिङ्गा। कालिङ्गेसु जनपदेसु जातिसम्पन्नं कुलं कालिङ्गकुलन्ति केचि।
Pupphanāmo sumanatthero. Mahāpadumattheroti eke. Mahiṃsakamaṇḍalaṃ andharaṭṭhanti vadanti. Dhammacakkhu nāma tayo maggā. Sotāpattimagganti ca eke. Pañcapi raṭṭhāni pañca cīnaraṭṭhāni nāma. Rājagaheti deviyā katavihāre. Silakūṭamhīti pabbatakūṭe. Vaḍḍhamānanti alaṅkaraṇacuṇṇaṃ. Ariyadese atīva sammataṃ kira. Ekarasena nāthakaraṇā iti damiḷā. Sārapāmaṅganti uttamaṃ pāmaṅgaṃ. Petavatthuādinā saṃvejetvā abhisamayatthaṃ saccasaṃyuttañca. Meghavanuyyānaṃ nāma mahāvihāraṭṭhānaṃ. ‘‘Dvāsaṭṭhiyā leṇesū’’ti pāṭho. Dasabhātikanti abhayakumārādayo dasa, te idha na vuttā. Vutthavasso pavāretvāti cātumāsiniyā pavāraṇāyāti attho. Paṭhamapavāraṇāya vā pavāretvā ekamāsaṃ tattheva vasitvā kattikapuṇṇamāsiyaṃ avoca, aññathā ‘‘puṇṇamāyaṃ mahāvīro’’ti vuttattā na sakkā gahetuṃ. Mahāvīroti buddhopacārena dhātuyo vadati. Jaṅghappamāṇanti ‘‘thūpassa jaṅghappamāṇa’’nti vadanti. Mātulabhāgineyyā cūḷodaramahodarā. Dharamānassa viya buddhassa rasmi sarasarasmi, rañño lekhāsāsanaṃ appesi, evañca mukhasāsanamavoca. Doṇamattā magadhanāḷiyā dvādasanāḷimattā kira. ‘‘Paricchinnaṭṭhāne chijjitvā’’ti pāṭho. Sabbadisāhi pañca rasmiyo āvaṭṭetvāti pañcahi phalehi nikkhantattā pañca, tā pana chabbaṇṇāva. Kattikajuṇhapakkhassa pāṭipadadivaseti juṇhapakkhassa paṭhamadivaseti attho. Mahābodhiṭṭhāne parivāretvā ṭhitanāgayakkhādidevatākulāni. Gopakā nāma rājaparikammino tathābhāvakiccā. Tesaṃ kulānaṃ nāmantipi keci. Udakādivāhā kāliṅgā. Kāliṅgesu janapadesu jātisampannaṃ kulaṃ kāliṅgakulanti keci.
पठमपाटिपददिवसेति दुतियउपोसथस्स पाटिपददिवसेति अत्थो। तत्थ ठितेहि समुद्दस्स दिट्ठत्ता तं ठानं समुद्दसालवत्थु। सोळस जातिसम्पन्नकुलानि अट्ठ ब्राह्मणामच्चकुलानि। महाअरिट्ठत्थेरो चेतियगिरिम्हि पब्बजितो। अमच्चस्स परिवेणट्ठानेति सम्पतिकालवसेनाह। महिन्दत्थेरो द्वादसवस्सिको हुत्वा तम्बपण्णिदीपं सम्पत्तो, तत्थ द्वे वस्सानि वसित्वा विनयं पतिट्ठापेसि, द्वासट्ठिवस्सिको हुत्वा परिनिब्बुतो। विनयो संवरत्थायाति विनयपिटकं, तस्स परियापुणनं वा। यथाभूतञाणदस्सनं सप्पच्चयनामरूपपरिग्गहो। मग्गादिपच्चवेक्खणे असति अन्तरा परिनिब्बानं नाम नत्थि सेक्खस्स मरणं वा, सतियेव होति। तस्मा आह ‘‘विमुत्तिञाणदस्सन’’न्ति। अनुपादापरिनिब्बानत्थायाति कञ्चि धम्मं अनुपादाय अग्गहेत्वा ईसकम्पि अनवसेसेत्वा परिनिब्बानत्थायाति अत्थो। उपनिसाति ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदिका कारणपरम्परा। एत्तावता अत्तहितनिप्फत्तिं दस्सेत्वा इदानि परहितनिप्फत्तिं दस्सेतुं ‘‘एतदत्थं सोतावधान’’न्ति आह। तस्सत्थो – अत्तनो विनयकथनं विनयमन्तनञ्च उग्गहेतुं परेसं सोतस्स ओदहनं सोतावधानं। ततो उग्गहितविनयकथामन्तनानं तेसं उपनिसा यथावुत्तकारणपरम्परा सिद्धायेवाति न पुन दस्सिताति वेदितब्बा। अञ्ञथा एतदत्था उपनिसाति इमिना वचनेनेव अनुपादापरिनिब्बानस्स सङ्गहितत्ता अनुपादापरिनिब्बानतो उद्धं सोतावधानासम्भवतो एतदत्थं सोतावधानन्ति अन्ते न सम्भवतीति निरत्थकं भवेय्य, न च निरत्थकं परहितनिप्फत्तिया मूलकारणदस्सनत्थत्ताति वेदितब्बं।
Paṭhamapāṭipadadivaseti dutiyauposathassa pāṭipadadivaseti attho. Tattha ṭhitehi samuddassa diṭṭhattā taṃ ṭhānaṃ samuddasālavatthu. Soḷasa jātisampannakulāni aṭṭha brāhmaṇāmaccakulāni. Mahāariṭṭhatthero cetiyagirimhi pabbajito. Amaccassa pariveṇaṭṭhāneti sampatikālavasenāha. Mahindatthero dvādasavassiko hutvā tambapaṇṇidīpaṃ sampatto, tattha dve vassāni vasitvā vinayaṃ patiṭṭhāpesi, dvāsaṭṭhivassiko hutvā parinibbuto. Vinayo saṃvaratthāyāti vinayapiṭakaṃ, tassa pariyāpuṇanaṃ vā. Yathābhūtañāṇadassanaṃ sappaccayanāmarūpapariggaho. Maggādipaccavekkhaṇe asati antarā parinibbānaṃ nāma natthi sekkhassa maraṇaṃ vā, satiyeva hoti. Tasmā āha ‘‘vimuttiñāṇadassana’’nti. Anupādāparinibbānatthāyāti kañci dhammaṃ anupādāya aggahetvā īsakampi anavasesetvā parinibbānatthāyāti attho. Upanisāti ‘‘vinayo saṃvaratthāyā’’tiādikā kāraṇaparamparā. Ettāvatā attahitanipphattiṃ dassetvā idāni parahitanipphattiṃ dassetuṃ ‘‘etadatthaṃ sotāvadhāna’’nti āha. Tassattho – attano vinayakathanaṃ vinayamantanañca uggahetuṃ paresaṃ sotassa odahanaṃ sotāvadhānaṃ. Tato uggahitavinayakathāmantanānaṃ tesaṃ upanisā yathāvuttakāraṇaparamparā siddhāyevāti na puna dassitāti veditabbā. Aññathā etadatthā upanisāti iminā vacaneneva anupādāparinibbānassa saṅgahitattā anupādāparinibbānato uddhaṃ sotāvadhānāsambhavato etadatthaṃ sotāvadhānanti ante na sambhavatīti niratthakaṃ bhaveyya, na ca niratthakaṃ parahitanipphattiyā mūlakāraṇadassanatthattāti veditabbaṃ.
एवं यथा यथा यं यं, सम्भवेय्य पदं इध।
Evaṃ yathā yathā yaṃ yaṃ, sambhaveyya padaṃ idha;
तं तं तथा तथा सब्बं, पयोजेय्य विचक्खणोति॥
Taṃ taṃ tathā tathā sabbaṃ, payojeyya vicakkhaṇoti.
बाहिरनिदानकथावण्णना निट्ठिता।
Bāhiranidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
