| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
เตภูมกกุสลวณฺณนา
Tebhūmakakusalavaṇṇanā
๒๖๙. อิทานิ ยสฺมา สพฺพานิเปตานิ เตภูมกกุสลานิ หีนาทินา ปเภเทน วตฺตนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํ ปเภทํ ทเสฺสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ หีนนฺติ ลามกํฯ ตํ อายูหนวเสน เวทิตพฺพํฯ หีนุตฺตมานํ มเชฺฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, อุตฺตมนฺติ อโตฺถฯ ตานิปิ อายูหนวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉโนฺท วา หีโน โหติ, วีริยํ วา, จิตฺตํ วา, วีมํสา วา, ตํ หีนํ นามฯ ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา เจว ปณีตา, จ ตํ มชฺฌิมเญฺจว ปณีตญฺจฯ ยํ ปน กตฺตุกามตาสงฺขาตํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฎฺฐกํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิตํ, ตํ ฉนฺทาธิปติโต อาคตตฺตา ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นามฯ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
269. Idāni yasmā sabbānipetāni tebhūmakakusalāni hīnādinā pabhedena vattanti, tasmā tesaṃ taṃ pabhedaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha hīnanti lāmakaṃ. Taṃ āyūhanavasena veditabbaṃ. Hīnuttamānaṃ majjhe bhavaṃ majjhimaṃ. Padhānabhāvaṃ nītaṃ paṇītaṃ, uttamanti attho. Tānipi āyūhanavaseneva veditabbāni. Yassa hi āyūhanakkhaṇe chando vā hīno hoti, vīriyaṃ vā, cittaṃ vā, vīmaṃsā vā, taṃ hīnaṃ nāma. Yassa te dhammā majjhimā ceva paṇītā, ca taṃ majjhimañceva paṇītañca. Yaṃ pana kattukāmatāsaṅkhātaṃ chandaṃ dhuraṃ chandaṃ jeṭṭhakaṃ chandaṃ pubbaṅgamaṃ katvā āyūhitaṃ, taṃ chandādhipatito āgatattā chandādhipateyyaṃ nāma. Vīriyādhipateyyādīsupi eseva nayo.
อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา นยา คเณตพฺพาฯ สพฺพปฐมํ วิภโตฺต หิ เอโก นโย, หีนนฺติ เอโก, มชฺฌิมนฺติ เอโก, ปณีตนฺติ เอโก, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติ เอโกฯ อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตเยฺย ปญฺจ นยาฯ เอวํ วีริยาธิปเตยฺยาทีสุปีติ จตฺตาโร ปญฺจกา วีสติ โหนฺติฯ ปุริโม วา เอโก สุทฺธิกนโย, หีนนฺติอาทโย ตโย, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติอาทโย จตฺตาโร, ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนนฺติอาทโย ทฺวาทสาติ เอวมฺปิ วีสติ นยา โหนฺติฯ
Imasmiṃ pana ṭhāne ṭhatvā nayā gaṇetabbā. Sabbapaṭhamaṃ vibhatto hi eko nayo, hīnanti eko, majjhimanti eko, paṇītanti eko, chandādhipateyyanti eko. Ime tāva chandādhipateyye pañca nayā. Evaṃ vīriyādhipateyyādīsupīti cattāro pañcakā vīsati honti. Purimo vā eko suddhikanayo, hīnantiādayo tayo, chandādhipateyyantiādayo cattāro, chandādhipateyyaṃ hīnantiādayo dvādasāti evampi vīsati nayā honti.
อิเม วีสติ มหานยา กตฺถ วิภตฺตาติ? มหาปกรเณ (ปฎฺฐา. ๒.๑๔.๑) หีนตฺติเก วิภตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน หีนตฺติกโต มชฺฌิมราสิํ คเหตฺวา หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ตโย โกฎฺฐาสา กาตพฺพาฯ ตโตปิ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา หีนปณีเต คเหตฺวา นว นว โกฎฺฐาสา กาตพฺพาฯ หีนสฺมิํเยว หิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ปณีตสฺมิมฺปิ หีนํ อตฺถิ มชฺฌิมํ อตฺถิ ปณีตํ อตฺถิฯ ตถา หีนหีนสฺมิํ หีนํ, หีนหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนหีนสฺมิํ ปณีตํฯ หีนมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ หีนปณีตสฺมิํ หีนํ, หีนปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, หีนปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติ อยเมโก นวโกฯ ปณีตหีนสฺมิมฺปิ หีนํ นาม อตฺถิ, ปณีตหีนสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตหีนสฺมิํ ปณีตํฯ ตถา ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ หีนํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมิํ ปณีตํฯ ปณีตปณีตสฺมิํ หีนํ, ปณีตปณีตสฺมิํ มชฺฌิมํ, ปณีตปณีตสฺมิํ ปณีตนฺติฯ อยํ ทุติโย นวโกติ เทฺว นวกา อฎฺฐารสฯ อิมานิ อฎฺฐารส กมฺมทฺวารานิ นาม ฯ อิเมหิ ปภาวิตตฺตา , อิเมสํ วเสน, อฎฺฐารส ขตฺติยา, อฎฺฐารส พฺราหฺมณา, อฎฺฐารส เวสฺสา, อฎฺฐารส สุทฺทา, อฎฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เวทิตพฺพานิฯ
Ime vīsati mahānayā kattha vibhattāti? Mahāpakaraṇe (paṭṭhā. 2.14.1) hīnattike vibhattā. Imasmiṃ pana ṭhāne hīnattikato majjhimarāsiṃ gahetvā hīnamajjhimapaṇītavasena tayo koṭṭhāsā kātabbā. Tatopi majjhimarāsiṃ ṭhapetvā hīnapaṇīte gahetvā nava nava koṭṭhāsā kātabbā. Hīnasmiṃyeva hi hīnaṃ atthi majjhimaṃ atthi paṇītaṃ atthi. Paṇītasmimpi hīnaṃ atthi majjhimaṃ atthi paṇītaṃ atthi. Tathā hīnahīnasmiṃ hīnaṃ, hīnahīnasmiṃ majjhimaṃ, hīnahīnasmiṃ paṇītaṃ. Hīnamajjhimasmiṃ hīnaṃ, hīnamajjhimasmiṃ majjhimaṃ, hīnamajjhimasmiṃ paṇītaṃ. Hīnapaṇītasmiṃ hīnaṃ, hīnapaṇītasmiṃ majjhimaṃ, hīnapaṇītasmiṃ paṇītanti ayameko navako. Paṇītahīnasmimpi hīnaṃ nāma atthi, paṇītahīnasmiṃ majjhimaṃ, paṇītahīnasmiṃ paṇītaṃ. Tathā paṇītamajjhimasmiṃ hīnaṃ, paṇītamajjhimasmiṃ majjhimaṃ, paṇītamajjhimasmiṃ paṇītaṃ. Paṇītapaṇītasmiṃ hīnaṃ, paṇītapaṇītasmiṃ majjhimaṃ, paṇītapaṇītasmiṃ paṇītanti. Ayaṃ dutiyo navakoti dve navakā aṭṭhārasa. Imāni aṭṭhārasa kammadvārāni nāma . Imehi pabhāvitattā , imesaṃ vasena, aṭṭhārasa khattiyā, aṭṭhārasa brāhmaṇā, aṭṭhārasa vessā, aṭṭhārasa suddā, aṭṭhacattālīsa gottacaraṇāni veditabbāni.
อิเมสุ จ ปน เตภูมเกสุ กุสเลสุ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ โหติ ญาณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวเสนฯ รูปาวจรารูปาวจรํ ปน ติเหตุกเมว ญาณสมฺปยุตฺตเมวฯ กามาวจรเมฺปตฺถ อธิปตินา สหาปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิฯ รูปาวจรารูปาวจรํ อธิปติสมฺปนฺนเมว โหติฯ กามาวจรกุสเล เจตฺถ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ เทฺวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุ อารมฺมณาธิปติ น ลพฺภติ, สหชาตาธิปติเยว ลพฺภติฯ ตตฺถ จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุโตฺตฯ ทฺวินฺนํ ปน จิตฺตานํ เอกโต อภาเวน สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส จิตฺตาธิปติ นาม นตฺถิฯ ตถา ฉนฺทาทีนํ ฉนฺทาธิปติอาทโยฯ เกจิ ปน ‘สเจ จิตฺตวโต กุสลํ โหติ, มยฺหํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ยํ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เชฎฺฐกํ กตฺวา อปรํ กุสลจิตฺตํ อายูหิตํ, ตสฺส ตํ ปุริมจิตฺตํ จิตฺตาธิปติ นาม โหติ, ตโต อาคตตฺตา อิทํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ นามา’ติ เอวํ อาคมนวเสนาปิ อธิปติํ นาม อิจฺฉนฺติฯ อยํ ปน นโย เนว ปาฬิยํ น อฎฺฐกถายํ ทิสฺสติฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อธิปติภาโว เวทิตโพฺพฯ อิเมสุ จ เอกูนวีสติยา มหานเยสุ ปุริเม สุทฺธิกนเย วุตฺตปริมาณาเนว จิตฺตานิ จ นวกา จ ปาฐวารา จ โหนฺติฯ ตสฺมา ญาณสมฺปยุเตฺตสุ วุตฺตปริมาณโต วีสติคุโณ จิตฺตนวกวารเภโท เวทิตโพฺพ, จตูสุ ญาณวิปฺปยุเตฺตสุ โสฬสคุโณติ, อยํ เตภูมกกุสเล ปกิณฺณกกถา นามาติฯ
Imesu ca pana tebhūmakesu kusalesu kāmāvacarakusalaṃ tihetukampi duhetukampi hoti ñāṇasampayuttavippayuttavasena. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ pana tihetukameva ñāṇasampayuttameva. Kāmāvacarampettha adhipatinā sahāpi uppajjati vināpi. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ adhipatisampannameva hoti. Kāmāvacarakusale cettha ārammaṇādhipati sahajātādhipatīti dvepi adhipatayo labbhanti. Rūpāvacarārūpāvacaresu ārammaṇādhipati na labbhati, sahajātādhipatiyeva labbhati. Tattha cittassa cittādhipateyyabhāvo sampayuttadhammānaṃ vasena vutto. Dvinnaṃ pana cittānaṃ ekato abhāvena sampayuttacittassa cittādhipati nāma natthi. Tathā chandādīnaṃ chandādhipatiādayo. Keci pana ‘sace cittavato kusalaṃ hoti, mayhaṃ bhavissatīti evaṃ yaṃ cittaṃ dhuraṃ katvā jeṭṭhakaṃ katvā aparaṃ kusalacittaṃ āyūhitaṃ, tassa taṃ purimacittaṃ cittādhipati nāma hoti, tato āgatattā idaṃ cittādhipateyyaṃ nāmā’ti evaṃ āgamanavasenāpi adhipatiṃ nāma icchanti. Ayaṃ pana nayo neva pāḷiyaṃ na aṭṭhakathāyaṃ dissati. Tasmā vuttanayeneva adhipatibhāvo veditabbo. Imesu ca ekūnavīsatiyā mahānayesu purime suddhikanaye vuttaparimāṇāneva cittāni ca navakā ca pāṭhavārā ca honti. Tasmā ñāṇasampayuttesu vuttaparimāṇato vīsatiguṇo cittanavakavārabhedo veditabbo, catūsu ñāṇavippayuttesu soḷasaguṇoti, ayaṃ tebhūmakakusale pakiṇṇakakathā nāmāti.
เตภูมกกุสลํฯ
Tebhūmakakusalaṃ.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / เตภูมกกุสลํ • Tebhūmakakusalaṃ
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / เตภูมกกุสลวณฺณนา • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / เตภูมกกุสลวณฺณนา • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
