| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
६. तेमियचरियावण्णना
6. Temiyacariyāvaṇṇanā
४८. छट्ठे कासिराजस्स अत्रजोति कासिरञ्ञो अत्रजो पुत्तो यदा होमि, तदा मूगपक्खोति नामेन, तेमियोति वदन्ति मन्ति तेमियोति नामेन मूगपक्खवताधिट्ठानेन ‘‘मूगपक्खो’’ति मातापितरो आदिं कत्वा सब्बेव मं वदन्तीति सम्बन्धो। महासत्तस्स हि जातदिवसे सकलकासिरट्ठे देवो वस्सि, यस्मा च सो रञ्ञो चेव अमच्चादीनञ्च हदयं उळारेन पीतिसिनेहेन तेमयमानो उप्पन्नो, तस्मा ‘‘तेमियकुमारो’’ति नामं अहोसि।
48. Chaṭṭhe kāsirājassa atrajoti kāsirañño atrajo putto yadā homi, tadā mūgapakkhoti nāmena, temiyoti vadanti manti temiyoti nāmena mūgapakkhavatādhiṭṭhānena ‘‘mūgapakkho’’ti mātāpitaro ādiṃ katvā sabbeva maṃ vadantīti sambandho. Mahāsattassa hi jātadivase sakalakāsiraṭṭhe devo vassi, yasmā ca so rañño ceva amaccādīnañca hadayaṃ uḷārena pītisinehena temayamāno uppanno, tasmā ‘‘temiyakumāro’’ti nāmaṃ ahosi.
४९. सोळसित्थिसहस्सानन्ति सोळसन्नं कासिरञ्ञो इत्थागारसहस्सानं। न विज्जति पुमोति पुत्तो न लब्भति। न केवलञ्च पुत्तो एव, धीतापिस्स नत्थि एव। अहोरत्तानं अच्चयेन, निब्बत्तो अहमेककोति अपुत्तकस्सेव तस्स रञ्ञो बहूनं संवच्छरानं अतीतत्ता अनेकेसं अहोरत्तानं अपगमनेन सक्कदत्तियो अहमेककोव बोधिपरियेसनं चरमानो, तदा तस्स पुत्तो हुत्वा उप्पन्नोति सत्था वदति।
49.Soḷasitthisahassānanti soḷasannaṃ kāsirañño itthāgārasahassānaṃ. Na vijjati pumoti putto na labbhati. Na kevalañca putto eva, dhītāpissa natthi eva. Ahorattānaṃ accayena, nibbatto ahamekakoti aputtakasseva tassa rañño bahūnaṃ saṃvaccharānaṃ atītattā anekesaṃ ahorattānaṃ apagamanena sakkadattiyo ahamekakova bodhipariyesanaṃ caramāno, tadā tassa putto hutvā uppannoti satthā vadati.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – अतीते बाराणसियं कासिराजा रज्जं कारेसि। तस्स सोळससहस्सा इत्थियो अहेसुं। तासु एकापि पुत्तं वा धीतरं वा न लभति। नागरा ‘‘अम्हाकं रञ्ञो वंसानुरक्खको एकोपि पुत्तो नत्थी’’ति विप्पटिसारी जाता सन्निपतित्वा राजानं ‘‘पुत्तं पत्थेही’’ति आहंसु। राजा सोळससहस्सा इत्थियो ‘‘पुत्तं पत्थेथा’’ति आणापेसि। ता चन्दादीनं उपट्ठानादीनि कत्वा पत्थेन्तियोपि न लभिंसु। अग्गमहेसी पनस्स मद्दराजधीता चन्दादेवी नाम सीलसम्पन्ना अहोसि। राजा ‘‘त्वम्पि पुत्तं पत्थेही’’ति आह। सा पुण्णमदिवसे उपोसथिका हुत्वा अत्तनो सीलं आवज्जेत्वा ‘‘सचाहं अखण्डसीला, इमिना मे सच्चेन पुत्तो उप्पज्जतू’’ति सच्चकिरियमकासि। तस्सा सीलतेजेन सक्कस्स आसनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘चन्दादेविया पुत्तपटिलाभस्स उपायं करिस्सामी’’ति तस्सा अनुच्छविकं पुत्तं उपधारेन्तो बोधिसत्तं तावतिंसभवने निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो चवित्वा उपरिदेवलोके उप्पज्जितुकामं दिस्वा तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘सम्म, तयि मनुस्सलोके उप्पन्ने पारमियो च ते पूरेस्सन्ति, महाजनस्स च वुड्ढि भविस्सति, अयं कासिरञ्ञो चन्दा नाम अग्गमहेसी पुत्तं पत्थेति, तस्सा कुच्छियं उप्पज्जाही’’ति आह।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – atīte bārāṇasiyaṃ kāsirājā rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasasahassā itthiyo ahesuṃ. Tāsu ekāpi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhati. Nāgarā ‘‘amhākaṃ rañño vaṃsānurakkhako ekopi putto natthī’’ti vippaṭisārī jātā sannipatitvā rājānaṃ ‘‘puttaṃ patthehī’’ti āhaṃsu. Rājā soḷasasahassā itthiyo ‘‘puttaṃ patthethā’’ti āṇāpesi. Tā candādīnaṃ upaṭṭhānādīni katvā patthentiyopi na labhiṃsu. Aggamahesī panassa maddarājadhītā candādevī nāma sīlasampannā ahosi. Rājā ‘‘tvampi puttaṃ patthehī’’ti āha. Sā puṇṇamadivase uposathikā hutvā attano sīlaṃ āvajjetvā ‘‘sacāhaṃ akhaṇḍasīlā, iminā me saccena putto uppajjatū’’ti saccakiriyamakāsi. Tassā sīlatejena sakkassa āsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘candādeviyā puttapaṭilābhassa upāyaṃ karissāmī’’ti tassā anucchavikaṃ puttaṃ upadhārento bodhisattaṃ tāvatiṃsabhavane nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā uparidevaloke uppajjitukāmaṃ disvā tassa santikaṃ gantvā ‘‘samma, tayi manussaloke uppanne pāramiyo ca te pūressanti, mahājanassa ca vuḍḍhi bhavissati, ayaṃ kāsirañño candā nāma aggamahesī puttaṃ pattheti, tassā kucchiyaṃ uppajjāhī’’ti āha.
सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तस्सा कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। तस्स सहाया पञ्चसता देवपुत्ता खीणायुका देवलोका चवित्वा तस्सेव रञ्ञो अमच्चभरियानं कुच्छीसु पटिसन्धिं गण्हिंसु। देवी गब्भस्स पतिट्ठितभावं ञत्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा गब्भपरिहारं दापेसि। सा परिपुण्णगब्भा धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नं पुत्तं विजायि। तंदिवसमेव अमच्चगेहेसु पञ्चकुमारसतानि विजायिंसु। उभयम्पि सुत्वा राजा ‘‘मम पुत्तस्स परिवारा एते’’ति पञ्चन्नं दारकसतानं पञ्चधातिसतानि पेसेत्वा कुमारपसाधनानि च पेसेसि। महासत्तस्स पन अतिदीघादिदोसविवज्जिता अलम्बत्थना मधुरथञ्ञा चतुसट्ठिधातियो दत्वा महन्तं सक्कारं कत्वा चन्दादेवियापि वरं अदासि। सा गहितकं कत्वा ठपेसि। दारको महता परिवारेन वड्ढति। अथ नं एकमासिकं अलङ्करित्वा रञ्ञो सन्तिकं आनयिंसु। राजा पियपुत्तं ओलोकेत्वा आलिङ्गित्वा अङ्के निसीदापेत्वा रमयमानो निसीदि।
So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā tassā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa sahāyā pañcasatā devaputtā khīṇāyukā devalokā cavitvā tasseva rañño amaccabhariyānaṃ kucchīsu paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu. Devī gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ñatvā rañño ārocesi. Rājā gabbhaparihāraṃ dāpesi. Sā paripuṇṇagabbhā dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ vijāyi. Taṃdivasameva amaccagehesu pañcakumārasatāni vijāyiṃsu. Ubhayampi sutvā rājā ‘‘mama puttassa parivārā ete’’ti pañcannaṃ dārakasatānaṃ pañcadhātisatāni pesetvā kumārapasādhanāni ca pesesi. Mahāsattassa pana atidīghādidosavivajjitā alambatthanā madhurathaññā catusaṭṭhidhātiyo datvā mahantaṃ sakkāraṃ katvā candādeviyāpi varaṃ adāsi. Sā gahitakaṃ katvā ṭhapesi. Dārako mahatā parivārena vaḍḍhati. Atha naṃ ekamāsikaṃ alaṅkaritvā rañño santikaṃ ānayiṃsu. Rājā piyaputtaṃ oloketvā āliṅgitvā aṅke nisīdāpetvā ramayamāno nisīdi.
५०. तस्मिं खणे चत्तारो चोरा आनीता। राजा तेसु एकस्स सकण्टकाहि कसाहि पहारसहस्सं आणापेसि, एकस्स सङ्खलिकाय बन्धित्वा बन्धनागारप्पवेसनं, एकस्स सरीरे सत्तिप्पहारदानं, एकस्स सूलारोपनं। महासत्तो पितु कथं सुत्वा संवेगप्पत्तो हुत्वा ‘‘अहो मम पिता रज्जं निस्साय भारियं निरयगामिकम्मं करोती’’ति चिन्तेसि। पुनदिवसे नं सेतच्छत्तस्स हेट्ठा अलङ्कतसिरिसयने निपज्जापेसुं।
50. Tasmiṃ khaṇe cattāro corā ānītā. Rājā tesu ekassa sakaṇṭakāhi kasāhi pahārasahassaṃ āṇāpesi, ekassa saṅkhalikāya bandhitvā bandhanāgārappavesanaṃ, ekassa sarīre sattippahāradānaṃ, ekassa sūlāropanaṃ. Mahāsatto pitu kathaṃ sutvā saṃvegappatto hutvā ‘‘aho mama pitā rajjaṃ nissāya bhāriyaṃ nirayagāmikammaṃ karotī’’ti cintesi. Punadivase naṃ setacchattassa heṭṭhā alaṅkatasirisayane nipajjāpesuṃ.
सो थोकं निद्दायित्वा पटिबुद्धो अक्खीनि उम्मीलेत्वा सेतच्छत्तं ओलोकेन्तो महन्तं सिरिविभवं पस्सि। अथस्स पकतियापि संवेगप्पत्तस्स अतिरेकतरं भयं उप्पज्जि। सो ‘‘कुतो नु खो अहं इमं राजगेहं आगतो’’ति उपधारेन्तो जातिस्सरञाणेन देवलोकतो आगतभावं ञत्वा ततो परं ओलोकेन्तो उस्सदनिरये पक्कभावं पस्सि। ततो परं ओलोकेन्तो तस्मिंयेव नगरे राजभावं पस्सि। अथ सो ‘‘अहं वीसतिवस्सानि रज्जं कारेत्वा असीतिवस्ससहस्सानि उस्सदनिरये पच्चिं, इदानि पुनपि इमस्मिं चोरगेहे निब्बत्तोस्मि, पितापि मे हिय्यो चतूसु चोरेसु आनीतेसु तथारूपं फरुसं निरयसंवत्तनिकं कथं कथेसि। न मे इमिना अविदितविपुलानत्थावहेन रज्जेन अत्थो, कथं नु खो इमम्हा चोरगेहा मुच्चेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो निपज्जि। अथ नं एका देवधीता ‘‘तात तेमियकुमार, मा भायि, तीणि अङ्गानि अधिट्ठहित्वा तव सोत्थि भविस्सती’’ति समस्सासेसि। तं सुत्वा महासत्तो रज्जसङ्खाता अनत्थतो मुच्चितुकामो सोळससंवच्छरानि तीणि अङ्गानि अचलाधिट्ठानवसेन अधिट्ठहि। तेन वुत्तं ‘‘किच्छालद्धं पियं पुत्त’’न्तिआदि।
So thokaṃ niddāyitvā paṭibuddho akkhīni ummīletvā setacchattaṃ olokento mahantaṃ sirivibhavaṃ passi. Athassa pakatiyāpi saṃvegappattassa atirekataraṃ bhayaṃ uppajji. So ‘‘kuto nu kho ahaṃ imaṃ rājagehaṃ āgato’’ti upadhārento jātissarañāṇena devalokato āgatabhāvaṃ ñatvā tato paraṃ olokento ussadaniraye pakkabhāvaṃ passi. Tato paraṃ olokento tasmiṃyeva nagare rājabhāvaṃ passi. Atha so ‘‘ahaṃ vīsativassāni rajjaṃ kāretvā asītivassasahassāni ussadaniraye pacciṃ, idāni punapi imasmiṃ coragehe nibbattosmi, pitāpi me hiyyo catūsu coresu ānītesu tathārūpaṃ pharusaṃ nirayasaṃvattanikaṃ kathaṃ kathesi. Na me iminā aviditavipulānatthāvahena rajjena attho, kathaṃ nu kho imamhā coragehā mucceyya’’nti cintento nipajji. Atha naṃ ekā devadhītā ‘‘tāta temiyakumāra, mā bhāyi, tīṇi aṅgāni adhiṭṭhahitvā tava sotthi bhavissatī’’ti samassāsesi. Taṃ sutvā mahāsatto rajjasaṅkhātā anatthato muccitukāmo soḷasasaṃvaccharāni tīṇi aṅgāni acalādhiṭṭhānavasena adhiṭṭhahi. Tena vuttaṃ ‘‘kicchāladdhaṃ piyaṃ putta’’ntiādi.
तत्थ किच्छालद्धन्ति किच्छेन कसिरेन चिरकालपत्थनाय लद्धं। अभिजातन्ति जातिसम्पन्नं। कायजुतिया चेव ञाणजुतिया च समन्नागतत्ता जुतिन्धरं। सेतच्छत्तं धारयित्वान, सयने पोसेति मं पिताति पिता मे कासिराजा ‘‘मा नं कुमारं रजो वा उस्सावो वा’’ति जातकालतो पट्ठाय सेतच्छत्तस्स हेट्ठा सिरिसयने सयापेत्वा महन्तेन परिवारेन मं पोसेति।
Tattha kicchāladdhanti kicchena kasirena cirakālapatthanāya laddhaṃ. Abhijātanti jātisampannaṃ. Kāyajutiyā ceva ñāṇajutiyā ca samannāgatattā jutindharaṃ. Setacchattaṃ dhārayitvāna, sayane poseti maṃ pitāti pitā me kāsirājā ‘‘mā naṃ kumāraṃ rajo vā ussāvo vā’’ti jātakālato paṭṭhāya setacchattassa heṭṭhā sirisayane sayāpetvā mahantena parivārena maṃ poseti.
५१. निद्दायमानो सयनवरे पबुज्झित्वा अहं ओलोकेन्तो पण्डरं सेतच्छत्तं अद्दसं। येनाहं निरयं गतोति येन सेतच्छत्तेन ततो ततिये अत्तभावे अहं निरयं गतो, सेतच्छत्तसीसेन रज्जं वदति।
51.Niddāyamāno sayanavare pabujjhitvā ahaṃ olokento paṇḍaraṃ setacchattaṃ addasaṃ. Yenāhaṃ nirayaṃ gatoti yena setacchattena tato tatiye attabhāve ahaṃ nirayaṃ gato, setacchattasīsena rajjaṃ vadati.
५२. सह दिट्ठस्स मे छत्तन्ति तं सेतच्छत्तं दिट्ठस्स दिट्ठवतो मे सह तेन दस्सनेन, दस्सनसमकालमेवाति अत्थो। तासो उप्पज्जि भेरवोति सुपरिविदितादीनवत्ता भयानको चित्तुत्रासो उदपादि। विनिच्छयं समापन्नो, कथाहं इमं मुञ्चिस्सन्ति कथं नु खो अहं इमं रज्जं काळकण्णिं मुञ्चेय्यन्ति एवं विचारणं आपज्जिं।
52.Saha diṭṭhassa me chattanti taṃ setacchattaṃ diṭṭhassa diṭṭhavato me saha tena dassanena, dassanasamakālamevāti attho. Tāso uppajji bheravoti suparividitādīnavattā bhayānako cittutrāso udapādi. Vinicchayaṃ samāpanno, kathāhaṃ imaṃ muñcissanti kathaṃ nu kho ahaṃ imaṃ rajjaṃ kāḷakaṇṇiṃ muñceyyanti evaṃ vicāraṇaṃ āpajjiṃ.
५३. पुब्बसालोहिता मय्हन्ति पुब्बे एकस्मिं अत्तभावे मम मातुभूतपुब्बा तस्मिं छत्ते अधिवत्था देवता मय्हं अत्थकामिनी हितेसिनी। सा मं दिस्वान दुक्खितं, तीसु ठानेसु योजयीति सा देवता मं तथा चेतोदुक्खेन दुक्खितं दिस्वा मूगपक्खबधिरभावसङ्खातेसु तीसु रज्जदुक्खतो निक्खमनकारणेसु योजेसि।
53.Pubbasālohitā mayhanti pubbe ekasmiṃ attabhāve mama mātubhūtapubbā tasmiṃ chatte adhivatthā devatā mayhaṃ atthakāminī hitesinī. Sā maṃ disvāna dukkhitaṃ, tīsu ṭhānesu yojayīti sā devatā maṃ tathā cetodukkhena dukkhitaṃ disvā mūgapakkhabadhirabhāvasaṅkhātesu tīsu rajjadukkhato nikkhamanakāraṇesu yojesi.
५४. पण्डिच्चयन्ति पण्डिच्चं, अयमेव वा पाठो। मा विभावयाति मा पकासेहि। बालमतोति बालोति ञातो। सब्बोति सकलो अन्तोजनो चेव बहिजनो च। ओचिनायतूति नीहरथेतं काळकण्णिन्ति अवजानातु। एवं तव अत्थो भविस्सतीति एवं यथावुत्तनयेन अवजानितब्बभावे सति तुय्हं गेहतो निक्खमनेन हितं पारमिपरिपूरणं भविस्सति।
54.Paṇḍiccayanti paṇḍiccaṃ, ayameva vā pāṭho. Mā vibhāvayāti mā pakāsehi. Bālamatoti bāloti ñāto. Sabboti sakalo antojano ceva bahijano ca. Ocināyatūti nīharathetaṃ kāḷakaṇṇinti avajānātu. Evaṃ tava attho bhavissatīti evaṃ yathāvuttanayena avajānitabbabhāve sati tuyhaṃ gehato nikkhamanena hitaṃ pāramiparipūraṇaṃ bhavissati.
५५. तेतं वचनन्ति ते एतं तीणि अङ्गानि अधिट्ठाहीति वचनं। अत्थकामासि मे अम्माति अम्म देवते, मम अत्थकामा असि। हितकामाति तस्सेव परियायवचनं। अत्थोति वा एत्थ सुखं वेदितब्बं। हितन्ति तस्स कारणभूतं पुञ्ञं।
55.Tetaṃvacananti te etaṃ tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāhīti vacanaṃ. Atthakāmāsi me ammāti amma devate, mama atthakāmā asi. Hitakāmāti tasseva pariyāyavacanaṃ. Atthoti vā ettha sukhaṃ veditabbaṃ. Hitanti tassa kāraṇabhūtaṃ puññaṃ.
५६. सागरेव थलं लभिन्ति चोरगेहे वताहं जातो, अहु मे महावतानत्थोति सोकसागरे ओसीदन्तो तस्सा देवताय अहं वचनं सुत्वा सागरे ओसीदन्तो विय थलं पतिट्ठं अलभिं, रज्जकुलतो निक्खमनोपायं अलभिन्ति अत्थो। तयो अङ्गे अधिट्ठहिन्ति याव गेहतो निक्खमिं, ताव तीणि अङ्गानि कारणानि अधिट्ठहिं।
56.Sāgareva thalaṃ labhinti coragehe vatāhaṃ jāto, ahu me mahāvatānatthoti sokasāgare osīdanto tassā devatāya ahaṃ vacanaṃ sutvā sāgare osīdanto viya thalaṃ patiṭṭhaṃ alabhiṃ, rajjakulato nikkhamanopāyaṃ alabhinti attho. Tayo aṅge adhiṭṭhahinti yāva gehato nikkhamiṃ, tāva tīṇi aṅgāni kāraṇāni adhiṭṭhahiṃ.
५७. इदानि तानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘मूगो अहोसि’’न्ति गाथमाह। तत्थ पक्खोति पीठसप्पि। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
57. Idāni tāni sarūpato dassetuṃ ‘‘mūgo ahosi’’nti gāthamāha. Tattha pakkhoti pīṭhasappi. Sesaṃ suviññeyyameva.
एवं पन महासत्ते देवताय दिन्ननये ठत्वा जातवस्सतो पट्ठाय मूगादिभावेन अत्तानं दस्सेन्ते मातापितरो धातिआदयो च ‘‘मूगानं हनुपरियोसानं नाम एवरूपं न होति, बधिरानं कण्णसोतं नाम एवरूपं न होति, पीठसप्पीनं हत्थपादा नाम एवरूपा न होन्ति, भवितब्बमेत्थ कारणेन, वीमंसिस्साम न’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘खीरेन ताव वीमंसिस्सामा’’ति सकलदिवसं खीरं न देन्ति। सो सुस्सन्तोपि खीरत्थाय सद्दं न करोति।
Evaṃ pana mahāsatte devatāya dinnanaye ṭhatvā jātavassato paṭṭhāya mūgādibhāvena attānaṃ dassente mātāpitaro dhātiādayo ca ‘‘mūgānaṃ hanupariyosānaṃ nāma evarūpaṃ na hoti, badhirānaṃ kaṇṇasotaṃ nāma evarūpaṃ na hoti, pīṭhasappīnaṃ hatthapādā nāma evarūpā na honti, bhavitabbamettha kāraṇena, vīmaṃsissāma na’’nti cintetvā ‘‘khīrena tāva vīmaṃsissāmā’’ti sakaladivasaṃ khīraṃ na denti. So sussantopi khīratthāya saddaṃ na karoti.
अथस्स माता ‘‘पुत्तो मे छातो, खीरमस्स देथा’’ति खीरं दापेसि। एवं अन्तरन्तरा खीरं अदत्वा एकसंवच्छरं वीमंसन्तापि अन्तरं न पस्सिंसु। ततो ‘‘कुमारका नाम पूवखज्जकं पियायन्ति, फलाफलं पियायन्ति, कीळनभण्डकं पियायन्ति, भोजनं पियायन्ती’’ति तानि तानि पलोभनीयानि उपनेत्वा वीमंसनवसेन पलोभेन्ता याव पञ्चवस्सकाला अन्तरं न पस्सिंसु। अथ नं ‘‘दारका नाम अग्गितो भायन्ति, मत्तहत्थितो भायन्ति, सप्पतो भायन्ति, उक्खित्तासिकपुरिसतो भायन्ति, तेहि वीमंसिस्सामा’’ति यथा तेहिस्स अनत्थो न जायति, तथा पुरिममेव संविदहित्वा अतिभयानकाकारेन उपगच्छन्ते कारेसुं।
Athassa mātā ‘‘putto me chāto, khīramassa dethā’’ti khīraṃ dāpesi. Evaṃ antarantarā khīraṃ adatvā ekasaṃvaccharaṃ vīmaṃsantāpi antaraṃ na passiṃsu. Tato ‘‘kumārakā nāma pūvakhajjakaṃ piyāyanti, phalāphalaṃ piyāyanti, kīḷanabhaṇḍakaṃ piyāyanti, bhojanaṃ piyāyantī’’ti tāni tāni palobhanīyāni upanetvā vīmaṃsanavasena palobhentā yāva pañcavassakālā antaraṃ na passiṃsu. Atha naṃ ‘‘dārakā nāma aggito bhāyanti, mattahatthito bhāyanti, sappato bhāyanti, ukkhittāsikapurisato bhāyanti, tehi vīmaṃsissāmā’’ti yathā tehissa anattho na jāyati, tathā purimameva saṃvidahitvā atibhayānakākārena upagacchante kāresuṃ.
महासत्तो निरयभयं आवज्जेत्वा ‘‘इतो सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन निरयो भायितब्बो’’ति निच्चलोव होति। एवम्पि वीमंसित्वा अन्तरं न पस्सन्ता पुन ‘‘दारका नाम समज्जत्थिका होन्ती’’ति समज्जं कारेत्वापि महासत्तं साणिया परिक्खिपित्वा अजानन्तस्सेव चतूसु पस्सेसु सङ्खसद्देहि भेरिसद्देहि च सहसा एकनिन्नादं कारेत्वापि अन्धकारे घटेहि दीपं उपनेत्वा सहसा आलोकं दस्सेत्वापि सकलसरीरं फाणितेन मक्खेत्वा बहुमक्खिके ठाने निपज्जापेत्वापि न्हापनादीनि अकत्वा उच्चारपस्सावमत्थके निपन्नं अज्झुपेक्खित्वापि तत्थ च पलिपन्नं सयमानं परिहासेहि अक्कोसनेहि च घट्टेत्वापि हेट्ठामञ्चे अग्गिकपल्लं कत्वा उण्हसन्तापेन पीळेत्वापीति एवं नानाविधेहि उपायेहि वीमंसन्तापिस्स अन्तरं न पस्सिंसु।
Mahāsatto nirayabhayaṃ āvajjetvā ‘‘ito sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena nirayo bhāyitabbo’’ti niccalova hoti. Evampi vīmaṃsitvā antaraṃ na passantā puna ‘‘dārakā nāma samajjatthikā hontī’’ti samajjaṃ kāretvāpi mahāsattaṃ sāṇiyā parikkhipitvā ajānantasseva catūsu passesu saṅkhasaddehi bherisaddehi ca sahasā ekaninnādaṃ kāretvāpi andhakāre ghaṭehi dīpaṃ upanetvā sahasā ālokaṃ dassetvāpi sakalasarīraṃ phāṇitena makkhetvā bahumakkhike ṭhāne nipajjāpetvāpi nhāpanādīni akatvā uccārapassāvamatthake nipannaṃ ajjhupekkhitvāpi tattha ca palipannaṃ sayamānaṃ parihāsehi akkosanehi ca ghaṭṭetvāpi heṭṭhāmañce aggikapallaṃ katvā uṇhasantāpena pīḷetvāpīti evaṃ nānāvidhehi upāyehi vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.
महासत्तो हि सब्बत्थ निरयभयमेव आवज्जेत्वा अधिट्ठानं अविकोपेन्तो निच्चलोव अहोसि। एवं पन्नरसवस्सानि वीमंसित्वा अथ सोळसवस्सकाले ‘‘पीठसप्पिनो वा होन्तु मूगबधिरा वा रजनीयेसु अरज्जन्ता दुस्सनीयेसु अदुस्सन्ता नाम नत्थीति नाटकानिस्स पच्चुपट्ठपेत्वा वीमंसिस्सामा’’ति कुमारं गन्धोदकेन न्हापेत्वा देवपुत्तं विय अलङ्करित्वा देवविमानकप्पं पुप्फगन्धदामादीहि एकामोदपमोदं पासादं आरोपेत्वा उत्तमरूपधरा भावविलाससम्पन्ना देवच्छरापटिभागा इत्थियो उपट्ठपेसुं – ‘‘गच्छथ नच्चादीहि कुमारं अभिरमापेथा’’ति। ता उपगन्त्वा तथा कातुं वायमिंसु। सो बुद्धिसम्पन्नताय ‘‘इमा मे सरीरसम्फस्सं मा विन्दिंसू’’ति अस्सासपस्सासे निरुन्धि। ता तस्स सरीरसम्फस्सं अविन्दन्तियो ‘‘थद्धसरीरो एस, नायं मनुस्सो, यक्खो भविस्सती’’ति पक्कमिंसु।
Mahāsatto hi sabbattha nirayabhayameva āvajjetvā adhiṭṭhānaṃ avikopento niccalova ahosi. Evaṃ pannarasavassāni vīmaṃsitvā atha soḷasavassakāle ‘‘pīṭhasappino vā hontu mūgabadhirā vā rajanīyesu arajjantā dussanīyesu adussantā nāma natthīti nāṭakānissa paccupaṭṭhapetvā vīmaṃsissāmā’’ti kumāraṃ gandhodakena nhāpetvā devaputtaṃ viya alaṅkaritvā devavimānakappaṃ pupphagandhadāmādīhi ekāmodapamodaṃ pāsādaṃ āropetvā uttamarūpadharā bhāvavilāsasampannā devaccharāpaṭibhāgā itthiyo upaṭṭhapesuṃ – ‘‘gacchatha naccādīhi kumāraṃ abhiramāpethā’’ti. Tā upagantvā tathā kātuṃ vāyamiṃsu. So buddhisampannatāya ‘‘imā me sarīrasamphassaṃ mā vindiṃsū’’ti assāsapassāse nirundhi. Tā tassa sarīrasamphassaṃ avindantiyo ‘‘thaddhasarīro esa, nāyaṃ manusso, yakkho bhavissatī’’ti pakkamiṃsu.
एवं सोळस वस्सानि सोळसहि महावीमंसाहि अनेकाहि च खुद्दकवीमंसाहि परिग्गण्हितुं असक्कुणित्वा मातापितरो ‘‘तात, तेमियकुमार, मयं तव अमूगादिभावं जानाम, न हि तेसं एवरूपानि मुखकण्णसोतपादानि होन्ति, त्वं अम्हेहि पत्थेत्वा लद्धपुत्तको, मा नो नासेहि, सकलजम्बुदीपे राजूनं सन्तिका गरहतो मोचेही’’ति सह विसुं विसुञ्च अनेकवारं याचिंसु। सो तेहि एवं याचियमानोपि असुणन्तो विय हुत्वा निपज्जि।
Evaṃ soḷasa vassāni soḷasahi mahāvīmaṃsāhi anekāhi ca khuddakavīmaṃsāhi pariggaṇhituṃ asakkuṇitvā mātāpitaro ‘‘tāta, temiyakumāra, mayaṃ tava amūgādibhāvaṃ jānāma, na hi tesaṃ evarūpāni mukhakaṇṇasotapādāni honti, tvaṃ amhehi patthetvā laddhaputtako, mā no nāsehi, sakalajambudīpe rājūnaṃ santikā garahato mocehī’’ti saha visuṃ visuñca anekavāraṃ yāciṃsu. So tehi evaṃ yāciyamānopi asuṇanto viya hutvā nipajji.
५८. अथ राजा महासत्तस्स उभो पादे कण्णसोते जिव्हं उभो च हत्थे कुसलेहि पुरिसेहि वीमंसापेत्वा ‘‘यदिपि अपीठसप्पिआदीनं वियस्स पादादयो, तथापि अयं पीठसप्पि मूगबधिरो मञ्ञे, ईदिसे काळकण्णिपुरिसे इमस्मिं गेहे वसन्ते तयो अन्तराया पञ्ञायन्ति जीवितस्स वा छत्तस्स वा महेसिया वा’’ति लक्खणपाठकेहि इदानि कथितं। जातदिवसे पन ‘‘तुम्हाकं दोमनस्सपरिहरणत्थं ‘धञ्ञपुञ्ञलक्खणो’ति वुत्त’’न्ति अमच्चेहि आरोचितं सुत्वा अन्तरायभयेन भीतो ‘‘गच्छथ नं अवमङ्गलरथे निपज्जापेत्वा पच्छिमद्वारेन नीहरापेत्वा आमकसुसाने निखणथा’’ति आणापेसि। तं सुत्वा महासत्तो हट्ठो उदग्गो अहोसि – ‘‘चिरस्सं वत मे मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति। तेन वुत्तं ‘‘ततो मे हत्थपादे चा’’तिआदि।
58. Atha rājā mahāsattassa ubho pāde kaṇṇasote jivhaṃ ubho ca hatthe kusalehi purisehi vīmaṃsāpetvā ‘‘yadipi apīṭhasappiādīnaṃ viyassa pādādayo, tathāpi ayaṃ pīṭhasappi mūgabadhiro maññe, īdise kāḷakaṇṇipurise imasmiṃ gehe vasante tayo antarāyā paññāyanti jīvitassa vā chattassa vā mahesiyā vā’’ti lakkhaṇapāṭhakehi idāni kathitaṃ. Jātadivase pana ‘‘tumhākaṃ domanassapariharaṇatthaṃ ‘dhaññapuññalakkhaṇo’ti vutta’’nti amaccehi ārocitaṃ sutvā antarāyabhayena bhīto ‘‘gacchatha naṃ avamaṅgalarathe nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharāpetvā āmakasusāne nikhaṇathā’’ti āṇāpesi. Taṃ sutvā mahāsatto haṭṭho udaggo ahosi – ‘‘cirassaṃ vata me manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘tato me hatthapāde cā’’tiādi.
तत्थ मद्दियाति मद्दनवसेन वीमंसित्वा। अनूनतन्ति हत्थादीहि अविकलतं। निन्दिसुन्ति ‘‘एवं अनूनावयवोपि समानो मूगादि विय दिस्समानो ‘‘रज्जं कारेतुं अभब्बो, काळकण्णिपुरिसो अय’’न्ति गरहिंसु। ‘‘निद्दिसु’’न्तिपि पाठो, वदिंसूति अत्थो।
Tattha maddiyāti maddanavasena vīmaṃsitvā. Anūnatanti hatthādīhi avikalataṃ. Nindisunti ‘‘evaṃ anūnāvayavopi samāno mūgādi viya dissamāno ‘‘rajjaṃ kāretuṃ abhabbo, kāḷakaṇṇipuriso aya’’nti garahiṃsu. ‘‘Niddisu’’ntipi pāṭho, vadiṃsūti attho.
५९. छड्डनं अनुमोदिसुन्ति राजदस्सनत्थं आगता सब्बेपि जनपदवासिनो सेनापतिपुरोहितप्पमुखा राजपुरिसा ते सब्बेपि एकमना समानचित्ता हुत्वा अन्तरायपरिहरणत्थं रञ्ञा आणत्ता भूमियं निखणनवसेन मम छड्डनं मुखसङ्कोचं अकत्वा अभिमुखभावेन साधु सुट्ठु इदं कत्तब्बमेवाति अनुमोदिंसु।
59.Chaḍḍanaṃ anumodisunti rājadassanatthaṃ āgatā sabbepi janapadavāsino senāpatipurohitappamukhā rājapurisā te sabbepi ekamanā samānacittā hutvā antarāyapariharaṇatthaṃ raññā āṇattā bhūmiyaṃ nikhaṇanavasena mama chaḍḍanaṃ mukhasaṅkocaṃ akatvā abhimukhabhāvena sādhu suṭṭhu idaṃ kattabbamevāti anumodiṃsu.
६०. सो मे अत्थो समिज्झथाति यस्सत्थाय यदत्थं ततो मूगादिभावाधिट्ठानवसेन दुक्करचरणं चिण्णं चरितं, सो अत्थो मम समिज्झति। तेसं मम मातापितुआदीनं मतिं अधिप्पायं सुत्वा सो अहं मम अधिप्पायसमिज्झनेन हट्ठो अनुपधारेत्वा भूमियं निखणनानुजाननेन संविग्गमानसोव अहोसिन्ति वचनसेसेन सम्बन्धो वेदितब्बो।
60.So me attho samijjhathāti yassatthāya yadatthaṃ tato mūgādibhāvādhiṭṭhānavasena dukkaracaraṇaṃ ciṇṇaṃ caritaṃ, so attho mama samijjhati. Tesaṃ mama mātāpituādīnaṃ matiṃ adhippāyaṃ sutvā so ahaṃ mama adhippāyasamijjhanena haṭṭho anupadhāretvā bhūmiyaṃ nikhaṇanānujānanena saṃviggamānasova ahosinti vacanasesena sambandho veditabbo.
६१. एवं कुमारस्स भूमियं निखणने रञ्ञा आणत्ते चन्दादेवी तं पवत्तिं सुत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा, ‘‘देव, तुम्हेहि मय्हं वरो दिन्नो, मया च गहितकं कत्वा ठपितो, तं मे इदानि देथा’’ति। ‘‘गण्ह, देवी’’ति। ‘‘पुत्तस्स मे रज्जं देथा’’ति। ‘‘पुत्तो ते काळकण्णी, न सक्का दातु’’न्ति। ‘‘तेन हि, देव, यावजीवं अदेन्तो सत्त वस्सानि देथा’’ति। ‘‘तम्पि न सक्का’’ति। ‘‘छ वस्सानि, पञ्चचत्तारितीणिद्वेएकं वस्सं, सत्त मासे, छपञ्चचत्तारोतयोद्वेएकं मासंअद्धमासंसत्ताहं देथा’’ति। साधु गण्हाति।
61. Evaṃ kumārassa bhūmiyaṃ nikhaṇane raññā āṇatte candādevī taṃ pavattiṃ sutvā rājānaṃ upasaṅkamitvā, ‘‘deva, tumhehi mayhaṃ varo dinno, mayā ca gahitakaṃ katvā ṭhapito, taṃ me idāni dethā’’ti. ‘‘Gaṇha, devī’’ti. ‘‘Puttassa me rajjaṃ dethā’’ti. ‘‘Putto te kāḷakaṇṇī, na sakkā dātu’’nti. ‘‘Tena hi, deva, yāvajīvaṃ adento satta vassāni dethā’’ti. ‘‘Tampi na sakkā’’ti. ‘‘Cha vassāni, pañcacattāritīṇidveekaṃ vassaṃ, satta māse, chapañcacattārotayodveekaṃ māsaṃaddhamāsaṃsattāhaṃ dethā’’ti. Sādhu gaṇhāti.
सा पुत्तं अलङ्कारापेत्वा ‘‘तेमियकुमारस्स इदं रज्ज’’न्ति नगरे भेरिं चरापेत्वा नगरं अलङ्कारापेत्वा पुत्तं हत्थिक्खन्धं आरोपेत्वा सेतच्छत्तं मत्थके कारापेत्वा नगरं पदक्खिणं कत्वा आगतं अलङ्कतसिरिसयने निपज्जापेत्वा सब्बरत्तिं याचि – ‘‘तात तेमिय, तं निस्साय सोळस वस्सानि निद्दं अलभित्वा रोदमानाय मे अक्खीनि उप्पक्कानि, सोकेन हदयं भिज्जति विय, तव अपीठसप्पिआदिभावं जानामि, मा मं अनाथं करी’’ति। इमिना नियामेन छ दिवसे याचि। छट्ठे दिवसे राजा सुनन्दं नाम सारथिं पक्कोसापेत्वा ‘‘स्वे पातोव अवमङ्गलरथेन कुमारं नीहरित्वा आमकसुसाने भूमियं निखणित्वा पथविवड्ढनककम्मं कत्वा एही’’ति आह। तं सुत्वा देवी ‘‘तात, कासिराजा तं स्वे आमकसुसाने निखणितुं आणापेसि। स्वे मरणं पापुणिस्सती’’ति आह।
Sā puttaṃ alaṅkārāpetvā ‘‘temiyakumārassa idaṃ rajja’’nti nagare bheriṃ carāpetvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā puttaṃ hatthikkhandhaṃ āropetvā setacchattaṃ matthake kārāpetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā āgataṃ alaṅkatasirisayane nipajjāpetvā sabbarattiṃ yāci – ‘‘tāta temiya, taṃ nissāya soḷasa vassāni niddaṃ alabhitvā rodamānāya me akkhīni uppakkāni, sokena hadayaṃ bhijjati viya, tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāmi, mā maṃ anāthaṃ karī’’ti. Iminā niyāmena cha divase yāci. Chaṭṭhe divase rājā sunandaṃ nāma sārathiṃ pakkosāpetvā ‘‘sve pātova avamaṅgalarathena kumāraṃ nīharitvā āmakasusāne bhūmiyaṃ nikhaṇitvā pathavivaḍḍhanakakammaṃ katvā ehī’’ti āha. Taṃ sutvā devī ‘‘tāta, kāsirājā taṃ sve āmakasusāne nikhaṇituṃ āṇāpesi. Sve maraṇaṃ pāpuṇissatī’’ti āha.
महासत्तो तं सुत्वा ‘‘तेमिय, सोळस वस्सानि तया कतो वायामो मत्थकं पत्तो’’ति हट्ठो उदग्गो अहोसि। मातुया पनस्स हदयं भिज्जनाकारं विय अहोसि। अथ तस्सा रत्तिया अच्चयेन पातोव सारथि रथं आदाय द्वारे ठपेत्वा सिरिगब्भं पविसित्वा ‘‘देवि, मा मय्हं कुज्झि, रञ्ञो आणा’’ति पुत्तं आलिङ्गित्वा निपन्नं देविं पिट्ठिहत्थेन अपनेत्वा कुमारं उक्खिपित्वा पासादा ओतरि। देवी उरं पहरित्वा महासद्देन परिदेवित्वा महातले ओहीयि।
Mahāsatto taṃ sutvā ‘‘temiya, soḷasa vassāni tayā kato vāyāmo matthakaṃ patto’’ti haṭṭho udaggo ahosi. Mātuyā panassa hadayaṃ bhijjanākāraṃ viya ahosi. Atha tassā rattiyā accayena pātova sārathi rathaṃ ādāya dvāre ṭhapetvā sirigabbhaṃ pavisitvā ‘‘devi, mā mayhaṃ kujjhi, rañño āṇā’’ti puttaṃ āliṅgitvā nipannaṃ deviṃ piṭṭhihatthena apanetvā kumāraṃ ukkhipitvā pāsādā otari. Devī uraṃ paharitvā mahāsaddena paridevitvā mahātale ohīyi.
अथ नं महासत्तो ओलोकेत्वा ‘‘मयि अकथेन्ते मातु सोको बलवा भविस्सती’’ति कथेतुकामो हुत्वापि ‘‘सचे कथेस्सामि सोळस वस्सानि कतो वायामो मोघो भविस्सति, अकथेन्तो पनाहं अत्तनो च मातापितूनञ्च पच्चयो भविस्सामी’’ति अधिवासेसि। सारथि ‘‘महासत्तं रथं आरोपेत्वा पच्छिमद्वाराभिमुखं रथं पेसेस्सामी’’ति पाचीनद्वाराभिमुखं पेसेसि। रथो नगरा निक्खमित्वा देवतानुभावेन तियोजनट्ठानं गतो। महासत्तो सुट्ठुतरं तुट्ठचित्तो अहोसि। तत्थ वनघटं सारथिस्स आमकसुसानं विय उपट्ठासि। सो ‘‘इदं ठानं सुन्दर’’न्ति रथं ओक्कमापेत्वा मग्गपस्से ठपेत्वा रथा ओरुय्ह महासत्तस्स आभरणभण्डं ओमुञ्चित्वा भण्डिकं कत्वा ठपेत्वा कुदालं आदाय अविदूरे आवाटं खणितुं आरभि। तेन वुत्तं ‘‘न्हापेत्वा अनुलिम्पित्वा’’तिआदि।
Atha naṃ mahāsatto oloketvā ‘‘mayi akathente mātu soko balavā bhavissatī’’ti kathetukāmo hutvāpi ‘‘sace kathessāmi soḷasa vassāni kato vāyāmo mogho bhavissati, akathento panāhaṃ attano ca mātāpitūnañca paccayo bhavissāmī’’ti adhivāsesi. Sārathi ‘‘mahāsattaṃ rathaṃ āropetvā pacchimadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesessāmī’’ti pācīnadvārābhimukhaṃ pesesi. Ratho nagarā nikkhamitvā devatānubhāvena tiyojanaṭṭhānaṃ gato. Mahāsatto suṭṭhutaraṃ tuṭṭhacitto ahosi. Tattha vanaghaṭaṃ sārathissa āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi. So ‘‘idaṃ ṭhānaṃ sundara’’nti rathaṃ okkamāpetvā maggapasse ṭhapetvā rathā oruyha mahāsattassa ābharaṇabhaṇḍaṃ omuñcitvā bhaṇḍikaṃ katvā ṭhapetvā kudālaṃ ādāya avidūre āvāṭaṃ khaṇituṃ ārabhi. Tena vuttaṃ ‘‘nhāpetvā anulimpitvā’’tiādi.
तत्थ न्हापेत्वाति सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हापेत्वा। अनुलिम्पित्वाति सुरभिविलेपनेन विलिम्पेत्वा। वेठेत्वा राजवेठनन्ति कासिराजूनं पवेणियागतं राजमकुटं सीसे पटिमुञ्चित्वा। अभिसिञ्चित्वाति तस्मिं राजकुले राजाभिसेकनियामेन अभिसिञ्चित्वा। छत्तेन कारेसुं पुरं पदक्खिणन्ति सेतच्छत्तेन धारियमानेन मं नगरं पदक्खिणं कारेसुं।
Tattha nhāpetvāti soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhāpetvā. Anulimpitvāti surabhivilepanena vilimpetvā. Veṭhetvā rājaveṭhananti kāsirājūnaṃ paveṇiyāgataṃ rājamakuṭaṃ sīse paṭimuñcitvā. Abhisiñcitvāti tasmiṃ rājakule rājābhisekaniyāmena abhisiñcitvā. Chattena kāresuṃ puraṃ padakkhiṇanti setacchattena dhāriyamānena maṃ nagaraṃ padakkhiṇaṃ kāresuṃ.
६२. सत्ताहं धारयित्वानाति मय्हं मातु चन्दादेविया वरलाभनवसेन लद्धं सत्ताहं मम सेतच्छत्तं धारयित्वा। उग्गते रविमण्डलेति ततो पुनदिवसे सूरियमण्डले उग्गतमत्ते अवमङ्गलरथेन मं नगरतो नीहरित्वा भूमियं निखणनत्थं सारथि सुनन्दो वनमुपगच्छि।
62.Sattāhaṃ dhārayitvānāti mayhaṃ mātu candādeviyā varalābhanavasena laddhaṃ sattāhaṃ mama setacchattaṃ dhārayitvā. Uggate ravimaṇḍaleti tato punadivase sūriyamaṇḍale uggatamatte avamaṅgalarathena maṃ nagarato nīharitvā bhūmiyaṃ nikhaṇanatthaṃ sārathi sunando vanamupagacchi.
६३. सज्जस्सन्ति सन्नद्धो अस्सं, युगे योजितस्सं मे रथं मग्गतो उक्कमापनवसेन एकोकासे कत्वा। हत्थमुच्चितोति मुच्चितहत्थो, रथपाचनतो मुत्तहत्थोति अत्थो। अथ वा हत्थमुच्चितोति हत्थमुत्तो मम हत्थतो मुच्चित्वाति अत्थो। कासुन्ति आवाटं। निखातुन्ति निखणितुं।
63.Sajjassanti sannaddho assaṃ, yuge yojitassaṃ me rathaṃ maggato ukkamāpanavasena ekokāse katvā. Hatthamuccitoti muccitahattho, rathapācanato muttahatthoti attho. Atha vā hatthamuccitoti hatthamutto mama hatthato muccitvāti attho. Kāsunti āvāṭaṃ. Nikhātunti nikhaṇituṃ.
६४-५. इदानि यदत्थं मया सोळस वस्सानि मूगवतादिअधिट्ठानेन दुक्करचरिया अधिट्ठिता, तं दस्सेतुं ‘‘अधिट्ठितमधिट्ठान’’न्ति गाथाद्वयमाह।
64-5. Idāni yadatthaṃ mayā soḷasa vassāni mūgavatādiadhiṭṭhānena dukkaracariyā adhiṭṭhitā, taṃ dassetuṃ ‘‘adhiṭṭhitamadhiṭṭhāna’’nti gāthādvayamāha.
तत्थ तज्जेन्तो विविधकारणाति द्विमासिककालतो पट्ठाय याव सोळससंवच्छरा थञ्ञपटिसेधनादीहि विविधेहि नानप्पकारेहि कारणेहि तज्जयन्तो भयविद्धंसनवसेन विहेठियमानो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Tattha tajjento vividhakāraṇāti dvimāsikakālato paṭṭhāya yāva soḷasasaṃvaccharā thaññapaṭisedhanādīhi vividhehi nānappakārehi kāraṇehi tajjayanto bhayaviddhaṃsanavasena viheṭhiyamāno. Sesaṃ suviññeyyameva.
अथ महासत्तो सुनन्दे कासुं खणन्ते ‘‘अयं मे वायामकालो’’ति उट्ठाय अत्तनो हत्थपादे सम्बाहित्वा रथा ओतरितुं मे बलं अत्थीति ञत्वा चित्तं उप्पादेसि। तावदेवस्स पादपतिट्ठानट्ठानं वातपुण्णभस्तचम्मं विय उग्गन्त्वा रथस्स पच्छिमन्तं आहच्च अट्ठासि। सो ओतरित्वा कतिपये वारे अपरापरं चङ्कमित्वा ‘‘योजनसतम्पि गन्तुं मे बलं अत्थी’’ति ञत्वा रथं पच्छिमन्ते गहेत्वा कुमारकानं कीळनयानकं विय उक्खिपित्वा ‘‘सचे सारथि मया सद्धिं पटिविरुज्झेय्य, अत्थि मे पटिविरुज्झितुं बल’’न्ति सल्लक्खेत्वा पसाधनत्थाय चित्तं उप्पादेसि। तङ्खणञ्ञेव सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को तं कारणं ञत्वा विस्सकम्मं आणापेसि – ‘‘गच्छ कासिराजपुत्तं अलङ्करोही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति वत्वा दिब्बेहि च मानुसेहि च अलङ्कारेहि सक्कं विय तं अलङ्करि। सो देवराजलीळाय सारथिस्स खणनोकासं गन्त्वा आवाटतीरे ठत्वा –
Atha mahāsatto sunande kāsuṃ khaṇante ‘‘ayaṃ me vāyāmakālo’’ti uṭṭhāya attano hatthapāde sambāhitvā rathā otarituṃ me balaṃ atthīti ñatvā cittaṃ uppādesi. Tāvadevassa pādapatiṭṭhānaṭṭhānaṃ vātapuṇṇabhastacammaṃ viya uggantvā rathassa pacchimantaṃ āhacca aṭṭhāsi. So otaritvā katipaye vāre aparāparaṃ caṅkamitvā ‘‘yojanasatampi gantuṃ me balaṃ atthī’’ti ñatvā rathaṃ pacchimante gahetvā kumārakānaṃ kīḷanayānakaṃ viya ukkhipitvā ‘‘sace sārathi mayā saddhiṃ paṭivirujjheyya, atthi me paṭivirujjhituṃ bala’’nti sallakkhetvā pasādhanatthāya cittaṃ uppādesi. Taṅkhaṇaññeva sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko taṃ kāraṇaṃ ñatvā vissakammaṃ āṇāpesi – ‘‘gaccha kāsirājaputtaṃ alaṅkarohī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā dibbehi ca mānusehi ca alaṅkārehi sakkaṃ viya taṃ alaṅkari. So devarājalīḷāya sārathissa khaṇanokāsaṃ gantvā āvāṭatīre ṭhatvā –
‘‘किन्नु सन्तरमानोव, कासुं खणसि सारथि।
‘‘Kinnu santaramānova, kāsuṃ khaṇasi sārathi;
पुट्ठो मे सम्म अक्खाहि, किं कासुया करिस्ससी’’ति॥ (जा॰ २.२२.३) –
Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ kāsuyā karissasī’’ti. (jā. 2.22.3) –
आह।
Āha.
तेन उद्धं अनोलोकेत्वाव –
Tena uddhaṃ anoloketvāva –
‘‘रञ्ञो मूगो च पक्खो च, पुत्तो जातो अचेतसो।
‘‘Rañño mūgo ca pakkho ca, putto jāto acetaso;
सोम्हि रञ्ञा समज्झिट्ठो, पुत्तं मे निखणं वने’’ति॥ (जा॰ २.२२.४) –
Somhi raññā samajjhiṭṭho, puttaṃ me nikhaṇaṃ vane’’ti. (jā. 2.22.4) –
वुत्ते महासत्तो –
Vutte mahāsatto –
‘‘न बधिरो न मूगोस्मि, न पक्खो न च वीकलो।
‘‘Na badhiro na mūgosmi, na pakkho na ca vīkalo;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.
‘‘ऊरू बाहुञ्च मे पस्स, भासितञ्च सुणोहि मे।
‘‘Ūrū bāhuñca me passa, bhāsitañca suṇohi me;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने’’ति॥ (जा॰ २.२२.५-६) –
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti. (jā. 2.22.5-6) –
वत्वा पुन तेन आवाटखणनं पहाय उद्धं ओलोकेत्वा तस्स रूपसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘मनुस्सो वा देवो वा’’ति अजानन्तेन –
Vatvā puna tena āvāṭakhaṇanaṃ pahāya uddhaṃ oloketvā tassa rūpasampattiṃ disvā ‘‘manusso vā devo vā’’ti ajānantena –
‘‘देवता नुसि गन्धब्बो, अदु सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;
को वा त्वं कस्स वा पुत्तो, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥ (जा॰ २.२२.७) –
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti. (jā. 2.22.7) –
वुत्ते –
Vutte –
‘‘नम्हि देवो न गन्धब्बो, नापि सक्को पुरिन्ददो।
‘‘Namhi devo na gandhabbo, nāpi sakko purindado;
कासिरञ्ञो अहं पुत्तो, यं कासुया निखञ्ञसि॥
Kāsirañño ahaṃ putto, yaṃ kāsuyā nikhaññasi.
‘‘तस्स रञ्ञो अहं पुत्तो, यं त्वं सम्मूपजीवसि।
‘‘Tassa rañño ahaṃ putto, yaṃ tvaṃ sammūpajīvasi;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने॥
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स साखं भञ्जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको॥
Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.
‘‘यथा रुक्खो तथा राजा, यथा साखा तथा अहं।
‘‘Yathā rukkho tathā rājā, yathā sākhā tathā ahaṃ;
यथा छायूपगो पोसो, एवं त्वमसि सारथि।
Yathā chāyūpago poso, evaṃ tvamasi sārathi;
अधम्मं सारथि कयिरा, मं चे त्वं निखणं वने’’ति॥ (जा॰ २.२२.८-११) –
Adhammaṃ sārathi kayirā, maṃ ce tvaṃ nikhaṇaṃ vane’’ti. (jā. 2.22.8-11) –
आदिना नयेन धम्मं देसेत्वा तेन निवत्तनत्थं याचितो अनिवत्तनकारणं पब्बज्जाछन्दं तस्स च हेतु निरयभयादिकं अतीतभवे अत्तनो पवत्तिं वित्थारेन कथेत्वा ताय धम्मकथाय ताय च पटिपत्तिया तस्मिम्पि पब्बजितुकामे जाते रञ्ञो इमं –
Ādinā nayena dhammaṃ desetvā tena nivattanatthaṃ yācito anivattanakāraṇaṃ pabbajjāchandaṃ tassa ca hetu nirayabhayādikaṃ atītabhave attano pavattiṃ vitthārena kathetvā tāya dhammakathāya tāya ca paṭipattiyā tasmimpi pabbajitukāme jāte rañño imaṃ –
‘‘रथं निय्यातयित्वान, अनणो एहि सारथि।
‘‘Rathaṃ niyyātayitvāna, anaṇo ehi sārathi;
अनणस्स हि पब्बज्जा, एतं इसीहि वण्णित’’न्ति॥ (जा॰ २.२२.४४) –
Anaṇassa hi pabbajjā, etaṃ isīhi vaṇṇita’’nti. (jā. 2.22.44) –
वत्वा तं विस्सज्जेसि।
Vatvā taṃ vissajjesi.
सो रथं आभरणानि च गहेत्वा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसि। राजा तावदेव ‘‘महासत्तस्स सन्तिकं गमिस्सामी’’ति नगरतो निग्गच्छि सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाय इत्थागारेहि नागरजानपदेहि च। महासत्तोपि खो सारथिं उय्योजेत्वा पब्बजितुकामो जातो। तस्स चित्तं ञत्वा सक्को विस्सकम्मं पेसेसि – ‘‘तेमियपण्डितो पब्बजितुकामो, तस्स अस्समपदं पब्बजितपरिक्खारे च मापेही’’ति। सो गन्त्वा तियोजनिके वनसण्डे अस्समं मापेत्वा रत्तिट्ठानदिवाट्ठानचङ्कमनपोक्खरणीफलरुक्खसम्पन्नं कत्वा सब्बे च पब्बजितपरिक्खारे मापेत्वा सकट्ठानमेव गतो। बोधिसत्तो तं दिस्वा सक्कदत्तियभावं ञत्वा पण्णसालं पविसित्वा वत्थानि अपनेत्वा तापसवेसं गहेत्वा कट्ठत्थरे निसिन्नो अट्ठ समापत्तियो, पञ्च च अभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा पब्बज्जासुखेन अस्समे निसीदि।
So rathaṃ ābharaṇāni ca gahetvā rañño santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Rājā tāvadeva ‘‘mahāsattassa santikaṃ gamissāmī’’ti nagarato niggacchi saddhiṃ caturaṅginiyā senāya itthāgārehi nāgarajānapadehi ca. Mahāsattopi kho sārathiṃ uyyojetvā pabbajitukāmo jāto. Tassa cittaṃ ñatvā sakko vissakammaṃ pesesi – ‘‘temiyapaṇḍito pabbajitukāmo, tassa assamapadaṃ pabbajitaparikkhāre ca māpehī’’ti. So gantvā tiyojanike vanasaṇḍe assamaṃ māpetvā rattiṭṭhānadivāṭṭhānacaṅkamanapokkharaṇīphalarukkhasampannaṃ katvā sabbe ca pabbajitaparikkhāre māpetvā sakaṭṭhānameva gato. Bodhisatto taṃ disvā sakkadattiyabhāvaṃ ñatvā paṇṇasālaṃ pavisitvā vatthāni apanetvā tāpasavesaṃ gahetvā kaṭṭhatthare nisinno aṭṭha samāpattiyo, pañca ca abhiññāyo nibbattetvā pabbajjāsukhena assame nisīdi.
कासिराजापि सारथिना दस्सितमग्गेन गन्त्वा अस्समं पविसित्वा महासत्तेन सह समागन्त्वा कतपटिसन्थारो रज्जेन निमन्तेसि। तेमियपण्डितो तं पटिक्खिपित्वा अनेकाकारवोकारं अनिच्चतादिपटिसंयुत्ताय च कामादीनवपटिसंयुत्ताय च धम्मिया कथाय राजानं संवेजेसि। सो संविग्गमानसो घरावासे उक्कण्ठितो पब्बजितुकामो हुत्वा अमच्चे इत्थागारे च पुच्छि। तेपि पब्बजितुकामा अहेसुं। अथ राजा चन्दादेविं आदिं कत्वा सोळस सहस्से ओरोधे च अमच्चादिके च पब्बजितुकामे ञत्वा नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘ये मम पुत्तस्स सन्तिके पब्बजितुकामा, ते पब्बजन्तू’’ति। सुवण्णकोट्ठागारादीनि च विवरापेत्वा विस्सज्जापेसि। नागरा च यथापसारितेयेव आपणे विवटद्वारानेव गेहानि च पहाय रञ्ञो सन्तिकं अगमंसु। राजा महाजनेन सद्धिं महासत्तस्स सन्तिके पब्बजि। सक्कदत्तियं तियोजनिकं अस्समपदं परिपूरि।
Kāsirājāpi sārathinā dassitamaggena gantvā assamaṃ pavisitvā mahāsattena saha samāgantvā katapaṭisanthāro rajjena nimantesi. Temiyapaṇḍito taṃ paṭikkhipitvā anekākāravokāraṃ aniccatādipaṭisaṃyuttāya ca kāmādīnavapaṭisaṃyuttāya ca dhammiyā kathāya rājānaṃ saṃvejesi. So saṃviggamānaso gharāvāse ukkaṇṭhito pabbajitukāmo hutvā amacce itthāgāre ca pucchi. Tepi pabbajitukāmā ahesuṃ. Atha rājā candādeviṃ ādiṃ katvā soḷasa sahasse orodhe ca amaccādike ca pabbajitukāme ñatvā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘ye mama puttassa santike pabbajitukāmā, te pabbajantū’’ti. Suvaṇṇakoṭṭhāgārādīni ca vivarāpetvā vissajjāpesi. Nāgarā ca yathāpasāriteyeva āpaṇe vivaṭadvārāneva gehāni ca pahāya rañño santikaṃ agamaṃsu. Rājā mahājanena saddhiṃ mahāsattassa santike pabbaji. Sakkadattiyaṃ tiyojanikaṃ assamapadaṃ paripūri.
सामन्तराजानो ‘‘कासिराजा पब्बजितो’’ति सुत्वा ‘‘बाराणसिरज्जं गहेस्सामा’’ति नगरं पविसित्वा देवनगरसदिसं नगरं सत्तरतनभरितं देवविमानकप्पं राजनिवेसनञ्च दिस्वा ‘‘इमं धनं निस्साय भयेन भवितब्ब’’न्ति तावदेव निक्खमित्वा पायासुं। तेसं आगमनं सुत्वा महासत्तो वनन्तं गन्त्वा आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेसि। ते सब्बे सद्धिं परिसाय तस्स सन्तिके पब्बजिंसु। एवं अपरेपि अपरेपीति महासमागमो अहोसि। सब्बे फलाफलानि परिभुञ्जित्वा समणधम्मं करोन्ति। यो कामादिवितक्कं वितक्केति, तस्स चित्तं ञत्वा महासत्तो तत्थ गन्त्वा आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेति।
Sāmantarājāno ‘‘kāsirājā pabbajito’’ti sutvā ‘‘bārāṇasirajjaṃ gahessāmā’’ti nagaraṃ pavisitvā devanagarasadisaṃ nagaraṃ sattaratanabharitaṃ devavimānakappaṃ rājanivesanañca disvā ‘‘imaṃ dhanaṃ nissāya bhayena bhavitabba’’nti tāvadeva nikkhamitvā pāyāsuṃ. Tesaṃ āgamanaṃ sutvā mahāsatto vanantaṃ gantvā ākāse nisīditvā dhammaṃ desesi. Te sabbe saddhiṃ parisāya tassa santike pabbajiṃsu. Evaṃ aparepi aparepīti mahāsamāgamo ahosi. Sabbe phalāphalāni paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karonti. Yo kāmādivitakkaṃ vitakketi, tassa cittaṃ ñatvā mahāsatto tattha gantvā ākāse nisīditvā dhammaṃ deseti.
सो धम्मस्सवनसप्पायं लभित्वा समापत्तियो अभिञ्ञायो च निब्बत्तेति। एवं अपरोपि अपरोपीति सब्बेपि जीवितपरियोसाने ब्रह्मलोकपरायना अहेसुं। तिरच्छानगतापि महासत्ते इसिगणेपि चित्तं पसादेत्वा छसु कामसग्गेसु निब्बत्तिंसु। महासत्तस्स ब्रह्मचरियं चिरं दीघमद्धानं पवत्तित्थ। तदा छत्ते अधिवत्था देवता उप्पलवण्णा अहोसि, सारथि सारिपुत्तत्थेरो, मातापितरो महाराजकुलानि, परिसा बुद्धपरिसा, तेमियपण्डितो लोकनाथो।
So dhammassavanasappāyaṃ labhitvā samāpattiyo abhiññāyo ca nibbatteti. Evaṃ aparopi aparopīti sabbepi jīvitapariyosāne brahmalokaparāyanā ahesuṃ. Tiracchānagatāpi mahāsatte isigaṇepi cittaṃ pasādetvā chasu kāmasaggesu nibbattiṃsu. Mahāsattassa brahmacariyaṃ ciraṃ dīghamaddhānaṃ pavattittha. Tadā chatte adhivatthā devatā uppalavaṇṇā ahosi, sārathi sāriputtatthero, mātāpitaro mahārājakulāni, parisā buddhaparisā, temiyapaṇḍito lokanātho.
तस्स अधिट्ठानपारमी इध मत्थकं पत्ता, सेसपारमियोपि यथारहं निद्धारेतब्बा। तथा मासजातकालतो पट्ठाय निरयभयं पापभीरुता रज्जजिगुच्छा नेक्खम्मनिमित्तं मूगादिभावाधिट्ठानं तत्थ च विरोधिप्पच्चयसमोधानेपि निच्चलभावोति एवमादयो गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Tassa adhiṭṭhānapāramī idha matthakaṃ pattā, sesapāramiyopi yathārahaṃ niddhāretabbā. Tathā māsajātakālato paṭṭhāya nirayabhayaṃ pāpabhīrutā rajjajigucchā nekkhammanimittaṃ mūgādibhāvādhiṭṭhānaṃ tattha ca virodhippaccayasamodhānepi niccalabhāvoti evamādayo guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
तेमियचरियावण्णना निट्ठिता।
Temiyacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
अधिट्ठानपारमी निट्ठिता।
Adhiṭṭhānapāramī niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ६. तेमियचरिया • 6. Temiyacariyā
