| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
तेभूमककुसलवण्णना
Tebhūmakakusalavaṇṇanā
२६९. इमे ताव छन्दाधिपतेय्ये पञ्च नयाति छन्दाधिपतेय्यनये अन्ते पुरिमनयानं तंनयाभिमुखप्पवत्तिं सन्धाय वुत्तं, अयं पन पकारो न पाळिअनुगतो। न हि पाळियं सुद्धिकनयादयो वत्वा वीरियाधिपतेय्यादिनया वुत्ताति। महापकरणे सत्तहि महावारेहि अनुलोमादिनयविचित्तेहि हीनत्तिको विभत्तो। तत्थ च मज्झिमधम्मेकदेसभूता इमे वीसति लोकियमहानयाति कत्वा ‘‘तत्थ विभत्ता’’ति वुत्तं, न एतेन कमेन इमेसं नयानं तत्थ आगतत्ता।
269. Imetāva chandādhipateyye pañca nayāti chandādhipateyyanaye ante purimanayānaṃ taṃnayābhimukhappavattiṃ sandhāya vuttaṃ, ayaṃ pana pakāro na pāḷianugato. Na hi pāḷiyaṃ suddhikanayādayo vatvā vīriyādhipateyyādinayā vuttāti. Mahāpakaraṇe sattahi mahāvārehi anulomādinayavicittehi hīnattiko vibhatto. Tattha ca majjhimadhammekadesabhūtā ime vīsati lokiyamahānayāti katvā ‘‘tattha vibhattā’’ti vuttaṃ, na etena kamena imesaṃ nayānaṃ tattha āgatattā.
एवमेतेसं विभत्तट्ठानं दस्सेत्वा इदानि एतस्मिं तेभूमककुसलकथावसानट्ठाने अट्ठारसकम्मद्वारदस्सनत्थं ‘‘इमस्मिं पन ठाने’’तिआदिमाह। अथ वा हीनपणीतेहि विनिवत्तेत्वा मज्झिमरासिअन्तोगधभावं दस्सेन्तेन एतेसं तेभूमककुसलनयानं हीनत्तिके विभागो कतो। ‘‘इमस्मिं पन ठाने’’तिआदिकस्स यथावुत्तोव सम्बन्धो। हीनत्तिके मज्झिमरासिम्हि ये सविपाका वट्टनिस्सितेनेव दानादिवसेन पवत्तिता, ते हीनाति कातब्बा। ये विवट्टनिस्सितेन दानादिवसेन पवत्तिता, ते पणीताति कातब्बा। अविपाका मज्झिमाति कातब्बा। अविपाकत्ता च तेसु मज्झिमरासिं ठपेत्वा इतरे द्वे एकन्तवट्टनिस्सिता नव, विवट्टुपनिस्सयभूता च नवाति अट्ठारस कम्मद्वारानि, कम्मानि च तानि तस्स तस्स फलस्स कारणभावेन द्वारानि चाति कम्मद्वारानि। तत्थ तत्थ वा चित्तानि कम्मद्वारानीति आह। तंतंद्वारानि वा कायादीनि। अट्ठारस खत्तिया च अभब्बा हीनहीनत्तयादयो नव, भब्बा च पणीतपणीतत्तयादयो नवाति कम्मानुरूपेनेव वेदितब्बा। एवं ब्राह्मणादयो देवा च योजेतब्बा। अट्ठचत्तालीस गोत्तचरणानि तेसञ्ञेव खत्तियादीनं भेदा। ‘‘कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति…पे॰… चित्ताधिपतेय्य’’न्ति (ध॰ स॰ २६९-२७०) एवं वुत्तो चित्तस्स चित्ताधिपतेय्यभावो, चित्तचेतसिकसमुदाये समयववत्थापको चित्तसद्दो पवत्तोति ‘‘सम्पयुत्तधम्मानं वसेन वुत्तो’’ति आह।
Evametesaṃ vibhattaṭṭhānaṃ dassetvā idāni etasmiṃ tebhūmakakusalakathāvasānaṭṭhāne aṭṭhārasakammadvāradassanatthaṃ ‘‘imasmiṃ pana ṭhāne’’tiādimāha. Atha vā hīnapaṇītehi vinivattetvā majjhimarāsiantogadhabhāvaṃ dassentena etesaṃ tebhūmakakusalanayānaṃ hīnattike vibhāgo kato. ‘‘Imasmiṃ pana ṭhāne’’tiādikassa yathāvuttova sambandho. Hīnattike majjhimarāsimhi ye savipākā vaṭṭanissiteneva dānādivasena pavattitā, te hīnāti kātabbā. Ye vivaṭṭanissitena dānādivasena pavattitā, te paṇītāti kātabbā. Avipākā majjhimāti kātabbā. Avipākattā ca tesu majjhimarāsiṃ ṭhapetvā itare dve ekantavaṭṭanissitā nava, vivaṭṭupanissayabhūtā ca navāti aṭṭhārasa kammadvārāni, kammāni ca tāni tassa tassa phalassa kāraṇabhāvena dvārāni cāti kammadvārāni. Tattha tattha vā cittāni kammadvārānīti āha. Taṃtaṃdvārāni vā kāyādīni. Aṭṭhārasa khattiyā ca abhabbā hīnahīnattayādayo nava, bhabbā ca paṇītapaṇītattayādayo navāti kammānurūpeneva veditabbā. Evaṃ brāhmaṇādayo devā ca yojetabbā. Aṭṭhacattālīsa gottacaraṇāni tesaññeva khattiyādīnaṃ bhedā. ‘‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti…pe… cittādhipateyya’’nti (dha. sa. 269-270) evaṃ vutto cittassa cittādhipateyyabhāvo, cittacetasikasamudāye samayavavatthāpako cittasaddo pavattoti ‘‘sampayuttadhammānaṃ vasena vutto’’ti āha.
तेभूमककुसलवण्णना निट्ठिता।
Tebhūmakakusalavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / तेभूमककुसलं • Tebhūmakakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / तेभूमककुसलवण्णना • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / तेभूमककुसलवण्णना • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
