Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

१७. चत्तालीसनिपातो

17. Cattālīsanipāto

[५२१] १. तेसकुणजातकवण्णना

[521] 1. Tesakuṇajātakavaṇṇanā

वेस्सन्तरं तं पुच्छामीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलरञ्‍ञो ओवादवसेन कथेसि। तञ्हि राजानं धम्मस्सवनत्थाय आगतं सत्था आमन्तेत्वा ‘‘महाराज, रञ्‍ञा नाम धम्मेन रज्‍जं कारेतब्बं, यस्मिञ्हि समये राजानो अधम्मिका होन्ति, राजयुत्तापि तस्मिं समये अधम्मिका होन्ती’’ति चतुक्‍कनिपाते (अ॰ नि॰ ४.७०) आगतसुत्तनयेन ओवदित्वा अगतिगमने अगतिअगमने च आदीनवञ्‍च आनिसंसञ्‍च कथेत्वा ‘‘सुपिनकूपमा कामा’’तिआदिना नयेन कामेसु आदीनवं वित्थारेत्वा, ‘‘महाराज, इमेसञ्हि सत्तानं –

Vessantaraṃtaṃ pucchāmīti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño ovādavasena kathesi. Tañhi rājānaṃ dhammassavanatthāya āgataṃ satthā āmantetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma dhammena rajjaṃ kāretabbaṃ, yasmiñhi samaye rājāno adhammikā honti, rājayuttāpi tasmiṃ samaye adhammikā hontī’’ti catukkanipāte (a. ni. 4.70) āgatasuttanayena ovaditvā agatigamane agatiagamane ca ādīnavañca ānisaṃsañca kathetvā ‘‘supinakūpamā kāmā’’tiādinā nayena kāmesu ādīnavaṃ vitthāretvā, ‘‘mahārāja, imesañhi sattānaṃ –

‘मच्‍चुना सङ्गरो नत्थि, लञ्‍जग्गाहो न विज्‍जति।

‘Maccunā saṅgaro natthi, lañjaggāho na vijjati;

युद्धं नत्थि जयो नत्थि, सब्बे मच्‍चुपरायणा’॥

Yuddhaṃ natthi jayo natthi, sabbe maccuparāyaṇā’.

तेसं परलोकं गच्छन्तानं ठपेत्वा अत्तना कतं कल्याणकम्मं अञ्‍ञा पतिट्ठा नाम नत्थि। एवं इत्तरपच्‍चुपट्ठानं अवस्सं पहातब्बं, न यसं निस्साय पमादं कातुं वट्टति, अप्पमत्तेनेव हुत्वा धम्मेन रज्‍जं कारेतुं वट्टति। पोराणकराजानो अनुप्पन्‍नेपि बुद्धे पण्डितानं ओवादे ठत्वा धम्मेन रज्‍जं कारेत्वा देवनगरं पूरयमाना गमिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।

Tesaṃ paralokaṃ gacchantānaṃ ṭhapetvā attanā kataṃ kalyāṇakammaṃ aññā patiṭṭhā nāma natthi. Evaṃ ittarapaccupaṭṭhānaṃ avassaṃ pahātabbaṃ, na yasaṃ nissāya pamādaṃ kātuṃ vaṭṭati, appamatteneva hutvā dhammena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭati. Porāṇakarājāno anuppannepi buddhe paṇḍitānaṃ ovāde ṭhatvā dhammena rajjaṃ kāretvā devanagaraṃ pūrayamānā gamiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.

अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्तो रज्‍जं कारेन्तो अपुत्तको अहोसि, पत्थेन्तोपि पुत्तं वा धीतरं वा न लभि। सो एकदिवसं महन्तेन परिवारेन उय्यानं गन्त्वा दिवसभागं उय्याने कीळित्वा मङ्गलसालरुक्खमूले सयनं अत्थरापेत्वा थोकं निद्दायित्वा पबुद्धो सालरुक्खं ओलोकेत्वा तत्थ सकुणकुलावकं पस्सि, सह दस्सनेनेवस्स सिनेहो उप्पज्‍जि। सो एकं पुरिसं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘इमं रुक्खं अभिरुहित्वा एतस्मिं कुलावके कस्सचि अत्थितं वा नत्थितं वा जानाही’’ति आह। सो ‘‘साधु, देवा’’ति वत्वा अभिरुहित्वा तत्थ तीणि अण्डकानि दिस्वा रञ्‍ञो आरोचेसि। राजा ‘‘तेन हि एतेसं उपरि नासवातं मा विस्सज्‍जेसी’’ति वत्वा ‘‘चङ्कोटके कप्पासपिचुं अत्थरित्वा तत्थेव तानि अण्डकानि ठपेत्वा सणिकं ओतराही’’ति ओतारापेत्वा चङ्कोटकं हत्थेन गहेत्वा ‘‘कतरसकुणण्डकानि नामेतानी’’ति अमच्‍चे पुच्छि। ते ‘‘मयं न जानाम, नेसादा जानिस्सन्ती’’ति वदिंसु। राजा नेसादे पक्‍कोसापेत्वा पुच्छि। नेसादा, ‘‘महाराज, तेसु एकं उलूकअण्डं, एकं सालिकाअण्डं, एकं सुवकअण्ड’’न्ति कथयिंसु। किं पन एकस्मिं कुलावके तिण्णं सकुणिकानं अण्डानि होन्तीति। आम, देव, परिपन्थे असति सुनिक्खित्तानि न नस्सन्तीति। राजा तुस्सित्वा ‘‘इमे मम पुत्ता भविस्सन्ती’’ति तानि तीणि अण्डानि तयो अमच्‍चे पटिच्छापेत्वा ‘‘इमे मय्हं पुत्ता भविस्सन्ति, तुम्हे साधुकं पटिजग्गित्वा अण्डकोसतो निक्खन्तकाले ममारोचेय्याथा’’ति आह। ते तानि साधुकं रक्खिंसु।

Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatto rajjaṃ kārento aputtako ahosi, patthentopi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhi. So ekadivasaṃ mahantena parivārena uyyānaṃ gantvā divasabhāgaṃ uyyāne kīḷitvā maṅgalasālarukkhamūle sayanaṃ attharāpetvā thokaṃ niddāyitvā pabuddho sālarukkhaṃ oloketvā tattha sakuṇakulāvakaṃ passi, saha dassanenevassa sineho uppajji. So ekaṃ purisaṃ pakkosāpetvā ‘‘imaṃ rukkhaṃ abhiruhitvā etasmiṃ kulāvake kassaci atthitaṃ vā natthitaṃ vā jānāhī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti vatvā abhiruhitvā tattha tīṇi aṇḍakāni disvā rañño ārocesi. Rājā ‘‘tena hi etesaṃ upari nāsavātaṃ mā vissajjesī’’ti vatvā ‘‘caṅkoṭake kappāsapicuṃ attharitvā tattheva tāni aṇḍakāni ṭhapetvā saṇikaṃ otarāhī’’ti otārāpetvā caṅkoṭakaṃ hatthena gahetvā ‘‘katarasakuṇaṇḍakāni nāmetānī’’ti amacce pucchi. Te ‘‘mayaṃ na jānāma, nesādā jānissantī’’ti vadiṃsu. Rājā nesāde pakkosāpetvā pucchi. Nesādā, ‘‘mahārāja, tesu ekaṃ ulūkaaṇḍaṃ, ekaṃ sālikāaṇḍaṃ, ekaṃ suvakaaṇḍa’’nti kathayiṃsu. Kiṃ pana ekasmiṃ kulāvake tiṇṇaṃ sakuṇikānaṃ aṇḍāni hontīti. Āma, deva, paripanthe asati sunikkhittāni na nassantīti. Rājā tussitvā ‘‘ime mama puttā bhavissantī’’ti tāni tīṇi aṇḍāni tayo amacce paṭicchāpetvā ‘‘ime mayhaṃ puttā bhavissanti, tumhe sādhukaṃ paṭijaggitvā aṇḍakosato nikkhantakāle mamāroceyyāthā’’ti āha. Te tāni sādhukaṃ rakkhiṃsu.

तेसु पठमं उलूकअण्डं भिज्‍जि। अमच्‍चो एकं नेसादं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘त्वं इत्थिभावं वा पुरिसभावं वा जानाही’’ति वत्वा तेन तं वीमंसित्वा ‘‘पुरिसो’’ति वुत्ते राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘पुत्तो ते, देव, जातो’’ति आह। राजा तुट्ठो तस्स बहुं धनं दत्वा ‘‘पुत्तकं मे साधुकं पटिजग्ग, ‘वेस्सन्तरो’ति चस्स नामं करोही’’ति वत्वा उय्योजेसि। सो तथा अकासि। ततो कतिपाहच्‍चयेन सालिकाअण्डं भिज्‍जि। सोपि अमच्‍चो तं नेसादेन वीमंसापेत्वा ‘‘इत्थी’’ति सुत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘धीता ते, देव, जाता’’ति आह। राजा तुट्ठो तस्सपि बहुं धनं दत्वा ‘‘धीतरं मे साधुकं पटिजग्ग, ‘कुण्डलिनी’ति चस्सा नामं करोही’’ति वत्वा उय्योजेसि। सोपि तथा अकासि। पुन कतिपाहच्‍चयेन सुवकअण्डं भिज्‍जि। सोपि अमच्‍चो नेसादेन तं वीमंसित्वा ‘‘पुरिसो’’ति वुत्ते रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘पुत्तो ते, देव, जातो’’ति आह। राजा तुट्ठो तस्सपि बहुं धनं दत्वा ‘‘पुत्तस्स मे महन्तेन परिवारेन मङ्गलं कत्वा ‘जम्बुको’तिस्स नामं करोही’’ति वत्वा उय्योजेसि। सोपि तथा अकासि। ते तयोपि सकुणा तिण्णं अमच्‍चानं गेहेसु राजकुमारपरिहारेनेव वड्ढन्ति। राजा ‘‘मम पुत्तो, मम धीता’’ति वोहरति। अथस्स अमच्‍चा अञ्‍ञमञ्‍ञं अवहसन्ति ‘‘पस्सथ, भो, रञ्‍ञो किरियं, तिरच्छानगतेपि ‘पुत्तो मे, धीता मे’ति वदन्तो विचरती’’ति।

Tesu paṭhamaṃ ulūkaaṇḍaṃ bhijji. Amacco ekaṃ nesādaṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ itthibhāvaṃ vā purisabhāvaṃ vā jānāhī’’ti vatvā tena taṃ vīmaṃsitvā ‘‘puriso’’ti vutte rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘putto te, deva, jāto’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassa bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘puttakaṃ me sādhukaṃ paṭijagga, ‘vessantaro’ti cassa nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. So tathā akāsi. Tato katipāhaccayena sālikāaṇḍaṃ bhijji. Sopi amacco taṃ nesādena vīmaṃsāpetvā ‘‘itthī’’ti sutvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘dhītā te, deva, jātā’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassapi bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘dhītaraṃ me sādhukaṃ paṭijagga, ‘kuṇḍalinī’ti cassā nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. Sopi tathā akāsi. Puna katipāhaccayena suvakaaṇḍaṃ bhijji. Sopi amacco nesādena taṃ vīmaṃsitvā ‘‘puriso’’ti vutte rañño santikaṃ gantvā ‘‘putto te, deva, jāto’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassapi bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘puttassa me mahantena parivārena maṅgalaṃ katvā ‘jambuko’tissa nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. Sopi tathā akāsi. Te tayopi sakuṇā tiṇṇaṃ amaccānaṃ gehesu rājakumāraparihāreneva vaḍḍhanti. Rājā ‘‘mama putto, mama dhītā’’ti voharati. Athassa amaccā aññamaññaṃ avahasanti ‘‘passatha, bho, rañño kiriyaṃ, tiracchānagatepi ‘putto me, dhītā me’ti vadanto vicaratī’’ti.

तं सुत्वा राजा चिन्तेसि – ‘‘इमे अमच्‍चा एतेसं मम पुत्तानं पञ्‍ञासम्पदं न जानन्ति, पाकटं नेसं करिस्सामी’’ति। अथेकं अमच्‍चं वेस्सन्तरस्स सन्तिकं पेसेसि – ‘‘तुम्हाकं पिता पञ्हं पुच्छितुकामो, कदा किर आगन्त्वा पुच्छतू’’ति। सो अमच्‍चो गन्त्वा वेस्सन्तरं वन्दित्वा तं सासनं आरोचेसि। तं सुत्वा वेस्सन्तरो अत्तनो पटिजग्गकं अमच्‍चं पक्‍कोसित्वा ‘‘मय्हं किर पिता मं पञ्हं पुच्छितुकामो, तस्स इधागतस्स सक्‍कारं कातुं वट्टति, कदा आगच्छतू’’ति पुच्छि। अमच्‍चो ‘‘इतो सत्तमे दिवसे तव पिता आगच्छतू’’ति आह। तं सुत्वा वेस्सन्तरो ‘‘पिता मे इतो सत्तमे दिवसे आगच्छतू’’ति वत्वा उय्योजेसि। सो आगन्त्वा रञ्‍ञो आचिक्खि। राजा सत्तमे दिवसे नगरे भेरिं चरापेत्वा पुत्तस्स निवेसनं अगमासि। वेस्सन्तरो रञ्‍ञो महन्तं सक्‍कारं कारेसि, अन्तमसो दासकम्मकारानम्पि सक्‍कारं कारेसि। राजा वेस्सन्तरसकुणस्स गेहे भुञ्‍जित्वा महन्तं यसं अनुभवित्वा सकं निवेसनं आगन्त्वा राजङ्गणे महन्तं मण्डपं कारापेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा अलङ्कतमण्डपमज्झे महाजनपरिवारो निसीदित्वा ‘‘वेस्सन्तरं आनेतू’’ति अमच्‍चस्स सन्तिकं पेसेसि। अमच्‍चो वेस्सन्तरं सुवण्णपीठे निसीदापेत्वा आनेसि। वेस्सन्तरसकुणो पितु अङ्के निसीदित्वा पितरा सह कीळित्वा गन्त्वा तत्थेव सुवण्णपीठे निसीदि। अथ नं राजा महाजनमज्झे राजधम्मं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –

Taṃ sutvā rājā cintesi – ‘‘ime amaccā etesaṃ mama puttānaṃ paññāsampadaṃ na jānanti, pākaṭaṃ nesaṃ karissāmī’’ti. Athekaṃ amaccaṃ vessantarassa santikaṃ pesesi – ‘‘tumhākaṃ pitā pañhaṃ pucchitukāmo, kadā kira āgantvā pucchatū’’ti. So amacco gantvā vessantaraṃ vanditvā taṃ sāsanaṃ ārocesi. Taṃ sutvā vessantaro attano paṭijaggakaṃ amaccaṃ pakkositvā ‘‘mayhaṃ kira pitā maṃ pañhaṃ pucchitukāmo, tassa idhāgatassa sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭati, kadā āgacchatū’’ti pucchi. Amacco ‘‘ito sattame divase tava pitā āgacchatū’’ti āha. Taṃ sutvā vessantaro ‘‘pitā me ito sattame divase āgacchatū’’ti vatvā uyyojesi. So āgantvā rañño ācikkhi. Rājā sattame divase nagare bheriṃ carāpetvā puttassa nivesanaṃ agamāsi. Vessantaro rañño mahantaṃ sakkāraṃ kāresi, antamaso dāsakammakārānampi sakkāraṃ kāresi. Rājā vessantarasakuṇassa gehe bhuñjitvā mahantaṃ yasaṃ anubhavitvā sakaṃ nivesanaṃ āgantvā rājaṅgaṇe mahantaṃ maṇḍapaṃ kārāpetvā nagare bheriṃ carāpetvā alaṅkatamaṇḍapamajjhe mahājanaparivāro nisīditvā ‘‘vessantaraṃ ānetū’’ti amaccassa santikaṃ pesesi. Amacco vessantaraṃ suvaṇṇapīṭhe nisīdāpetvā ānesi. Vessantarasakuṇo pitu aṅke nisīditvā pitarā saha kīḷitvā gantvā tattheva suvaṇṇapīṭhe nisīdi. Atha naṃ rājā mahājanamajjhe rājadhammaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –

१.

‘‘वेस्सन्तरं तं पुच्छामि, सकुण भद्दमत्थु ते।

‘‘Vessantaraṃ taṃ pucchāmi, sakuṇa bhaddamatthu te;

रज्‍जं कारेतुकामेन, किं सु किच्‍चं कतं वर’’न्ति॥

Rajjaṃ kāretukāmena, kiṃ su kiccaṃ kataṃ vara’’nti.

तत्थ सकुणाति तं आलपति। किं सूति कतरं किच्‍चं कतं वरं उत्तमं होति, कथेहि मे, तात, सकलं राजधम्मन्ति एवं किर तं सो पुच्छि।

Tattha sakuṇāti taṃ ālapati. Kiṃ sūti kataraṃ kiccaṃ kataṃ varaṃ uttamaṃ hoti, kathehi me, tāta, sakalaṃ rājadhammanti evaṃ kira taṃ so pucchi.

तं सुत्वा वेस्सन्तरो पञ्हं अकथेत्वाव राजानं ताव पमादेन चोदेन्तो दुतियं गाथमाह –

Taṃ sutvā vessantaro pañhaṃ akathetvāva rājānaṃ tāva pamādena codento dutiyaṃ gāthamāha –

२.

‘‘चिरस्सं वत मं तातो, कंसो बाराणसिग्गहो।

‘‘Cirassaṃ vata maṃ tāto, kaṃso bārāṇasiggaho;

पमत्तो अप्पमत्तं मं, पिता पुत्तं अचोदयी’’ति॥

Pamatto appamattaṃ maṃ, pitā puttaṃ acodayī’’ti.

तत्थ तातोति पिता। कंसोति इदं तस्स नामं। बाराणसिग्गहोति चतूहि सङ्गहवत्थूहि बाराणसिं सङ्गहेत्वा वत्तन्तो। पमत्तोति एवरूपानं पण्डितानं सन्तिके वसन्तो पञ्हस्स अपुच्छनेन पमत्तो। अप्पमत्तं मन्ति सीलादिगुणयोगेन मं अप्पमत्तं। पिताति पोसकपिता। अचोदयीति अमच्‍चेहि ‘‘तिरच्छानगते पुत्ते कत्वा वोहरती’’ति अवहसियमानो पमादं आपज्‍जित्वा चिरस्सं अज्‍ज चोदेसि, पञ्हं पुच्छीति वदति।

Tattha tātoti pitā. Kaṃsoti idaṃ tassa nāmaṃ. Bārāṇasiggahoti catūhi saṅgahavatthūhi bārāṇasiṃ saṅgahetvā vattanto. Pamattoti evarūpānaṃ paṇḍitānaṃ santike vasanto pañhassa apucchanena pamatto. Appamattaṃ manti sīlādiguṇayogena maṃ appamattaṃ. Pitāti posakapitā. Acodayīti amaccehi ‘‘tiracchānagate putte katvā voharatī’’ti avahasiyamāno pamādaṃ āpajjitvā cirassaṃ ajja codesi, pañhaṃ pucchīti vadati.

एवं सो इमाय गाथाय चोदेत्वा ‘‘महाराज, रञ्‍ञा नाम तीसु धम्मेसु ठत्वा धम्मेन रज्‍जं कारेतब्ब’’न्ति वत्वा राजधम्मं कथेन्तो इमा गाथायो आह –

Evaṃ so imāya gāthāya codetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma tīsu dhammesu ṭhatvā dhammena rajjaṃ kāretabba’’nti vatvā rājadhammaṃ kathento imā gāthāyo āha –

३.

‘‘पठमेनेव वितथं, कोधं हासं निवारये।

‘‘Paṭhameneva vitathaṃ, kodhaṃ hāsaṃ nivāraye;

ततो किच्‍चानि कारेय्य, तं वतं आहु खत्तिय॥

Tato kiccāni kāreyya, taṃ vataṃ āhu khattiya.

४.

‘‘यं त्वं तात तपोकम्मं, पुब्बे कतमसंसयं।

‘‘Yaṃ tvaṃ tāta tapokammaṃ, pubbe katamasaṃsayaṃ;

रत्तो दुट्ठो च यं कयिरा, न तं कयिरा ततो पुन॥

Ratto duṭṭho ca yaṃ kayirā, na taṃ kayirā tato puna.

५.

‘‘खत्तियस्स पमत्तस्स, रट्ठस्मिं रट्ठवड्ढन।

‘‘Khattiyassa pamattassa, raṭṭhasmiṃ raṭṭhavaḍḍhana;

सब्बे भोगा विनस्सन्ति, रञ्‍ञो तं वुच्‍चते अघं॥

Sabbe bhogā vinassanti, rañño taṃ vuccate aghaṃ.

६.

‘‘सिरी तात अलक्खी च, पुच्छिता एतदब्रवुं।

‘‘Sirī tāta alakkhī ca, pucchitā etadabravuṃ;

उट्ठानवीरिये पोसे, रमाहं अनुसूयके॥

Uṭṭhānavīriye pose, ramāhaṃ anusūyake.

७.

‘‘उसूयके दुहदये, पुरिसे कम्मदुस्सके।

‘‘Usūyake duhadaye, purise kammadussake;

काळकण्णी महाराज, रमति चक्‍कभञ्‍जनी॥

Kāḷakaṇṇī mahārāja, ramati cakkabhañjanī.

८.

‘‘सो त्वं सब्बे सुहदयो, सब्बेसं रक्खितो भव।

‘‘So tvaṃ sabbe suhadayo, sabbesaṃ rakkhito bhava;

अलक्खिं नुद महाराज, लक्ख्या भव निवेसनं॥

Alakkhiṃ nuda mahārāja, lakkhyā bhava nivesanaṃ.

९.

‘‘स लक्खीधितिसम्पन्‍नो, पुरिसो हि महग्गतो।

‘‘Sa lakkhīdhitisampanno, puriso hi mahaggato;

अमित्तानं कासिपति, मूलं अग्गञ्‍च छिन्दति॥

Amittānaṃ kāsipati, mūlaṃ aggañca chindati.

१०.

10.

‘‘सक्‍कोपि हि भूतपति, उट्ठाने नप्पमज्‍जति।

‘‘Sakkopi hi bhūtapati, uṭṭhāne nappamajjati;

स कल्याणे धितिं कत्वा, उट्ठाने कुरुते मनो॥

Sa kalyāṇe dhitiṃ katvā, uṭṭhāne kurute mano.

११.

11.

‘‘गन्धब्बा पितरो देवा, साजीवा होन्ति तादिनो।

‘‘Gandhabbā pitaro devā, sājīvā honti tādino;

उट्ठाहतो अप्पमज्‍जतो, अनुतिट्ठन्ति देवता॥

Uṭṭhāhato appamajjato, anutiṭṭhanti devatā.

१२.

12.

‘‘सो अप्पमत्तो अक्‍कुद्धो, तात किच्‍चानि कारय।

‘‘So appamatto akkuddho, tāta kiccāni kāraya;

वायमस्सु च किच्‍चेसु, नालसो विन्दते सुखं॥

Vāyamassu ca kiccesu, nālaso vindate sukhaṃ.

१३.

13.

‘‘तत्थेव ते वत्तपदा, एसाव अनुसासनी।

‘‘Tattheva te vattapadā, esāva anusāsanī;

अलं मित्ते सुखापेतुं, अमित्तानं दुखाय चा’’ति॥

Alaṃ mitte sukhāpetuṃ, amittānaṃ dukhāya cā’’ti.

तत्थ पठमेनेव वितथन्ति, तात, राजा नाम आदितोव मुसावादं निवारये। मुसावादिनो हि रञ्‍ञो रट्ठं निरोजं होति, पथविया ओजा कम्मकरणट्ठानतो सत्तरतनमत्तं हेट्ठा भस्सति, ततो आहारे वा तेलमधुफाणितादीसु वा ओसधेसु ओजा न होति। निरोजाहारभोजना मनुस्सा बह्वाबाधा होन्ति, रट्ठे थलजलपथेसु आयो नुप्पज्‍जति, तस्मिं अनुप्पज्‍जन्ते राजानो दुग्गता होन्ति। ते सेवके सङ्गण्हितुं न सक्‍कोन्ति, असङ्गहिता सेवका राजानं गरुचित्तेन न ओलोकेन्ति। एवं, तात, मुसावादो नामेस निरोजो, न सो जीवितहेतुपि कातब्बो, सच्‍चं पन सादुतरं रसानन्ति तदेव पटिग्गहेतब्बं। अपिच मुसावादो नाम गुणपरिधंसको विपत्तिपरियोसानो, दुतियचित्तवारे अवीचिपरायणं करोति। इमस्मिं पनत्थे ‘‘धम्मो हवे हतो हन्ती’’ति चेतियजातकं (जा॰ १.८.४५ आदयो) कथेतब्बं।

Tattha paṭhameneva vitathanti, tāta, rājā nāma āditova musāvādaṃ nivāraye. Musāvādino hi rañño raṭṭhaṃ nirojaṃ hoti, pathaviyā ojā kammakaraṇaṭṭhānato sattaratanamattaṃ heṭṭhā bhassati, tato āhāre vā telamadhuphāṇitādīsu vā osadhesu ojā na hoti. Nirojāhārabhojanā manussā bahvābādhā honti, raṭṭhe thalajalapathesu āyo nuppajjati, tasmiṃ anuppajjante rājāno duggatā honti. Te sevake saṅgaṇhituṃ na sakkonti, asaṅgahitā sevakā rājānaṃ garucittena na olokenti. Evaṃ, tāta, musāvādo nāmesa nirojo, na so jīvitahetupi kātabbo, saccaṃ pana sādutaraṃ rasānanti tadeva paṭiggahetabbaṃ. Apica musāvādo nāma guṇaparidhaṃsako vipattipariyosāno, dutiyacittavāre avīciparāyaṇaṃ karoti. Imasmiṃ panatthe ‘‘dhammo have hato hantī’’ti cetiyajātakaṃ (jā. 1.8.45 ādayo) kathetabbaṃ.

कोधन्ति, तात, राजा नाम पठममेव कुज्झनलक्खणं कोधम्पि निवारेय्य। तात, अञ्‍ञेसञ्हि कोधो खिप्पं मत्थकं न पापुणाति, राजूनं पापुणाति। राजानो नाम वाचावुधा कुज्झित्वा ओलोकितमत्तेनापि परं विनासेन्ति, तस्मा रञ्‍ञा अञ्‍ञेहि मनुस्सेहि अतिरेकतरं निक्‍कोधेन भवितब्बं, खन्तिमेत्तानुद्दयासम्पन्‍नेन अत्तनो पियपुत्तं विय लोकं वोलोकेन्तेन भवितब्बं। तात, अतिकोधनो नाम राजा उप्पन्‍नं यसं रक्खितुं न सक्‍कोति। इमस्स पनत्थस्स दीपनत्थं खन्तिवादिजातक- (जा॰ १.४.४९ आदयो) चूळधम्मपालजातकानि (जा॰ १.५.४४ आदयो) कथेतब्बानि। चूळधम्मपालजातकस्मिञ्हि महापतापनो नाम राजा पुत्तं घातेत्वा पुत्तसोकेन हदयेन फलितेन मताय देविया सयम्पि देविं अनुसोचन्तो हदयेन फलितेनेव मरि। अथ ते तयोपि एकआळाहनेव झापेसुं। तस्मा रञ्‍ञा पठममेव मुसावादं वज्‍जेत्वा दुतियं कोधो वज्‍जेतब्बो।

Kodhanti, tāta, rājā nāma paṭhamameva kujjhanalakkhaṇaṃ kodhampi nivāreyya. Tāta, aññesañhi kodho khippaṃ matthakaṃ na pāpuṇāti, rājūnaṃ pāpuṇāti. Rājāno nāma vācāvudhā kujjhitvā olokitamattenāpi paraṃ vināsenti, tasmā raññā aññehi manussehi atirekataraṃ nikkodhena bhavitabbaṃ, khantimettānuddayāsampannena attano piyaputtaṃ viya lokaṃ volokentena bhavitabbaṃ. Tāta, atikodhano nāma rājā uppannaṃ yasaṃ rakkhituṃ na sakkoti. Imassa panatthassa dīpanatthaṃ khantivādijātaka- (jā. 1.4.49 ādayo) cūḷadhammapālajātakāni (jā. 1.5.44 ādayo) kathetabbāni. Cūḷadhammapālajātakasmiñhi mahāpatāpano nāma rājā puttaṃ ghātetvā puttasokena hadayena phalitena matāya deviyā sayampi deviṃ anusocanto hadayena phaliteneva mari. Atha te tayopi ekaāḷāhaneva jhāpesuṃ. Tasmā raññā paṭhamameva musāvādaṃ vajjetvā dutiyaṃ kodho vajjetabbo.

हासन्ति हस्सं, अयमेव वा पाठो। तेसु तेसु किच्‍चेसु उप्पिलावितचित्तताय केळिसीलतं परिहासं निवारेय्य। तात, रञ्‍ञा नाम केळिसीलेन न भवितब्बं, अपरपत्तियेन हुत्वा सब्बानि किच्‍चानि अत्तपच्‍चक्खेनेव कातब्बानि। उप्पिलावितचित्तो हि राजा अतुलेत्वा कम्मानि करोन्तो लद्धं यसं विनासेति। इमस्मिं पनत्थे सरभङ्गजातके (जा॰ २.१७.५० आदयो) पुरोहितस्स वचनं गहेत्वा दण्डकिरञ्‍ञो किसवच्छे अपरज्झित्वा सह रट्ठेन उच्छिज्‍जित्वा कुक्‍कुळनिरये निब्बत्तभावो च मातङ्गजातके (जा॰ १.१५.१ आदयो) मज्झरञ्‍ञो ब्राह्मणानं कथं गहेत्वा मातङ्गतापसे अपरज्झित्वा सह रट्ठेन उच्छिज्‍जित्वा निरये निब्बत्तभावो च घटपण्डितजातके (जा॰ १.१०.१६५ आदयो) दसभातिकराजदारकानं मोहमूळ्हानं वचनं गहेत्वा कण्हदीपायने अपरज्झित्वा वासुदेवकुलस्स नासितभावो च कथेतब्बो।

Hāsanti hassaṃ, ayameva vā pāṭho. Tesu tesu kiccesu uppilāvitacittatāya keḷisīlataṃ parihāsaṃ nivāreyya. Tāta, raññā nāma keḷisīlena na bhavitabbaṃ, aparapattiyena hutvā sabbāni kiccāni attapaccakkheneva kātabbāni. Uppilāvitacitto hi rājā atuletvā kammāni karonto laddhaṃ yasaṃ vināseti. Imasmiṃ panatthe sarabhaṅgajātake (jā. 2.17.50 ādayo) purohitassa vacanaṃ gahetvā daṇḍakirañño kisavacche aparajjhitvā saha raṭṭhena ucchijjitvā kukkuḷaniraye nibbattabhāvo ca mātaṅgajātake (jā. 1.15.1 ādayo) majjharañño brāhmaṇānaṃ kathaṃ gahetvā mātaṅgatāpase aparajjhitvā saha raṭṭhena ucchijjitvā niraye nibbattabhāvo ca ghaṭapaṇḍitajātake (jā. 1.10.165 ādayo) dasabhātikarājadārakānaṃ mohamūḷhānaṃ vacanaṃ gahetvā kaṇhadīpāyane aparajjhitvā vāsudevakulassa nāsitabhāvo ca kathetabbo.

ततो किच्‍चानि कारेय्याति एवं, तात, पठमं मुसावादं दुतियं कोधं ततियं अधम्महासं वज्‍जेत्वा ततो पच्छा राजा रट्ठवासीनं कत्तब्बकिच्‍चानि कारेय्य। तं वतं आहु खत्तियाति, खत्तियमहाराज, यं मया वुत्तं, एतं रञ्‍ञो वतसमादानन्ति पोराणकपण्डिता कथयिंसु।

Tato kiccāni kāreyyāti evaṃ, tāta, paṭhamaṃ musāvādaṃ dutiyaṃ kodhaṃ tatiyaṃ adhammahāsaṃ vajjetvā tato pacchā rājā raṭṭhavāsīnaṃ kattabbakiccāni kāreyya. Taṃ vataṃ āhu khattiyāti, khattiyamahārāja, yaṃ mayā vuttaṃ, etaṃ rañño vatasamādānanti porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu.

न तं कयिराति यं तया रागादिवसेन पच्छा तापकरं कम्मं कतं होति, ततो पुब्बे कततो पुन तादिसं कम्मं न कयिरा, मा करेय्यासि, ताताति। वुच्‍चतेति तं रञ्‍ञो अघन्ति वुच्‍चति, एवं पोराणकपण्डिता कथयिंसु। सिरीति इदं वेस्सन्तरसकुणो पुब्बे बाराणसियं पवत्तितकारणं आहरित्वा दस्सेन्तो आह। तत्थ अब्रवुन्ति सुचिपरिवारसेट्ठिना पुच्छिता कथयिंसु। उट्ठानवीरियेति यो पोसो उट्ठाने वीरिये च पतिट्ठितो, न च परेसं सम्पत्तिं दिस्वा उसूयति, तस्मिं अहं अभिरमामीति आह। एवं ताव तात सिरी कथेसि। उसूयकेति अलक्खी पन, तात, पुच्छिता अहं परसम्पत्तिउसूयके दुहदये दुचित्ते कल्याणकम्मदूसके यो कल्याणकम्मं दुस्सन्तो अप्पियायन्तो अट्टीयन्तो न करोति, तस्मिं अभिरमामीति आह। एवं सा काळकण्णी, महाराज, रमति पतिरूपदेसवासादिनो कुसलचक्‍कस्स भञ्‍जनी।

Na taṃ kayirāti yaṃ tayā rāgādivasena pacchā tāpakaraṃ kammaṃ kataṃ hoti, tato pubbe katato puna tādisaṃ kammaṃ na kayirā, mā kareyyāsi, tātāti. Vuccateti taṃ rañño aghanti vuccati, evaṃ porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu. Sirīti idaṃ vessantarasakuṇo pubbe bārāṇasiyaṃ pavattitakāraṇaṃ āharitvā dassento āha. Tattha abravunti suciparivāraseṭṭhinā pucchitā kathayiṃsu. Uṭṭhānavīriyeti yo poso uṭṭhāne vīriye ca patiṭṭhito, na ca paresaṃ sampattiṃ disvā usūyati, tasmiṃ ahaṃ abhiramāmīti āha. Evaṃ tāva tāta sirī kathesi. Usūyaketi alakkhī pana, tāta, pucchitā ahaṃ parasampattiusūyake duhadaye ducitte kalyāṇakammadūsake yo kalyāṇakammaṃ dussanto appiyāyanto aṭṭīyanto na karoti, tasmiṃ abhiramāmīti āha. Evaṃ sā kāḷakaṇṇī, mahārāja, ramati patirūpadesavāsādino kusalacakkassa bhañjanī.

सुहदयोति सुन्दरचित्तो हितचित्तको। नुदाति नीहर। निवेसनन्ति लक्खिया पन निवेसनं भव पतिट्ठा होहि। स लक्खीधितिसम्पन्‍नोति, महाराज, कासिपति सो पुरिसो पञ्‍ञाय चेव वीरियेन च सम्पन्‍नो। महग्गतोति महज्झासयो चोरानं पच्‍चयभूते गण्हन्तो अमित्तानं मूलं चोरे गण्हन्तो अमित्तानं अग्गं छिन्दतीति वदति। सक्‍कोति इन्दो। भूतपतीति राजानं आलपति। उट्ठानेति उट्ठानवीरिये। नप्पमज्‍जतीति न पमज्‍जति, सब्बकिच्‍चानि करोति। स कल्याणेति सो देवराजा उट्ठानवीरिये मनं करोन्तो पापकम्मं अकत्वा कल्याणे पुञ्‍ञकम्मस्मिञ्‍ञेव धितिं कत्वा अप्पमत्तो उट्ठाने मनं करोति, तस्स पन कल्याणकम्मे वीरियकरणभावदस्सनत्थं सरभङ्गजातके द्वीसु देवलोकेसु देवताहि सद्धिं कपिट्ठारामं आगन्त्वा पञ्हं पुच्छित्वा धम्मस्स सुतभावो, महाकण्हजातके (जा॰ १.१२.६१ आदयो) अत्तनो आनुभावेन जनं तासेत्वा ओसक्‍कन्तस्स सासनस्स पवत्तितभावो चाति एवमादीनि वत्थूनि कथेतब्बानि।

Suhadayoti sundaracitto hitacittako. Nudāti nīhara. Nivesananti lakkhiyā pana nivesanaṃ bhava patiṭṭhā hohi. Sa lakkhīdhitisampannoti, mahārāja, kāsipati so puriso paññāya ceva vīriyena ca sampanno. Mahaggatoti mahajjhāsayo corānaṃ paccayabhūte gaṇhanto amittānaṃ mūlaṃ core gaṇhanto amittānaṃ aggaṃ chindatīti vadati. Sakkoti indo. Bhūtapatīti rājānaṃ ālapati. Uṭṭhāneti uṭṭhānavīriye. Nappamajjatīti na pamajjati, sabbakiccāni karoti. Sa kalyāṇeti so devarājā uṭṭhānavīriye manaṃ karonto pāpakammaṃ akatvā kalyāṇe puññakammasmiññeva dhitiṃ katvā appamatto uṭṭhāne manaṃ karoti, tassa pana kalyāṇakamme vīriyakaraṇabhāvadassanatthaṃ sarabhaṅgajātake dvīsu devalokesu devatāhi saddhiṃ kapiṭṭhārāmaṃ āgantvā pañhaṃ pucchitvā dhammassa sutabhāvo, mahākaṇhajātake (jā. 1.12.61 ādayo) attano ānubhāvena janaṃ tāsetvā osakkantassa sāsanassa pavattitabhāvo cāti evamādīni vatthūni kathetabbāni.

गन्धब्बाति चातुमहाराजिकानं हेट्ठा चतुयोनिका देवा, चतुयोनिकत्तायेव किर ते गन्धब्बा नाम जाता। पितरोति ब्रह्मानो। देवाति उपपत्तिदेववसेन छ कामावचरदेवा। तादिनोति तथाविधस्स कुसलाभिरतस्स रञ्‍ञो। साजीवा होन्तीति समानजीविका उपजीवितब्बा। तादिसा हि राजानो दानादीनि पुञ्‍ञानि करोन्ता देवतानं पत्तिं देन्ति, ता तं पत्तिं अनुमोदित्वा सम्पटिच्छित्वा दिब्बयसेन वड्ढन्ति। अनुतिट्ठन्तीति तादिसस्स रञ्‍ञो वीरियं करोन्तस्स अप्पमादं आपज्‍जन्तस्स देवता अनुतिट्ठन्ति अनुगच्छन्ति, धम्मिकं रक्खं संविदहन्तीति अत्थो।

Gandhabbāti cātumahārājikānaṃ heṭṭhā catuyonikā devā, catuyonikattāyeva kira te gandhabbā nāma jātā. Pitaroti brahmāno. Devāti upapattidevavasena cha kāmāvacaradevā. Tādinoti tathāvidhassa kusalābhiratassa rañño. Sājīvā hontīti samānajīvikā upajīvitabbā. Tādisā hi rājāno dānādīni puññāni karontā devatānaṃ pattiṃ denti, tā taṃ pattiṃ anumoditvā sampaṭicchitvā dibbayasena vaḍḍhanti. Anutiṭṭhantīti tādisassa rañño vīriyaṃ karontassa appamādaṃ āpajjantassa devatā anutiṭṭhanti anugacchanti, dhammikaṃ rakkhaṃ saṃvidahantīti attho.

सोति सो त्वं। वायमस्सूति तानि रट्ठकिच्‍चानि करोन्तो तुलनवसेन तीरणवसेन पच्‍चक्खकम्मवसेन तेसु तेसु किच्‍चेसु वीरियं करस्सु। तत्थेव ते वत्तपदाति, तात, यं मं त्वं किंसु किच्‍चं कतं वरन्ति पुच्छि, तत्थ तव पञ्हेयेव एते मया ‘‘पठमेनेव वितथ’’न्तिआदयो वुत्ता, एते वत्तपदा वत्तकोट्ठासा, एवं तत्थ वत्तस्सु। एसाति या ते मया कथिता, एसाव तव अनुसासनी। अलन्ति एवं वत्तमानो हि राजा अत्तनो मित्ते सुखापेतुं, अमित्तानञ्‍च दुक्खाय अलं परियत्तो समत्थोति।

Soti so tvaṃ. Vāyamassūti tāni raṭṭhakiccāni karonto tulanavasena tīraṇavasena paccakkhakammavasena tesu tesu kiccesu vīriyaṃ karassu. Tattheva te vattapadāti, tāta, yaṃ maṃ tvaṃ kiṃsu kiccaṃ kataṃ varanti pucchi, tattha tava pañheyeva ete mayā ‘‘paṭhameneva vitatha’’ntiādayo vuttā, ete vattapadā vattakoṭṭhāsā, evaṃ tattha vattassu. Esāti yā te mayā kathitā, esāva tava anusāsanī. Alanti evaṃ vattamāno hi rājā attano mitte sukhāpetuṃ, amittānañca dukkhāya alaṃ pariyatto samatthoti.

एवं वेस्सन्तरसकुणेन एकाय गाथाय रञ्‍ञो पमादं चोदेत्वा एकादसहि गाथाहि धम्मे कथिते ‘‘बुद्धलीळाय पञ्हो कथितो’’ति महाजनो अच्छरियब्भुतचित्तजातो साधुकारसतानि पवत्तेसि। राजा सोमनस्सप्पत्तो अमच्‍चे आमन्तेत्वा पुच्छि – ‘‘भोन्तो! अमच्‍चा मम पुत्तेन वेस्सन्तरेन एवं कथेन्तेन केन कत्तब्बं किच्‍चं कत’’न्ति। महासेनगुत्तेन, देवाति। ‘‘तेन हिस्स महासेनगुत्तट्ठानं दम्मी’’ति वेस्सन्तरं ठानन्तरे ठपेसि। सो ततो पट्ठाय महासेनगुत्तट्ठाने ठितो पितु कम्मं अकासीति।

Evaṃ vessantarasakuṇena ekāya gāthāya rañño pamādaṃ codetvā ekādasahi gāthāhi dhamme kathite ‘‘buddhalīḷāya pañho kathito’’ti mahājano acchariyabbhutacittajāto sādhukārasatāni pavattesi. Rājā somanassappatto amacce āmantetvā pucchi – ‘‘bhonto! Amaccā mama puttena vessantarena evaṃ kathentena kena kattabbaṃ kiccaṃ kata’’nti. Mahāsenaguttena, devāti. ‘‘Tena hissa mahāsenaguttaṭṭhānaṃ dammī’’ti vessantaraṃ ṭhānantare ṭhapesi. So tato paṭṭhāya mahāsenaguttaṭṭhāne ṭhito pitu kammaṃ akāsīti.

वेस्सन्तरपञ्हो निट्ठितो।

Vessantarapañho niṭṭhito.

पुन राजा कतिपाहच्‍चयेन पुरिमनयेनेव कुण्डलिनिया सन्तिकं दूतं पेसेत्वा सत्तमे दिवसे तत्थ गन्त्वा पच्‍चागन्त्वा तत्थेव मण्डपमज्झे निसीदित्वा कुण्डलिनिं आहरापेत्वा सुवण्णपीठे निसिन्‍नं राजधम्मं पुच्छन्तो गाथमाह –

Puna rājā katipāhaccayena purimanayeneva kuṇḍaliniyā santikaṃ dūtaṃ pesetvā sattame divase tattha gantvā paccāgantvā tattheva maṇḍapamajjhe nisīditvā kuṇḍaliniṃ āharāpetvā suvaṇṇapīṭhe nisinnaṃ rājadhammaṃ pucchanto gāthamāha –

१४.

14.

‘‘सक्खिसि त्वं कुण्डलिनि, मञ्‍ञसि खत्तबन्धुनि।

‘‘Sakkhisi tvaṃ kuṇḍalini, maññasi khattabandhuni;

रज्‍जं कारेतुकामेन, किं सु किच्‍चं कतं वर’’न्ति॥

Rajjaṃ kāretukāmena, kiṃ su kiccaṃ kataṃ vara’’nti.

तत्थ सक्खिसीति मया पुट्ठपञ्हं कथेतुं सक्खिस्ससीति पुच्छति। कुण्डलिनीति तस्सा सलिङ्गतो आगतनामेनालपति। तस्सा किर द्वीसु कण्णपिट्ठेसु कुण्डलसण्ठाना द्वे लेखा अहेसुं, तेनस्सा ‘‘कुण्डलिनी’’ति नामं कारेसि। मञ्‍ञसीति जानिस्ससि मया पुट्ठपञ्हस्स अत्थन्ति। खत्तबन्धुनीति खत्तस्स महासेनगुत्तस्स भगिनिभावेन नं एवं आलपति। कस्मा पनेस वेस्सन्तरसकुणं एवं अपुच्छित्वा इममेव पुच्छतीति? इत्थिभावेन। इत्थियो हि परित्तपञ्‍ञा, तस्मा ‘‘सचे सक्‍कोति, पुच्छिस्सामि, नो चे, न पुच्छिस्सामी’’ति वीमंसनवसेन एवं पुच्छित्वा तञ्‍ञेव पञ्हं पुच्छि।

Tattha sakkhisīti mayā puṭṭhapañhaṃ kathetuṃ sakkhissasīti pucchati. Kuṇḍalinīti tassā saliṅgato āgatanāmenālapati. Tassā kira dvīsu kaṇṇapiṭṭhesu kuṇḍalasaṇṭhānā dve lekhā ahesuṃ, tenassā ‘‘kuṇḍalinī’’ti nāmaṃ kāresi. Maññasīti jānissasi mayā puṭṭhapañhassa atthanti. Khattabandhunīti khattassa mahāsenaguttassa bhaginibhāvena naṃ evaṃ ālapati. Kasmā panesa vessantarasakuṇaṃ evaṃ apucchitvā imameva pucchatīti? Itthibhāvena. Itthiyo hi parittapaññā, tasmā ‘‘sace sakkoti, pucchissāmi, no ce, na pucchissāmī’’ti vīmaṃsanavasena evaṃ pucchitvā taññeva pañhaṃ pucchi.

सा एवं रञ्‍ञा राजधम्मे पुच्छिते, ‘‘तात, त्वं मं ‘इत्थिका नाम किं कथेस्सती’ति वीमंससि मञ्‍ञे, सकलं ते राजधम्मं द्वीसुयेव पदेसु पक्खिपित्वा कथेस्सामी’’ति वत्वा आह –

Sā evaṃ raññā rājadhamme pucchite, ‘‘tāta, tvaṃ maṃ ‘itthikā nāma kiṃ kathessatī’ti vīmaṃsasi maññe, sakalaṃ te rājadhammaṃ dvīsuyeva padesu pakkhipitvā kathessāmī’’ti vatvā āha –

१५.

15.

‘‘द्वेव तात पदकानि, यत्थ सब्बं पतिट्ठितं।

‘‘Dveva tāta padakāni, yattha sabbaṃ patiṭṭhitaṃ;

अलद्धस्स च यो लाभो, लद्धस्स चानुरक्खणा॥

Aladdhassa ca yo lābho, laddhassa cānurakkhaṇā.

१६.

16.

‘‘अमच्‍चे तात जानाहि, धीरे अत्थस्स कोविदे।

‘‘Amacce tāta jānāhi, dhīre atthassa kovide;

अनक्खाकितवे तात, असोण्डे अविनासके॥

Anakkhākitave tāta, asoṇḍe avināsake.

१७.

17.

‘‘यो च तं तात रक्खेय्य, धनं यञ्‍चेव ते सिया।

‘‘Yo ca taṃ tāta rakkheyya, dhanaṃ yañceva te siyā;

सूतोव रथं सङ्गण्हे, सो ते किच्‍चानि कारये॥

Sūtova rathaṃ saṅgaṇhe, so te kiccāni kāraye.

१८.

18.

‘‘सुसङ्गहितन्तजनो, सयं वित्तं अवेक्खिय।

‘‘Susaṅgahitantajano, sayaṃ vittaṃ avekkhiya;

निधिञ्‍च इणदानञ्‍च, न करे परपत्तिया॥

Nidhiñca iṇadānañca, na kare parapattiyā.

१९.

19.

‘‘सयं आयं वयं जञ्‍ञा, सयं जञ्‍ञा कताकतं।

‘‘Sayaṃ āyaṃ vayaṃ jaññā, sayaṃ jaññā katākataṃ;

निग्गण्हे निग्गहारहं, पग्गण्हे पग्गहारहं॥

Niggaṇhe niggahārahaṃ, paggaṇhe paggahārahaṃ.

२०.

20.

‘‘सयं जानपदं अत्थं, अनुसास रथेसभ।

‘‘Sayaṃ jānapadaṃ atthaṃ, anusāsa rathesabha;

मा ते अधम्मिका युत्ता, धनं रट्ठञ्‍च नासयुं॥

Mā te adhammikā yuttā, dhanaṃ raṭṭhañca nāsayuṃ.

२१.

21.

‘‘मा च वेगेन किच्‍चानि, करोसि कारयेसि वा।

‘‘Mā ca vegena kiccāni, karosi kārayesi vā;

वेगसा हि कतं कम्मं, मन्दो पच्छानुतप्पति॥

Vegasā hi kataṃ kammaṃ, mando pacchānutappati.

२२.

22.

‘‘मा ते अधिसरे मुञ्‍च, सुबाळ्हमधिकोपितं।

‘‘Mā te adhisare muñca, subāḷhamadhikopitaṃ;

कोधसा हि बहू फीता, कुला अकुलतं गता॥

Kodhasā hi bahū phītā, kulā akulataṃ gatā.

२३.

23.

‘‘‘मा तात इस्सरोम्ही’ति, अनत्थाय पतारयि।

‘‘‘Mā tāta issaromhī’ti, anatthāya patārayi;

इत्थीनं पुरिसानञ्‍च, मा ते आसि दुखुद्रयो॥

Itthīnaṃ purisānañca, mā te āsi dukhudrayo.

२४.

24.

‘‘अपेतलोमहंसस्स, रञ्‍ञो कामानुसारिनो।

‘‘Apetalomahaṃsassa, rañño kāmānusārino;

सब्बे भोगा विनस्सन्ति, रञ्‍ञो तं वुच्‍चते अघं॥

Sabbe bhogā vinassanti, rañño taṃ vuccate aghaṃ.

२५.

25.

‘‘तत्थेव ते वत्तपदा, एसाव अनुसासनी।

‘‘Tattheva te vattapadā, esāva anusāsanī;

दक्खस्सुदानि पुञ्‍ञकरो, असोण्डो अविनासको।

Dakkhassudāni puññakaro, asoṇḍo avināsako;

सीलवास्सु महाराज, दुस्सीलो विनिपातिको’’ति॥

Sīlavāssu mahārāja, dussīlo vinipātiko’’ti.

तत्थ पदकानीति कारणपदानि। यत्थाति येसु द्वीसु पदेसु सब्बं अत्थजातं हितसुखं पतिट्ठितं। अलद्धस्साति यो च पुब्बे अलद्धस्स लाभस्स लाभो, या च लद्धस्स अनुरक्खणा। तात, अनुप्पन्‍नस्स हि लाभस्स उप्पादनं नाम न भारो, उप्पन्‍नस्स पन अनुरक्खणमेव भारो। एकच्‍चो हि यसं उप्पादेत्वापि यसे पमत्तो पमादं उप्पादेत्वा पाणातिपातादीनि करोति, महाचोरो हुत्वा रट्ठं विलुम्पमानो चरति। अथ नं राजानो गाहापेत्वा महाविनासं पापेन्ति। अथ वा उप्पन्‍नरूपादीसु कामगुणेसु पमत्तो अयोनिसो धनं नासेन्तो सब्बसापतेय्ये खीणे कपणो हुत्वा चीरकवसनो कपालमादाय चरति। पब्बजितो वा पन गन्थधुरादिवसेन लाभसक्‍कारं निब्बत्तेत्वा पमत्तो हीनायावत्तति। अपरो पठमझानादीनि निब्बत्तेत्वापि मुट्ठस्सतिताय तथारूपे आरम्मणे बज्झित्वा झाना परिहायति। एवं उप्पन्‍नस्स यसस्स वा झानादिलाभस्स वा रक्खणमेव दुक्‍करं। तदत्थदीपनत्थं पन देवदत्तस्स वत्थु च, मुदुलक्खण- (जा॰ १.१.६६) लोमसकस्सप- (जा॰ १.९.६० आदयो) हरितचजातक- (जा॰ १.९.४० आदयो) सङ्कप्पजातकादीनि (जा॰ १.३.१ आदयो) च कथेतब्बानि। एको पन लाभसक्‍कारं उप्पादेत्वा अप्पमादे ठत्वा कल्याणकम्मं करोति, तस्स सो यसो सुक्‍कपक्खे चन्दो विय वड्ढति, तस्मा त्वं, महाराज, अप्पमत्तो पयोगसम्पत्तिया ठत्वा धम्मेन रज्‍जं कारेन्तो तव उप्पन्‍नं यसं अनुरक्खाहीति।

Tattha padakānīti kāraṇapadāni. Yatthāti yesu dvīsu padesu sabbaṃ atthajātaṃ hitasukhaṃ patiṭṭhitaṃ. Aladdhassāti yo ca pubbe aladdhassa lābhassa lābho, yā ca laddhassa anurakkhaṇā. Tāta, anuppannassa hi lābhassa uppādanaṃ nāma na bhāro, uppannassa pana anurakkhaṇameva bhāro. Ekacco hi yasaṃ uppādetvāpi yase pamatto pamādaṃ uppādetvā pāṇātipātādīni karoti, mahācoro hutvā raṭṭhaṃ vilumpamāno carati. Atha naṃ rājāno gāhāpetvā mahāvināsaṃ pāpenti. Atha vā uppannarūpādīsu kāmaguṇesu pamatto ayoniso dhanaṃ nāsento sabbasāpateyye khīṇe kapaṇo hutvā cīrakavasano kapālamādāya carati. Pabbajito vā pana ganthadhurādivasena lābhasakkāraṃ nibbattetvā pamatto hīnāyāvattati. Aparo paṭhamajhānādīni nibbattetvāpi muṭṭhassatitāya tathārūpe ārammaṇe bajjhitvā jhānā parihāyati. Evaṃ uppannassa yasassa vā jhānādilābhassa vā rakkhaṇameva dukkaraṃ. Tadatthadīpanatthaṃ pana devadattassa vatthu ca, mudulakkhaṇa- (jā. 1.1.66) lomasakassapa- (jā. 1.9.60 ādayo) haritacajātaka- (jā. 1.9.40 ādayo) saṅkappajātakādīni (jā. 1.3.1 ādayo) ca kathetabbāni. Eko pana lābhasakkāraṃ uppādetvā appamāde ṭhatvā kalyāṇakammaṃ karoti, tassa so yaso sukkapakkhe cando viya vaḍḍhati, tasmā tvaṃ, mahārāja, appamatto payogasampattiyā ṭhatvā dhammena rajjaṃ kārento tava uppannaṃ yasaṃ anurakkhāhīti.

जानाहीति भण्डागारिककम्मादीनं करणत्थं उपधारेहि। अनक्खाकितवेति अनक्खे अकितवे अजुतकरे चेव अकेराटिके च । असोण्डेति पूवसुरागन्धमालासोण्डभावरहिते। अविनासकेति तव सन्तकानं धनधञ्‍ञादीनं अविनासके। योति यो अमच्‍चो। यञ्‍चेवाति यञ्‍च ते घरे धनं सिया, तं रक्खेय्य। सूतोवाति रथसारथि विय। यथा सारथि विसममग्गनिवारणत्थं अस्से सङ्गण्हन्तो रथं सङ्गण्हेय्य, एवं यो सह भोगेहि तं रक्खितुं सक्‍कोति, सो ते अमच्‍चो नाम तादिसं सङ्गहेत्वा भण्डागारिकादिकिच्‍चानि कारये।

Jānāhīti bhaṇḍāgārikakammādīnaṃ karaṇatthaṃ upadhārehi. Anakkhākitaveti anakkhe akitave ajutakare ceva akerāṭike ca . Asoṇḍeti pūvasurāgandhamālāsoṇḍabhāvarahite. Avināsaketi tava santakānaṃ dhanadhaññādīnaṃ avināsake. Yoti yo amacco. Yañcevāti yañca te ghare dhanaṃ siyā, taṃ rakkheyya. Sūtovāti rathasārathi viya. Yathā sārathi visamamagganivāraṇatthaṃ asse saṅgaṇhanto rathaṃ saṅgaṇheyya, evaṃ yo saha bhogehi taṃ rakkhituṃ sakkoti, so te amacco nāma tādisaṃ saṅgahetvā bhaṇḍāgārikādikiccāni kāraye.

सुसङ्गहितन्तजनोति, तात, यस्स हि रञ्‍ञो अत्तनो अन्तोजनो अत्तनो वलञ्‍जनकपरिजनो च दानादीहि असङ्गहितो होति, तस्स अन्तोनिवेसने सुवण्णहिरञ्‍ञादीनि तेसं असङ्गहितमनुस्सानं वसेन नस्सन्ति, अन्तोजना बहि गच्छन्ति, तस्मा त्वं सुट्ठुसङ्गहितअन्तोजनो हुत्वा ‘‘एत्तकं नाम मे वित्त’’न्ति सयं अत्तनो धनं अवेक्खित्वा ‘‘असुकट्ठाने नाम निधिं निधेम, असुकस्स इणं देमा’’ति इदं उभयम्पि न करे परपत्तिया, परपत्तियापि त्वं मा करि, सब्बं अत्तपच्‍चक्खमेव करेय्यासीति वदति।

Susaṅgahitantajanoti, tāta, yassa hi rañño attano antojano attano valañjanakaparijano ca dānādīhi asaṅgahito hoti, tassa antonivesane suvaṇṇahiraññādīni tesaṃ asaṅgahitamanussānaṃ vasena nassanti, antojanā bahi gacchanti, tasmā tvaṃ suṭṭhusaṅgahitaantojano hutvā ‘‘ettakaṃ nāma me vitta’’nti sayaṃ attano dhanaṃ avekkhitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāma nidhiṃ nidhema, asukassa iṇaṃ demā’’ti idaṃ ubhayampi na kare parapattiyā, parapattiyāpi tvaṃ mā kari, sabbaṃ attapaccakkhameva kareyyāsīti vadati.

आयं वयन्ति ततो उप्पज्‍जनकं आयञ्‍च तेसं तेसं दातब्बं वयञ्‍च सयमेव जानेय्यासीति। कताकतन्ति सङ्गामे वा नवकम्मे वा अञ्‍ञेसु वा किच्‍चेसु ‘‘इमिना इदं नाम मय्हं कतं, इमिना न कत’’न्ति एतम्पि सयमेव जानेय्यासि, मा परपत्तियो होहि। निग्गण्हेति, तात, राजा नाम सन्धिच्छेदादिकारकं निग्गहारहं आनेत्वा दस्सितं उपपरिक्खित्वा सोधेत्वा पोराणकराजूहि ठपितदण्डं ओलोकेत्वा दोसानुरूपं निग्गण्हेय्य। पग्गण्हेति यो पन पग्गहारहो होति, अभिन्‍नस्स वा परबलस्स भेदेता, भिन्‍नस्स वा सकबलस्स आराधको, अलद्धस्स वा रज्‍जस्स आहरको, लद्धस्स वा थावरकारको, येन वा पन जीवितं दिन्‍नं होति, एवरूपं पग्गहारहं पग्गहेत्वा महन्तं सक्‍कारसम्मानं करेय्य। एवं हिस्स किच्‍चेसु अञ्‍ञेपि उरं दत्वा कत्तब्बं करिस्सन्ति।

Āyaṃ vayanti tato uppajjanakaṃ āyañca tesaṃ tesaṃ dātabbaṃ vayañca sayameva jāneyyāsīti. Katākatanti saṅgāme vā navakamme vā aññesu vā kiccesu ‘‘iminā idaṃ nāma mayhaṃ kataṃ, iminā na kata’’nti etampi sayameva jāneyyāsi, mā parapattiyo hohi. Niggaṇheti, tāta, rājā nāma sandhicchedādikārakaṃ niggahārahaṃ ānetvā dassitaṃ upaparikkhitvā sodhetvā porāṇakarājūhi ṭhapitadaṇḍaṃ oloketvā dosānurūpaṃ niggaṇheyya. Paggaṇheti yo pana paggahāraho hoti, abhinnassa vā parabalassa bhedetā, bhinnassa vā sakabalassa ārādhako, aladdhassa vā rajjassa āharako, laddhassa vā thāvarakārako, yena vā pana jīvitaṃ dinnaṃ hoti, evarūpaṃ paggahārahaṃ paggahetvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ kareyya. Evaṃ hissa kiccesu aññepi uraṃ datvā kattabbaṃ karissanti.

जानपदन्ति जनपदवासीनं अत्थं सयं अत्तपच्‍चक्खेनेव अनुसास। अधम्मिका युत्ताति अधम्मिका तत्थ तत्थ नियुत्ता आयुत्तका लञ्‍जं गहेत्वा विनिच्छयं भिन्दन्ता तव धनञ्‍च रट्ठञ्‍च मा नासयुं। इमिना कारणेन अप्पमत्तो हुत्वा सयमेव अनुसास। वेगेनाति सहसा अतुलेत्वा अतीरेत्वा। वेगसाति अतुलेत्वा अतीरेत्वा छन्दादिवसेन सहसा कतं कम्मञ्हि न साधु न सुन्दरं। किंकारणा? तादिसञ्हि कत्वा मन्दो पच्छा विप्पटिसारवसेन इध लोके अपायदुक्खं अनुभवन्तो परलोके च अनुतप्पति। अयं पनेत्थ अत्थो ‘‘इसीनमन्तरं कत्वा, भरुराजाति मे सुत’’न्ति भरुजातकेन (जा॰ १.२.१२५-१२६) दीपेतब्बो ।

Jānapadanti janapadavāsīnaṃ atthaṃ sayaṃ attapaccakkheneva anusāsa. Adhammikā yuttāti adhammikā tattha tattha niyuttā āyuttakā lañjaṃ gahetvā vinicchayaṃ bhindantā tava dhanañca raṭṭhañca mā nāsayuṃ. Iminā kāraṇena appamatto hutvā sayameva anusāsa. Vegenāti sahasā atuletvā atīretvā. Vegasāti atuletvā atīretvā chandādivasena sahasā kataṃ kammañhi na sādhu na sundaraṃ. Kiṃkāraṇā? Tādisañhi katvā mando pacchā vippaṭisāravasena idha loke apāyadukkhaṃ anubhavanto paraloke ca anutappati. Ayaṃ panettha attho ‘‘isīnamantaraṃ katvā, bharurājāti me suta’’nti bharujātakena (jā. 1.2.125-126) dīpetabbo .

मा ते अधिसरे मुञ्‍च, सुबाळ्हमधिकोपितन्ति, तात, तव हदयं कुसलं अधिसरित्वा अतिक्‍कमित्वा पवत्ते परेसं अकुसलकम्मे सुट्ठु बाळ्हं अधिकोपितं कुज्झापितं हुत्वा मा मुञ्‍च, मा पतिट्ठायतूति अत्थो। इदं वुत्तं होति – तात, यदा ते विनिच्छये ठितस्स इमिना पुरिसो वा हतो सन्धि वा छिन्‍नोति चोरं दस्सेन्ति, तदा ते परेसं वचनेहि सुट्ठु कोपितम्पि हदयं कोधवसेन मा मुञ्‍च, अपरिग्गहेत्वा मा दण्डं पणेहि। किंकारणा? अचोरम्पि हि ‘‘चोरो’’ति गहेत्वा आनेन्ति, तस्मा अकुज्झित्वा उभिन्‍नं अत्तपच्‍चत्थिकानं कथं सुत्वा सुट्ठु सोधेत्वा अत्तपच्‍चक्खेन तस्स चोरभावं ञत्वा पवेणिया ठपितदण्डवसेन कत्तब्बं करोहि। रञ्‍ञा हि उप्पन्‍नेपि कोधे हदयं सीतलं अकत्वा कम्मं न कातब्बं। यदा पनस्स हदयं निब्बुतं होति मुदुकं, तदा विनिच्छयकम्मं कातब्बं। फरुसे हि चित्ते पक्‍कुथिते उदके मुखनिमित्तं विय कारणं न पञ्‍ञायति। कोधसा हीति, तात, कोधेन हि बहूनि फीतानि राजकुलानि अकुलभावं गतानि महाविनासमेव पत्तानीति। इमस्स पनत्थस्स दीपनत्थं खन्तिवादिजातक- (जा॰ १.४.४९ आदयो) नाळिकेरराजवत्थुसहस्सबाहुअज्‍जुनवत्थुआदीनि कथेतब्बानि।

Mā te adhisare muñca, subāḷhamadhikopitanti, tāta, tava hadayaṃ kusalaṃ adhisaritvā atikkamitvā pavatte paresaṃ akusalakamme suṭṭhu bāḷhaṃ adhikopitaṃ kujjhāpitaṃ hutvā mā muñca, mā patiṭṭhāyatūti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, yadā te vinicchaye ṭhitassa iminā puriso vā hato sandhi vā chinnoti coraṃ dassenti, tadā te paresaṃ vacanehi suṭṭhu kopitampi hadayaṃ kodhavasena mā muñca, apariggahetvā mā daṇḍaṃ paṇehi. Kiṃkāraṇā? Acorampi hi ‘‘coro’’ti gahetvā ānenti, tasmā akujjhitvā ubhinnaṃ attapaccatthikānaṃ kathaṃ sutvā suṭṭhu sodhetvā attapaccakkhena tassa corabhāvaṃ ñatvā paveṇiyā ṭhapitadaṇḍavasena kattabbaṃ karohi. Raññā hi uppannepi kodhe hadayaṃ sītalaṃ akatvā kammaṃ na kātabbaṃ. Yadā panassa hadayaṃ nibbutaṃ hoti mudukaṃ, tadā vinicchayakammaṃ kātabbaṃ. Pharuse hi citte pakkuthite udake mukhanimittaṃ viya kāraṇaṃ na paññāyati. Kodhasā hīti, tāta, kodhena hi bahūni phītāni rājakulāni akulabhāvaṃ gatāni mahāvināsameva pattānīti. Imassa panatthassa dīpanatthaṃ khantivādijātaka- (jā. 1.4.49 ādayo) nāḷikerarājavatthusahassabāhuajjunavatthuādīni kathetabbāni.

मा, तात, इस्सरोम्हीति, अनत्थाय पतारयीति, तात, ‘‘अहं पथविस्सरो’’ति मा महाजनं कायदुच्‍चरितादिअनत्थाय पतारयि मा ओतारयि, यथा तं अनत्थं समादाय वत्तति, मा एवमकासीति अत्थो। मा ते आसीति, तात, तव विजिते मनुस्सजातिकानं वा तिरच्छानजातिकानं वा इत्थिपुरिसानं दुखुद्रयो दुक्खुप्पत्ति मा आसि। यथा हि अधम्मिकराजूनं विजिते मनुस्सा कायदुच्‍चरितादीनि कत्वा निरये उप्पज्‍जन्ति, तव रट्ठवासीनं तं दुक्खं यथा न होति, तथा करोहीति अत्थो।

Mā, tāta, issaromhīti, anatthāya patārayīti, tāta, ‘‘ahaṃ pathavissaro’’ti mā mahājanaṃ kāyaduccaritādianatthāya patārayi mā otārayi, yathā taṃ anatthaṃ samādāya vattati, mā evamakāsīti attho. Mā te āsīti, tāta, tava vijite manussajātikānaṃ vā tiracchānajātikānaṃ vā itthipurisānaṃ dukhudrayo dukkhuppatti mā āsi. Yathā hi adhammikarājūnaṃ vijite manussā kāyaduccaritādīni katvā niraye uppajjanti, tava raṭṭhavāsīnaṃ taṃ dukkhaṃ yathā na hoti, tathā karohīti attho.

अपेतलोमहंसस्साति अत्तानुवादादिभयेहि निब्भयस्स। इमिना इमं दस्सेति – तात, यो राजा किस्मिञ्‍चि आसङ्कं अकत्वा अत्तनो काममेव अनुस्सरति, छन्दवसेन यं यं इच्छति, तं तं करोति, विस्सट्ठयट्ठि विय अन्धो निरङ्कुसो विय च चण्डहत्थी होति, तस्स सब्बे भोगा विनस्सन्ति, तस्स तं भोगब्यसनं अघं दुक्खन्ति वुच्‍चति।

Apetalomahaṃsassāti attānuvādādibhayehi nibbhayassa. Iminā imaṃ dasseti – tāta, yo rājā kismiñci āsaṅkaṃ akatvā attano kāmameva anussarati, chandavasena yaṃ yaṃ icchati, taṃ taṃ karoti, vissaṭṭhayaṭṭhi viya andho niraṅkuso viya ca caṇḍahatthī hoti, tassa sabbe bhogā vinassanti, tassa taṃ bhogabyasanaṃ aghaṃ dukkhanti vuccati.

तत्थेव ते वत्तपदाति पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। दक्खस्सुदानीति, तात, त्वं इमं अनुसासनिं सुत्वा इदानि दक्खो अनलसो पुञ्‍ञानं करणेन पुञ्‍ञकरो सुरादिपरिहरणेन। असोण्डो दिट्ठधम्मिकसम्परायिकस्स अत्थस्स अविनासनेन अविनासको भवेय्यासीति। सीलवास्सूति सीलवा आचारसम्पन्‍नो भव, दससु राजधम्मेसु पतिट्ठाय रज्‍जं कारेहि। दुस्सीलो विनिपातिकोति दुस्सीलो हि, महाराज, अत्तानं निरये विनिपातेन्तो विनिपातिको नाम होतीति।

Tattheva te vattapadāti purimanayeneva yojetabbaṃ. Dakkhassudānīti, tāta, tvaṃ imaṃ anusāsaniṃ sutvā idāni dakkho analaso puññānaṃ karaṇena puññakaro surādipariharaṇena. Asoṇḍo diṭṭhadhammikasamparāyikassa atthassa avināsanena avināsako bhaveyyāsīti. Sīlavāssūti sīlavā ācārasampanno bhava, dasasu rājadhammesu patiṭṭhāya rajjaṃ kārehi. Dussīlo vinipātikoti dussīlo hi, mahārāja, attānaṃ niraye vinipātento vinipātiko nāma hotīti.

एवं कुण्डलिनीपि एकादसहि गाथाहि धम्मं देसेसि। राजा तुट्ठो अमच्‍चे आमन्तेत्वा पुच्छि – ‘‘भोन्तो! अमच्‍चा मम धीताय कुण्डलिनिया एवं कथयमानाय केन कत्तब्बं किच्‍चं कत’’न्ति। भण्डागारिकेन, देवाति। ‘‘तेन हिस्सा भण्डागारिकट्ठानं दम्मी’’ति कुण्डलिनिं ठानन्तरे ठपेसि। सा ततो पट्ठाय भण्डागारिकट्ठाने ठत्वा पितु कम्मं अकासीति।

Evaṃ kuṇḍalinīpi ekādasahi gāthāhi dhammaṃ desesi. Rājā tuṭṭho amacce āmantetvā pucchi – ‘‘bhonto! Amaccā mama dhītāya kuṇḍaliniyā evaṃ kathayamānāya kena kattabbaṃ kiccaṃ kata’’nti. Bhaṇḍāgārikena, devāti. ‘‘Tena hissā bhaṇḍāgārikaṭṭhānaṃ dammī’’ti kuṇḍaliniṃ ṭhānantare ṭhapesi. Sā tato paṭṭhāya bhaṇḍāgārikaṭṭhāne ṭhatvā pitu kammaṃ akāsīti.

कुण्डलिनिपञ्हो निट्ठितो।

Kuṇḍalinipañho niṭṭhito.

पुन राजा कतिपाहच्‍चयेन पुरिमनयेनेव जम्बुकपण्डितस्स सन्तिकं दूतं पेसेत्वा सत्तमे दिवसे तत्थ गन्त्वा सम्पत्तिं अनुभवित्वा पच्‍चागतो तत्थेव मण्डपमज्झे निसीदि। अमच्‍चो जम्बुकपण्डितं कञ्‍चनभद्दपीठे निसीदापेत्वा पीठं सीसेनादाय आगच्छि। पण्डितो पितु अङ्के निसीदित्वा कीळित्वा गन्त्वा कञ्‍चनपीठेयेव निसीदि। अथ नं राजा पञ्हं पुच्छन्तो गाथमाह –

Puna rājā katipāhaccayena purimanayeneva jambukapaṇḍitassa santikaṃ dūtaṃ pesetvā sattame divase tattha gantvā sampattiṃ anubhavitvā paccāgato tattheva maṇḍapamajjhe nisīdi. Amacco jambukapaṇḍitaṃ kañcanabhaddapīṭhe nisīdāpetvā pīṭhaṃ sīsenādāya āgacchi. Paṇḍito pitu aṅke nisīditvā kīḷitvā gantvā kañcanapīṭheyeva nisīdi. Atha naṃ rājā pañhaṃ pucchanto gāthamāha –

२६.

26.

‘‘अपुच्छिम्ह कोसियगोत्तं, कुण्डलिनिं तथेव च।

‘‘Apucchimha kosiyagottaṃ, kuṇḍaliniṃ tatheva ca;

त्वं दानि वदेहि जम्बुक, बलानं बलमुत्तम’’न्ति॥

Tvaṃ dāni vadehi jambuka, balānaṃ balamuttama’’nti.

तस्सत्थो – तात, जम्बुक, अहं तव भातरं कोसियगोत्तं वेस्सन्तरं भगिनिञ्‍च ते कुण्डलिनिं राजधम्मं अपुच्छिं, ते अत्तनो बलेन कथेसुं, यथा पन ते पुच्छिं, तथेव इदानि, पुत्त जम्बुक, तं पुच्छामि, त्वं मे राजधम्मञ्‍च बलानं उत्तमं बलञ्‍च कथेहीति।

Tassattho – tāta, jambuka, ahaṃ tava bhātaraṃ kosiyagottaṃ vessantaraṃ bhaginiñca te kuṇḍaliniṃ rājadhammaṃ apucchiṃ, te attano balena kathesuṃ, yathā pana te pucchiṃ, tatheva idāni, putta jambuka, taṃ pucchāmi, tvaṃ me rājadhammañca balānaṃ uttamaṃ balañca kathehīti.

एवं राजा महासत्तं पञ्हं पुच्छन्तो अञ्‍ञेसं पुच्छितनियामेन अपुच्छित्वा विसेसेत्वा पुच्छि। अथस्स पण्डितो ‘‘तेन हि, महाराज, ओहितसोतो सुणाहि, सब्बं ते कथेस्सामी’’ति पसारितहत्थे सहस्सत्थविकं ठपेन्तो विय धम्मदेसनं आरभि –

Evaṃ rājā mahāsattaṃ pañhaṃ pucchanto aññesaṃ pucchitaniyāmena apucchitvā visesetvā pucchi. Athassa paṇḍito ‘‘tena hi, mahārāja, ohitasoto suṇāhi, sabbaṃ te kathessāmī’’ti pasāritahatthe sahassatthavikaṃ ṭhapento viya dhammadesanaṃ ārabhi –

२७.

27.

‘‘बलं पञ्‍चविधं लोके, पुरिसस्मिं महग्गते।

‘‘Balaṃ pañcavidhaṃ loke, purisasmiṃ mahaggate;

तत्थ बाहुबलं नाम, चरिमं वुच्‍चते बलं॥

Tattha bāhubalaṃ nāma, carimaṃ vuccate balaṃ.

२८.

28.

‘‘भोगबलञ्‍च दीघावु, दुतियं वुच्‍चते बलं।

‘‘Bhogabalañca dīghāvu, dutiyaṃ vuccate balaṃ;

अमच्‍चबलञ्‍च दीघावु, ततियं वुच्‍चते बलं॥

Amaccabalañca dīghāvu, tatiyaṃ vuccate balaṃ.

२९.

29.

‘‘अभिजच्‍चबलञ्‍चेव, तं चतुत्थं असंसयं।

‘‘Abhijaccabalañceva, taṃ catutthaṃ asaṃsayaṃ;

यानि चेतानि सब्बानि, अधिगण्हाति पण्डितो॥

Yāni cetāni sabbāni, adhigaṇhāti paṇḍito.

३०.

30.

‘‘तं बलानं बलं सेट्ठं, अग्गं पञ्‍ञाबलं बलं।

‘‘Taṃ balānaṃ balaṃ seṭṭhaṃ, aggaṃ paññābalaṃ balaṃ;

पञ्‍ञाबलेनुपत्थद्धो, अत्थं विन्दति पण्डितो॥

Paññābalenupatthaddho, atthaṃ vindati paṇḍito.

३१.

31.

‘‘अपि चे लभति मन्दो, फीतं धरणिमुत्तमं।

‘‘Api ce labhati mando, phītaṃ dharaṇimuttamaṃ;

अकामस्स पसय्हं वा, अञ्‍ञो तं पटिपज्‍जति॥

Akāmassa pasayhaṃ vā, añño taṃ paṭipajjati.

३२.

32.

‘‘अभिजातोपि चे होति, रज्‍जं लद्धान खत्तियो।

‘‘Abhijātopi ce hoti, rajjaṃ laddhāna khattiyo;

दुप्पञ्‍ञो हि कासिपति, सब्बेनपि न जीवति॥

Duppañño hi kāsipati, sabbenapi na jīvati.

३३.

33.

‘‘पञ्‍ञाव सुतं विनिच्छिनी, पञ्‍ञा कित्तिसिलोकवड्ढनी।

‘‘Paññāva sutaṃ vinicchinī, paññā kittisilokavaḍḍhanī;

पञ्‍ञासहितो नरो इध, अपि दुक्खे सुखानि विन्दति॥

Paññāsahito naro idha, api dukkhe sukhāni vindati.

३४.

34.

‘‘पञ्‍ञञ्‍च खो असुस्सूसं, न कोचि अधिगच्छति।

‘‘Paññañca kho asussūsaṃ, na koci adhigacchati;

बहुस्सुतं अनागम्म, धम्मट्ठं अविनिब्भुजं॥

Bahussutaṃ anāgamma, dhammaṭṭhaṃ avinibbhujaṃ.

३५.

35.

‘‘यो च धम्मविभङ्गञ्‍ञू, कालुट्ठायी अतन्दितो।

‘‘Yo ca dhammavibhaṅgaññū, kāluṭṭhāyī atandito;

अनुट्ठहति कालेन, कम्मफलं तस्सिज्झति॥

Anuṭṭhahati kālena, kammaphalaṃ tassijjhati.

३६.

36.

‘‘अनायतनसीलस्स, अनायतनसेविनो।

‘‘Anāyatanasīlassa, anāyatanasevino;

न निब्बिन्दियकारिस्स, सम्मदत्थो विपच्‍चति॥

Na nibbindiyakārissa, sammadattho vipaccati.

३७.

37.

‘‘अज्झत्तञ्‍च पयुत्तस्स, तथायतनसेविनो।

‘‘Ajjhattañca payuttassa, tathāyatanasevino;

अनिब्बिन्दियकारिस्स, सम्मदत्थो विपच्‍चति॥

Anibbindiyakārissa, sammadattho vipaccati.

३८.

38.

‘‘योगप्पयोगसङ्खातं, सम्भतस्सानुरक्खणं।

‘‘Yogappayogasaṅkhātaṃ, sambhatassānurakkhaṇaṃ;

तानि त्वं तात सेवस्सु, मा अकम्माय रन्धयि।

Tāni tvaṃ tāta sevassu, mā akammāya randhayi;

अकम्मुना हि दुम्मेधो, नळागारंव सीदती’’ति॥

Akammunā hi dummedho, naḷāgāraṃva sīdatī’’ti.

तत्थ महग्गतेति, महाराज, इमस्मिं सत्तलोके महज्झासये पुरिसे पञ्‍चविधं बलं होति। बाहुबलन्ति कायबलं। चरिमन्ति तं अतिमहन्तम्पि समानं लामकमेव। किंकारणा? अन्धबालभावेन। सचे हि कायबलं महन्तं नाम भवेय्य, वारणबलतो लटुकिकाय बलं खुद्दकं भवेय्य, वारणबलं पन अन्धबालभावेन मरणस्स पच्‍चयं जातं, लटुकिका अत्तनो ञाणकुसलताय वारणं जीवितक्खयं पापेसि। इमस्मिं पनत्थे ‘‘न हेव सब्बत्थ बलेन किच्‍चं, बलञ्हि बालस्स वधाय होती’’ति सुत्तं (जा॰ १.५.४२) आहरितब्बं।

Tattha mahaggateti, mahārāja, imasmiṃ sattaloke mahajjhāsaye purise pañcavidhaṃ balaṃ hoti. Bāhubalanti kāyabalaṃ. Carimanti taṃ atimahantampi samānaṃ lāmakameva. Kiṃkāraṇā? Andhabālabhāvena. Sace hi kāyabalaṃ mahantaṃ nāma bhaveyya, vāraṇabalato laṭukikāya balaṃ khuddakaṃ bhaveyya, vāraṇabalaṃ pana andhabālabhāvena maraṇassa paccayaṃ jātaṃ, laṭukikā attano ñāṇakusalatāya vāraṇaṃ jīvitakkhayaṃ pāpesi. Imasmiṃ panatthe ‘‘na heva sabbattha balena kiccaṃ, balañhi bālassa vadhāya hotī’’ti suttaṃ (jā. 1.5.42) āharitabbaṃ.

भोगबलन्ति उपत्थम्भनवसेन सब्बं हिरञ्‍ञसुवण्णादि उपभोगजातं भोगबलं नाम, तं कायबलतो महन्ततरं। अमच्‍चबलन्ति अभेज्‍जमन्तस्स सूरस्स सुहदयस्स अमच्‍चमण्डलस्स अत्थिता, तं बलं सङ्गामसूरताय पुरिमेहि बलेहि महन्ततरं। अभिजच्‍चबलन्ति तीणि कुलानि अतिक्‍कमित्वा खत्तियकुलवसेन जातिसम्पत्ति , तं इतरेहि बलेहि महन्ततरं। जातिसम्पन्‍ना एव हि सुज्झन्ति, न इतरेति। यानि चेतानीति यानि च एतानि चत्तारिपि बलानि पण्डितो पञ्‍ञानुभावेन अधिगण्हाति अभिभवति, तं सब्बबलानं पञ्‍ञाबलं सेट्ठन्ति च अग्गन्ति च वुच्‍चति। किंकारणा? तेन हि बलेन उपत्थद्धो पण्डितो अत्थं विन्दति, वुड्ढिं पापुणाति । तदत्थजोतनत्थं ‘‘पुण्णं नदिं येन च पेय्यमाहू’’ति पुण्णनदीजातकञ्‍च (जा॰ १.२.१२७ आदयो) सिरीकाळकण्णिपञ्हं पञ्‍चपण्डितपञ्हञ्‍च सत्तुभस्तजातक- (जा॰ १.७.४६ आदयो) सम्भवजातक- (जा॰ १.१६.१३८ आदयो) सरभङ्गजातकादीनि (जा॰ २.१७.५० आदयो) च कथेतब्बानि।

Bhogabalanti upatthambhanavasena sabbaṃ hiraññasuvaṇṇādi upabhogajātaṃ bhogabalaṃ nāma, taṃ kāyabalato mahantataraṃ. Amaccabalanti abhejjamantassa sūrassa suhadayassa amaccamaṇḍalassa atthitā, taṃ balaṃ saṅgāmasūratāya purimehi balehi mahantataraṃ. Abhijaccabalanti tīṇi kulāni atikkamitvā khattiyakulavasena jātisampatti , taṃ itarehi balehi mahantataraṃ. Jātisampannā eva hi sujjhanti, na itareti. Yāni cetānīti yāni ca etāni cattāripi balāni paṇḍito paññānubhāvena adhigaṇhāti abhibhavati, taṃ sabbabalānaṃ paññābalaṃ seṭṭhanti ca agganti ca vuccati. Kiṃkāraṇā? Tena hi balena upatthaddho paṇḍito atthaṃ vindati, vuḍḍhiṃ pāpuṇāti . Tadatthajotanatthaṃ ‘‘puṇṇaṃ nadiṃ yena ca peyyamāhū’’ti puṇṇanadījātakañca (jā. 1.2.127 ādayo) sirīkāḷakaṇṇipañhaṃ pañcapaṇḍitapañhañca sattubhastajātaka- (jā. 1.7.46 ādayo) sambhavajātaka- (jā. 1.16.138 ādayo) sarabhaṅgajātakādīni (jā. 2.17.50 ādayo) ca kathetabbāni.

मन्दोति मन्दपञ्‍ञो बालो। फीतन्ति, तात, मन्दपञ्‍ञो पुग्गलो सत्तरतनपुण्णं चेपि उत्तमं धरणिं लभति, तस्स अनिच्छमानस्सेव पसय्हकारं वा पन कत्वा अञ्‍ञो पञ्‍ञासम्पन्‍नो तं पटिपज्‍जति। मन्दो हि लद्धं यसं रक्खितुं कुलसन्तकं वा पन पवेणिआगतम्पि रज्‍जं अधिगन्तुं न सक्‍कोति। तदत्थजोतनत्थं ‘‘अद्धा पादञ्‍जली सब्बे, पञ्‍ञाय अतिरोचती’’ति पादञ्‍जलीजातकं (जा॰ १.२.१९४-१९५) कथेतब्बं। लद्धानाति जातिसम्पत्तिं निस्साय कुलसन्तकं रज्‍जं लभित्वापि। सब्बेनपीति तेन सकलेनपि रज्‍जेन न जीवति, अनुपायकुसलताय दुग्गतोव होतीति।

Mandoti mandapañño bālo. Phītanti, tāta, mandapañño puggalo sattaratanapuṇṇaṃ cepi uttamaṃ dharaṇiṃ labhati, tassa anicchamānasseva pasayhakāraṃ vā pana katvā añño paññāsampanno taṃ paṭipajjati. Mando hi laddhaṃ yasaṃ rakkhituṃ kulasantakaṃ vā pana paveṇiāgatampi rajjaṃ adhigantuṃ na sakkoti. Tadatthajotanatthaṃ ‘‘addhā pādañjalī sabbe, paññāya atirocatī’’ti pādañjalījātakaṃ (jā. 1.2.194-195) kathetabbaṃ. Laddhānāti jātisampattiṃ nissāya kulasantakaṃ rajjaṃ labhitvāpi. Sabbenapīti tena sakalenapi rajjena na jīvati, anupāyakusalatāya duggatova hotīti.

एवं महासत्तो एत्तकेन ठानेन अपण्डितस्स अगुणं कथेत्वा इदानि पञ्‍ञं पसंसन्तो ‘‘पञ्‍ञा’’तिआदिमाह। तत्थ सुतन्ति सुतपरियत्ति। तञ्हि पञ्‍ञाव विनिच्छिनति। कित्तिसिलोकवड्ढनीति कित्तिघोसस्स च लाभसक्‍कारस्स च वड्ढनी। दुक्खे सुखानि विन्दतीति दुक्खे उप्पन्‍नेपि निब्भयो हुत्वा उपायकुसलताय सुखं पटिलभति। तदत्थदीपनत्थं –

Evaṃ mahāsatto ettakena ṭhānena apaṇḍitassa aguṇaṃ kathetvā idāni paññaṃ pasaṃsanto ‘‘paññā’’tiādimāha. Tattha sutanti sutapariyatti. Tañhi paññāva vinicchinati. Kittisilokavaḍḍhanīti kittighosassa ca lābhasakkārassa ca vaḍḍhanī. Dukkhe sukhāni vindatīti dukkhe uppannepi nibbhayo hutvā upāyakusalatāya sukhaṃ paṭilabhati. Tadatthadīpanatthaṃ –

‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, वानरिन्द यथा तव’’॥ (जा॰ १.१.५७)।

‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava’’. (jā. 1.1.57);

अलमेतेहि अम्बेहि, जम्बूहि पनसेहि चा’’ति॥ (जा॰ १.२.११५) –

Alametehi ambehi, jambūhi panasehi cā’’ti. (jā. 1.2.115) –

आदीनि जातकानि कथेतब्बानि।

Ādīni jātakāni kathetabbāni.

असुस्सूसन्ति पण्डितपुग्गले अपयिरुपासन्तो अस्सुणन्तो। धम्मट्ठन्ति सभावकारणे ठितं बहुस्सुतं अनागम्म तं असद्दहन्तो। अविनिब्भुजन्ति अत्थानत्थं कारणाकारणं अनोगाहन्तो अतीरेन्तो न कोचि पञ्‍ञं अधिगच्छति, ताताति।

Asussūsanti paṇḍitapuggale apayirupāsanto assuṇanto. Dhammaṭṭhanti sabhāvakāraṇe ṭhitaṃ bahussutaṃ anāgamma taṃ asaddahanto. Avinibbhujanti atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ anogāhanto atīrento na koci paññaṃ adhigacchati, tātāti.

धम्मविभङ्गञ्‍ञूति दसकुसलकम्मपथविभङ्गकुसलो। कालुट्ठायीति वीरियं कातुं युत्तकाले वीरियस्स कारको। अनुट्ठहतीति तस्मिं तस्मिं काले तं तं किच्‍चं करोति। तस्साति तस्स पुग्गलस्स कम्मफलं समिज्झति निप्फज्‍जति। अनायतनसीलस्साति अनायतनं वुच्‍चति लाभयससुखानं अनाकरो दुस्सील्यकम्मं, तंसीलस्स तेन दुस्सील्यकम्मेन समन्‍नागतस्स, अनायतनभूतमेव दुस्सीलपुग्गलं सेवन्तस्स, कुसलस्स कम्मस्स करणकाले निब्बिन्दियकारिस्स निब्बिन्दित्वा उक्‍कण्ठित्वा करोन्तस्स एवरूपस्स, तात, पुग्गलस्स कम्मानं अत्थो सम्मा न विपच्‍चति न सम्पज्‍जति, तीणि कुलग्गानि च छ कामसग्गानि च न उपनेतीति अत्थो। अज्झत्तञ्‍चाति अत्तनो नियकज्झत्तं अनिच्‍चभावनादिवसेन पयुत्तस्स। तथायतनसेविनोति तथेव सीलवन्ते पुग्गले सेवमानस्स। विपच्‍चतीति सम्पज्‍जति महन्तं यसं देति।

Dhammavibhaṅgaññūti dasakusalakammapathavibhaṅgakusalo. Kāluṭṭhāyīti vīriyaṃ kātuṃ yuttakāle vīriyassa kārako. Anuṭṭhahatīti tasmiṃ tasmiṃ kāle taṃ taṃ kiccaṃ karoti. Tassāti tassa puggalassa kammaphalaṃ samijjhati nipphajjati. Anāyatanasīlassāti anāyatanaṃ vuccati lābhayasasukhānaṃ anākaro dussīlyakammaṃ, taṃsīlassa tena dussīlyakammena samannāgatassa, anāyatanabhūtameva dussīlapuggalaṃ sevantassa, kusalassa kammassa karaṇakāle nibbindiyakārissa nibbinditvā ukkaṇṭhitvā karontassa evarūpassa, tāta, puggalassa kammānaṃ attho sammā na vipaccati na sampajjati, tīṇi kulaggāni ca cha kāmasaggāni ca na upanetīti attho. Ajjhattañcāti attano niyakajjhattaṃ aniccabhāvanādivasena payuttassa. Tathāyatanasevinoti tatheva sīlavante puggale sevamānassa. Vipaccatīti sampajjati mahantaṃ yasaṃ deti.

योगप्पयोगसङ्खातन्ति योगे युञ्‍जितब्बयुत्तके कारणे पयोगकोट्ठासभूतं पञ्‍ञं। सम्भतस्साति रासिकतस्स धनस्स अनुरक्खणं। तानि त्वन्ति एतानि च द्वे पुरिमानि च मया वुत्तकारणानि सब्बानि, तात, त्वं सेवस्सु, मया वुत्तं ओवादं हदये कत्वा अत्तनो घरे धनं रक्ख। मा अकम्माय रन्धयीति अयुत्तेन अकारणेन मा रन्धयि, तं धनं मा झापयि मा नासयि। किंकारणा? अकम्मुना हीति अयुत्तकम्मकरणेन दुम्मेधो पुग्गलो सकं धनं नासेत्वा पच्छा दुग्गतो। नळागारंव सीदतीति यथा नळागारं मूलतो पट्ठाय जीरमानं अप्पतिट्ठं पतति, एवं अकारणेन धनं नासेत्वा अपायेसु निब्बत्ततीति।

Yogappayogasaṅkhātanti yoge yuñjitabbayuttake kāraṇe payogakoṭṭhāsabhūtaṃ paññaṃ. Sambhatassāti rāsikatassa dhanassa anurakkhaṇaṃ. Tāni tvanti etāni ca dve purimāni ca mayā vuttakāraṇāni sabbāni, tāta, tvaṃ sevassu, mayā vuttaṃ ovādaṃ hadaye katvā attano ghare dhanaṃ rakkha. Mā akammāya randhayīti ayuttena akāraṇena mā randhayi, taṃ dhanaṃ mā jhāpayi mā nāsayi. Kiṃkāraṇā? Akammunā hīti ayuttakammakaraṇena dummedho puggalo sakaṃ dhanaṃ nāsetvā pacchā duggato. Naḷāgāraṃva sīdatīti yathā naḷāgāraṃ mūlato paṭṭhāya jīramānaṃ appatiṭṭhaṃ patati, evaṃ akāraṇena dhanaṃ nāsetvā apāyesu nibbattatīti.

एवम्पि बोधिसत्तो एत्तकेन ठानेन पञ्‍च बलानि वण्णेत्वा पञ्‍ञाबलं उक्खिपित्वा चन्दमण्डलं नीहरन्तो विय कथेत्वा इदानि दसहि गाथाहि रञ्‍ञो ओवादं देन्तो आह –

Evampi bodhisatto ettakena ṭhānena pañca balāni vaṇṇetvā paññābalaṃ ukkhipitvā candamaṇḍalaṃ nīharanto viya kathetvā idāni dasahi gāthāhi rañño ovādaṃ dento āha –

३९.

39.

‘‘धम्मं चर महाराज, मातापितूसु खत्तिय।

‘‘Dhammaṃ cara mahārāja, mātāpitūsu khattiya;