| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
तेभूमककुसलवण्णना
Tebhūmakakusalavaṇṇanā
२६९. इदानि यस्मा सब्बानिपेतानि तेभूमककुसलानि हीनादिना पभेदेन वत्तन्ति, तस्मा तेसं तं पभेदं दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं। तत्थ हीनन्ति लामकं। तं आयूहनवसेन वेदितब्बं। हीनुत्तमानं मज्झे भवं मज्झिमं। पधानभावं नीतं पणीतं, उत्तमन्ति अत्थो। तानिपि आयूहनवसेनेव वेदितब्बानि। यस्स हि आयूहनक्खणे छन्दो वा हीनो होति, वीरियं वा, चित्तं वा, वीमंसा वा, तं हीनं नाम। यस्स ते धम्मा मज्झिमा चेव पणीता, च तं मज्झिमञ्चेव पणीतञ्च। यं पन कत्तुकामतासङ्खातं छन्दं धुरं छन्दं जेट्ठकं छन्दं पुब्बङ्गमं कत्वा आयूहितं, तं छन्दाधिपतितो आगतत्ता छन्दाधिपतेय्यं नाम। वीरियाधिपतेय्यादीसुपि एसेव नयो।
269. Idāni yasmā sabbānipetāni tebhūmakakusalāni hīnādinā pabhedena vattanti, tasmā tesaṃ taṃ pabhedaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha hīnanti lāmakaṃ. Taṃ āyūhanavasena veditabbaṃ. Hīnuttamānaṃ majjhe bhavaṃ majjhimaṃ. Padhānabhāvaṃ nītaṃ paṇītaṃ, uttamanti attho. Tānipi āyūhanavaseneva veditabbāni. Yassa hi āyūhanakkhaṇe chando vā hīno hoti, vīriyaṃ vā, cittaṃ vā, vīmaṃsā vā, taṃ hīnaṃ nāma. Yassa te dhammā majjhimā ceva paṇītā, ca taṃ majjhimañceva paṇītañca. Yaṃ pana kattukāmatāsaṅkhātaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā āyūhitaṃ, taṃ chandādhipatito āgatattā chandādhipateyyaṃ nāma. Vīriyādhipateyyādīsupi eseva nayo.
इमस्मिं पन ठाने ठत्वा नया गणेतब्बा। सब्बपठमं विभत्तो हि एको नयो, हीनन्ति एको, मज्झिमन्ति एको, पणीतन्ति एको, छन्दाधिपतेय्यन्ति एको। इमे ताव छन्दाधिपतेय्ये पञ्च नया। एवं वीरियाधिपतेय्यादीसुपीति चत्तारो पञ्चका वीसति होन्ति। पुरिमो वा एको सुद्धिकनयो, हीनन्तिआदयो तयो, छन्दाधिपतेय्यन्तिआदयो चत्तारो, छन्दाधिपतेय्यं हीनन्तिआदयो द्वादसाति एवम्पि वीसति नया होन्ति।
Imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā nayā gaṇetabbā. Sabbapaṭhamaṃ vibhatto hi eko nayo, hīnanti eko, majjhimanti eko, paṇītanti eko, chandādhipateyyanti eko. Ime tāva chandādhipateyye pañca nayā. Evaṃ vīriyādhipateyyādīsupīti cattāro pañcakā vīsati honti. Purimo vā eko suddhikanayo, hīnantiādayo tayo, chandādhipateyyantiādayo cattāro, chandādhipateyyaṃ hīnantiādayo dvādasāti evampi vīsati nayā honti.
इमे वीसति महानया कत्थ विभत्ताति? महापकरणे (पट्ठा॰ २.१४.१) हीनत्तिके विभत्ता। इमस्मिं पन ठाने हीनत्तिकतो मज्झिमरासिं गहेत्वा हीनमज्झिमपणीतवसेन तयो कोट्ठासा कातब्बा। ततोपि मज्झिमरासिं ठपेत्वा हीनपणीते गहेत्वा नव नव कोट्ठासा कातब्बा। हीनस्मिंयेव हि हीनं अत्थि मज्झिमं अत्थि पणीतं अत्थि। पणीतस्मिम्पि हीनं अत्थि मज्झिमं अत्थि पणीतं अत्थि। तथा हीनहीनस्मिं हीनं, हीनहीनस्मिं मज्झिमं, हीनहीनस्मिं पणीतं। हीनमज्झिमस्मिं हीनं, हीनमज्झिमस्मिं मज्झिमं, हीनमज्झिमस्मिं पणीतं। हीनपणीतस्मिं हीनं, हीनपणीतस्मिं मज्झिमं, हीनपणीतस्मिं पणीतन्ति अयमेको नवको। पणीतहीनस्मिम्पि हीनं नाम अत्थि, पणीतहीनस्मिं मज्झिमं, पणीतहीनस्मिं पणीतं। तथा पणीतमज्झिमस्मिं हीनं, पणीतमज्झिमस्मिं मज्झिमं, पणीतमज्झिमस्मिं पणीतं। पणीतपणीतस्मिं हीनं, पणीतपणीतस्मिं मज्झिमं, पणीतपणीतस्मिं पणीतन्ति। अयं दुतियो नवकोति द्वे नवका अट्ठारस। इमानि अट्ठारस कम्मद्वारानि नाम । इमेहि पभावितत्ता , इमेसं वसेन, अट्ठारस खत्तिया, अट्ठारस ब्राह्मणा, अट्ठारस वेस्सा, अट्ठारस सुद्दा, अट्ठचत्तालीस गोत्तचरणानि वेदितब्बानि।
Ime vīsati mahānayā kattha vibhattāti? Mahāpakaraṇe (paṭṭhā. 2.14.1) hīnattike vibhattā. Imasmiṃ pana ṭhāne hīnattikato majjhimarāsiṃ gahetvā hīnamajjhimapaṇītavasena tayo koṭṭhāsā kātabbā. Tatopi majjhimarāsiṃ ṭhapetvā hīnapaṇīte gahetvā nava nava koṭṭhāsā kātabbā. Hīnasmiṃyeva hi hīnaṃ atthi majjhimaṃ atthi paṇītaṃ atthi. Paṇītasmimpi hīnaṃ atthi majjhimaṃ atthi paṇītaṃ atthi. Tathā hīnahīnasmiṃ hīnaṃ, hīnahīnasmiṃ majjhimaṃ, hīnahīnasmiṃ paṇītaṃ. Hīnamajjhimasmiṃ hīnaṃ, hīnamajjhimasmiṃ majjhimaṃ, hīnamajjhimasmiṃ paṇītaṃ. Hīnapaṇītasmiṃ hīnaṃ, hīnapaṇītasmiṃ majjhimaṃ, hīnapaṇītasmiṃ paṇītanti ayameko navako. Paṇītahīnasmimpi hīnaṃ nāma atthi, paṇītahīnasmiṃ majjhimaṃ, paṇītahīnasmiṃ paṇītaṃ. Tathā paṇītamajjhimasmiṃ hīnaṃ, paṇītamajjhimasmiṃ majjhimaṃ, paṇītamajjhimasmiṃ paṇītaṃ. Paṇītapaṇītasmiṃ hīnaṃ, paṇītapaṇītasmiṃ majjhimaṃ, paṇītapaṇītasmiṃ paṇītanti. Ayaṃ dutiyo navakoti dve navakā aṭṭhārasa. Imāni aṭṭhārasa kammadvārāni nāma . Imehi pabhāvitattā , imesaṃ vasena, aṭṭhārasa khattiyā, aṭṭhārasa brāhmaṇā, aṭṭhārasa vessā, aṭṭhārasa suddā, aṭṭhacattālīsa gottacaraṇāni veditabbāni.
इमेसु च पन तेभूमकेसु कुसलेसु कामावचरकुसलं तिहेतुकम्पि दुहेतुकम्पि होति ञाणसम्पयुत्तविप्पयुत्तवसेन। रूपावचरारूपावचरं पन तिहेतुकमेव ञाणसम्पयुत्तमेव। कामावचरम्पेत्थ अधिपतिना सहापि उप्पज्जति विनापि। रूपावचरारूपावचरं अधिपतिसम्पन्नमेव होति। कामावचरकुसले चेत्थ आरम्मणाधिपति सहजाताधिपतीति द्वेपि अधिपतयो लब्भन्ति। रूपावचरारूपावचरेसु आरम्मणाधिपति न लब्भति, सहजाताधिपतियेव लब्भति। तत्थ चित्तस्स चित्ताधिपतेय्यभावो सम्पयुत्तधम्मानं वसेन वुत्तो। द्विन्नं पन चित्तानं एकतो अभावेन सम्पयुत्तचित्तस्स चित्ताधिपति नाम नत्थि। तथा छन्दादीनं छन्दाधिपतिआदयो। केचि पन ‘सचे चित्तवतो कुसलं होति, मय्हं भविस्सतीति एवं यं चित्तं धुरं कत्वा जेट्ठकं कत्वा अपरं कुसलचित्तं आयूहितं, तस्स तं पुरिमचित्तं चित्ताधिपति नाम होति, ततो आगतत्ता इदं चित्ताधिपतेय्यं नामा’ति एवं आगमनवसेनापि अधिपतिं नाम इच्छन्ति। अयं पन नयो नेव पाळियं न अट्ठकथायं दिस्सति। तस्मा वुत्तनयेनेव अधिपतिभावो वेदितब्बो। इमेसु च एकूनवीसतिया महानयेसु पुरिमे सुद्धिकनये वुत्तपरिमाणानेव चित्तानि च नवका च पाठवारा च होन्ति। तस्मा ञाणसम्पयुत्तेसु वुत्तपरिमाणतो वीसतिगुणो चित्तनवकवारभेदो वेदितब्बो, चतूसु ञाणविप्पयुत्तेसु सोळसगुणोति, अयं तेभूमककुसले पकिण्णककथा नामाति।
Imesu ca pana tebhūmakesu kusalesu kāmāvacarakusalaṃ tihetukampi duhetukampi hoti ñāṇasampayuttavippayuttavasena. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ pana tihetukameva ñāṇasampayuttameva. Kāmāvacarampettha adhipatinā sahāpi uppajjati vināpi. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ adhipatisampannameva hoti. Kāmāvacarakusale cettha ārammaṇādhipati sahajātādhipatīti dvepi adhipatayo labbhanti. Rūpāvacarārūpāvacaresu ārammaṇādhipati na labbhati, sahajātādhipatiyeva labbhati. Tattha cittassa cittādhipateyyabhāvo sampayuttadhammānaṃ vasena vutto. Dvinnaṃ pana cittānaṃ ekato abhāvena sampayuttacittassa cittādhipati nāma natthi. Tathā chandādīnaṃ chandādhipatiādayo. Keci pana ‘sace cittavato kusalaṃ hoti, mayhaṃ bhavissatīti evaṃ yaṃ cittaṃ dhuraṃ katvā jeṭṭhakaṃ katvā aparaṃ kusalacittaṃ āyūhitaṃ, tassa taṃ purimacittaṃ cittādhipati nāma hoti, tato āgatattā idaṃ cittādhipateyyaṃ nāmā’ti evaṃ āgamanavasenāpi adhipatiṃ nāma icchanti. Ayaṃ pana nayo neva pāḷiyaṃ na aṭṭhakathāyaṃ dissati. Tasmā vuttanayeneva adhipatibhāvo veditabbo. Imesu ca ekūnavīsatiyā mahānayesu purime suddhikanaye vuttaparimāṇāneva cittāni ca navakā ca pāṭhavārā ca honti. Tasmā ñāṇasampayuttesu vuttaparimāṇato vīsatiguṇo cittanavakavārabhedo veditabbo, catūsu ñāṇavippayuttesu soḷasaguṇoti, ayaṃ tebhūmakakusale pakiṇṇakakathā nāmāti.
तेभूमककुसलं।
Tebhūmakakusalaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / तेभूमककुसलं • Tebhūmakakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / तेभूमककुसलवण्णना • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / तेभूमककुसलवण्णना • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
