| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / විමතිවිනොදනී-ටීකා • Vimativinodanī-ṭīkā |
තතියසඞ්‌ගීතිකථාවණ්‌ණනා
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanā
සත්‌ත වස්‌සානීති අච්‌චන්‌තසංයොගෙ උපයොගවචනං. අතිච්‌ඡථාති අතික්‌කමිත්‌වා ඉච්‌ඡථ, ඉතො අඤ්‌ඤත්‌ථ ගන්‌ත්‌වා භික්‌ඛං පරියෙසථාති අත්‌ථො. භත්‌තවිස්‌සග්‌ගකරණත්‌ථායාති භත්‌තස්‌ස අජ්‌ඣොහරණකිච්‌චත්‌ථාය, භුඤ්‌ජනත්‌ථායාති අත්‌ථො. ‘‘සොළසවස්‌සො’’ති උද්‌දෙසො කථනං අස්‌ස අත්‌ථීති සොළසවස්‌සුද්‌දෙසිකො, ‘‘සොළසවස්‌සිකො’’ති අත්‌ථො.
Sattavassānīti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Aticchathāti atikkamitvā icchatha, ito aññattha gantvā bhikkhaṃ pariyesathāti attho. Bhattavissaggakaraṇatthāyāti bhattassa ajjhoharaṇakiccatthāya, bhuñjanatthāyāti attho. ‘‘Soḷasavasso’’ti uddeso kathanaṃ assa atthīti soḷasavassuddesiko, ‘‘soḷasavassiko’’ti attho.
තීසු වෙදෙසූතිආදීසු ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදසඞ්‌ඛාතෙසු තීසු වෙදෙසු. තයො එව කිර වෙදා අට්‌ඨකාදීහි ධම්‌මිකෙහි ඉසීහි ලොකස්‌ස සග්‌ගමග්‌ගවිභාවනත්‌ථාය කතා. තෙනෙව හි තෙ තෙහි වුච්‌චන්‌ති. ආථබ්‌බණවෙදො පන පච්‌ඡා අධම්‌මිකෙහි බ්‍රාහ්‌මණෙහි පාණවධාදිඅත්‌ථාය කතො. පුරිමෙසු ච තීසු වෙදෙසු තෙහෙව ධම්‌මිකසාඛායො අපනෙත්‌වා යාගවධාදිදීපිකා අධම්‌මිකසාඛා පක්‌ඛිත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. නිඝණ්‌ඩූති රුක්‌ඛාදීනං වෙවචනප්‌පකාසකං පරියායනාමානුරූපං සත්‌ථං. තඤ්‌හි ලොකෙ ‘‘නිඝණ්‌ඩූ’’ති වුච්‌චති. කෙටුභන්‌ති කිටති ගමෙති කිරියාදිවිභාගන්‌ති කෙටුභං, කිරියාකප්‌පවිකප්‌පො කවීනං උපකාරසත්‌ථං. එත්‌ථ ච කිරියාකප්‌පවිකප්‌පොති වචීභෙදාදිලක්‌ඛණා කිරියා කප්‌පීයති විකප්‌පීයති එතෙනාති කිරියාකප්‌පො, සො පන වණ්‌ණපදබන්‌ධපදත්‌ථාදිවිභාගතො බහුවිකප්‌පොති ‘‘කිරියාකප්‌පවිකප්‌පො’’ති වුච්‌චති. ඉදඤ්‌ච මූලකිරියාකප්‌පගන්‌ථං සන්‌ධාය වුත්‌තං. සහ නිඝණ්‌ඩුනා කෙටුභෙන ච සනිඝණ්‌ඩුකෙටුභා, තයො වෙදා, තෙසු සනිඝණ්‌ඩුකෙටුභෙසු. ඨානකරණාදිවිභාගතො ච නිබ්‌බචනවිභාගතො ච අක්‌ඛරා පභෙදීයන්‌ති එතෙනාති අක්‌ඛරප්‌පභෙදො, සික්‌ඛා ච නිරුත්‌ති ච. සහ අක්‌ඛරප්‌පභෙදෙනාති සාක්‌ඛරප්‌පභෙදා, තෙසු සාක්‌ඛරප්‌පභෙදෙසු. ආථබ්‌බණවෙදං චතුත්‌ථං කත්‌වා ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්‌තො පොරාණකථාසඞ්‌ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්‌චමො එතෙසන්‌ති ඉතිහාසපඤ්‌චමා, තයො වෙදා, තෙසු ඉතිහාසපඤ්‌චමෙසු.
Tīsu vedesūtiādīsu iruvedayajuvedasāmavedasaṅkhātesu tīsu vedesu. Tayo eva kira vedā aṭṭhakādīhi dhammikehi isīhi lokassa saggamaggavibhāvanatthāya katā. Teneva hi te tehi vuccanti. Āthabbaṇavedo pana pacchā adhammikehi brāhmaṇehi pāṇavadhādiatthāya kato. Purimesu ca tīsu vedesu teheva dhammikasākhāyo apanetvā yāgavadhādidīpikā adhammikasākhā pakkhittāti veditabbā. Nighaṇḍūti rukkhādīnaṃ vevacanappakāsakaṃ pariyāyanāmānurūpaṃ satthaṃ. Tañhi loke ‘‘nighaṇḍū’’ti vuccati. Keṭubhanti kiṭati gameti kiriyādivibhāganti keṭubhaṃ, kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārasatthaṃ. Ettha ca kiriyākappavikappoti vacībhedādilakkhaṇā kiriyā kappīyati vikappīyati etenāti kiriyākappo, so pana vaṇṇapadabandhapadatthādivibhāgato bahuvikappoti ‘‘kiriyākappavikappo’’ti vuccati. Idañca mūlakiriyākappaganthaṃ sandhāya vuttaṃ. Saha nighaṇḍunā keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhā, tayo vedā, tesu sanighaṇḍukeṭubhesu. Ṭhānakaraṇādivibhāgato ca nibbacanavibhāgato ca akkharā pabhedīyanti etenāti akkharappabhedo, sikkhā ca nirutti ca. Saha akkharappabhedenāti sākkharappabhedā, tesu sākkharappabhedesu. Āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā ‘‘itiha āsa itiha āsā’’ti īdisavacanapaṭisaṃyutto porāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tayo vedā, tesu itihāsapañcamesu.
යස්‌ස චිත්‌තන්‌තිආදි පඤ්‌හද්‌වයං ඛීණාසවානං චුතිචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණං සන්‌ධාය වුත්‌තං. තත්‌ථ පඨමපඤ්‌හෙ උප්‌පජ්‌ජතීති උප්‌පාදක්‌ඛණසමඞ්‌ගිතාය උප්‌පජ්‌ජති. න නිරුජ්‌ඣතීති නිරොධක්‌ඛණං අප්‌පත්‌තතාය න නිරුජ්‌ඣති. තස්‌ස චිත්‌තන්‌ති තස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස තං චිත්‌තං කිං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති ආයතිඤ්‌ච නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති පුච්‌ඡා, තස්‌සා ච විභජ්‌ජබ්‍යාකරණීයතාය එවමෙත්‌ථ විස්‌සජ්‌ජනං වෙදිතබ්‌බං. අරහතො පච්‌ඡිමචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති, න නිරුජ්‌ඣති, ආයතිඤ්‌ච නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, අවස්‌සමෙව නිරොධක්‌ඛණං පත්‌වා නිරුජ්‌ඣිස්‌සති, තතො අප්‌පටිසන්‌ධිකත්‌තා අඤ්‌ඤං නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සති. ඨපෙත්‌වා පන පච්‌ඡිමචිත්‌තසමඞ්‌ගිං ඛීණාසවං ඉතරෙසං උප්‌පාදක්‌ඛණසමඞ්‌ගිචිත්‌තං උප්‌පාදක්‌ඛණසමඞ්‌ගිතාය උප්‌පජ්‌ජති භඞ්‌ගං අප්‌පත්‌තතාය න නිරුජ්‌ඣති, භඞ්‌ගං පන පත්‌වා නිරුජ්‌ඣිස්‌සතෙව, අඤ්‌ඤං පන තස්‌මිං වා අඤ්‌ඤස්‌මිං වා අත්‌තභාවෙ උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති චෙව නිරුජ්‌ඣිස්‌සති චාති. යස්‌ස වා පනාතිආදි දුතියපඤ්‌හෙ පන නිරුජ්‌ඣිස්‌සති නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති යස්‌ස චිත්‌තං උප්‌පාදක්‌ඛණසමඞ්‌ගිතාය භඞ්‌ගක්‌ඛණං පත්‌වා නිරුජ්‌ඣිස්‌සති අප්‌පටිසන්‌ධිකතාය නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, තස්‌ස ඛීණාසවස්‌ස තං චිත්‌තං කිං උප්‌පජ්‌ජති න නිරුජ්‌ඣතීති පුච්‌ඡා, තස්‌සා එකංසබ්‍යාකරණීයතාය ‘‘ආමන්‌තා’’ති විස්‌සජ්‌ජනං වෙදිතබ්‌බං. උද්‌ධං වා අධො වා හරිතුං අසක්‌කොන්‌තොති උපරිමපදෙ වා හෙට්‌ඨිමපදං හෙට්‌ඨිමපදෙ වා උපරිමපදං අත්‌ථතො සමන්‌නාහරිතුං ඝටෙතුං පුබ්‌බෙනාපරං යොජෙත්‌වා අත්‌ථං පරිච්‌ඡින්‌දිතුං අසක්‌කොන්‌තොති අත්‌ථො.
Yassa cittantiādi pañhadvayaṃ khīṇāsavānaṃ cuticittassa uppādakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha paṭhamapañhe uppajjatīti uppādakkhaṇasamaṅgitāya uppajjati. Na nirujjhatīti nirodhakkhaṇaṃ appattatāya na nirujjhati. Tassa cittanti tassa puggalassa taṃ cittaṃ kiṃ nirujjhissati āyatiñca nuppajjissatīti pucchā, tassā ca vibhajjabyākaraṇīyatāya evamettha vissajjanaṃ veditabbaṃ. Arahato pacchimacittassa uppādakkhaṇe tassa cittaṃ uppajjati, na nirujjhati, āyatiñca nuppajjissati, avassameva nirodhakkhaṇaṃ patvā nirujjhissati, tato appaṭisandhikattā aññaṃ nuppajjissati. Ṭhapetvā pana pacchimacittasamaṅgiṃ khīṇāsavaṃ itaresaṃ uppādakkhaṇasamaṅgicittaṃ uppādakkhaṇasamaṅgitāya uppajjati bhaṅgaṃ appattatāya na nirujjhati, bhaṅgaṃ pana patvā nirujjhissateva, aññaṃ pana tasmiṃ vā aññasmiṃ vā attabhāve uppajjissati ceva nirujjhissati cāti. Yassa vā panātiādi dutiyapañhe pana nirujjhissati nuppajjissatīti yassa cittaṃ uppādakkhaṇasamaṅgitāya bhaṅgakkhaṇaṃ patvā nirujjhissati appaṭisandhikatāya nuppajjissati, tassa khīṇāsavassa taṃ cittaṃ kiṃ uppajjati na nirujjhatīti pucchā, tassā ekaṃsabyākaraṇīyatāya ‘‘āmantā’’ti vissajjanaṃ veditabbaṃ. Uddhaṃ vā adho vā harituṃ asakkontoti uparimapade vā heṭṭhimapadaṃ heṭṭhimapade vā uparimapadaṃ atthato samannāharituṃ ghaṭetuṃ pubbenāparaṃ yojetvā atthaṃ paricchindituṃ asakkontoti attho.
සොතාපන්‌නානං සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය සමාදින්‌නසීලතො නත්‌ථි පරිහානීති ආහ ‘‘අභබ්‌බො දානි සාසනතො නිවත්‌තිතු’’න්‌ති. වඩ්‌ඪෙත්‌වාති උපරිමග්‌ගත්‌ථාය කම්‌මට්‌ඨානං වඩ්‌ඪෙත්‌වා. දන්‌තෙ පුනන්‌ති විසොධෙන්‌ති එතෙනාති දන්‌තපොනං වුච්‌චති දන්‌තකට්‌ඨං. අභිනවානං ආගන්‌තුකානං ලජ්‌ජීසභාවං ඛන්‌තිමෙත්‌තාදිගුණසමඞ්‌ගිතඤ්‌ච කතිපාහං සුට්‌ඨු වීමංසිත්‌වාව හත්‌ථකම්‌මාදිසම්‌පටිච්‌ඡනං සඞ්‌ගහකරණඤ්‌ච යුත්‌තන්‌ති සාමණෙරස්‌ස චෙව අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච භික්‌ඛූනං දිට්‌ඨානුගතිං ආපජ්‌ජන්‌තානං ඤාපනත්‌ථං ථෙරො තස්‌ස භබ්‌බරූපතං අභිඤ්‌ඤාය ඤත්‌වාපි පුන සම්‌මජ්‌ජනාදිං අකාසි. ‘‘තස්‌ස චිත්‌තදමනත්‌ථ’’න්‌තිපි වදන්‌ති. බුද්‌ධවචනං පට්‌ඨපෙසීති බුද්‌ධවචනං උග්‌ගණ්‌හාපෙතුං ආරභි. සකලවිනයාචාරපටිපත්‌ති උපසම්‌පන්‌නානමෙව විහිතාති තප්‌පරියාපුණනමපි තෙසඤ්‌ඤෙව අනුරූපන්‌ති ආහ ‘‘ඨපෙත්‌වා විනයපිටක’’න්‌ති. තස්‌ස චිත්‌තෙ ඨපිතම්‌පි බුද්‌ධවචනං සඞ්‌ගොපනත්‌ථාය නිය්‍යාතිතභාවං දස්‌සෙතුං ‘‘හත්‌ථෙ පතිට්‌ඨාපෙත්‌වා’’ති වුත්‌තං.
Sotāpannānaṃ sīlesu paripūrakāritāya samādinnasīlato natthi parihānīti āha ‘‘abhabbo dāni sāsanato nivattitu’’nti. Vaḍḍhetvāti uparimaggatthāya kammaṭṭhānaṃ vaḍḍhetvā. Dante punanti visodhenti etenāti dantaponaṃ vuccati dantakaṭṭhaṃ. Abhinavānaṃ āgantukānaṃ lajjīsabhāvaṃ khantimettādiguṇasamaṅgitañca katipāhaṃ suṭṭhu vīmaṃsitvāva hatthakammādisampaṭicchanaṃ saṅgahakaraṇañca yuttanti sāmaṇerassa ceva aññesañca bhikkhūnaṃ diṭṭhānugatiṃ āpajjantānaṃ ñāpanatthaṃ thero tassa bhabbarūpataṃ abhiññāya ñatvāpi puna sammajjanādiṃ akāsi. ‘‘Tassa cittadamanattha’’ntipi vadanti. Buddhavacanaṃ paṭṭhapesīti buddhavacanaṃ uggaṇhāpetuṃ ārabhi. Sakalavinayācārapaṭipatti upasampannānameva vihitāti tappariyāpuṇanamapi tesaññeva anurūpanti āha ‘‘ṭhapetvā vinayapiṭaka’’nti. Tassa citte ṭhapitampi buddhavacanaṃ saṅgopanatthāya niyyātitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘hatthe patiṭṭhāpetvā’’ti vuttaṃ.
එකරජ්‌ජාභිසෙකන්‌ති සකලජම්‌බුදීපෙ එකාධිපච්‌චවසෙන කරියමානං අභිසෙකං. රාජිද්‌ධියොති රාජානුභාවානුගතප්‌පභාවා. යතොති යතො සොළසඝටතො. දෙවතා එව දිවසෙ දිවසෙ ආහරන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො. දෙවසිකන්‌ති දිවසෙ දිවසෙ. අගදාමලකන්‌ති අප්‌පකෙනෙව සරීරසොධනාදිසමත්‌ථං සබ්‌බදොසහරං ඔසධාමලකං. ඡද්‌දන්‌තදහතොති ඡද්‌දන්‌තදහසමීපෙ ඨිතදෙවවිමානතො, කප්‌පරුක්‌ඛතො වා, තත්‌ථ තාදිසා කප්‌පරුක්‌ඛවිසෙසා සන්‌ති, තතො වා ආහරන්‌තීති අත්‌ථො. අසුත්‌තමයිකන්‌ති සුත්‌තෙහි අබද්‌ධං දිබ්‌බසුමනපුප්‌ඵෙහෙව කතං සුමනපුප්‌ඵපටං. උට්‌ඨිතස්‌ස සාලිනොති සයංජාතසාලිනො, සමුදායාපෙක්‌ඛඤ්‌චෙත්‌ථ එකවචනං, සාලීනන්‌ති අත්‌ථො. නව වාහසහස්‌සානීති එත්‌ථ චතස්‌සො මුට්‌ඨියො එකො කුඩුවො, චත්‌තාරො කුඩුවා එකො පත්‌ථො, චත්‌තාරො පත්‌ථා එකො ආළ්‌හකො, චත්‌තාරො ආළ්‌හකා එකං දොණං, චත්‌තාරි දොණානි එකා මානිකා , චතස්‌සො මානිකා එකා ඛාරී, වීසති ඛාරිකා එකො වාහො, තදෙව ‘‘එකං සකට’’න්‌ති සුත්‌තනිපාතට්‌ඨකථාදීසු (සු. නි. අට්‌ඨ. 2.කොකාලිකසුත්‌තවණ්‌ණනා) වුත්‌තං. නිත්‌ථුසකණෙ කරොන්‌තීති ථුසකුණ්‌ඩකරහිතෙ කරොන්‌ති. තෙන නිම්‌මිතං බුද්‌ධරූපං පස්‌සන්‌තොති සම්‌බන්‌ධො. පුඤ්‌ඤප්‌පභාවනිබ්‌බත්‌තග්‌ගහණං නාගරාජනිම්‌මිතානං පුඤ්‌ඤප්‌පභාවනිබ්‌බත්‌තෙහි සදිසතාය කතං. විමලකෙතුමාලාති එත්‌ථ කෙතුමාලා නාම සීසතො නික්‌ඛමිත්‌වා උපරිමුද්‌ධනි පුඤ්‌ජො හුත්‌වා දිස්‌සමානරස්‌මිරාසීති වදන්‌ති.
Ekarajjābhisekanti sakalajambudīpe ekādhipaccavasena kariyamānaṃ abhisekaṃ. Rājiddhiyoti rājānubhāvānugatappabhāvā. Yatoti yato soḷasaghaṭato. Devatā eva divase divase āharantīti sambandho. Devasikanti divase divase. Agadāmalakanti appakeneva sarīrasodhanādisamatthaṃ sabbadosaharaṃ osadhāmalakaṃ. Chaddantadahatoti chaddantadahasamīpe ṭhitadevavimānato, kapparukkhato vā, tattha tādisā kapparukkhavisesā santi, tato vā āharantīti attho. Asuttamayikanti suttehi abaddhaṃ dibbasumanapuppheheva kataṃ sumanapupphapaṭaṃ. Uṭṭhitassa sālinoti sayaṃjātasālino, samudāyāpekkhañcettha ekavacanaṃ, sālīnanti attho. Nava vāhasahassānīti ettha catasso muṭṭhiyo eko kuḍuvo, cattāro kuḍuvā eko pattho, cattāro patthā eko āḷhako, cattāro āḷhakā ekaṃ doṇaṃ, cattāri doṇāni ekā mānikā , catasso mānikā ekā khārī, vīsati khārikā eko vāho, tadeva ‘‘ekaṃ sakaṭa’’nti suttanipātaṭṭhakathādīsu (su. ni. aṭṭha. 2.kokālikasuttavaṇṇanā) vuttaṃ. Nitthusakaṇe karontīti thusakuṇḍakarahite karonti. Tena nimmitaṃ buddharūpaṃ passantoti sambandho. Puññappabhāvanibbattaggahaṇaṃ nāgarājanimmitānaṃ puññappabhāvanibbattehi sadisatāya kataṃ. Vimalaketumālāti ettha ketumālā nāma sīsato nikkhamitvā uparimuddhani puñjo hutvā dissamānarasmirāsīti vadanti.
බාහිරකපාසණ්‌ඩන්‌ති බාහිරකප්‌පවෙදිතං සමයවාදං. පරිග්‌ගණ්‌හීති වීමංසමානො පරිග්‌ගහෙසි. භද්‌දපීඨකෙසූති වෙත්‌තමයපීඨෙසු. සාරොති ගුණසාරො. සීහපඤ්‌ජරෙති මහාවාතපානසමීපෙ. කිලෙසවිප්‌ඵන්‌දරහිතචිත්‌තතාය දන්‌තං. නිච්‌චං පච්‌චුපට්‌ඨිතසතාරක්‌ඛතාය ගුත්‌තං. ඛුරග්‌ගෙයෙවාති කෙසොරොපනාවසානෙ. අතිවිය සොභතීති සම්‌බන්‌ධො. වාණිජකො අහොසීති මධුවාණිජකො අහොසි.
Bāhirakapāsaṇḍanti bāhirakappaveditaṃ samayavādaṃ. Pariggaṇhīti vīmaṃsamāno pariggahesi. Bhaddapīṭhakesūti vettamayapīṭhesu. Sāroti guṇasāro. Sīhapañjareti mahāvātapānasamīpe. Kilesavipphandarahitacittatāya dantaṃ. Niccaṃ paccupaṭṭhitasatārakkhatāya guttaṃ. Khuraggeyevāti kesoropanāvasāne. Ativiya sobhatīti sambandho. Vāṇijako ahosīti madhuvāṇijako ahosi.
පුබ්‌බෙ ව සන්‌නිවාසෙනාති පුබ්‌බෙ වා පුබ්‌බජාතියං වා සහවාසෙනාති අත්‌ථො. පච්‌චුප්‌පන්‌නහිතෙන වාති වත්‌තමානභවෙ හිතචරණෙන වා. එවං ඉමෙහි ද්‌වීහි කාරණෙහි තං සිනෙහසඞ්‌ඛාතං පෙමං ජායතෙ. කිං වියාති? ආහ ‘‘උප්‌පලං ව යථොදකෙ’’ති. උප්‌පලං වාති රස්‌සකතො වා-සද්‌දො අවුත්‌තසම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො. යථා-සද්‌දො උපමායං. ඉදං වුත්‌තං හොති – යථා උප්‌පලඤ්‌ච සෙසඤ්‌ච පදුමාදි උදකෙ ජායමානං ද්‌වෙ කාරණානි නිස්‌සාය ජායති උදකඤ්‌චෙව කලලඤ්‌ච, එවං පෙමම්‌පීති (ජා. අට්‌ඨ. 2.2.174).
Pubbe va sannivāsenāti pubbe vā pubbajātiyaṃ vā sahavāsenāti attho. Paccuppannahitena vāti vattamānabhave hitacaraṇena vā. Evaṃ imehi dvīhi kāraṇehi taṃ sinehasaṅkhātaṃ pemaṃ jāyate. Kiṃ viyāti? Āha ‘‘uppalaṃ va yathodake’’ti. Uppalaṃ vāti rassakato vā-saddo avuttasampiṇḍanattho. Yathā-saddo upamāyaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā uppalañca sesañca padumādi udake jāyamānaṃ dve kāraṇāni nissāya jāyati udakañceva kalalañca, evaṃ pemampīti (jā. aṭṭha. 2.2.174).
ධුවභත්‌තානීති නිච්‌චභත්‌තානි. වජ්‌ජාවජ්‌ජන්‌ති ඛුද්‌දකං මහන්‌තඤ්‌ච වජ්‌ජං. මොග්‌ගලිපුත්‌තතිස්‌සත්‌ථෙරස්‌ස භාරමකාසීති ථෙරස්‌ස මහානුභාවතං, තදා සාසනකිච්‌චස්‌ස නායකභාවෙන සඞ්‌ඝපරිණායකතඤ්‌ච රඤ්‌ඤො ඤාපෙතුං සඞ්‌ඝො තස්‌ස භාරමකාසීති වෙදිතබ්‌බං, න අඤ්‌ඤෙසං අජානනතාය. සාසනස්‌ස දායාදොති සාසනස්‌ස අබ්‌භන්‌තරො ඤාතකො හොමි න හොමීති අත්‌ථො. යෙ සාසනෙ පබ්‌බජිතුං පුත්‌තධීතරො පරිච්‌චජන්‌ති, තෙ බුද්‌ධසාසනෙ සාලොහිතඤාතකා නාම හොන්‌ති, සකලසාසනධාරණෙ සමත්‌ථානං අත්‌තනො ඔරසපුත්‌තානං පරිච්‌චත්‌තත්‌තා න පච්‌චයමත්‌තදායකාති ඉමමත්‌ථං සන්‌ධාය ථෙරො ‘‘න ඛො, මහාරාජ, එත්‌තාවතා සාසනස්‌ස දායාදො හොතී’’ති ආහ. කථඤ්‌චරහීති එත්‌ථ චරහීති නිපාතො අක්‌ඛන්‌තිං දීපෙති. තිස්‌සකුමාරස්‌සාති රඤ්‌ඤො එකමාතුකස්‌ස කනිට්‌ඨස්‌ස. සක්‌ඛසීති සක්‌ඛිස්‌සසි. සික්‌ඛාය පතිට්‌ඨාපෙසුන්‌ති පාණාතිපාතා වෙරමණිආදීසු විකාලභොජනා වෙරමණිපරියොසානාසු ඡසු සික්‌ඛාසු පාණාතිපාතා වෙරමණිං ද්‌වෙ වස්‌සානි අවීතික්‌කම්‌ම සමාදානං සමාදියාමීතිආදිනා (පාචි. 1079) සමාදානවසෙන සික්‌ඛාසම්‌මුතිදානානන්‌තරං සික්‌ඛාය පතිට්‌ඨාපෙසුං. ඡ වස්‌සානි අභිසෙකස්‌ස අස්‌සාති ඡවස්‌සාභිසෙකො.
Dhuvabhattānīti niccabhattāni. Vajjāvajjanti khuddakaṃ mahantañca vajjaṃ. Moggaliputtatissattherassa bhāramakāsīti therassa mahānubhāvataṃ, tadā sāsanakiccassa nāyakabhāvena saṅghapariṇāyakatañca rañño ñāpetuṃ saṅgho tassa bhāramakāsīti veditabbaṃ, na aññesaṃ ajānanatāya. Sāsanassa dāyādoti sāsanassa abbhantaro ñātako homi na homīti attho. Ye sāsane pabbajituṃ puttadhītaro pariccajanti, te buddhasāsane sālohitañātakā nāma honti, sakalasāsanadhāraṇe samatthānaṃ attano orasaputtānaṃ pariccattattā na paccayamattadāyakāti imamatthaṃ sandhāya thero ‘‘na kho, mahārāja, ettāvatā sāsanassa dāyādo hotī’’ti āha. Kathañcarahīti ettha carahīti nipāto akkhantiṃ dīpeti. Tissakumārassāti rañño ekamātukassa kaniṭṭhassa. Sakkhasīti sakkhissasi. Sikkhāya patiṭṭhāpesunti pāṇātipātā veramaṇiādīsu vikālabhojanā veramaṇipariyosānāsu chasu sikkhāsu pāṇātipātā veramaṇiṃ dve vassāni avītikkamma samādānaṃ samādiyāmītiādinā (pāci. 1079) samādānavasena sikkhāsammutidānānantaraṃ sikkhāya patiṭṭhāpesuṃ. Cha vassāni abhisekassa assāti chavassābhiseko.
සබ්‌බං ථෙරවාදන්‌ති ද්‌වෙ සඞ්‌ගීතියො ආරුළ්‌හා පාළි. සා හි මහාසඞ්‌ඝිකාදිභින්‌නලද්‌ධිකාහි විවෙචෙතුං ‘‘ථෙරවාදො’’ති වුත්‌තා. අයඤ්‌හි විභජ්‌ජවාදො මහාකස්‌සපත්‌ථෙරාදීහි අසඞ්‌කරතො රක්‌ඛිතො ආනීතො චාති ‘‘ථෙරවාදො’’ති වුච්‌චති, ‘‘සථෙරවාද’’න්‌තිපි ලිඛන්‌ති. තත්‌ථ ‘‘අට්‌ඨකථාසු ආගතථෙරවාදසහිතං සාට්‌ඨකථං තිපිටකසඞ්‌ගහිතං බුද්‌ධවචන’’න්‌ති ආනෙත්‌වා යොජෙතබ්‌බං. තෙජොධාතුං සමාපජ්‌ජිත්‌වාති තෙජොකසිණාරම්‌මණං ඣානං සමාපජ්‌ජිත්‌වා.
Sabbaṃtheravādanti dve saṅgītiyo āruḷhā pāḷi. Sā hi mahāsaṅghikādibhinnaladdhikāhi vivecetuṃ ‘‘theravādo’’ti vuttā. Ayañhi vibhajjavādo mahākassapattherādīhi asaṅkarato rakkhito ānīto cāti ‘‘theravādo’’ti vuccati, ‘‘satheravāda’’ntipi likhanti. Tattha ‘‘aṭṭhakathāsu āgatatheravādasahitaṃ sāṭṭhakathaṃ tipiṭakasaṅgahitaṃ buddhavacana’’nti ānetvā yojetabbaṃ. Tejodhātuṃ samāpajjitvāti tejokasiṇārammaṇaṃ jhānaṃ samāpajjitvā.
සභායන්‌ති නගරමජ්‌ඣෙ විනිච්‌ඡයසාලායං. දිට්‌ඨිගතානීති දිට්‌ඨියොව. න ඛො පනෙතං සක්‌කා ඉමෙසං මජ්‌ඣෙ වසන්‌තෙන වූපසමෙතුන්‌ති තෙසඤ්‌හි මජ්‌ඣෙ වසන්‌තො තෙසුයෙව අන්‌තොගධත්‌තා ආදෙය්‍යවචනො න හොති, තස්‌මා එවං චින්‌තෙසි. අහොගඞ්‌ගපබ්‌බතන්‌ති එවංනාමකං පබ්‌බතං. ‘‘අධොගඞ්‌ගාපබ්‌බත’’න්‌තිපි ලිඛන්‌ති, තං න සුන්‌දරං. පඤ්‌චාතපෙන තප්‌පෙන්‌තීති චතූසු ඨානෙසු අග්‌ගිං ජාලෙත්‌වා මජ්‌ඣෙ ඨත්‌වා සූරියමණ්‌ඩලං උල්‌ලොකෙන්‌තා සූරියාතපෙන තප්‌පෙන්‌ති. ආදිච්‌චං අනුපරිවත්‌තන්‌තීති උදයකාලතො පභුති සූරියං ඔලොකයමානා යාව අත්‌ථඞ්‌ගමනා සූරියාභිමුඛාව පරිවත්‌තන්‌ති. වොභින්‌දිස්‌සාමාති පග්‌ගණ්‌හිංසූති විනාසෙස්‌සාමාති උස්‌සාහමකංසු.
Sabhāyanti nagaramajjhe vinicchayasālāyaṃ. Diṭṭhigatānīti diṭṭhiyova. Na kho panetaṃ sakkā imesaṃ majjhe vasantena vūpasametunti tesañhi majjhe vasanto tesuyeva antogadhattā ādeyyavacano na hoti, tasmā evaṃ cintesi. Ahogaṅgapabbatanti evaṃnāmakaṃ pabbataṃ. ‘‘Adhogaṅgāpabbata’’ntipi likhanti, taṃ na sundaraṃ. Pañcātapena tappentīti catūsu ṭhānesu aggiṃ jāletvā majjhe ṭhatvā sūriyamaṇḍalaṃ ullokentā sūriyātapena tappenti. Ādiccaṃ anuparivattantīti udayakālato pabhuti sūriyaṃ olokayamānā yāva atthaṅgamanā sūriyābhimukhāva parivattanti. Vobhindissāmāti paggaṇhiṃsūti vināsessāmāti ussāhamakaṃsu.
විස්‌සට්‌ඨොති මරණසඞ්‌කාරහිතො, නිබ්‌භයොති අත්‌ථො. මිගවං නික්‌ඛමිත්‌වාති අරඤ්‌ඤෙ විචරිත්‌වා මිගමාරණකීළා මිගවං, තං උද්‌දිස්‌ස නික්‌ඛමිත්‌වා මිගවධත්‌ථං නික්‌ඛමිත්‌වාති අත්‌ථො. අහිනාගාදිතො විසෙසනත්‌ථං ‘‘හත්‌ථිනාගෙනා’’ති වුත්‌තං. තස්‌ස පස්‌සන්‌තස්‌සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං, තස්‌මිං පස්‌සන්‌තෙයෙවාති අත්‌ථො. ආකාසෙ උප්‌පතිත්‌වාති එත්‌ථ අයං විකුබ්‌බනිද්‌ධි න හොතීති ගිහිස්‌සාපි ඉමං ඉද්‌ධිං දස්‌සෙසි අධිට්‌ඨානිද්‌ධියා අප්‌පටික්‌ඛිත්‌තත්‌තා. පකතිවණ්‌ණඤ්‌හි විජහිත්‌වා නාගවණ්‌ණාදිදස්‌සනං විකුබ්‌බනිද්‌ධි. ඡණවෙසන්‌ති උස්‌සවවෙසං. පධානඝරන්‌ති භාවනානුයොගවසෙන වීරියාරම්‌භස්‌ස අනුරූපං විවිත්‌තසෙනාසනං. සොපීති රඤ්‌ඤො භාගිනෙය්‍යං සන්‌ධාය වුත්‌තං.
Vissaṭṭhoti maraṇasaṅkārahito, nibbhayoti attho. Migavaṃ nikkhamitvāti araññe vicaritvā migamāraṇakīḷā migavaṃ, taṃ uddissa nikkhamitvā migavadhatthaṃ nikkhamitvāti attho. Ahināgādito visesanatthaṃ ‘‘hatthināgenā’’ti vuttaṃ. Tassa passantassevāti anādare sāmivacanaṃ, tasmiṃ passanteyevāti attho. Ākāse uppatitvāti ettha ayaṃ vikubbaniddhi na hotīti gihissāpi imaṃ iddhiṃ dassesi adhiṭṭhāniddhiyā appaṭikkhittattā. Pakativaṇṇañhi vijahitvā nāgavaṇṇādidassanaṃ vikubbaniddhi. Chaṇavesanti ussavavesaṃ. Padhānagharanti bhāvanānuyogavasena vīriyārambhassa anurūpaṃ vivittasenāsanaṃ. Sopīti rañño bhāgineyyaṃ sandhāya vuttaṃ.
කුසලාධිප්‌පායොති මනාපජ්‌ඣාසයො. ද්‌වෙළ්‌හකජාතොති සංසයමාපන්‌නො. එකෙකං භික්‌ඛුසහස්‌සපරිවාරන්‌ති එත්‌ථ ‘‘ගණ්‌හිත්‌වා ආගච්‌ඡථා’’ති ආණාකාරෙන වුත්‌තෙපි ථෙරා භික්‌ඛූ සාසනහිතත්‌තා ගතා. කප්‌පියසාසනඤ්‌හෙතං, න ගිහීනං ගිහිකම්‌මපටිසංයුත්‌තං. ථෙරො නාගච්‌ඡීති කිඤ්‌චාපි ‘‘රාජා පක්‌කොසතී’’ති වුත්‌තෙපි ධම්‌මකම්‌මත්‌ථාය ආගන්‌තුං වට්‌ටති, ද්‌වික්‌ඛත්‌තුං පන පෙසිතෙපි ‘‘අනනුරූපා යාචනා’’ති නාගතො, ‘‘මහානුභාවො ථෙරො යථානුසිට්‌ඨං පටිපත්‌තිකො පමාණභූතො’’ති රඤ්‌ඤො චෙව උභයපක්‌ඛිකානඤ්‌ච අත්‌තනි බහුමානුප්‌පාදනවසෙන උද්‌ධං කත්‌තබ්‌බකම්‌මසිද්‌ධිං ආකඞ්‌ඛන්‌තො අසාරුප්‌පවචනලෙසෙන නාගච්‌ඡි. එකතො සඞ්‌ඝටිතා නාවා නාවාසඞ්‌ඝාටං. සාසනපච්‌චත්‌ථිකානං බහුභාවතො ආහ ‘‘ආරක්‌ඛං සංවිධායා’’ති. යන්‌ති යස්‌මා. අබ්‌බාහිංසූති ආකඩ්‌ඪිංසු. බාහිරතොති උය්‍යානස්‌ස බාහිරතො. පස්‌සන්‌තානං අතිදුක්‌කරභාවෙන උපට්‌ඨානං සන්‌ධාය ‘‘පදෙසපථවීකම්‌පනං දුක්‌කර’’න්‌ති ආහ. අධිට්‌ඨානෙ පනෙත්‌ථ විසුං දුක්‌කරතා නාම නත්‌ථි.
Kusalādhippāyoti manāpajjhāsayo. Dveḷhakajātoti saṃsayamāpanno. Ekekaṃ bhikkhusahassaparivāranti ettha ‘‘gaṇhitvā āgacchathā’’ti āṇākārena vuttepi therā bhikkhū sāsanahitattā gatā. Kappiyasāsanañhetaṃ, na gihīnaṃ gihikammapaṭisaṃyuttaṃ. Thero nāgacchīti kiñcāpi ‘‘rājā pakkosatī’’ti vuttepi dhammakammatthāya āgantuṃ vaṭṭati, dvikkhattuṃ pana pesitepi ‘‘ananurūpā yācanā’’ti nāgato, ‘‘mahānubhāvo thero yathānusiṭṭhaṃ paṭipattiko pamāṇabhūto’’ti rañño ceva ubhayapakkhikānañca attani bahumānuppādanavasena uddhaṃ kattabbakammasiddhiṃ ākaṅkhanto asāruppavacanalesena nāgacchi. Ekato saṅghaṭitā nāvā nāvāsaṅghāṭaṃ. Sāsanapaccatthikānaṃ bahubhāvato āha ‘‘ārakkhaṃ saṃvidhāyā’’ti. Yanti yasmā. Abbāhiṃsūti ākaḍḍhiṃsu. Bāhiratoti uyyānassa bāhirato. Passantānaṃ atidukkarabhāvena upaṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘padesapathavīkampanaṃ dukkara’’nti āha. Adhiṭṭhāne panettha visuṃ dukkaratā nāma natthi.
දීපකතිත්‌තිරොති සාකුණිකෙහි සමජාතිකානං ගහණත්‌ථාය පොසෙත්‌වා සික්‌ඛෙත්‌වා පාසට්‌ඨානෙ ඨපනකතිත්‌තිරො. න පටිච්‌ච කම්‌මං ඵුසතීති ගාථාය යදි තව පාපකිරියාය මනො නප්‌පදුස්‌සති, ලුද්‌දෙන තං නිස්‌සාය කතම්‌පි පාපකම්‌මං තං න ඵුසති. පාපකිරියාය හි අප්‌පොස්‌සුක්‌කස්‌ස නිරාලයස්‌ස භද්‍රස්‌ස සතො තව තං පාපං න උපලිම්‌පති, තව චිත්‌තං න අල්‌ලීයතීති අත්‌ථො.
Dīpakatittiroti sākuṇikehi samajātikānaṃ gahaṇatthāya posetvā sikkhetvā pāsaṭṭhāne ṭhapanakatittiro. Na paṭicca kammaṃ phusatīti gāthāya yadi tava pāpakiriyāya mano nappadussati, luddena taṃ nissāya katampi pāpakammaṃ taṃ na phusati. Pāpakiriyāya hi appossukkassa nirālayassa bhadrassa sato tava taṃ pāpaṃ na upalimpati, tava cittaṃ na allīyatīti attho.
කිං වදති සීලෙනාති කිංවාදී. අථ වා කො කතමො වාදො කිංවාදො, සො එතස්‌ස අත්‌ථීති කිංවාදී. අත්‌තානඤ්‌ච ලොකඤ්‌ච සස්‌සතොති වාදො එතෙසන්‌ති සස්‌සතවාදිනො. සත්‌තෙසු සඞ්‌ඛාරෙසු වා එකච්‌චං සස්‌සතන්‌ති පවත්‌තො වාදො එකච්‌චසස්‌සතො, තස්‌මිං නියුත්‌තා එකච්‌චසස්‌සතිකා. ‘‘අන්‌තො, අනන්‌තො, අන්‌තානන්‌තො, නෙවන්‌තො නානන්‌තො’’ති එවං අන්‌තානන්‌තං ආරබ්‌භ පවත්‌තා චත්‌තාරො වාදා අන්‌තානන්‌තා, තෙසු නියුත්‌තා අන්‌තානන්‌තිකා. න මරති න උපච්‌ඡිජ්‌ජතීති අමරා, එවන්‌තිපි මෙ නො, තථාතිපි මෙ නොතිආදිනා (දී. නි. 1.62) පවත්‌තා දිට්‌ඨි චෙව වාචා ච, තස්‌සා වික්‌ඛෙපො එතෙසන්‌ති අමරාවික්‌ඛෙපිකා. අථ වා අමරා නාම මච්‌ඡජාති දුග්‌ගහා හොති, තස්‌සා අමරාය විය වික්‌ඛෙපො එතෙසන්‌ති අමරාවික්‌ඛෙපිකා. අධිච්‌ච යදිච්‌ඡකං යං කිඤ්‌චි කාරණං අනපෙක්‌ඛිත්‌වා සමුප්‌පන්‌නො අත්‌තා ච ලොකො චාති වාදෙ නියුත්‌තා අධිච්‌චසමුප්‌පන්‌නිකා. සඤ්‌ඤී අත්‌තාති වාදො යෙසන්‌තෙ සඤ්‌ඤීවාදා. එවං අසඤ්‌ඤීවාදා නෙවසඤ්‌ඤීනාසඤ්‌ඤීවාදාති එත්‌ථාපි. ‘‘කායස්‌ස භෙදා සත්‌තො උච්‌ඡිජ්‌ජතී’’ති (දී. නි. 1.85-86) එවං උච්‌ඡෙදං වදන්‌තීති උච්‌ඡෙදවාදා. දිට්‌ඨධම්‌මොති පච්‌චක්‌ඛො යථාසකං අත්‌තභාවො, තස්‌මිංයෙව යථාකාමං පඤ්‌චකාමගුණපරිභොගෙන නිබ්‌බානං දුක්‌ඛූපසමං වදන්‌තීති දිට්‌ඨධම්‌මනිබ්‌බානවාදා. විභජිත්‌වා වාදො එතස්‌සාති විභජ්‌ජවාදී, භගවා. සබ්‌බං එකරූපෙන අවත්‌වා යථාධම්‌මං විභජිත්‌වා නිජ්‌ජටං නිගුම්‌බං කත්‌වා යථා දිට්‌ඨිසන්‌දෙහාදයො විගච්‌ඡන්‌ති, සම්‌මුතිපරමත්‌ථා ච ධම්‌මා අසඞ්‌කරා පටිභන්‌ති, එවං එකන්‌තවිභජනසීලොති වුත්‌තං හොති. පරප්‌පවාදං මද්‌දමානොති තස්‌මිං කාලෙ උප්‌පන්‌නං, ආයතිං උප්‌පජ්‌ජනකඤ්‌ච සබ්‌බං පරවාදං කථාවත්‌ථුමාතිකාවිවරණමුඛෙන නිම්‌මද්‌දනං කරොන්‌තොති අත්‌ථො.
Kiṃ vadati sīlenāti kiṃvādī. Atha vā ko katamo vādo kiṃvādo, so etassa atthīti kiṃvādī. Attānañca lokañca sassatoti vādo etesanti sassatavādino. Sattesu saṅkhāresu vā ekaccaṃ sassatanti pavatto vādo ekaccasassato, tasmiṃ niyuttā ekaccasassatikā. ‘‘Anto, ananto, antānanto, nevanto nānanto’’ti evaṃ antānantaṃ ārabbha pavattā cattāro vādā antānantā, tesu niyuttā antānantikā. Na marati na upacchijjatīti amarā, evantipi me no, tathātipi me notiādinā (dī. ni. 1.62) pavattā diṭṭhi ceva vācā ca, tassā vikkhepo etesanti amarāvikkhepikā. Atha vā amarā nāma macchajāti duggahā hoti, tassā amarāya viya vikkhepo etesanti amarāvikkhepikā. Adhicca yadicchakaṃ yaṃ kiñci kāraṇaṃ anapekkhitvā samuppanno attā ca loko cāti vāde niyuttā adhiccasamuppannikā. Saññī attāti vādo yesante saññīvādā. Evaṃ asaññīvādā nevasaññīnāsaññīvādāti etthāpi. ‘‘Kāyassa bhedā satto ucchijjatī’’ti (dī. ni. 1.85-86) evaṃ ucchedaṃ vadantīti ucchedavādā. Diṭṭhadhammoti paccakkho yathāsakaṃ attabhāvo, tasmiṃyeva yathākāmaṃ pañcakāmaguṇaparibhogena nibbānaṃ dukkhūpasamaṃ vadantīti diṭṭhadhammanibbānavādā. Vibhajitvā vādo etassāti vibhajjavādī, bhagavā. Sabbaṃ ekarūpena avatvā yathādhammaṃ vibhajitvā nijjaṭaṃ nigumbaṃ katvā yathā diṭṭhisandehādayo vigacchanti, sammutiparamatthā ca dhammā asaṅkarā paṭibhanti, evaṃ ekantavibhajanasīloti vuttaṃ hoti. Parappavādaṃ maddamānoti tasmiṃ kāle uppannaṃ, āyatiṃ uppajjanakañca sabbaṃ paravādaṃ kathāvatthumātikāvivaraṇamukhena nimmaddanaṃ karontoti attho.
තතියසඞ්‌ගීතිකථාවණ්‌ණනානයො නිට්‌ඨිතො.
Tatiyasaṅgītikathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
