| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
ततियसङ्गीतिकथावण्णना
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanā
सत्त वस्सानीति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। अतिच्छथाति अतिक्कमित्वा इच्छथ, इतो अञ्ञत्थ गन्त्वा भिक्खं परियेसथाति अत्थो। भत्तविस्सग्गकरणत्थायाति भत्तस्स अज्झोहरणकिच्चत्थाय, भुञ्जनत्थायाति अत्थो। ‘‘सोळसवस्सो’’ति उद्देसो कथनं अस्स अत्थीति सोळसवस्सुद्देसिको, ‘‘सोळसवस्सिको’’ति अत्थो।
Sattavassānīti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Aticchathāti atikkamitvā icchatha, ito aññattha gantvā bhikkhaṃ pariyesathāti attho. Bhattavissaggakaraṇatthāyāti bhattassa ajjhoharaṇakiccatthāya, bhuñjanatthāyāti attho. ‘‘Soḷasavasso’’ti uddeso kathanaṃ assa atthīti soḷasavassuddesiko, ‘‘soḷasavassiko’’ti attho.
तीसु वेदेसूतिआदीसु इरुवेदयजुवेदसामवेदसङ्खातेसु तीसु वेदेसु। तयो एव किर वेदा अट्ठकादीहि धम्मिकेहि इसीहि लोकस्स सग्गमग्गविभावनत्थाय कता। तेनेव हि ते तेहि वुच्चन्ति। आथब्बणवेदो पन पच्छा अधम्मिकेहि ब्राह्मणेहि पाणवधादिअत्थाय कतो। पुरिमेसु च तीसु वेदेसु तेहेव धम्मिकसाखायो अपनेत्वा यागवधादिदीपिका अधम्मिकसाखा पक्खित्ताति वेदितब्बा। निघण्डूति रुक्खादीनं वेवचनप्पकासकं परियायनामानुरूपं सत्थं। तञ्हि लोके ‘‘निघण्डू’’ति वुच्चति। केटुभन्ति किटति गमेति किरियादिविभागन्ति केटुभं, किरियाकप्पविकप्पो कवीनं उपकारसत्थं। एत्थ च किरियाकप्पविकप्पोति वचीभेदादिलक्खणा किरिया कप्पीयति विकप्पीयति एतेनाति किरियाकप्पो, सो पन वण्णपदबन्धपदत्थादिविभागतो बहुविकप्पोति ‘‘किरियाकप्पविकप्पो’’ति वुच्चति। इदञ्च मूलकिरियाकप्पगन्थं सन्धाय वुत्तं। सह निघण्डुना केटुभेन च सनिघण्डुकेटुभा, तयो वेदा, तेसु सनिघण्डुकेटुभेसु। ठानकरणादिविभागतो च निब्बचनविभागतो च अक्खरा पभेदीयन्ति एतेनाति अक्खरप्पभेदो, सिक्खा च निरुत्ति च। सह अक्खरप्पभेदेनाति साक्खरप्पभेदा, तेसु साक्खरप्पभेदेसु। आथब्बणवेदं चतुत्थं कत्वा ‘‘इतिह आस इतिह आसा’’ति ईदिसवचनपटिसंयुत्तो पोराणकथासङ्खातो इतिहासो पञ्चमो एतेसन्ति इतिहासपञ्चमा, तयो वेदा, तेसु इतिहासपञ्चमेसु।
Tīsu vedesūtiādīsu iruvedayajuvedasāmavedasaṅkhātesu tīsu vedesu. Tayo eva kira vedā aṭṭhakādīhi dhammikehi isīhi lokassa saggamaggavibhāvanatthāya katā. Teneva hi te tehi vuccanti. Āthabbaṇavedo pana pacchā adhammikehi brāhmaṇehi pāṇavadhādiatthāya kato. Purimesu ca tīsu vedesu teheva dhammikasākhāyo apanetvā yāgavadhādidīpikā adhammikasākhā pakkhittāti veditabbā. Nighaṇḍūti rukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ pariyāyanāmānurūpaṃ satthaṃ. Tañhi loke ‘‘nighaṇḍū’’ti vuccati. Keṭubhanti kiṭati gameti kiriyādivibhāganti keṭubhaṃ, kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārasatthaṃ. Ettha ca kiriyākappavikappoti vacībhedādilakkhaṇā kiriyā kappīyati vikappīyati etenāti kiriyākappo, so pana vaṇṇapadabandhapadatthādivibhāgato bahuvikappoti ‘‘kiriyākappavikappo’’ti vuccati. Idañca mūlakiriyākappaganthaṃ sandhāya vuttaṃ. Saha nighaṇḍunā keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhā, tayo vedā, tesu sanighaṇḍukeṭubhesu. Ṭhānakaraṇādivibhāgato ca nibbacanavibhāgato ca akkharā pabhedīyanti etenāti akkharappabhedo, sikkhā ca nirutti ca. Saha akkharappabhedenāti sākkharappabhedā, tesu sākkharappabhedesu. Āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha āsa itiha āsā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyutto porāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tayo vedā, tesu itihāsapañcamesu.
यस्स चित्तन्तिआदि पञ्हद्वयं खीणासवानं चुतिचित्तस्स उप्पादक्खणं सन्धाय वुत्तं। तत्थ पठमपञ्हे उप्पज्जतीति उप्पादक्खणसमङ्गिताय उप्पज्जति। न निरुज्झतीति निरोधक्खणं अप्पत्तताय न निरुज्झति। तस्स चित्तन्ति तस्स पुग्गलस्स तं चित्तं किं निरुज्झिस्सति आयतिञ्च नुप्पज्जिस्सतीति पुच्छा, तस्सा च विभज्जब्याकरणीयताय एवमेत्थ विस्सज्जनं वेदितब्बं। अरहतो पच्छिमचित्तस्स उप्पादक्खणे तस्स चित्तं उप्पज्जति, न निरुज्झति, आयतिञ्च नुप्पज्जिस्सति, अवस्समेव निरोधक्खणं पत्वा निरुज्झिस्सति, ततो अप्पटिसन्धिकत्ता अञ्ञं नुप्पज्जिस्सति। ठपेत्वा पन पच्छिमचित्तसमङ्गिं खीणासवं इतरेसं उप्पादक्खणसमङ्गिचित्तं उप्पादक्खणसमङ्गिताय उप्पज्जति भङ्गं अप्पत्तताय न निरुज्झति, भङ्गं पन पत्वा निरुज्झिस्सतेव, अञ्ञं पन तस्मिं वा अञ्ञस्मिं वा अत्तभावे उप्पज्जिस्सति चेव निरुज्झिस्सति चाति। यस्स वा पनातिआदि दुतियपञ्हे पन निरुज्झिस्सति नुप्पज्जिस्सतीति यस्स चित्तं उप्पादक्खणसमङ्गिताय भङ्गक्खणं पत्वा निरुज्झिस्सति अप्पटिसन्धिकताय नुप्पज्जिस्सति, तस्स खीणासवस्स तं चित्तं किं उप्पज्जति न निरुज्झतीति पुच्छा, तस्सा एकंसब्याकरणीयताय ‘‘आमन्ता’’ति विस्सज्जनं वेदितब्बं। उद्धं वा अधो वा हरितुं असक्कोन्तोति उपरिमपदे वा हेट्ठिमपदं हेट्ठिमपदे वा उपरिमपदं अत्थतो समन्नाहरितुं घटेतुं पुब्बेनापरं योजेत्वा अत्थं परिच्छिन्दितुं असक्कोन्तोति अत्थो।
Yassa cittantiādi pañhadvayaṃ khīṇāsavānaṃ cuticittassa uppādakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha paṭhamapañhe uppajjatīti uppādakkhaṇasamaṅgitāya uppajjati. Na nirujjhatīti nirodhakkhaṇaṃ appattatāya na nirujjhati. Tassa cittanti tassa puggalassa taṃ cittaṃ kiṃ nirujjhissati āyatiñca nuppajjissatīti pucchā, tassā ca vibhajjabyākaraṇīyatāya evamettha vissajjanaṃ veditabbaṃ. Arahato pacchimacittassa uppādakkhaṇe tassa cittaṃ uppajjati, na nirujjhati, āyatiñca nuppajjissati, avassameva nirodhakkhaṇaṃ patvā nirujjhissati, tato appaṭisandhikattā aññaṃ nuppajjissati. Ṭhapetvā pana pacchimacittasamaṅgiṃ khīṇāsavaṃ itaresaṃ uppādakkhaṇasamaṅgicittaṃ uppādakkhaṇasamaṅgitāya uppajjati bhaṅgaṃ appattatāya na nirujjhati, bhaṅgaṃ pana patvā nirujjhissateva, aññaṃ pana tasmiṃ vā aññasmiṃ vā attabhāve uppajjissati ceva nirujjhissati cāti. Yassa vā panātiādi dutiyapañhe pana nirujjhissati nuppajjissatīti yassa cittaṃ uppādakkhaṇasamaṅgitāya bhaṅgakkhaṇaṃ patvā nirujjhissati appaṭisandhikatāya nuppajjissati, tassa khīṇāsavassa taṃ cittaṃ kiṃ uppajjati na nirujjhatīti pucchā, tassā ekaṃsabyākaraṇīyatāya ‘‘āmantā’’ti vissajjanaṃ veditabbaṃ. Uddhaṃ vā adho vā harituṃ asakkontoti uparimapade vā heṭṭhimapadaṃ heṭṭhimapade vā uparimapadaṃ atthato samannāharituṃ ghaṭetuṃ pubbenāparaṃ yojetvā atthaṃ paricchindituṃ asakkontoti attho.
सोतापन्नानं सीलेसु परिपूरकारिताय समादिन्नसीलतो नत्थि परिहानीति आह ‘‘अभब्बो दानि सासनतो निवत्तितु’’न्ति। वड्ढेत्वाति उपरिमग्गत्थाय कम्मट्ठानं वड्ढेत्वा। दन्ते पुनन्ति विसोधेन्ति एतेनाति दन्तपोनं वुच्चति दन्तकट्ठं। अभिनवानं आगन्तुकानं लज्जीसभावं खन्तिमेत्तादिगुणसमङ्गितञ्च कतिपाहं सुट्ठु वीमंसित्वाव हत्थकम्मादिसम्पटिच्छनं सङ्गहकरणञ्च युत्तन्ति सामणेरस्स चेव अञ्ञेसञ्च भिक्खूनं दिट्ठानुगतिं आपज्जन्तानं ञापनत्थं थेरो तस्स भब्बरूपतं अभिञ्ञाय ञत्वापि पुन सम्मज्जनादिं अकासि। ‘‘तस्स चित्तदमनत्थ’’न्तिपि वदन्ति। बुद्धवचनं पट्ठपेसीति बुद्धवचनं उग्गण्हापेतुं आरभि। सकलविनयाचारपटिपत्ति उपसम्पन्नानमेव विहिताति तप्परियापुणनमपि तेसञ्ञेव अनुरूपन्ति आह ‘‘ठपेत्वा विनयपिटक’’न्ति। तस्स चित्ते ठपितम्पि बुद्धवचनं सङ्गोपनत्थाय निय्यातितभावं दस्सेतुं ‘‘हत्थे पतिट्ठापेत्वा’’ति वुत्तं।
Sotāpannānaṃ sīlesu paripūrakāritāya samādinnasīlato natthi parihānīti āha ‘‘abhabbo dāni sāsanato nivattitu’’nti. Vaḍḍhetvāti uparimaggatthāya kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā. Dante punanti visodhenti etenāti dantaponaṃ vuccati dantakaṭṭhaṃ. Abhinavānaṃ āgantukānaṃ lajjīsabhāvaṃ khantimettādiguṇasamaṅgitañca katipāhaṃ suṭṭhu vīmaṃsitvāva hatthakammādisampaṭicchanaṃ saṅgahakaraṇañca yuttanti sāmaṇerassa ceva aññesañca bhikkhūnaṃ diṭṭhānugatiṃ āpajjantānaṃ ñāpanatthaṃ thero tassa bhabbarūpataṃ abhiññāya ñatvāpi puna sammajjanādiṃ akāsi. ‘‘Tassa cittadamanattha’’ntipi vadanti. Buddhavacanaṃ paṭṭhapesīti buddhavacanaṃ uggaṇhāpetuṃ ārabhi. Sakalavinayācārapaṭipatti upasampannānameva vihitāti tappariyāpuṇanamapi tesaññeva anurūpanti āha ‘‘ṭhapetvā vinayapiṭaka’’nti. Tassa citte ṭhapitampi buddhavacanaṃ saṅgopanatthāya niyyātitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘hatthe patiṭṭhāpetvā’’ti vuttaṃ.
एकरज्जाभिसेकन्ति सकलजम्बुदीपे एकाधिपच्चवसेन करियमानं अभिसेकं। राजिद्धियोति राजानुभावानुगतप्पभावा। यतोति यतो सोळसघटतो। देवता एव दिवसे दिवसे आहरन्तीति सम्बन्धो। देवसिकन्ति दिवसे दिवसे। अगदामलकन्ति अप्पकेनेव सरीरसोधनादिसमत्थं सब्बदोसहरं ओसधामलकं। छद्दन्तदहतोति छद्दन्तदहसमीपे ठितदेवविमानतो, कप्परुक्खतो वा, तत्थ तादिसा कप्परुक्खविसेसा सन्ति, ततो वा आहरन्तीति अत्थो। असुत्तमयिकन्ति सुत्तेहि अबद्धं दिब्बसुमनपुप्फेहेव कतं सुमनपुप्फपटं। उट्ठितस्स सालिनोति सयंजातसालिनो, समुदायापेक्खञ्चेत्थ एकवचनं, सालीनन्ति अत्थो। नव वाहसहस्सानीति एत्थ चतस्सो मुट्ठियो एको कुडुवो, चत्तारो कुडुवा एको पत्थो, चत्तारो पत्था एको आळ्हको, चत्तारो आळ्हका एकं दोणं, चत्तारि दोणानि एका मानिका , चतस्सो मानिका एका खारी, वीसति खारिका एको वाहो, तदेव ‘‘एकं सकट’’न्ति सुत्तनिपातट्ठकथादीसु (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.कोकालिकसुत्तवण्णना) वुत्तं। नित्थुसकणे करोन्तीति थुसकुण्डकरहिते करोन्ति। तेन निम्मितं बुद्धरूपं पस्सन्तोति सम्बन्धो। पुञ्ञप्पभावनिब्बत्तग्गहणं नागराजनिम्मितानं पुञ्ञप्पभावनिब्बत्तेहि सदिसताय कतं। विमलकेतुमालाति एत्थ केतुमाला नाम सीसतो निक्खमित्वा उपरिमुद्धनि पुञ्जो हुत्वा दिस्समानरस्मिरासीति वदन्ति।
Ekarajjābhisekanti sakalajambudīpe ekādhipaccavasena kariyamānaṃ abhisekaṃ. Rājiddhiyoti rājānubhāvānugatappabhāvā. Yatoti yato soḷasaghaṭato. Devatā eva divase divase āharantīti sambandho. Devasikanti divase divase. Agadāmalakanti appakeneva sarīrasodhanādisamatthaṃ sabbadosaharaṃ osadhāmalakaṃ. Chaddantadahatoti chaddantadahasamīpe ṭhitadevavimānato, kapparukkhato vā, tattha tādisā kapparukkhavisesā santi, tato vā āharantīti attho. Asuttamayikanti suttehi abaddhaṃ dibbasumanapuppheheva kataṃ sumanapupphapaṭaṃ. Uṭṭhitassa sālinoti sayaṃjātasālino, samudāyāpekkhañcettha ekavacanaṃ, sālīnanti attho. Nava vāhasahassānīti ettha catasso muṭṭhiyo eko kuḍuvo, cattāro kuḍuvā eko pattho, cattāro patthā eko āḷhako, cattāro āḷhakā ekaṃ doṇaṃ, cattāri doṇāni ekā mānikā , catasso mānikā ekā khārī, vīsati khārikā eko vāho, tadeva ‘‘ekaṃ sakaṭa’’nti suttanipātaṭṭhakathādīsu (su. ni. aṭṭha. 2.kokālikasuttavaṇṇanā) vuttaṃ. Nitthusakaṇe karontīti thusakuṇḍakarahite karonti. Tena nimmitaṃ buddharūpaṃ passantoti sambandho. Puññappabhāvanibbattaggahaṇaṃ nāgarājanimmitānaṃ puññappabhāvanibbattehi sadisatāya kataṃ. Vimalaketumālāti ettha ketumālā nāma sīsato nikkhamitvā uparimuddhani puñjo hutvā dissamānarasmirāsīti vadanti.
बाहिरकपासण्डन्ति बाहिरकप्पवेदितं समयवादं। परिग्गण्हीति वीमंसमानो परिग्गहेसि। भद्दपीठकेसूति वेत्तमयपीठेसु। सारोति गुणसारो। सीहपञ्जरेति महावातपानसमीपे। किलेसविप्फन्दरहितचित्तताय दन्तं। निच्चं पच्चुपट्ठितसतारक्खताय गुत्तं। खुरग्गेयेवाति केसोरोपनावसाने। अतिविय सोभतीति सम्बन्धो। वाणिजको अहोसीति मधुवाणिजको अहोसि।
Bāhirakapāsaṇḍanti bāhirakappaveditaṃ samayavādaṃ. Pariggaṇhīti vīmaṃsamāno pariggahesi. Bhaddapīṭhakesūti vettamayapīṭhesu. Sāroti guṇasāro. Sīhapañjareti mahāvātapānasamīpe. Kilesavipphandarahitacittatāya dantaṃ. Niccaṃ paccupaṭṭhitasatārakkhatāya guttaṃ. Khuraggeyevāti kesoropanāvasāne. Ativiya sobhatīti sambandho. Vāṇijako ahosīti madhuvāṇijako ahosi.
पुब्बे व सन्निवासेनाति पुब्बे वा पुब्बजातियं वा सहवासेनाति अत्थो। पच्चुप्पन्नहितेन वाति वत्तमानभवे हितचरणेन वा। एवं इमेहि द्वीहि कारणेहि तं सिनेहसङ्खातं पेमं जायते। किं वियाति? आह ‘‘उप्पलं व यथोदके’’ति। उप्पलं वाति रस्सकतो वा-सद्दो अवुत्तसम्पिण्डनत्थो। यथा-सद्दो उपमायं। इदं वुत्तं होति – यथा उप्पलञ्च सेसञ्च पदुमादि उदके जायमानं द्वे कारणानि निस्साय जायति उदकञ्चेव कललञ्च, एवं पेमम्पीति (जा॰ अट्ठ॰ २.२.१७४)।
Pubbe va sannivāsenāti pubbe vā pubbajātiyaṃ vā sahavāsenāti attho. Paccuppannahitena vāti vattamānabhave hitacaraṇena vā. Evaṃ imehi dvīhi kāraṇehi taṃ sinehasaṅkhātaṃ pemaṃ jāyate. Kiṃ viyāti? Āha ‘‘uppalaṃ va yathodake’’ti. Uppalaṃ vāti rassakato vā-saddo avuttasampiṇḍanattho. Yathā-saddo upamāyaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā uppalañca sesañca padumādi udake jāyamānaṃ dve kāraṇāni nissāya jāyati udakañceva kalalañca, evaṃ pemampīti (jā. aṭṭha. 2.2.174).
धुवभत्तानीति निच्चभत्तानि। वज्जावज्जन्ति खुद्दकं महन्तञ्च वज्जं। मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स भारमकासीति थेरस्स महानुभावतं, तदा सासनकिच्चस्स नायकभावेन सङ्घपरिणायकतञ्च रञ्ञो ञापेतुं सङ्घो तस्स भारमकासीति वेदितब्बं, न अञ्ञेसं अजाननताय। सासनस्स दायादोति सासनस्स अब्भन्तरो ञातको होमि न होमीति अत्थो। ये सासने पब्बजितुं पुत्तधीतरो परिच्चजन्ति, ते बुद्धसासने सालोहितञातका नाम होन्ति, सकलसासनधारणे समत्थानं अत्तनो ओरसपुत्तानं परिच्चत्तत्ता न पच्चयमत्तदायकाति इममत्थं सन्धाय थेरो ‘‘न खो, महाराज, एत्तावता सासनस्स दायादो होती’’ति आह। कथञ्चरहीति एत्थ चरहीति निपातो अक्खन्तिं दीपेति। तिस्सकुमारस्साति रञ्ञो एकमातुकस्स कनिट्ठस्स। सक्खसीति सक्खिस्ससि। सिक्खाय पतिट्ठापेसुन्ति पाणातिपाता वेरमणिआदीसु विकालभोजना वेरमणिपरियोसानासु छसु सिक्खासु पाणातिपाता वेरमणिं द्वे वस्सानि अवीतिक्कम्म समादानं समादियामीतिआदिना (पाचि॰ १०७९) समादानवसेन सिक्खासम्मुतिदानानन्तरं सिक्खाय पतिट्ठापेसुं। छ वस्सानि अभिसेकस्स अस्साति छवस्साभिसेको।
Dhuvabhattānīti niccabhattāni. Vajjāvajjanti khuddakaṃ mahantañca vajjaṃ. Moggaliputtatissattherassa bhāramakāsīti therassa mahānubhāvataṃ, tadā sāsanakiccassa nāyakabhāvena saṅghapariṇāyakatañca rañño ñāpetuṃ saṅgho tassa bhāramakāsīti veditabbaṃ, na aññesaṃ ajānanatāya. Sāsanassa dāyādoti sāsanassa abbhantaro ñātako homi na homīti attho. Ye sāsane pabbajituṃ puttadhītaro pariccajanti, te buddhasāsane sālohitañātakā nāma honti, sakalasāsanadhāraṇe samatthānaṃ attano orasaputtānaṃ pariccattattā na paccayamattadāyakāti imamatthaṃ sandhāya thero ‘‘na kho, mahārāja, ettāvatā sāsanassa dāyādo hotī’’ti āha. Kathañcarahīti ettha carahīti nipāto akkhantiṃ dīpeti. Tissakumārassāti rañño ekamātukassa kaniṭṭhassa. Sakkhasīti sakkhissasi. Sikkhāya patiṭṭhāpesunti pāṇātipātā veramaṇiādīsu vikālabhojanā veramaṇipariyosānāsu chasu sikkhāsu pāṇātipātā veramaṇiṃ dve vassāni avītikkamma samādānaṃ samādiyāmītiādinā (pāci. 1079) samādānavasena sikkhāsammutidānānantaraṃ sikkhāya patiṭṭhāpesuṃ. Cha vassāni abhisekassa assāti chavassābhiseko.
सब्बं थेरवादन्ति द्वे सङ्गीतियो आरुळ्हा पाळि। सा हि महासङ्घिकादिभिन्नलद्धिकाहि विवेचेतुं ‘‘थेरवादो’’ति वुत्ता। अयञ्हि विभज्जवादो महाकस्सपत्थेरादीहि असङ्करतो रक्खितो आनीतो चाति ‘‘थेरवादो’’ति वुच्चति, ‘‘सथेरवाद’’न्तिपि लिखन्ति। तत्थ ‘‘अट्ठकथासु आगतथेरवादसहितं साट्ठकथं तिपिटकसङ्गहितं बुद्धवचन’’न्ति आनेत्वा योजेतब्बं। तेजोधातुं समापज्जित्वाति तेजोकसिणारम्मणं झानं समापज्जित्वा।
Sabbaṃtheravādanti dve saṅgītiyo āruḷhā pāḷi. Sā hi mahāsaṅghikādibhinnaladdhikāhi vivecetuṃ ‘‘theravādo’’ti vuttā. Ayañhi vibhajjavādo mahākassapattherādīhi asaṅkarato rakkhito ānīto cāti ‘‘theravādo’’ti vuccati, ‘‘satheravāda’’ntipi likhanti. Tattha ‘‘aṭṭhakathāsu āgatatheravādasahitaṃ sāṭṭhakathaṃ tipiṭakasaṅgahitaṃ buddhavacana’’nti ānetvā yojetabbaṃ. Tejodhātuṃ samāpajjitvāti tejokasiṇārammaṇaṃ jhānaṃ samāpajjitvā.
सभायन्ति नगरमज्झे विनिच्छयसालायं। दिट्ठिगतानीति दिट्ठियोव। न खो पनेतं सक्का इमेसं मज्झे वसन्तेन वूपसमेतुन्ति तेसञ्हि मज्झे वसन्तो तेसुयेव अन्तोगधत्ता आदेय्यवचनो न होति, तस्मा एवं चिन्तेसि। अहोगङ्गपब्बतन्ति एवंनामकं पब्बतं। ‘‘अधोगङ्गापब्बत’’न्तिपि लिखन्ति, तं न सुन्दरं। पञ्चातपेन तप्पेन्तीति चतूसु ठानेसु अग्गिं जालेत्वा मज्झे ठत्वा सूरियमण्डलं उल्लोकेन्ता सूरियातपेन तप्पेन्ति। आदिच्चं अनुपरिवत्तन्तीति उदयकालतो पभुति सूरियं ओलोकयमाना याव अत्थङ्गमना सूरियाभिमुखाव परिवत्तन्ति। वोभिन्दिस्सामाति पग्गण्हिंसूति विनासेस्सामाति उस्साहमकंसु।
Sabhāyanti nagaramajjhe vinicchayasālāyaṃ. Diṭṭhigatānīti diṭṭhiyova. Na kho panetaṃ sakkā imesaṃ majjhe vasantena vūpasametunti tesañhi majjhe vasanto tesuyeva antogadhattā ādeyyavacano na hoti, tasmā evaṃ cintesi. Ahogaṅgapabbatanti evaṃnāmakaṃ pabbataṃ. ‘‘Adhogaṅgāpabbata’’ntipi likhanti, taṃ na sundaraṃ. Pañcātapena tappentīti catūsu ṭhānesu aggiṃ jāletvā majjhe ṭhatvā sūriyamaṇḍalaṃ ullokentā sūriyātapena tappenti. Ādiccaṃ anuparivattantīti udayakālato pabhuti sūriyaṃ olokayamānā yāva atthaṅgamanā sūriyābhimukhāva parivattanti. Vobhindissāmāti paggaṇhiṃsūti vināsessāmāti ussāhamakaṃsu.
विस्सट्ठोति मरणसङ्कारहितो, निब्भयोति अत्थो। मिगवं निक्खमित्वाति अरञ्ञे विचरित्वा मिगमारणकीळा मिगवं, तं उद्दिस्स निक्खमित्वा मिगवधत्थं निक्खमित्वाति अत्थो। अहिनागादितो विसेसनत्थं ‘‘हत्थिनागेना’’ति वुत्तं। तस्स पस्सन्तस्सेवाति अनादरे सामिवचनं, तस्मिं पस्सन्तेयेवाति अत्थो। आकासे उप्पतित्वाति एत्थ अयं विकुब्बनिद्धि न होतीति गिहिस्सापि इमं इद्धिं दस्सेसि अधिट्ठानिद्धिया अप्पटिक्खित्तत्ता। पकतिवण्णञ्हि विजहित्वा नागवण्णादिदस्सनं विकुब्बनिद्धि। छणवेसन्ति उस्सववेसं। पधानघरन्ति भावनानुयोगवसेन वीरियारम्भस्स अनुरूपं विवित्तसेनासनं। सोपीति रञ्ञो भागिनेय्यं सन्धाय वुत्तं।
Vissaṭṭhoti maraṇasaṅkārahito, nibbhayoti attho. Migavaṃ nikkhamitvāti araññe vicaritvā migamāraṇakīḷā migavaṃ, taṃ uddissa nikkhamitvā migavadhatthaṃ nikkhamitvāti attho. Ahināgādito visesanatthaṃ ‘‘hatthināgenā’’ti vuttaṃ. Tassa passantassevāti anādare sāmivacanaṃ, tasmiṃ passanteyevāti attho. Ākāse uppatitvāti ettha ayaṃ vikubbaniddhi na hotīti gihissāpi imaṃ iddhiṃ dassesi adhiṭṭhāniddhiyā appaṭikkhittattā. Pakativaṇṇañhi vijahitvā nāgavaṇṇādidassanaṃ vikubbaniddhi. Chaṇavesanti ussavavesaṃ. Padhānagharanti bhāvanānuyogavasena vīriyārambhassa anurūpaṃ vivittasenāsanaṃ. Sopīti rañño bhāgineyyaṃ sandhāya vuttaṃ.
कुसलाधिप्पायोति मनापज्झासयो। द्वेळ्हकजातोति संसयमापन्नो। एकेकं भिक्खुसहस्सपरिवारन्ति एत्थ ‘‘गण्हित्वा आगच्छथा’’ति आणाकारेन वुत्तेपि थेरा भिक्खू सासनहितत्ता गता। कप्पियसासनञ्हेतं, न गिहीनं गिहिकम्मपटिसंयुत्तं। थेरो नागच्छीति किञ्चापि ‘‘राजा पक्कोसती’’ति वुत्तेपि धम्मकम्मत्थाय आगन्तुं वट्टति, द्विक्खत्तुं पन पेसितेपि ‘‘अननुरूपा याचना’’ति नागतो, ‘‘महानुभावो थेरो यथानुसिट्ठं पटिपत्तिको पमाणभूतो’’ति रञ्ञो चेव उभयपक्खिकानञ्च अत्तनि बहुमानुप्पादनवसेन उद्धं कत्तब्बकम्मसिद्धिं आकङ्खन्तो असारुप्पवचनलेसेन नागच्छि। एकतो सङ्घटिता नावा नावासङ्घाटं। सासनपच्चत्थिकानं बहुभावतो आह ‘‘आरक्खं संविधाया’’ति। यन्ति यस्मा। अब्बाहिंसूति आकड्ढिंसु। बाहिरतोति उय्यानस्स बाहिरतो। पस्सन्तानं अतिदुक्करभावेन उपट्ठानं सन्धाय ‘‘पदेसपथवीकम्पनं दुक्कर’’न्ति आह। अधिट्ठाने पनेत्थ विसुं दुक्करता नाम नत्थि।
Kusalādhippāyoti manāpajjhāsayo. Dveḷhakajātoti saṃsayamāpanno. Ekekaṃ bhikkhusahassaparivāranti ettha ‘‘gaṇhitvā āgacchathā’’ti āṇākārena vuttepi therā bhikkhū sāsanahitattā gatā. Kappiyasāsanañhetaṃ, na gihīnaṃ gihikammapaṭisaṃyuttaṃ. Thero nāgacchīti kiñcāpi ‘‘rājā pakkosatī’’ti vuttepi dhammakammatthāya āgantuṃ vaṭṭati, dvikkhattuṃ pana pesitepi ‘‘ananurūpā yācanā’’ti nāgato, ‘‘mahānubhāvo thero yathānusiṭṭhaṃ paṭipattiko pamāṇabhūto’’ti rañño ceva ubhayapakkhikānañca attani bahumānuppādanavasena uddhaṃ kattabbakammasiddhiṃ ākaṅkhanto asāruppavacanalesena nāgacchi. Ekato saṅghaṭitā nāvā nāvāsaṅghāṭaṃ. Sāsanapaccatthikānaṃ bahubhāvato āha ‘‘ārakkhaṃ saṃvidhāyā’’ti. Yanti yasmā. Abbāhiṃsūti ākaḍḍhiṃsu. Bāhiratoti uyyānassa bāhirato. Passantānaṃ atidukkarabhāvena upaṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘padesapathavīkampanaṃ dukkara’’nti āha. Adhiṭṭhāne panettha visuṃ dukkaratā nāma natthi.
दीपकतित्तिरोति साकुणिकेहि समजातिकानं गहणत्थाय पोसेत्वा सिक्खेत्वा पासट्ठाने ठपनकतित्तिरो। न पटिच्च कम्मं फुसतीति गाथाय यदि तव पापकिरियाय मनो नप्पदुस्सति, लुद्देन तं निस्साय कतम्पि पापकम्मं तं न फुसति। पापकिरियाय हि अप्पोस्सुक्कस्स निरालयस्स भद्रस्स सतो तव तं पापं न उपलिम्पति, तव चित्तं न अल्लीयतीति अत्थो।
Dīpakatittiroti sākuṇikehi samajātikānaṃ gahaṇatthāya posetvā sikkhetvā pāsaṭṭhāne ṭhapanakatittiro. Na paṭicca kammaṃ phusatīti gāthāya yadi tava pāpakiriyāya mano nappadussati, luddena taṃ nissāya katampi pāpakammaṃ taṃ na phusati. Pāpakiriyāya hi appossukkassa nirālayassa bhadrassa sato tava taṃ pāpaṃ na upalimpati, tava cittaṃ na allīyatīti attho.
किं वदति सीलेनाति किंवादी। अथ वा को कतमो वादो किंवादो, सो एतस्स अत्थीति किंवादी। अत्तानञ्च लोकञ्च सस्सतोति वादो एतेसन्ति सस्सतवादिनो। सत्तेसु सङ्खारेसु वा एकच्चं सस्सतन्ति पवत्तो वादो एकच्चसस्सतो, तस्मिं नियुत्ता एकच्चसस्सतिका। ‘‘अन्तो, अनन्तो, अन्तानन्तो, नेवन्तो नानन्तो’’ति एवं अन्तानन्तं आरब्भ पवत्ता चत्तारो वादा अन्तानन्ता, तेसु नियुत्ता अन्तानन्तिका। न मरति न उपच्छिज्जतीति अमरा, एवन्तिपि मे नो, तथातिपि मे नोतिआदिना (दी॰ नि॰ १.६२) पवत्ता दिट्ठि चेव वाचा च, तस्सा विक्खेपो एतेसन्ति अमराविक्खेपिका। अथ वा अमरा नाम मच्छजाति दुग्गहा होति, तस्सा अमराय विय विक्खेपो एतेसन्ति अमराविक्खेपिका। अधिच्च यदिच्छकं यं किञ्चि कारणं अनपेक्खित्वा समुप्पन्नो अत्ता च लोको चाति वादे नियुत्ता अधिच्चसमुप्पन्निका। सञ्ञी अत्ताति वादो येसन्ते सञ्ञीवादा। एवं असञ्ञीवादा नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादाति एत्थापि। ‘‘कायस्स भेदा सत्तो उच्छिज्जती’’ति (दी॰ नि॰ १.८५-८६) एवं उच्छेदं वदन्तीति उच्छेदवादा। दिट्ठधम्मोति पच्चक्खो यथासकं अत्तभावो, तस्मिंयेव यथाकामं पञ्चकामगुणपरिभोगेन निब्बानं दुक्खूपसमं वदन्तीति दिट्ठधम्मनिब्बानवादा। विभजित्वा वादो एतस्साति विभज्जवादी, भगवा। सब्बं एकरूपेन अवत्वा यथाधम्मं विभजित्वा निज्जटं निगुम्बं कत्वा यथा दिट्ठिसन्देहादयो विगच्छन्ति, सम्मुतिपरमत्था च धम्मा असङ्करा पटिभन्ति, एवं एकन्तविभजनसीलोति वुत्तं होति। परप्पवादं मद्दमानोति तस्मिं काले उप्पन्नं, आयतिं उप्पज्जनकञ्च सब्बं परवादं कथावत्थुमातिकाविवरणमुखेन निम्मद्दनं करोन्तोति अत्थो।
Kiṃ vadati sīlenāti kiṃvādī. Atha vā ko katamo vādo kiṃvādo, so etassa atthīti kiṃvādī. Attānañca lokañca sassatoti vādo etesanti sassatavādino. Sattesu saṅkhāresu vā ekaccaṃ sassatanti pavatto vādo ekaccasassato, tasmiṃ niyuttā ekaccasassatikā. ‘‘Anto, ananto, antānanto, nevanto nānanto’’ti evaṃ antānantaṃ ārabbha pavattā cattāro vādā antānantā, tesu niyuttā antānantikā. Na marati na upacchijjatīti amarā, evantipi me no, tathātipi me notiādinā (dī. ni. 1.62) pavattā diṭṭhi ceva vācā ca, tassā vikkhepo etesanti amarāvikkhepikā. Atha vā amarā nāma macchajāti duggahā hoti, tassā amarāya viya vikkhepo etesanti amarāvikkhepikā. Adhicca yadicchakaṃ yaṃ kiñci kāraṇaṃ anapekkhitvā samuppanno attā ca loko cāti vāde niyuttā adhiccasamuppannikā. Saññī attāti vādo yesante saññīvādā. Evaṃ asaññīvādā nevasaññīnāsaññīvādāti etthāpi. ‘‘Kāyassa bhedā satto ucchijjatī’’ti (dī. ni. 1.85-86) evaṃ ucchedaṃ vadantīti ucchedavādā. Diṭṭhadhammoti paccakkho yathāsakaṃ attabhāvo, tasmiṃyeva yathākāmaṃ pañcakāmaguṇaparibhogena nibbānaṃ dukkhūpasamaṃ vadantīti diṭṭhadhammanibbānavādā. Vibhajitvā vādo etassāti vibhajjavādī, bhagavā. Sabbaṃ ekarūpena avatvā yathādhammaṃ vibhajitvā nijjaṭaṃ nigumbaṃ katvā yathā diṭṭhisandehādayo vigacchanti, sammutiparamatthā ca dhammā asaṅkarā paṭibhanti, evaṃ ekantavibhajanasīloti vuttaṃ hoti. Parappavādaṃ maddamānoti tasmiṃ kāle uppannaṃ, āyatiṃ uppajjanakañca sabbaṃ paravādaṃ kathāvatthumātikāvivaraṇamukhena nimmaddanaṃ karontoti attho.
ततियसङ्गीतिकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
