| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
เตภูมกกุสลวณฺณนา
Tebhūmakakusalavaṇṇanā
๒๖๙. อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตเยฺย ปญฺจ นยาติ ฉนฺทาธิปเตยฺยนเย อเนฺต ปุริมนยานํ ตํนยาภิมุขปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, อยํ ปน ปกาโร น ปาฬิอนุคโตฯ น หิ ปาฬิยํ สุทฺธิกนยาทโย วตฺวา วีริยาธิปเตยฺยาทินยา วุตฺตาติฯ มหาปกรเณ สตฺตหิ มหาวาเรหิ อนุโลมาทินยวิจิเตฺตหิ หีนตฺติโก วิภโตฺตฯ ตตฺถ จ มชฺฌิมธเมฺมกเทสภูตา อิเม วีสติ โลกิยมหานยาติ กตฺวา ‘‘ตตฺถ วิภตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น เอเตน กเมน อิเมสํ นยานํ ตตฺถ อาคตตฺตาฯ
269. Imetāva chandādhipateyye pañca nayāti chandādhipateyyanaye ante purimanayānaṃ taṃnayābhimukhappavattiṃ sandhāya vuttaṃ, ayaṃ pana pakāro na pāḷianugato. Na hi pāḷiyaṃ suddhikanayādayo vatvā vīriyādhipateyyādinayā vuttāti. Mahāpakaraṇe sattahi mahāvārehi anulomādinayavicittehi hīnattiko vibhatto. Tattha ca majjhimadhammekadesabhūtā ime vīsati lokiyamahānayāti katvā ‘‘tattha vibhattā’’ti vuttaṃ, na etena kamena imesaṃ nayānaṃ tattha āgatattā.
เอวเมเตสํ วิภตฺตฎฺฐานํ ทเสฺสตฺวา อิทานิ เอตสฺมิํ เตภูมกกุสลกถาวสานฎฺฐาเน อฎฺฐารสกมฺมทฺวารทสฺสนตฺถํ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิมาหฯ อถ วา หีนปณีเตหิ วินิวเตฺตตฺวา มชฺฌิมราสิอโนฺตคธภาวํ ทเสฺสเนฺตน เอเตสํ เตภูมกกุสลนยานํ หีนตฺติเก วิภาโค กโตฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิกสฺส ยถาวุโตฺตว สมฺพโนฺธฯ หีนตฺติเก มชฺฌิมราสิมฺหิ เย สวิปากา วฎฺฎนิสฺสิเตเนว ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต หีนาติ กาตพฺพาฯ เย วิวฎฺฎนิสฺสิเตน ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต ปณีตาติ กาตพฺพาฯ อวิปากา มชฺฌิมาติ กาตพฺพาฯ อวิปากตฺตา จ เตสุ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา อิตเร เทฺว เอกนฺตวฎฺฎนิสฺสิตา นว, วิวฎฺฎุปนิสฺสยภูตา จ นวาติ อฎฺฐารส กมฺมทฺวารานิ, กมฺมานิ จ ตานิ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณภาเวน ทฺวารานิ จาติ กมฺมทฺวารานิฯ ตตฺถ ตตฺถ วา จิตฺตานิ กมฺมทฺวารานีติ อาหฯ ตํตํทฺวารานิ วา กายาทีนิฯ อฎฺฐารส ขตฺติยา จ อภพฺพา หีนหีนตฺตยาทโย นว, ภพฺพา จ ปณีตปณีตตฺตยาทโย นวาติ กมฺมานุรูเปเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ พฺราหฺมณาทโย เทวา จ โยเชตพฺพาฯ อฎฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เตสเญฺญว ขตฺติยาทีนํ เภทาฯ ‘‘กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… จิตฺตาธิปเตยฺย’’นฺติ (ธ. ส. ๒๖๙-๒๗๐) เอวํ วุโตฺต จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว, จิตฺตเจตสิกสมุทาเย สมยววตฺถาปโก จิตฺตสโทฺท ปวโตฺตติ ‘‘สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุโตฺต’’ติ อาหฯ
Evametesaṃ vibhattaṭṭhānaṃ dassetvā idāni etasmiṃ tebhūmakakusalakathāvasānaṭṭhāne aṭṭhārasakammadvāradassanatthaṃ ‘‘imasmiṃ pana ṭhāne’’tiādimāha. Atha vā hīnapaṇītehi vinivattetvā majjhimarāsiantogadhabhāvaṃ dassentena etesaṃ tebhūmakakusalanayānaṃ hīnattike vibhāgo kato. ‘‘Imasmiṃ pana ṭhāne’’tiādikassa yathāvuttova sambandho. Hīnattike majjhimarāsimhi ye savipākā vaṭṭanissiteneva dānādivasena pavattitā, te hīnāti kātabbā. Ye vivaṭṭanissitena dānādivasena pavattitā, te paṇītāti kātabbā. Avipākā majjhimāti kātabbā. Avipākattā ca tesu majjhimarāsiṃ ṭhapetvā itare dve ekantavaṭṭanissitā nava, vivaṭṭupanissayabhūtā ca navāti aṭṭhārasa kammadvārāni, kammāni ca tāni tassa tassa phalassa kāraṇabhāvena dvārāni cāti kammadvārāni. Tattha tattha vā cittāni kammadvārānīti āha. Taṃtaṃdvārāni vā kāyādīni. Aṭṭhārasa khattiyā ca abhabbā hīnahīnattayādayo nava, bhabbā ca paṇītapaṇītattayādayo navāti kammānurūpeneva veditabbā. Evaṃ brāhmaṇādayo devā ca yojetabbā. Aṭṭhacattālīsa gottacaraṇāni tesaññeva khattiyādīnaṃ bhedā. ‘‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti…pe… cittādhipateyya’’nti (dha. sa. 269-270) evaṃ vutto cittassa cittādhipateyyabhāvo, cittacetasikasamudāye samayavavatthāpako cittasaddo pavattoti ‘‘sampayuttadhammānaṃ vasena vutto’’ti āha.
เตภูมกกุสลวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Tebhūmakakusalavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / เตภูมกกุสลํ • Tebhūmakakusalaṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / อภิธมฺมปิฎก (อฎฺฐกถา) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / เตภูมกกุสลวณฺณนา • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / เตภูมกกุสลวณฺณนา • Tebhūmakakusalavaṇṇanā
