Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

១៧. ចត្តាលីសនិបាតោ

17. Cattālīsanipāto

[៥២១] ១. តេសកុណជាតកវណ្ណនា

[521] 1. Tesakuṇajātakavaṇṇanā

វេស្សន្តរំ តំ បុច្ឆាមីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ ឱវាទវសេន កថេសិ។ តញ្ហិ រាជានំ ធម្មស្សវនត្ថាយ អាគតំ សត្ថា អាមន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, រញ្ញា នាម ធម្មេន រជ្ជំ ការេតព្ពំ, យស្មិញ្ហិ សមយេ រាជានោ អធម្មិកា ហោន្តិ, រាជយុត្តាបិ តស្មិំ សមយេ អធម្មិកា ហោន្តី’’តិ ចតុក្កនិបាតេ (អ. និ. ៤.៧០) អាគតសុត្តនយេន ឱវទិត្វា អគតិគមនេ អគតិអគមនេ ច អាទីនវញ្ច អានិសំសញ្ច កថេត្វា ‘‘សុបិនកូបមា កាមា’’តិអាទិនា នយេន កាមេសុ អាទីនវំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘មហារាជ, ឥមេសញ្ហិ សត្តានំ –

Vessantaraṃtaṃ pucchāmīti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño ovādavasena kathesi. Tañhi rājānaṃ dhammassavanatthāya āgataṃ satthā āmantetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma dhammena rajjaṃ kāretabbaṃ, yasmiñhi samaye rājāno adhammikā honti, rājayuttāpi tasmiṃ samaye adhammikā hontī’’ti catukkanipāte (a. ni. 4.70) āgatasuttanayena ovaditvā agatigamane agatiagamane ca ādīnavañca ānisaṃsañca kathetvā ‘‘supinakūpamā kāmā’’tiādinā nayena kāmesu ādīnavaṃ vitthāretvā, ‘‘mahārāja, imesañhi sattānaṃ –

‘មច្ចុនា សង្គរោ នត្ថិ, លញ្ជគ្គាហោ ន វិជ្ជតិ;

‘Maccunā saṅgaro natthi, lañjaggāho na vijjati;

យុទ្ធំ នត្ថិ ជយោ នត្ថិ, សព្ពេ មច្ចុបរាយណា’។

Yuddhaṃ natthi jayo natthi, sabbe maccuparāyaṇā’.

តេសំ បរលោកំ គច្ឆន្តានំ ឋបេត្វា អត្តនា កតំ កល្យាណកម្មំ អញ្ញា បតិដ្ឋា នាម នត្ថិ។ ឯវំ ឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានំ អវស្សំ បហាតព្ពំ, ន យសំ និស្សាយ បមាទំ កាតុំ វដ្ដតិ, អប្បមត្តេនេវ ហុត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតុំ វដ្ដតិ។ បោរាណករាជានោ អនុប្បន្នេបិ ពុទ្ធេ បណ្ឌិតានំ ឱវាទេ ឋត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា ទេវនគរំ បូរយមានា គមិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។

Tesaṃ paralokaṃ gacchantānaṃ ṭhapetvā attanā kataṃ kalyāṇakammaṃ aññā patiṭṭhā nāma natthi. Evaṃ ittarapaccupaṭṭhānaṃ avassaṃ pahātabbaṃ, na yasaṃ nissāya pamādaṃ kātuṃ vaṭṭati, appamatteneva hutvā dhammena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭati. Porāṇakarājāno anuppannepi buddhe paṇḍitānaṃ ovāde ṭhatvā dhammena rajjaṃ kāretvā devanagaraṃ pūrayamānā gamiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ រជ្ជំ ការេន្តោ អបុត្តកោ អហោសិ, បត្ថេន្តោបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិ។ សោ ឯកទិវសំ មហន្តេន បរិវារេន ឧយ្យានំ គន្ត្វា ទិវសភាគំ ឧយ្យានេ កីឡិត្វា មង្គលសាលរុក្ខមូលេ សយនំ អត្ថរាបេត្វា ថោកំ និទ្ទាយិត្វា បពុទ្ធោ សាលរុក្ខំ ឱលោកេត្វា តត្ថ សកុណកុលាវកំ បស្សិ, សហ ទស្សនេនេវស្ស សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ។ សោ ឯកំ បុរិសំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមំ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា ឯតស្មិំ កុលាវកេ កស្សចិ អត្ថិតំ វា នត្ថិតំ វា ជានាហី’’តិ អាហ។ សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ វត្វា អភិរុហិត្វា តត្ថ តីណិ អណ្ឌកានិ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា ‘‘តេន ហិ ឯតេសំ ឧបរិ នាសវាតំ មា វិស្សជ្ជេសី’’តិ វត្វា ‘‘ចង្កោដកេ កប្បាសបិចុំ អត្ថរិត្វា តត្ថេវ តានិ អណ្ឌកានិ ឋបេត្វា សណិកំ ឱតរាហី’’តិ ឱតារាបេត្វា ចង្កោដកំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘កតរសកុណណ្ឌកានិ នាមេតានី’’តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ។ តេ ‘‘មយំ ន ជានាម, នេសាទា ជានិស្សន្តី’’តិ វទិំសុ។ រាជា នេសាទេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ។ នេសាទា, ‘‘មហារាជ, តេសុ ឯកំ ឧលូកអណ្ឌំ, ឯកំ សាលិកាអណ្ឌំ, ឯកំ សុវកអណ្ឌ’’ន្តិ កថយិំសុ។ កិំ បន ឯកស្មិំ កុលាវកេ តិណ្ណំ សកុណិកានំ អណ្ឌានិ ហោន្តីតិ។ អាម, ទេវ, បរិបន្ថេ អសតិ សុនិក្ខិត្តានិ ន នស្សន្តីតិ។ រាជា តុស្សិត្វា ‘‘ឥមេ មម បុត្តា ភវិស្សន្តី’’តិ តានិ តីណិ អណ្ឌានិ តយោ អមច្ចេ បដិច្ឆាបេត្វា ‘‘ឥមេ មយ្ហំ បុត្តា ភវិស្សន្តិ, តុម្ហេ សាធុកំ បដិជគ្គិត្វា អណ្ឌកោសតោ និក្ខន្តកាលេ មមារោចេយ្យាថា’’តិ អាហ។ តេ តានិ សាធុកំ រក្ខិំសុ។

Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatto rajjaṃ kārento aputtako ahosi, patthentopi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhi. So ekadivasaṃ mahantena parivārena uyyānaṃ gantvā divasabhāgaṃ uyyāne kīḷitvā maṅgalasālarukkhamūle sayanaṃ attharāpetvā thokaṃ niddāyitvā pabuddho sālarukkhaṃ oloketvā tattha sakuṇakulāvakaṃ passi, saha dassanenevassa sineho uppajji. So ekaṃ purisaṃ pakkosāpetvā ‘‘imaṃ rukkhaṃ abhiruhitvā etasmiṃ kulāvake kassaci atthitaṃ vā natthitaṃ vā jānāhī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti vatvā abhiruhitvā tattha tīṇi aṇḍakāni disvā rañño ārocesi. Rājā ‘‘tena hi etesaṃ upari nāsavātaṃ mā vissajjesī’’ti vatvā ‘‘caṅkoṭake kappāsapicuṃ attharitvā tattheva tāni aṇḍakāni ṭhapetvā saṇikaṃ otarāhī’’ti otārāpetvā caṅkoṭakaṃ hatthena gahetvā ‘‘katarasakuṇaṇḍakāni nāmetānī’’ti amacce pucchi. Te ‘‘mayaṃ na jānāma, nesādā jānissantī’’ti vadiṃsu. Rājā nesāde pakkosāpetvā pucchi. Nesādā, ‘‘mahārāja, tesu ekaṃ ulūkaaṇḍaṃ, ekaṃ sālikāaṇḍaṃ, ekaṃ suvakaaṇḍa’’nti kathayiṃsu. Kiṃ pana ekasmiṃ kulāvake tiṇṇaṃ sakuṇikānaṃ aṇḍāni hontīti. Āma, deva, paripanthe asati sunikkhittāni na nassantīti. Rājā tussitvā ‘‘ime mama puttā bhavissantī’’ti tāni tīṇi aṇḍāni tayo amacce paṭicchāpetvā ‘‘ime mayhaṃ puttā bhavissanti, tumhe sādhukaṃ paṭijaggitvā aṇḍakosato nikkhantakāle mamāroceyyāthā’’ti āha. Te tāni sādhukaṃ rakkhiṃsu.

តេសុ បឋមំ ឧលូកអណ្ឌំ ភិជ្ជិ។ អមច្ចោ ឯកំ នេសាទំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ត្វំ ឥត្ថិភាវំ វា បុរិសភាវំ វា ជានាហី’’តិ វត្វា តេន តំ វីមំសិត្វា ‘‘បុរិសោ’’តិ វុត្តេ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បុត្តោ តេ, ទេវ, ជាតោ’’តិ អាហ។ រាជា តុដ្ឋោ តស្ស ពហុំ ធនំ ទត្វា ‘‘បុត្តកំ មេ សាធុកំ បដិជគ្គ, ‘វេស្សន្តរោ’តិ ចស្ស នាមំ ករោហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សោ តថា អកាសិ។ តតោ កតិបាហច្ចយេន សាលិកាអណ្ឌំ ភិជ្ជិ។ សោបិ អមច្ចោ តំ នេសាទេន វីមំសាបេត្វា ‘‘ឥត្ថី’’តិ សុត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ធីតា តេ, ទេវ, ជាតា’’តិ អាហ។ រាជា តុដ្ឋោ តស្សបិ ពហុំ ធនំ ទត្វា ‘‘ធីតរំ មេ សាធុកំ បដិជគ្គ, ‘កុណ្ឌលិនី’តិ ចស្សា នាមំ ករោហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សោបិ តថា អកាសិ។ បុន កតិបាហច្ចយេន សុវកអណ្ឌំ ភិជ្ជិ។ សោបិ អមច្ចោ នេសាទេន តំ វីមំសិត្វា ‘‘បុរិសោ’’តិ វុត្តេ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘បុត្តោ តេ, ទេវ, ជាតោ’’តិ អាហ។ រាជា តុដ្ឋោ តស្សបិ ពហុំ ធនំ ទត្វា ‘‘បុត្តស្ស មេ មហន្តេន បរិវារេន មង្គលំ កត្វា ‘ជម្ពុកោ’តិស្ស នាមំ ករោហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សោបិ តថា អកាសិ។ តេ តយោបិ សកុណា តិណ្ណំ អមច្ចានំ គេហេសុ រាជកុមារបរិហារេនេវ វឌ្ឍន្តិ។ រាជា ‘‘មម បុត្តោ, មម ធីតា’’តិ វោហរតិ។ អថស្ស អមច្ចា អញ្ញមញ្ញំ អវហសន្តិ ‘‘បស្សថ, ភោ, រញ្ញោ កិរិយំ, តិរច្ឆានគតេបិ ‘បុត្តោ មេ, ធីតា មេ’តិ វទន្តោ វិចរតី’’តិ។

Tesu paṭhamaṃ ulūkaaṇḍaṃ bhijji. Amacco ekaṃ nesādaṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ itthibhāvaṃ vā purisabhāvaṃ vā jānāhī’’ti vatvā tena taṃ vīmaṃsitvā ‘‘puriso’’ti vutte rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘putto te, deva, jāto’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassa bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘puttakaṃ me sādhukaṃ paṭijagga, ‘vessantaro’ti cassa nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. So tathā akāsi. Tato katipāhaccayena sālikāaṇḍaṃ bhijji. Sopi amacco taṃ nesādena vīmaṃsāpetvā ‘‘itthī’’ti sutvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘dhītā te, deva, jātā’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassapi bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘dhītaraṃ me sādhukaṃ paṭijagga, ‘kuṇḍalinī’ti cassā nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. Sopi tathā akāsi. Puna katipāhaccayena suvakaaṇḍaṃ bhijji. Sopi amacco nesādena taṃ vīmaṃsitvā ‘‘puriso’’ti vutte rañño santikaṃ gantvā ‘‘putto te, deva, jāto’’ti āha. Rājā tuṭṭho tassapi bahuṃ dhanaṃ datvā ‘‘puttassa me mahantena parivārena maṅgalaṃ katvā ‘jambuko’tissa nāmaṃ karohī’’ti vatvā uyyojesi. Sopi tathā akāsi. Te tayopi sakuṇā tiṇṇaṃ amaccānaṃ gehesu rājakumāraparihāreneva vaḍḍhanti. Rājā ‘‘mama putto, mama dhītā’’ti voharati. Athassa amaccā aññamaññaṃ avahasanti ‘‘passatha, bho, rañño kiriyaṃ, tiracchānagatepi ‘putto me, dhītā me’ti vadanto vicaratī’’ti.

តំ សុត្វា រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ អមច្ចា ឯតេសំ មម បុត្តានំ បញ្ញាសម្បទំ ន ជានន្តិ, បាកដំ នេសំ ករិស្សាមី’’តិ។ អថេកំ អមច្ចំ វេស្សន្តរស្ស សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘តុម្ហាកំ បិតា បញ្ហំ បុច្ឆិតុកាមោ, កទា កិរ អាគន្ត្វា បុច្ឆតូ’’តិ។ សោ អមច្ចោ គន្ត្វា វេស្សន្តរំ វន្ទិត្វា តំ សាសនំ អារោចេសិ។ តំ សុត្វា វេស្សន្តរោ អត្តនោ បដិជគ្គកំ អមច្ចំ បក្កោសិត្វា ‘‘មយ្ហំ កិរ បិតា មំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុកាមោ, តស្ស ឥធាគតស្ស សក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ, កទា អាគច្ឆតូ’’តិ បុច្ឆិ។ អមច្ចោ ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ តវ បិតា អាគច្ឆតូ’’តិ អាហ។ តំ សុត្វា វេស្សន្តរោ ‘‘បិតា មេ ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សោ អាគន្ត្វា រញ្ញោ អាចិក្ខិ។ រាជា សត្តមេ ទិវសេ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា បុត្តស្ស និវេសនំ អគមាសិ។ វេស្សន្តរោ រញ្ញោ មហន្តំ សក្ការំ ការេសិ, អន្តមសោ ទាសកម្មការានម្បិ សក្ការំ ការេសិ។ រាជា វេស្សន្តរសកុណស្ស គេហេ ភុញ្ជិត្វា មហន្តំ យសំ អនុភវិត្វា សកំ និវេសនំ អាគន្ត្វា រាជង្គណេ មហន្តំ មណ្ឌបំ ការាបេត្វា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា អលង្កតមណ្ឌបមជ្ឈេ មហាជនបរិវារោ និសីទិត្វា ‘‘វេស្សន្តរំ អានេតូ’’តិ អមច្ចស្ស សន្តិកំ បេសេសិ។ អមច្ចោ វេស្សន្តរំ សុវណ្ណបីឋេ និសីទាបេត្វា អានេសិ។ វេស្សន្តរសកុណោ បិតុ អង្កេ និសីទិត្វា បិតរា សហ កីឡិត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ សុវណ្ណបីឋេ និសីទិ។ អថ នំ រាជា មហាជនមជ្ឈេ រាជធម្មំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

Taṃ sutvā rājā cintesi – ‘‘ime amaccā etesaṃ mama puttānaṃ paññāsampadaṃ na jānanti, pākaṭaṃ nesaṃ karissāmī’’ti. Athekaṃ amaccaṃ vessantarassa santikaṃ pesesi – ‘‘tumhākaṃ pitā pañhaṃ pucchitukāmo, kadā kira āgantvā pucchatū’’ti. So amacco gantvā vessantaraṃ vanditvā taṃ sāsanaṃ ārocesi. Taṃ sutvā vessantaro attano paṭijaggakaṃ amaccaṃ pakkositvā ‘‘mayhaṃ kira pitā maṃ pañhaṃ pucchitukāmo, tassa idhāgatassa sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭati, kadā āgacchatū’’ti pucchi. Amacco ‘‘ito sattame divase tava pitā āgacchatū’’ti āha. Taṃ sutvā vessantaro ‘‘pitā me ito sattame divase āgacchatū’’ti vatvā uyyojesi. So āgantvā rañño ācikkhi. Rājā sattame divase nagare bheriṃ carāpetvā puttassa nivesanaṃ agamāsi. Vessantaro rañño mahantaṃ sakkāraṃ kāresi, antamaso dāsakammakārānampi sakkāraṃ kāresi. Rājā vessantarasakuṇassa gehe bhuñjitvā mahantaṃ yasaṃ anubhavitvā sakaṃ nivesanaṃ āgantvā rājaṅgaṇe mahantaṃ maṇḍapaṃ kārāpetvā nagare bheriṃ carāpetvā alaṅkatamaṇḍapamajjhe mahājanaparivāro nisīditvā ‘‘vessantaraṃ ānetū’’ti amaccassa santikaṃ pesesi. Amacco vessantaraṃ suvaṇṇapīṭhe nisīdāpetvā ānesi. Vessantarasakuṇo pitu aṅke nisīditvā pitarā saha kīḷitvā gantvā tattheva suvaṇṇapīṭhe nisīdi. Atha naṃ rājā mahājanamajjhe rājadhammaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –

១.

‘‘វេស្សន្តរំ តំ បុច្ឆាមិ, សកុណ ភទ្ទមត្ថុ តេ;

‘‘Vessantaraṃ taṃ pucchāmi, sakuṇa bhaddamatthu te;

រជ្ជំ ការេតុកាមេន, កិំ សុ កិច្ចំ កតំ វរ’’ន្តិ។

Rajjaṃ kāretukāmena, kiṃ su kiccaṃ kataṃ vara’’nti.

តត្ថ សកុណាតិ តំ អាលបតិ។ កិំ សូតិ កតរំ កិច្ចំ កតំ វរំ ឧត្តមំ ហោតិ, កថេហិ មេ, តាត, សកលំ រាជធម្មន្តិ ឯវំ កិរ តំ សោ បុច្ឆិ។

Tattha sakuṇāti taṃ ālapati. Kiṃ sūti kataraṃ kiccaṃ kataṃ varaṃ uttamaṃ hoti, kathehi me, tāta, sakalaṃ rājadhammanti evaṃ kira taṃ so pucchi.

តំ សុត្វា វេស្សន្តរោ បញ្ហំ អកថេត្វាវ រាជានំ តាវ បមាទេន ចោទេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

Taṃ sutvā vessantaro pañhaṃ akathetvāva rājānaṃ tāva pamādena codento dutiyaṃ gāthamāha –

២.

‘‘ចិរស្សំ វត មំ តាតោ, កំសោ ពារាណសិគ្គហោ;

‘‘Cirassaṃ vata maṃ tāto, kaṃso bārāṇasiggaho;

បមត្តោ អប្បមត្តំ មំ, បិតា បុត្តំ អចោទយី’’តិ។

Pamatto appamattaṃ maṃ, pitā puttaṃ acodayī’’ti.

តត្ថ តាតោតិ បិតា។ កំសោតិ ឥទំ តស្ស នាមំ។ ពារាណសិគ្គហោតិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ ពារាណសិំ សង្គហេត្វា វត្តន្តោ។ បមត្តោតិ ឯវរូបានំ បណ្ឌិតានំ សន្តិកេ វសន្តោ បញ្ហស្ស អបុច្ឆនេន បមត្តោ។ អប្បមត្តំ មន្តិ សីលាទិគុណយោគេន មំ អប្បមត្តំ។ បិតាតិ បោសកបិតា។ អចោទយីតិ អមច្ចេហិ ‘‘តិរច្ឆានគតេ បុត្តេ កត្វា វោហរតី’’តិ អវហសិយមានោ បមាទំ អាបជ្ជិត្វា ចិរស្សំ អជ្ជ ចោទេសិ, បញ្ហំ បុច្ឆីតិ វទតិ។

Tattha tātoti pitā. Kaṃsoti idaṃ tassa nāmaṃ. Bārāṇasiggahoti catūhi saṅgahavatthūhi bārāṇasiṃ saṅgahetvā vattanto. Pamattoti evarūpānaṃ paṇḍitānaṃ santike vasanto pañhassa apucchanena pamatto. Appamattaṃ manti sīlādiguṇayogena maṃ appamattaṃ. Pitāti posakapitā. Acodayīti amaccehi ‘‘tiracchānagate putte katvā voharatī’’ti avahasiyamāno pamādaṃ āpajjitvā cirassaṃ ajja codesi, pañhaṃ pucchīti vadati.

ឯវំ សោ ឥមាយ គាថាយ ចោទេត្វា ‘‘មហារាជ, រញ្ញា នាម តីសុ ធម្មេសុ ឋត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតព្ព’’ន្តិ វត្វា រាជធម្មំ កថេន្តោ ឥមា គាថាយោ អាហ –

Evaṃ so imāya gāthāya codetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma tīsu dhammesu ṭhatvā dhammena rajjaṃ kāretabba’’nti vatvā rājadhammaṃ kathento imā gāthāyo āha –

៣.

‘‘បឋមេនេវ វិតថំ, កោធំ ហាសំ និវារយេ;

‘‘Paṭhameneva vitathaṃ, kodhaṃ hāsaṃ nivāraye;

តតោ កិច្ចានិ ការេយ្យ, តំ វតំ អាហុ ខត្តិយ។

Tato kiccāni kāreyya, taṃ vataṃ āhu khattiya.

៤.

‘‘យំ ត្វំ តាត តបោកម្មំ, បុព្ពេ កតមសំសយំ;

‘‘Yaṃ tvaṃ tāta tapokammaṃ, pubbe katamasaṃsayaṃ;

រត្តោ ទុដ្ឋោ ច យំ កយិរា, ន តំ កយិរា តតោ បុន។

Ratto duṭṭho ca yaṃ kayirā, na taṃ kayirā tato puna.

៥.

‘‘ខត្តិយស្ស បមត្តស្ស, រដ្ឋស្មិំ រដ្ឋវឌ្ឍន;

‘‘Khattiyassa pamattassa, raṭṭhasmiṃ raṭṭhavaḍḍhana;

សព្ពេ ភោគា វិនស្សន្តិ, រញ្ញោ តំ វុច្ចតេ អឃំ។

Sabbe bhogā vinassanti, rañño taṃ vuccate aghaṃ.

៦.

‘‘សិរី តាត អលក្ខី ច, បុច្ឆិតា ឯតទព្រវុំ;

‘‘Sirī tāta alakkhī ca, pucchitā etadabravuṃ;

ឧដ្ឋានវីរិយេ បោសេ, រមាហំ អនុសូយកេ។

Uṭṭhānavīriye pose, ramāhaṃ anusūyake.

៧.

‘‘ឧសូយកេ ទុហទយេ, បុរិសេ កម្មទុស្សកេ;

‘‘Usūyake duhadaye, purise kammadussake;

កាឡកណ្ណី មហារាជ, រមតិ ចក្កភញ្ជនី។

Kāḷakaṇṇī mahārāja, ramati cakkabhañjanī.

៨.

‘‘សោ ត្វំ សព្ពេ សុហទយោ, សព្ពេសំ រក្ខិតោ ភវ;

‘‘So tvaṃ sabbe suhadayo, sabbesaṃ rakkhito bhava;

អលក្ខិំ នុទ មហារាជ, លក្ខ្យា ភវ និវេសនំ។

Alakkhiṃ nuda mahārāja, lakkhyā bhava nivesanaṃ.

៩.

‘‘ស លក្ខីធិតិសម្បន្នោ, បុរិសោ ហិ មហគ្គតោ;

‘‘Sa lakkhīdhitisampanno, puriso hi mahaggato;

អមិត្តានំ កាសិបតិ, មូលំ អគ្គញ្ច ឆិន្ទតិ។

Amittānaṃ kāsipati, mūlaṃ aggañca chindati.

១០.

10.

‘‘សក្កោបិ ហិ ភូតបតិ, ឧដ្ឋានេ នប្បមជ្ជតិ;

‘‘Sakkopi hi bhūtapati, uṭṭhāne nappamajjati;

ស កល្យាណេ ធិតិំ កត្វា, ឧដ្ឋានេ កុរុតេ មនោ។

Sa kalyāṇe dhitiṃ katvā, uṭṭhāne kurute mano.

១១.

11.

‘‘គន្ធព្ពា បិតរោ ទេវា, សាជីវា ហោន្តិ តាទិនោ;

‘‘Gandhabbā pitaro devā, sājīvā honti tādino;

ឧដ្ឋាហតោ អប្បមជ្ជតោ, អនុតិដ្ឋន្តិ ទេវតា។

Uṭṭhāhato appamajjato, anutiṭṭhanti devatā.

១២.

12.

‘‘សោ អប្បមត្តោ អក្កុទ្ធោ, តាត កិច្ចានិ ការយ;

‘‘So appamatto akkuddho, tāta kiccāni kāraya;

វាយមស្សុ ច កិច្ចេសុ, នាលសោ វិន្ទតេ សុខំ។

Vāyamassu ca kiccesu, nālaso vindate sukhaṃ.

១៣.

13.

‘‘តត្ថេវ តេ វត្តបទា, ឯសាវ អនុសាសនី;

‘‘Tattheva te vattapadā, esāva anusāsanī;

អលំ មិត្តេ សុខាបេតុំ, អមិត្តានំ ទុខាយ ចា’’តិ។

Alaṃ mitte sukhāpetuṃ, amittānaṃ dukhāya cā’’ti.

តត្ថ បឋមេនេវ វិតថន្តិ, តាត, រាជា នាម អាទិតោវ មុសាវាទំ និវារយេ។ មុសាវាទិនោ ហិ រញ្ញោ រដ្ឋំ និរោជំ ហោតិ, បថវិយា ឱជា កម្មករណដ្ឋានតោ សត្តរតនមត្តំ ហេដ្ឋា ភស្សតិ, តតោ អាហារេ វា តេលមធុផាណិតាទីសុ វា ឱសធេសុ ឱជា ន ហោតិ។ និរោជាហារភោជនា មនុស្សា ពហ្វាពាធា ហោន្តិ, រដ្ឋេ ថលជលបថេសុ អាយោ នុប្បជ្ជតិ, តស្មិំ អនុប្បជ្ជន្តេ រាជានោ ទុគ្គតា ហោន្តិ។ តេ សេវកេ សង្គណ្ហិតុំ ន សក្កោន្តិ, អសង្គហិតា សេវកា រាជានំ គរុចិត្តេន ន ឱលោកេន្តិ។ ឯវំ, តាត, មុសាវាទោ នាមេស និរោជោ, ន សោ ជីវិតហេតុបិ កាតព្ពោ, សច្ចំ បន សាទុតរំ រសានន្តិ តទេវ បដិគ្គហេតព្ពំ។ អបិច មុសាវាទោ នាម គុណបរិធំសកោ វិបត្តិបរិយោសានោ, ទុតិយចិត្តវារេ អវីចិបរាយណំ ករោតិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘‘ធម្មោ ហវេ ហតោ ហន្តី’’តិ ចេតិយជាតកំ (ជា. ១.៨.៤៥ អាទយោ) កថេតព្ពំ។

Tattha paṭhameneva vitathanti, tāta, rājā nāma āditova musāvādaṃ nivāraye. Musāvādino hi rañño raṭṭhaṃ nirojaṃ hoti, pathaviyā ojā kammakaraṇaṭṭhānato sattaratanamattaṃ heṭṭhā bhassati, tato āhāre vā telamadhuphāṇitādīsu vā osadhesu ojā na hoti. Nirojāhārabhojanā manussā bahvābādhā honti, raṭṭhe thalajalapathesu āyo nuppajjati, tasmiṃ anuppajjante rājāno duggatā honti. Te sevake saṅgaṇhituṃ na sakkonti, asaṅgahitā sevakā rājānaṃ garucittena na olokenti. Evaṃ, tāta, musāvādo nāmesa nirojo, na so jīvitahetupi kātabbo, saccaṃ pana sādutaraṃ rasānanti tadeva paṭiggahetabbaṃ. Apica musāvādo nāma guṇaparidhaṃsako vipattipariyosāno, dutiyacittavāre avīciparāyaṇaṃ karoti. Imasmiṃ panatthe ‘‘dhammo have hato hantī’’ti cetiyajātakaṃ (jā. 1.8.45 ādayo) kathetabbaṃ.

កោធន្តិ, តាត, រាជា នាម បឋមមេវ កុជ្ឈនលក្ខណំ កោធម្បិ និវារេយ្យ។ តាត, អញ្ញេសញ្ហិ កោធោ ខិប្បំ មត្ថកំ ន បាបុណាតិ, រាជូនំ បាបុណាតិ។ រាជានោ នាម វាចាវុធា កុជ្ឈិត្វា ឱលោកិតមត្តេនាបិ បរំ វិនាសេន្តិ, តស្មា រញ្ញា អញ្ញេហិ មនុស្សេហិ អតិរេកតរំ និក្កោធេន ភវិតព្ពំ, ខន្តិមេត្តានុទ្ទយាសម្បន្នេន អត្តនោ បិយបុត្តំ វិយ លោកំ វោលោកេន្តេន ភវិតព្ពំ។ តាត, អតិកោធនោ នាម រាជា ឧប្បន្នំ យសំ រក្ខិតុំ ន សក្កោតិ។ ឥមស្ស បនត្ថស្ស ទីបនត្ថំ ខន្តិវាទិជាតក- (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ) ចូឡធម្មបាលជាតកានិ (ជា. ១.៥.៤៤ អាទយោ) កថេតព្ពានិ។ ចូឡធម្មបាលជាតកស្មិញ្ហិ មហាបតាបនោ នាម រាជា បុត្តំ ឃាតេត្វា បុត្តសោកេន ហទយេន ផលិតេន មតាយ ទេវិយា សយម្បិ ទេវិំ អនុសោចន្តោ ហទយេន ផលិតេនេវ មរិ។ អថ តេ តយោបិ ឯកអាឡាហនេវ ឈាបេសុំ។ តស្មា រញ្ញា បឋមមេវ មុសាវាទំ វជ្ជេត្វា ទុតិយំ កោធោ វជ្ជេតព្ពោ។

Kodhanti, tāta, rājā nāma paṭhamameva kujjhanalakkhaṇaṃ kodhampi nivāreyya. Tāta, aññesañhi kodho khippaṃ matthakaṃ na pāpuṇāti, rājūnaṃ pāpuṇāti. Rājāno nāma vācāvudhā kujjhitvā olokitamattenāpi paraṃ vināsenti, tasmā raññā aññehi manussehi atirekataraṃ nikkodhena bhavitabbaṃ, khantimettānuddayāsampannena attano piyaputtaṃ viya lokaṃ volokentena bhavitabbaṃ. Tāta, atikodhano nāma rājā uppannaṃ yasaṃ rakkhituṃ na sakkoti. Imassa panatthassa dīpanatthaṃ khantivādijātaka- (jā. 1.4.49 ādayo) cūḷadhammapālajātakāni (jā. 1.5.44 ādayo) kathetabbāni. Cūḷadhammapālajātakasmiñhi mahāpatāpano nāma rājā puttaṃ ghātetvā puttasokena hadayena phalitena matāya deviyā sayampi deviṃ anusocanto hadayena phaliteneva mari. Atha te tayopi ekaāḷāhaneva jhāpesuṃ. Tasmā raññā paṭhamameva musāvādaṃ vajjetvā dutiyaṃ kodho vajjetabbo.

ហាសន្តិ ហស្សំ, អយមេវ វា បាឋោ។ តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ ឧប្បិលាវិតចិត្តតាយ កេឡិសីលតំ បរិហាសំ និវារេយ្យ។ តាត, រញ្ញា នាម កេឡិសីលេន ន ភវិតព្ពំ, អបរបត្តិយេន ហុត្វា សព្ពានិ កិច្ចានិ អត្តបច្ចក្ខេនេវ កាតព្ពានិ។ ឧប្បិលាវិតចិត្តោ ហិ រាជា អតុលេត្វា កម្មានិ ករោន្តោ លទ្ធំ យសំ វិនាសេតិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ សរភង្គជាតកេ (ជា. ២.១៧.៥០ អាទយោ) បុរោហិតស្ស វចនំ គហេត្វា ទណ្ឌកិរញ្ញោ កិសវច្ឆេ អបរជ្ឈិត្វា សហ រដ្ឋេន ឧច្ឆិជ្ជិត្វា កុក្កុឡនិរយេ និព្ពត្តភាវោ ច មាតង្គជាតកេ (ជា. ១.១៥.១ អាទយោ) មជ្ឈរញ្ញោ ព្រាហ្មណានំ កថំ គហេត្វា មាតង្គតាបសេ អបរជ្ឈិត្វា សហ រដ្ឋេន ឧច្ឆិជ្ជិត្វា និរយេ និព្ពត្តភាវោ ច ឃដបណ្ឌិតជាតកេ (ជា. ១.១០.១៦៥ អាទយោ) ទសភាតិករាជទារកានំ មោហមូឡ្ហានំ វចនំ គហេត្វា កណ្ហទីបាយនេ អបរជ្ឈិត្វា វាសុទេវកុលស្ស នាសិតភាវោ ច កថេតព្ពោ។

Hāsanti hassaṃ, ayameva vā pāṭho. Tesu tesu kiccesu uppilāvitacittatāya keḷisīlataṃ parihāsaṃ nivāreyya. Tāta, raññā nāma keḷisīlena na bhavitabbaṃ, aparapattiyena hutvā sabbāni kiccāni attapaccakkheneva kātabbāni. Uppilāvitacitto hi rājā atuletvā kammāni karonto laddhaṃ yasaṃ vināseti. Imasmiṃ panatthe sarabhaṅgajātake (jā. 2.17.50 ādayo) purohitassa vacanaṃ gahetvā daṇḍakirañño kisavacche aparajjhitvā saha raṭṭhena ucchijjitvā kukkuḷaniraye nibbattabhāvo ca mātaṅgajātake (jā. 1.15.1 ādayo) majjharañño brāhmaṇānaṃ kathaṃ gahetvā mātaṅgatāpase aparajjhitvā saha raṭṭhena ucchijjitvā niraye nibbattabhāvo ca ghaṭapaṇḍitajātake (jā. 1.10.165 ādayo) dasabhātikarājadārakānaṃ mohamūḷhānaṃ vacanaṃ gahetvā kaṇhadīpāyane aparajjhitvā vāsudevakulassa nāsitabhāvo ca kathetabbo.

តតោ កិច្ចានិ ការេយ្យាតិ ឯវំ, តាត, បឋមំ មុសាវាទំ ទុតិយំ កោធំ តតិយំ អធម្មហាសំ វជ្ជេត្វា តតោ បច្ឆា រាជា រដ្ឋវាសីនំ កត្តព្ពកិច្ចានិ ការេយ្យ។ តំ វតំ អាហុ ខត្តិយាតិ, ខត្តិយមហារាជ, យំ មយា វុត្តំ, ឯតំ រញ្ញោ វតសមាទានន្តិ បោរាណកបណ្ឌិតា កថយិំសុ។

Tato kiccāni kāreyyāti evaṃ, tāta, paṭhamaṃ musāvādaṃ dutiyaṃ kodhaṃ tatiyaṃ adhammahāsaṃ vajjetvā tato pacchā rājā raṭṭhavāsīnaṃ kattabbakiccāni kāreyya. Taṃ vataṃ āhu khattiyāti, khattiyamahārāja, yaṃ mayā vuttaṃ, etaṃ rañño vatasamādānanti porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu.

ន តំ កយិរាតិ យំ តយា រាគាទិវសេន បច្ឆា តាបករំ កម្មំ កតំ ហោតិ, តតោ បុព្ពេ កតតោ បុន តាទិសំ កម្មំ ន កយិរា, មា ករេយ្យាសិ, តាតាតិ។ វុច្ចតេតិ តំ រញ្ញោ អឃន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ បោរាណកបណ្ឌិតា កថយិំសុ។ សិរីតិ ឥទំ វេស្សន្តរសកុណោ បុព្ពេ ពារាណសិយំ បវត្តិតការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ។ តត្ថ អព្រវុន្តិ សុចិបរិវារសេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា កថយិំសុ។ ឧដ្ឋានវីរិយេតិ យោ បោសោ ឧដ្ឋានេ វីរិយេ ច បតិដ្ឋិតោ, ន ច បរេសំ សម្បត្តិំ ទិស្វា ឧសូយតិ, តស្មិំ អហំ អភិរមាមីតិ អាហ។ ឯវំ តាវ តាត សិរី កថេសិ។ ឧសូយកេតិ អលក្ខី បន, តាត, បុច្ឆិតា អហំ បរសម្បត្តិឧសូយកេ ទុហទយេ ទុចិត្តេ កល្យាណកម្មទូសកេ យោ កល្យាណកម្មំ ទុស្សន្តោ អប្បិយាយន្តោ អដ្ដីយន្តោ ន ករោតិ, តស្មិំ អភិរមាមីតិ អាហ។ ឯវំ សា កាឡកណ្ណី, មហារាជ, រមតិ បតិរូបទេសវាសាទិនោ កុសលចក្កស្ស ភញ្ជនី។

Na taṃ kayirāti yaṃ tayā rāgādivasena pacchā tāpakaraṃ kammaṃ kataṃ hoti, tato pubbe katato puna tādisaṃ kammaṃ na kayirā, mā kareyyāsi, tātāti. Vuccateti taṃ rañño aghanti vuccati, evaṃ porāṇakapaṇḍitā kathayiṃsu. Sirīti idaṃ vessantarasakuṇo pubbe bārāṇasiyaṃ pavattitakāraṇaṃ āharitvā dassento āha. Tattha abravunti suciparivāraseṭṭhinā pucchitā kathayiṃsu. Uṭṭhānavīriyeti yo poso uṭṭhāne vīriye ca patiṭṭhito, na ca paresaṃ sampattiṃ disvā usūyati, tasmiṃ ahaṃ abhiramāmīti āha. Evaṃ tāva tāta sirī kathesi. Usūyaketi alakkhī pana, tāta, pucchitā ahaṃ parasampattiusūyake duhadaye ducitte kalyāṇakammadūsake yo kalyāṇakammaṃ dussanto appiyāyanto aṭṭīyanto na karoti, tasmiṃ abhiramāmīti āha. Evaṃ sā kāḷakaṇṇī, mahārāja, ramati patirūpadesavāsādino kusalacakkassa bhañjanī.

សុហទយោតិ សុន្ទរចិត្តោ ហិតចិត្តកោ។ នុទាតិ នីហរ។ និវេសនន្តិ លក្ខិយា បន និវេសនំ ភវ បតិដ្ឋា ហោហិ។ ស លក្ខីធិតិសម្បន្នោតិ, មហារាជ, កាសិបតិ សោ បុរិសោ បញ្ញាយ ចេវ វីរិយេន ច សម្បន្នោ។ មហគ្គតោតិ មហជ្ឈាសយោ ចោរានំ បច្ចយភូតេ គណ្ហន្តោ អមិត្តានំ មូលំ ចោរេ គណ្ហន្តោ អមិត្តានំ អគ្គំ ឆិន្ទតីតិ វទតិ។ សក្កោតិ ឥន្ទោ។ ភូតបតីតិ រាជានំ អាលបតិ។ ឧដ្ឋានេតិ ឧដ្ឋានវីរិយេ។ នប្បមជ្ជតីតិ ន បមជ្ជតិ, សព្ពកិច្ចានិ ករោតិ។ ស កល្យាណេតិ សោ ទេវរាជា ឧដ្ឋានវីរិយេ មនំ ករោន្តោ បាបកម្មំ អកត្វា កល្យាណេ បុញ្ញកម្មស្មិញ្ញេវ ធិតិំ កត្វា អប្បមត្តោ ឧដ្ឋានេ មនំ ករោតិ, តស្ស បន កល្យាណកម្មេ វីរិយករណភាវទស្សនត្ថំ សរភង្គជាតកេ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវតាហិ សទ្ធិំ កបិដ្ឋារាមំ អាគន្ត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា ធម្មស្ស សុតភាវោ, មហាកណ្ហជាតកេ (ជា. ១.១២.៦១ អាទយោ) អត្តនោ អានុភាវេន ជនំ តាសេត្វា ឱសក្កន្តស្ស សាសនស្ស បវត្តិតភាវោ ចាតិ ឯវមាទីនិ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ។

Suhadayoti sundaracitto hitacittako. Nudāti nīhara. Nivesananti lakkhiyā pana nivesanaṃ bhava patiṭṭhā hohi. Sa lakkhīdhitisampannoti, mahārāja, kāsipati so puriso paññāya ceva vīriyena ca sampanno. Mahaggatoti mahajjhāsayo corānaṃ paccayabhūte gaṇhanto amittānaṃ mūlaṃ core gaṇhanto amittānaṃ aggaṃ chindatīti vadati. Sakkoti indo. Bhūtapatīti rājānaṃ ālapati. Uṭṭhāneti uṭṭhānavīriye. Nappamajjatīti na pamajjati, sabbakiccāni karoti. Sa kalyāṇeti so devarājā uṭṭhānavīriye manaṃ karonto pāpakammaṃ akatvā kalyāṇe puññakammasmiññeva dhitiṃ katvā appamatto uṭṭhāne manaṃ karoti, tassa pana kalyāṇakamme vīriyakaraṇabhāvadassanatthaṃ sarabhaṅgajātake dvīsu devalokesu devatāhi saddhiṃ kapiṭṭhārāmaṃ āgantvā pañhaṃ pucchitvā dhammassa sutabhāvo, mahākaṇhajātake (jā. 1.12.61 ādayo) attano ānubhāvena janaṃ tāsetvā osakkantassa sāsanassa pavattitabhāvo cāti evamādīni vatthūni kathetabbāni.

គន្ធព្ពាតិ ចាតុមហារាជិកានំ ហេដ្ឋា ចតុយោនិកា ទេវា, ចតុយោនិកត្តាយេវ កិរ តេ គន្ធព្ពា នាម ជាតា។ បិតរោតិ ព្រហ្មានោ។ ទេវាតិ ឧបបត្តិទេវវសេន ឆ កាមាវចរទេវា។ តាទិនោតិ តថាវិធស្ស កុសលាភិរតស្ស រញ្ញោ។ សាជីវា ហោន្តីតិ សមានជីវិកា ឧបជីវិតព្ពា។ តាទិសា ហិ រាជានោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តា ទេវតានំ បត្តិំ ទេន្តិ, តា តំ បត្តិំ អនុមោទិត្វា សម្បដិច្ឆិត្វា ទិព្ពយសេន វឌ្ឍន្តិ។ អនុតិដ្ឋន្តីតិ តាទិសស្ស រញ្ញោ វីរិយំ ករោន្តស្ស អប្បមាទំ អាបជ្ជន្តស្ស ទេវតា អនុតិដ្ឋន្តិ អនុគច្ឆន្តិ, ធម្មិកំ រក្ខំ សំវិទហន្តីតិ អត្ថោ។

Gandhabbāti cātumahārājikānaṃ heṭṭhā catuyonikā devā, catuyonikattāyeva kira te gandhabbā nāma jātā. Pitaroti brahmāno. Devāti upapattidevavasena cha kāmāvacaradevā. Tādinoti tathāvidhassa kusalābhiratassa rañño. Sājīvā hontīti samānajīvikā upajīvitabbā. Tādisā hi rājāno dānādīni puññāni karontā devatānaṃ pattiṃ denti, tā taṃ pattiṃ anumoditvā sampaṭicchitvā dibbayasena vaḍḍhanti. Anutiṭṭhantīti tādisassa rañño vīriyaṃ karontassa appamādaṃ āpajjantassa devatā anutiṭṭhanti anugacchanti, dhammikaṃ rakkhaṃ saṃvidahantīti attho.

សោតិ សោ ត្វំ។ វាយមស្សូតិ តានិ រដ្ឋកិច្ចានិ ករោន្តោ តុលនវសេន តីរណវសេន បច្ចក្ខកម្មវសេន តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ វីរិយំ ករស្សុ។ តត្ថេវ តេ វត្តបទាតិ, តាត, យំ មំ ត្វំ កិំសុ កិច្ចំ កតំ វរន្តិ បុច្ឆិ, តត្ថ តវ បញ្ហេយេវ ឯតេ មយា ‘‘បឋមេនេវ វិតថ’’ន្តិអាទយោ វុត្តា, ឯតេ វត្តបទា វត្តកោដ្ឋាសា, ឯវំ តត្ថ វត្តស្សុ។ ឯសាតិ យា តេ មយា កថិតា, ឯសាវ តវ អនុសាសនី។ អលន្តិ ឯវំ វត្តមានោ ហិ រាជា អត្តនោ មិត្តេ សុខាបេតុំ, អមិត្តានញ្ច ទុក្ខាយ អលំ បរិយត្តោ សមត្ថោតិ។

Soti so tvaṃ. Vāyamassūti tāni raṭṭhakiccāni karonto tulanavasena tīraṇavasena paccakkhakammavasena tesu tesu kiccesu vīriyaṃ karassu. Tattheva te vattapadāti, tāta, yaṃ maṃ tvaṃ kiṃsu kiccaṃ kataṃ varanti pucchi, tattha tava pañheyeva ete mayā ‘‘paṭhameneva vitatha’’ntiādayo vuttā, ete vattapadā vattakoṭṭhāsā, evaṃ tattha vattassu. Esāti yā te mayā kathitā, esāva tava anusāsanī. Alanti evaṃ vattamāno hi rājā attano mitte sukhāpetuṃ, amittānañca dukkhāya alaṃ pariyatto samatthoti.

ឯវំ វេស្សន្តរសកុណេន ឯកាយ គាថាយ រញ្ញោ បមាទំ ចោទេត្វា ឯកាទសហិ គាថាហិ ធម្មេ កថិតេ ‘‘ពុទ្ធលីឡាយ បញ្ហោ កថិតោ’’តិ មហាជនោ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតោ សាធុការសតានិ បវត្តេសិ។ រាជា សោមនស្សប្បត្តោ អមច្ចេ អាមន្តេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភោន្តោ! អមច្ចា មម បុត្តេន វេស្សន្តរេន ឯវំ កថេន្តេន កេន កត្តព្ពំ កិច្ចំ កត’’ន្តិ។ មហាសេនគុត្តេន, ទេវាតិ។ ‘‘តេន ហិស្ស មហាសេនគុត្តដ្ឋានំ ទម្មី’’តិ វេស្សន្តរំ ឋានន្តរេ ឋបេសិ។ សោ តតោ បដ្ឋាយ មហាសេនគុត្តដ្ឋានេ ឋិតោ បិតុ កម្មំ អកាសីតិ។

Evaṃ vessantarasakuṇena ekāya gāthāya rañño pamādaṃ codetvā ekādasahi gāthāhi dhamme kathite ‘‘buddhalīḷāya pañho kathito’’ti mahājano acchariyabbhutacittajāto sādhukārasatāni pavattesi. Rājā somanassappatto amacce āmantetvā pucchi – ‘‘bhonto! Amaccā mama puttena vessantarena evaṃ kathentena kena kattabbaṃ kiccaṃ kata’’nti. Mahāsenaguttena, devāti. ‘‘Tena hissa mahāsenaguttaṭṭhānaṃ dammī’’ti vessantaraṃ ṭhānantare ṭhapesi. So tato paṭṭhāya mahāsenaguttaṭṭhāne ṭhito pitu kammaṃ akāsīti.

វេស្សន្តរបញ្ហោ និដ្ឋិតោ។

Vessantarapañho niṭṭhito.

បុន រាជា កតិបាហច្ចយេន បុរិមនយេនេវ កុណ្ឌលិនិយា សន្តិកំ ទូតំ បេសេត្វា សត្តមេ ទិវសេ តត្ថ គន្ត្វា បច្ចាគន្ត្វា តត្ថេវ មណ្ឌបមជ្ឈេ និសីទិត្វា កុណ្ឌលិនិំ អាហរាបេត្វា សុវណ្ណបីឋេ និសិន្នំ រាជធម្មំ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

Puna rājā katipāhaccayena purimanayeneva kuṇḍaliniyā santikaṃ dūtaṃ pesetvā sattame divase tattha gantvā paccāgantvā tattheva maṇḍapamajjhe nisīditvā kuṇḍaliniṃ āharāpetvā suvaṇṇapīṭhe nisinnaṃ rājadhammaṃ pucchanto gāthamāha –

១៤.

14.

‘‘សក្ខិសិ ត្វំ កុណ្ឌលិនិ, មញ្ញសិ ខត្តពន្ធុនិ;

‘‘Sakkhisi tvaṃ kuṇḍalini, maññasi khattabandhuni;

រជ្ជំ ការេតុកាមេន, កិំ សុ កិច្ចំ កតំ វរ’’ន្តិ។

Rajjaṃ kāretukāmena, kiṃ su kiccaṃ kataṃ vara’’nti.

តត្ថ សក្ខិសីតិ មយា បុដ្ឋបញ្ហំ កថេតុំ សក្ខិស្សសីតិ បុច្ឆតិ។ កុណ្ឌលិនីតិ តស្សា សលិង្គតោ អាគតនាមេនាលបតិ។ តស្សា កិរ ទ្វីសុ កណ្ណបិដ្ឋេសុ កុណ្ឌលសណ្ឋានា ទ្វេ លេខា អហេសុំ, តេនស្សា ‘‘កុណ្ឌលិនី’’តិ នាមំ ការេសិ។ មញ្ញសីតិ ជានិស្សសិ មយា បុដ្ឋបញ្ហស្ស អត្ថន្តិ។ ខត្តពន្ធុនីតិ ខត្តស្ស មហាសេនគុត្តស្ស ភគិនិភាវេន នំ ឯវំ អាលបតិ។ កស្មា បនេស វេស្សន្តរសកុណំ ឯវំ អបុច្ឆិត្វា ឥមមេវ បុច្ឆតីតិ? ឥត្ថិភាវេន។ ឥត្ថិយោ ហិ បរិត្តបញ្ញា, តស្មា ‘‘សចេ សក្កោតិ, បុច្ឆិស្សាមិ, នោ ចេ, ន បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វីមំសនវសេន ឯវំ បុច្ឆិត្វា តញ្ញេវ បញ្ហំ បុច្ឆិ។

Tattha sakkhisīti mayā puṭṭhapañhaṃ kathetuṃ sakkhissasīti pucchati. Kuṇḍalinīti tassā saliṅgato āgatanāmenālapati. Tassā kira dvīsu kaṇṇapiṭṭhesu kuṇḍalasaṇṭhānā dve lekhā ahesuṃ, tenassā ‘‘kuṇḍalinī’’ti nāmaṃ kāresi. Maññasīti jānissasi mayā puṭṭhapañhassa atthanti. Khattabandhunīti khattassa mahāsenaguttassa bhaginibhāvena naṃ evaṃ ālapati. Kasmā panesa vessantarasakuṇaṃ evaṃ apucchitvā imameva pucchatīti? Itthibhāvena. Itthiyo hi parittapaññā, tasmā ‘‘sace sakkoti, pucchissāmi, no ce, na pucchissāmī’’ti vīmaṃsanavasena evaṃ pucchitvā taññeva pañhaṃ pucchi.

សា ឯវំ រញ្ញា រាជធម្មេ បុច្ឆិតេ, ‘‘តាត, ត្វំ មំ ‘ឥត្ថិកា នាម កិំ កថេស្សតី’តិ វីមំសសិ មញ្ញេ, សកលំ តេ រាជធម្មំ ទ្វីសុយេវ បទេសុ បក្ខិបិត្វា កថេស្សាមី’’តិ វត្វា អាហ –

Sā evaṃ raññā rājadhamme pucchite, ‘‘tāta, tvaṃ maṃ ‘itthikā nāma kiṃ kathessatī’ti vīmaṃsasi maññe, sakalaṃ te rājadhammaṃ dvīsuyeva padesu pakkhipitvā kathessāmī’’ti vatvā āha –

១៥.

15.

‘‘ទ្វេវ តាត បទកានិ, យត្ថ សព្ពំ បតិដ្ឋិតំ;

‘‘Dveva tāta padakāni, yattha sabbaṃ patiṭṭhitaṃ;

អលទ្ធស្ស ច យោ លាភោ, លទ្ធស្ស ចានុរក្ខណា។

Aladdhassa ca yo lābho, laddhassa cānurakkhaṇā.

១៦.

16.

‘‘អមច្ចេ តាត ជានាហិ, ធីរេ អត្ថស្ស កោវិទេ;

‘‘Amacce tāta jānāhi, dhīre atthassa kovide;

អនក្ខាកិតវេ តាត, អសោណ្ឌេ អវិនាសកេ។

Anakkhākitave tāta, asoṇḍe avināsake.

១៧.

17.

‘‘យោ ច តំ តាត រក្ខេយ្យ, ធនំ យញ្ចេវ តេ សិយា;

‘‘Yo ca taṃ tāta rakkheyya, dhanaṃ yañceva te siyā;

សូតោវ រថំ សង្គណ្ហេ, សោ តេ កិច្ចានិ ការយេ។

Sūtova rathaṃ saṅgaṇhe, so te kiccāni kāraye.

១៨.

18.

‘‘សុសង្គហិតន្តជនោ, សយំ វិត្តំ អវេក្ខិយ;

‘‘Susaṅgahitantajano, sayaṃ vittaṃ avekkhiya;

និធិញ្ច ឥណទានញ្ច, ន ករេ បរបត្តិយា។

Nidhiñca iṇadānañca, na kare parapattiyā.

១៩.

19.

‘‘សយំ អាយំ វយំ ជញ្ញា, សយំ ជញ្ញា កតាកតំ;

‘‘Sayaṃ āyaṃ vayaṃ jaññā, sayaṃ jaññā katākataṃ;

និគ្គណ្ហេ និគ្គហារហំ, បគ្គណ្ហេ បគ្គហារហំ។

Niggaṇhe niggahārahaṃ, paggaṇhe paggahārahaṃ.

២០.

20.

‘‘សយំ ជានបទំ អត្ថំ, អនុសាស រថេសភ;

‘‘Sayaṃ jānapadaṃ atthaṃ, anusāsa rathesabha;

មា តេ អធម្មិកា យុត្តា, ធនំ រដ្ឋញ្ច នាសយុំ។

Mā te adhammikā yuttā, dhanaṃ raṭṭhañca nāsayuṃ.

២១.

21.

‘‘មា ច វេគេន កិច្ចានិ, ករោសិ ការយេសិ វា;

‘‘Mā ca vegena kiccāni, karosi kārayesi vā;

វេគសា ហិ កតំ កម្មំ, មន្ទោ បច្ឆានុតប្បតិ។

Vegasā hi kataṃ kammaṃ, mando pacchānutappati.

២២.

22.

‘‘មា តេ អធិសរេ មុញ្ច, សុពាឡ្ហមធិកោបិតំ;

‘‘Mā te adhisare muñca, subāḷhamadhikopitaṃ;

កោធសា ហិ ពហូ ផីតា, កុលា អកុលតំ គតា។

Kodhasā hi bahū phītā, kulā akulataṃ gatā.

២៣.

23.

‘‘‘មា តាត ឥស្សរោម្ហី’តិ, អនត្ថាយ បតារយិ;

‘‘‘Mā tāta issaromhī’ti, anatthāya patārayi;

ឥត្ថីនំ បុរិសានញ្ច, មា តេ អាសិ ទុខុទ្រយោ។

Itthīnaṃ purisānañca, mā te āsi dukhudrayo.

២៤.

24.

‘‘អបេតលោមហំសស្ស, រញ្ញោ កាមានុសារិនោ;

‘‘Apetalomahaṃsassa, rañño kāmānusārino;

សព្ពេ ភោគា វិនស្សន្តិ, រញ្ញោ តំ វុច្ចតេ អឃំ។

Sabbe bhogā vinassanti, rañño taṃ vuccate aghaṃ.

២៥.

25.

‘‘តត្ថេវ តេ វត្តបទា, ឯសាវ អនុសាសនី;

‘‘Tattheva te vattapadā, esāva anusāsanī;

ទក្ខស្សុទានិ បុញ្ញករោ, អសោណ្ឌោ អវិនាសកោ;

Dakkhassudāni puññakaro, asoṇḍo avināsako;

សីលវាស្សុ មហារាជ, ទុស្សីលោ វិនិបាតិកោ’’តិ។

Sīlavāssu mahārāja, dussīlo vinipātiko’’ti.

តត្ថ បទកានីតិ ការណបទានិ។ យត្ថាតិ យេសុ ទ្វីសុ បទេសុ សព្ពំ អត្ថជាតំ ហិតសុខំ បតិដ្ឋិតំ។ អលទ្ធស្សាតិ យោ ច បុព្ពេ អលទ្ធស្ស លាភស្ស លាភោ, យា ច លទ្ធស្ស អនុរក្ខណា។ តាត, អនុប្បន្នស្ស ហិ លាភស្ស ឧប្បាទនំ នាម ន ភារោ, ឧប្បន្នស្ស បន អនុរក្ខណមេវ ភារោ។ ឯកច្ចោ ហិ យសំ ឧប្បាទេត្វាបិ យសេ បមត្តោ បមាទំ ឧប្បាទេត្វា បាណាតិបាតាទីនិ ករោតិ, មហាចោរោ ហុត្វា រដ្ឋំ វិលុម្បមានោ ចរតិ។ អថ នំ រាជានោ គាហាបេត្វា មហាវិនាសំ បាបេន្តិ។ អថ វា ឧប្បន្នរូបាទីសុ កាមគុណេសុ បមត្តោ អយោនិសោ ធនំ នាសេន្តោ សព្ពសាបតេយ្យេ ខីណេ កបណោ ហុត្វា ចីរកវសនោ កបាលមាទាយ ចរតិ។ បព្ពជិតោ វា បន គន្ថធុរាទិវសេន លាភសក្ការំ និព្ពត្តេត្វា បមត្តោ ហីនាយាវត្តតិ។ អបរោ បឋមឈានាទីនិ និព្ពត្តេត្វាបិ មុដ្ឋស្សតិតាយ តថារូបេ អារម្មណេ ពជ្ឈិត្វា ឈានា បរិហាយតិ។ ឯវំ ឧប្បន្នស្ស យសស្ស វា ឈានាទិលាភស្ស វា រក្ខណមេវ ទុក្ករំ។ តទត្ថទីបនត្ថំ បន ទេវទត្តស្ស វត្ថុ ច, មុទុលក្ខណ- (ជា. ១.១.៦៦) លោមសកស្សប- (ជា. ១.៩.៦០ អាទយោ) ហរិតចជាតក- (ជា. ១.៩.៤០ អាទយោ) សង្កប្បជាតកាទីនិ (ជា. ១.៣.១ អាទយោ) ច កថេតព្ពានិ។ ឯកោ បន លាភសក្ការំ ឧប្បាទេត្វា អប្បមាទេ ឋត្វា កល្យាណកម្មំ ករោតិ, តស្ស សោ យសោ សុក្កបក្ខេ ចន្ទោ វិយ វឌ្ឍតិ, តស្មា ត្វំ, មហារាជ, អប្បមត្តោ បយោគសម្បត្តិយា ឋត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេន្តោ តវ ឧប្បន្នំ យសំ អនុរក្ខាហីតិ។

Tattha padakānīti kāraṇapadāni. Yatthāti yesu dvīsu padesu sabbaṃ atthajātaṃ hitasukhaṃ patiṭṭhitaṃ. Aladdhassāti yo ca pubbe aladdhassa lābhassa lābho, yā ca laddhassa anurakkhaṇā. Tāta, anuppannassa hi lābhassa uppādanaṃ nāma na bhāro, uppannassa pana anurakkhaṇameva bhāro. Ekacco hi yasaṃ uppādetvāpi yase pamatto pamādaṃ uppādetvā pāṇātipātādīni karoti, mahācoro hutvā raṭṭhaṃ vilumpamāno carati. Atha naṃ rājāno gāhāpetvā mahāvināsaṃ pāpenti. Atha vā uppannarūpādīsu kāmaguṇesu pamatto ayoniso dhanaṃ nāsento sabbasāpateyye khīṇe kapaṇo hutvā cīrakavasano kapālamādāya carati. Pabbajito vā pana ganthadhurādivasena lābhasakkāraṃ nibbattetvā pamatto hīnāyāvattati. Aparo paṭhamajhānādīni nibbattetvāpi muṭṭhassatitāya tathārūpe ārammaṇe bajjhitvā jhānā parihāyati. Evaṃ uppannassa yasassa vā jhānādilābhassa vā rakkhaṇameva dukkaraṃ. Tadatthadīpanatthaṃ pana devadattassa vatthu ca, mudulakkhaṇa- (jā. 1.1.66) lomasakassapa- (jā. 1.9.60 ādayo) haritacajātaka- (jā. 1.9.40 ādayo) saṅkappajātakādīni (jā. 1.3.1 ādayo) ca kathetabbāni. Eko pana lābhasakkāraṃ uppādetvā appamāde ṭhatvā kalyāṇakammaṃ karoti, tassa so yaso sukkapakkhe cando viya vaḍḍhati, tasmā tvaṃ, mahārāja, appamatto payogasampattiyā ṭhatvā dhammena rajjaṃ kārento tava uppannaṃ yasaṃ anurakkhāhīti.

ជានាហីតិ ភណ្ឌាគារិកកម្មាទីនំ ករណត្ថំ ឧបធារេហិ។ អនក្ខាកិតវេតិ អនក្ខេ អកិតវេ អជុតករេ ចេវ អកេរាដិកេ ច ។ អសោណ្ឌេតិ បូវសុរាគន្ធមាលាសោណ្ឌភាវរហិតេ។ អវិនាសកេតិ តវ សន្តកានំ ធនធញ្ញាទីនំ អវិនាសកេ។ យោតិ យោ អមច្ចោ។ យញ្ចេវាតិ យញ្ច តេ ឃរេ ធនំ សិយា, តំ រក្ខេយ្យ។ សូតោវាតិ រថសារថិ វិយ។ យថា សារថិ វិសមមគ្គនិវារណត្ថំ អស្សេ សង្គណ្ហន្តោ រថំ សង្គណ្ហេយ្យ, ឯវំ យោ សហ ភោគេហិ តំ រក្ខិតុំ សក្កោតិ, សោ តេ អមច្ចោ នាម តាទិសំ សង្គហេត្វា ភណ្ឌាគារិកាទិកិច្ចានិ ការយេ។

Jānāhīti bhaṇḍāgārikakammādīnaṃ karaṇatthaṃ upadhārehi. Anakkhākitaveti anakkhe akitave ajutakare ceva akerāṭike ca . Asoṇḍeti pūvasurāgandhamālāsoṇḍabhāvarahite. Avināsaketi tava santakānaṃ dhanadhaññādīnaṃ avināsake. Yoti yo amacco. Yañcevāti yañca te ghare dhanaṃ siyā, taṃ rakkheyya. Sūtovāti rathasārathi viya. Yathā sārathi visamamagganivāraṇatthaṃ asse saṅgaṇhanto rathaṃ saṅgaṇheyya, evaṃ yo saha bhogehi taṃ rakkhituṃ sakkoti, so te amacco nāma tādisaṃ saṅgahetvā bhaṇḍāgārikādikiccāni kāraye.

សុសង្គហិតន្តជនោតិ, តាត, យស្ស ហិ រញ្ញោ អត្តនោ អន្តោជនោ អត្តនោ វលញ្ជនកបរិជនោ ច ទានាទីហិ អសង្គហិតោ ហោតិ, តស្ស អន្តោនិវេសនេ សុវណ្ណហិរញ្ញាទីនិ តេសំ អសង្គហិតមនុស្សានំ វសេន នស្សន្តិ, អន្តោជនា ពហិ គច្ឆន្តិ, តស្មា ត្វំ សុដ្ឋុសង្គហិតអន្តោជនោ ហុត្វា ‘‘ឯត្តកំ នាម មេ វិត្ត’’ន្តិ សយំ អត្តនោ ធនំ អវេក្ខិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាម និធិំ និធេម, អសុកស្ស ឥណំ ទេមា’’តិ ឥទំ ឧភយម្បិ ន ករេ បរបត្តិយា, បរបត្តិយាបិ ត្វំ មា ករិ, សព្ពំ អត្តបច្ចក្ខមេវ ករេយ្យាសីតិ វទតិ។

Susaṅgahitantajanoti, tāta, yassa hi rañño attano antojano attano valañjanakaparijano ca dānādīhi asaṅgahito hoti, tassa antonivesane suvaṇṇahiraññādīni tesaṃ asaṅgahitamanussānaṃ vasena nassanti, antojanā bahi gacchanti, tasmā tvaṃ suṭṭhusaṅgahitaantojano hutvā ‘‘ettakaṃ nāma me vitta’’nti sayaṃ attano dhanaṃ avekkhitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāma nidhiṃ nidhema, asukassa iṇaṃ demā’’ti idaṃ ubhayampi na kare parapattiyā, parapattiyāpi tvaṃ mā kari, sabbaṃ attapaccakkhameva kareyyāsīti vadati.

អាយំ វយន្តិ តតោ ឧប្បជ្ជនកំ អាយញ្ច តេសំ តេសំ ទាតព្ពំ វយញ្ច សយមេវ ជានេយ្យាសីតិ។ កតាកតន្តិ សង្គាមេ វា នវកម្មេ វា អញ្ញេសុ វា កិច្ចេសុ ‘‘ឥមិនា ឥទំ នាម មយ្ហំ កតំ, ឥមិនា ន កត’’ន្តិ ឯតម្បិ សយមេវ ជានេយ្យាសិ, មា បរបត្តិយោ ហោហិ។ និគ្គណ្ហេតិ, តាត, រាជា នាម សន្ធិច្ឆេទាទិការកំ និគ្គហារហំ អានេត្វា ទស្សិតំ ឧបបរិក្ខិត្វា សោធេត្វា បោរាណករាជូហិ ឋបិតទណ្ឌំ ឱលោកេត្វា ទោសានុរូបំ និគ្គណ្ហេយ្យ។ បគ្គណ្ហេតិ យោ បន បគ្គហារហោ ហោតិ, អភិន្នស្ស វា បរពលស្ស ភេទេតា, ភិន្នស្ស វា សកពលស្ស អារាធកោ, អលទ្ធស្ស វា រជ្ជស្ស អាហរកោ, លទ្ធស្ស វា ថាវរការកោ, យេន វា បន ជីវិតំ ទិន្នំ ហោតិ, ឯវរូបំ បគ្គហារហំ បគ្គហេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ ករេយ្យ។ ឯវំ ហិស្ស កិច្ចេសុ អញ្ញេបិ ឧរំ ទត្វា កត្តព្ពំ ករិស្សន្តិ។

Āyaṃ vayanti tato uppajjanakaṃ āyañca tesaṃ tesaṃ dātabbaṃ vayañca sayameva jāneyyāsīti. Katākatanti saṅgāme vā navakamme vā aññesu vā kiccesu ‘‘iminā idaṃ nāma mayhaṃ kataṃ, iminā na kata’’nti etampi sayameva jāneyyāsi, mā parapattiyo hohi. Niggaṇheti, tāta, rājā nāma sandhicchedādikārakaṃ niggahārahaṃ ānetvā dassitaṃ upaparikkhitvā sodhetvā porāṇakarājūhi ṭhapitadaṇḍaṃ oloketvā dosānurūpaṃ niggaṇheyya. Paggaṇheti yo pana paggahāraho hoti, abhinnassa vā parabalassa bhedetā, bhinnassa vā sakabalassa ārādhako, aladdhassa vā rajjassa āharako, laddhassa vā thāvarakārako, yena vā pana jīvitaṃ dinnaṃ hoti, evarūpaṃ paggahārahaṃ paggahetvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ kareyya. Evaṃ hissa kiccesu aññepi uraṃ datvā kattabbaṃ karissanti.

ជានបទន្តិ ជនបទវាសីនំ អត្ថំ សយំ អត្តបច្ចក្ខេនេវ អនុសាស។ អធម្មិកា យុត្តាតិ អធម្មិកា តត្ថ តត្ថ និយុត្តា អាយុត្តកា លញ្ជំ គហេត្វា វិនិច្ឆយំ ភិន្ទន្តា តវ ធនញ្ច រដ្ឋញ្ច មា នាសយុំ។ ឥមិនា ការណេន អប្បមត្តោ ហុត្វា សយមេវ អនុសាស។ វេគេនាតិ សហសា អតុលេត្វា អតីរេត្វា។ វេគសាតិ អតុលេត្វា អតីរេត្វា ឆន្ទាទិវសេន សហសា កតំ កម្មញ្ហិ ន សាធុ ន សុន្ទរំ។ កិំការណា? តាទិសញ្ហិ កត្វា មន្ទោ បច្ឆា វិប្បដិសារវសេន ឥធ លោកេ អបាយទុក្ខំ អនុភវន្តោ បរលោកេ ច អនុតប្បតិ។ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ ‘‘ឥសីនមន្តរំ កត្វា, ភរុរាជាតិ មេ សុត’’ន្តិ ភរុជាតកេន (ជា. ១.២.១២៥-១២៦) ទីបេតព្ពោ ។

Jānapadanti janapadavāsīnaṃ atthaṃ sayaṃ attapaccakkheneva anusāsa. Adhammikā yuttāti adhammikā tattha tattha niyuttā āyuttakā lañjaṃ gahetvā vinicchayaṃ bhindantā tava dhanañca raṭṭhañca mā nāsayuṃ. Iminā kāraṇena appamatto hutvā sayameva anusāsa. Vegenāti sahasā atuletvā atīretvā. Vegasāti atuletvā atīretvā chandādivasena sahasā kataṃ kammañhi na sādhu na sundaraṃ. Kiṃkāraṇā? Tādisañhi katvā mando pacchā vippaṭisāravasena idha loke apāyadukkhaṃ anubhavanto paraloke ca anutappati. Ayaṃ panettha attho ‘‘isīnamantaraṃ katvā, bharurājāti me suta’’nti bharujātakena (jā. 1.2.125-126) dīpetabbo .

មា តេ អធិសរេ មុញ្ច, សុពាឡ្ហមធិកោបិតន្តិ, តាត, តវ ហទយំ កុសលំ អធិសរិត្វា អតិក្កមិត្វា បវត្តេ បរេសំ អកុសលកម្មេ សុដ្ឋុ ពាឡ្ហំ អធិកោបិតំ កុជ្ឈាបិតំ ហុត្វា មា មុញ្ច, មា បតិដ្ឋាយតូតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត, យទា តេ វិនិច្ឆយេ ឋិតស្ស ឥមិនា បុរិសោ វា ហតោ សន្ធិ វា ឆិន្នោតិ ចោរំ ទស្សេន្តិ, តទា តេ បរេសំ វចនេហិ សុដ្ឋុ កោបិតម្បិ ហទយំ កោធវសេន មា មុញ្ច, អបរិគ្គហេត្វា មា ទណ្ឌំ បណេហិ។ កិំការណា? អចោរម្បិ ហិ ‘‘ចោរោ’’តិ គហេត្វា អានេន្តិ, តស្មា អកុជ្ឈិត្វា ឧភិន្នំ អត្តបច្ចត្ថិកានំ កថំ សុត្វា សុដ្ឋុ សោធេត្វា អត្តបច្ចក្ខេន តស្ស ចោរភាវំ ញត្វា បវេណិយា ឋបិតទណ្ឌវសេន កត្តព្ពំ ករោហិ។ រញ្ញា ហិ ឧប្បន្នេបិ កោធេ ហទយំ សីតលំ អកត្វា កម្មំ ន កាតព្ពំ។ យទា បនស្ស ហទយំ និព្ពុតំ ហោតិ មុទុកំ, តទា វិនិច្ឆយកម្មំ កាតព្ពំ។ ផរុសេ ហិ ចិត្តេ បក្កុថិតេ ឧទកេ មុខនិមិត្តំ វិយ ការណំ ន បញ្ញាយតិ។ កោធសា ហីតិ, តាត, កោធេន ហិ ពហូនិ ផីតានិ រាជកុលានិ អកុលភាវំ គតានិ មហាវិនាសមេវ បត្តានីតិ។ ឥមស្ស បនត្ថស្ស ទីបនត្ថំ ខន្តិវាទិជាតក- (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ) នាឡិកេររាជវត្ថុសហស្សពាហុអជ្ជុនវត្ថុអាទីនិ កថេតព្ពានិ។

Mā te adhisare muñca, subāḷhamadhikopitanti, tāta, tava hadayaṃ kusalaṃ adhisaritvā atikkamitvā pavatte paresaṃ akusalakamme suṭṭhu bāḷhaṃ adhikopitaṃ kujjhāpitaṃ hutvā mā muñca, mā patiṭṭhāyatūti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, yadā te vinicchaye ṭhitassa iminā puriso vā hato sandhi vā chinnoti coraṃ dassenti, tadā te paresaṃ vacanehi suṭṭhu kopitampi hadayaṃ kodhavasena mā muñca, apariggahetvā mā daṇḍaṃ paṇehi. Kiṃkāraṇā? Acorampi hi ‘‘coro’’ti gahetvā ānenti, tasmā akujjhitvā ubhinnaṃ attapaccatthikānaṃ kathaṃ sutvā suṭṭhu sodhetvā attapaccakkhena tassa corabhāvaṃ ñatvā paveṇiyā ṭhapitadaṇḍavasena kattabbaṃ karohi. Raññā hi uppannepi kodhe hadayaṃ sītalaṃ akatvā kammaṃ na kātabbaṃ. Yadā panassa hadayaṃ nibbutaṃ hoti mudukaṃ, tadā vinicchayakammaṃ kātabbaṃ. Pharuse hi citte pakkuthite udake mukhanimittaṃ viya kāraṇaṃ na paññāyati. Kodhasā hīti, tāta, kodhena hi bahūni phītāni rājakulāni akulabhāvaṃ gatāni mahāvināsameva pattānīti. Imassa panatthassa dīpanatthaṃ khantivādijātaka- (jā. 1.4.49 ādayo) nāḷikerarājavatthusahassabāhuajjunavatthuādīni kathetabbāni.

មា, តាត, ឥស្សរោម្ហីតិ, អនត្ថាយ បតារយីតិ, តាត, ‘‘អហំ បថវិស្សរោ’’តិ មា មហាជនំ កាយទុច្ចរិតាទិអនត្ថាយ បតារយិ មា ឱតារយិ, យថា តំ អនត្ថំ សមាទាយ វត្តតិ, មា ឯវមកាសីតិ អត្ថោ។ មា តេ អាសីតិ, តាត, តវ វិជិតេ មនុស្សជាតិកានំ វា តិរច្ឆានជាតិកានំ វា ឥត្ថិបុរិសានំ ទុខុទ្រយោ ទុក្ខុប្បត្តិ មា អាសិ។ យថា ហិ អធម្មិករាជូនំ វិជិតេ មនុស្សា កាយទុច្ចរិតាទីនិ កត្វា និរយេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តវ រដ្ឋវាសីនំ តំ ទុក្ខំ យថា ន ហោតិ, តថា ករោហីតិ អត្ថោ។

Mā, tāta, issaromhīti, anatthāya patārayīti, tāta, ‘‘ahaṃ pathavissaro’’ti mā mahājanaṃ kāyaduccaritādianatthāya patārayi mā otārayi, yathā taṃ anatthaṃ samādāya vattati, mā evamakāsīti attho. Mā te āsīti, tāta, tava vijite manussajātikānaṃ vā tiracchānajātikānaṃ vā itthipurisānaṃ dukhudrayo dukkhuppatti mā āsi. Yathā hi adhammikarājūnaṃ vijite manussā kāyaduccaritādīni katvā niraye uppajjanti, tava raṭṭhavāsīnaṃ taṃ dukkhaṃ yathā na hoti, tathā karohīti attho.

អបេតលោមហំសស្សាតិ អត្តានុវាទាទិភយេហិ និព្ភយស្ស។ ឥមិនា ឥមំ ទស្សេតិ – តាត, យោ រាជា កិស្មិញ្ចិ អាសង្កំ អកត្វា អត្តនោ កាមមេវ អនុស្សរតិ, ឆន្ទវសេន យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ, វិស្សដ្ឋយដ្ឋិ វិយ អន្ធោ និរង្កុសោ វិយ ច ចណ្ឌហត្ថី ហោតិ, តស្ស សព្ពេ ភោគា វិនស្សន្តិ, តស្ស តំ ភោគព្យសនំ អឃំ ទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ។

Apetalomahaṃsassāti attānuvādādibhayehi nibbhayassa. Iminā imaṃ dasseti – tāta, yo rājā kismiñci āsaṅkaṃ akatvā attano kāmameva anussarati, chandavasena yaṃ yaṃ icchati, taṃ taṃ karoti, vissaṭṭhayaṭṭhi viya andho niraṅkuso viya ca caṇḍahatthī hoti, tassa sabbe bhogā vinassanti, tassa taṃ bhogabyasanaṃ aghaṃ dukkhanti vuccati.

តត្ថេវ តេ វត្តបទាតិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។ ទក្ខស្សុទានីតិ, តាត, ត្វំ ឥមំ អនុសាសនិំ សុត្វា ឥទានិ ទក្ខោ អនលសោ បុញ្ញានំ ករណេន បុញ្ញករោ សុរាទិបរិហរណេន។ អសោណ្ឌោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកស្ស អត្ថស្ស អវិនាសនេន អវិនាសកោ ភវេយ្យាសីតិ។ សីលវាស្សូតិ សីលវា អាចារសម្បន្នោ ភវ, ទសសុ រាជធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ រជ្ជំ ការេហិ។ ទុស្សីលោ វិនិបាតិកោតិ ទុស្សីលោ ហិ, មហារាជ, អត្តានំ និរយេ វិនិបាតេន្តោ វិនិបាតិកោ នាម ហោតីតិ។

Tattheva te vattapadāti purimanayeneva yojetabbaṃ. Dakkhassudānīti, tāta, tvaṃ imaṃ anusāsaniṃ sutvā idāni dakkho analaso puññānaṃ karaṇena puññakaro surādipariharaṇena. Asoṇḍo diṭṭhadhammikasamparāyikassa atthassa avināsanena avināsako bhaveyyāsīti. Sīlavāssūti sīlavā ācārasampanno bhava, dasasu rājadhammesu patiṭṭhāya rajjaṃ kārehi. Dussīlo vinipātikoti dussīlo hi, mahārāja, attānaṃ niraye vinipātento vinipātiko nāma hotīti.

ឯវំ កុណ្ឌលិនីបិ ឯកាទសហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេសិ។ រាជា តុដ្ឋោ អមច្ចេ អាមន្តេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភោន្តោ! អមច្ចា មម ធីតាយ កុណ្ឌលិនិយា ឯវំ កថយមានាយ កេន កត្តព្ពំ កិច្ចំ កត’’ន្តិ។ ភណ្ឌាគារិកេន, ទេវាតិ។ ‘‘តេន ហិស្សា ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានំ ទម្មី’’តិ កុណ្ឌលិនិំ ឋានន្តរេ ឋបេសិ។ សា តតោ បដ្ឋាយ ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានេ ឋត្វា បិតុ កម្មំ អកាសីតិ។

Evaṃ kuṇḍalinīpi ekādasahi gāthāhi dhammaṃ desesi. Rājā tuṭṭho amacce āmantetvā pucchi – ‘‘bhonto! Amaccā mama dhītāya kuṇḍaliniyā evaṃ kathayamānāya kena kattabbaṃ kiccaṃ kata’’nti. Bhaṇḍāgārikena, devāti. ‘‘Tena hissā bhaṇḍāgārikaṭṭhānaṃ dammī’’ti kuṇḍaliniṃ ṭhānantare ṭhapesi. Sā tato paṭṭhāya bhaṇḍāgārikaṭṭhāne ṭhatvā pitu kammaṃ akāsīti.

កុណ្ឌលិនិបញ្ហោ និដ្ឋិតោ។

Kuṇḍalinipañho niṭṭhito.

បុន រាជា កតិបាហច្ចយេន បុរិមនយេនេវ ជម្ពុកបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ ទូតំ បេសេត្វា សត្តមេ ទិវសេ តត្ថ គន្ត្វា សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា បច្ចាគតោ តត្ថេវ មណ្ឌបមជ្ឈេ និសីទិ។ អមច្ចោ ជម្ពុកបណ្ឌិតំ កញ្ចនភទ្ទបីឋេ និសីទាបេត្វា បីឋំ សីសេនាទាយ អាគច្ឆិ។ បណ្ឌិតោ បិតុ អង្កេ និសីទិត្វា កីឡិត្វា គន្ត្វា កញ្ចនបីឋេយេវ និសីទិ។ អថ នំ រាជា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

Puna rājā katipāhaccayena purimanayeneva jambukapaṇḍitassa santikaṃ dūtaṃ pesetvā sattame divase tattha gantvā sampattiṃ anubhavitvā paccāgato tattheva maṇḍapamajjhe nisīdi. Amacco jambukapaṇḍitaṃ kañcanabhaddapīṭhe nisīdāpetvā pīṭhaṃ sīsenādāya āgacchi. Paṇḍito pitu aṅke nisīditvā kīḷitvā gantvā kañcanapīṭheyeva nisīdi. Atha naṃ rājā pañhaṃ pucchanto gāthamāha –

២៦.

26.

‘‘អបុច្ឆិម្ហ កោសិយគោត្តំ, កុណ្ឌលិនិំ តថេវ ច;

‘‘Apucchimha kosiyagottaṃ, kuṇḍaliniṃ tatheva ca;

ត្វំ ទានិ វទេហិ ជម្ពុក, ពលានំ ពលមុត្តម’’ន្តិ។

Tvaṃ dāni vadehi jambuka, balānaṃ balamuttama’’nti.

តស្សត្ថោ – តាត, ជម្ពុក, អហំ តវ ភាតរំ កោសិយគោត្តំ វេស្សន្តរំ ភគិនិញ្ច តេ កុណ្ឌលិនិំ រាជធម្មំ អបុច្ឆិំ, តេ អត្តនោ ពលេន កថេសុំ, យថា បន តេ បុច្ឆិំ, តថេវ ឥទានិ, បុត្ត ជម្ពុក, តំ បុច្ឆាមិ, ត្វំ មេ រាជធម្មញ្ច ពលានំ ឧត្តមំ ពលញ្ច កថេហីតិ។

Tassattho – tāta, jambuka, ahaṃ tava bhātaraṃ kosiyagottaṃ vessantaraṃ bhaginiñca te kuṇḍaliniṃ rājadhammaṃ apucchiṃ, te attano balena kathesuṃ, yathā pana te pucchiṃ, tatheva idāni, putta jambuka, taṃ pucchāmi, tvaṃ me rājadhammañca balānaṃ uttamaṃ balañca kathehīti.

ឯវំ រាជា មហាសត្តំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ អញ្ញេសំ បុច្ឆិតនិយាមេន អបុច្ឆិត្វា វិសេសេត្វា បុច្ឆិ។ អថស្ស បណ្ឌិតោ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ឱហិតសោតោ សុណាហិ, សព្ពំ តេ កថេស្សាមី’’តិ បសារិតហត្ថេ សហស្សត្ថវិកំ ឋបេន្តោ វិយ ធម្មទេសនំ អារភិ –

Evaṃ rājā mahāsattaṃ pañhaṃ pucchanto aññesaṃ pucchitaniyāmena apucchitvā visesetvā pucchi. Athassa paṇḍito ‘‘tena hi, mahārāja, ohitasoto suṇāhi, sabbaṃ te kathessāmī’’ti pasāritahatthe sahassatthavikaṃ ṭhapento viya dhammadesanaṃ ārabhi –

២៧.

27.

‘‘ពលំ បញ្ចវិធំ លោកេ, បុរិសស្មិំ មហគ្គតេ;

‘‘Balaṃ pañcavidhaṃ loke, purisasmiṃ mahaggate;

តត្ថ ពាហុពលំ នាម, ចរិមំ វុច្ចតេ ពលំ។

Tattha bāhubalaṃ nāma, carimaṃ vuccate balaṃ.

២៨.

28.

‘‘ភោគពលញ្ច ទីឃាវុ, ទុតិយំ វុច្ចតេ ពលំ;

‘‘Bhogabalañca dīghāvu, dutiyaṃ vuccate balaṃ;

អមច្ចពលញ្ច ទីឃាវុ, តតិយំ វុច្ចតេ ពលំ។

Amaccabalañca dīghāvu, tatiyaṃ vuccate balaṃ.

២៩.

29.

‘‘អភិជច្ចពលញ្ចេវ, តំ ចតុត្ថំ អសំសយំ;

‘‘Abhijaccabalañceva, taṃ catutthaṃ asaṃsayaṃ;

យានិ ចេតានិ សព្ពានិ, អធិគណ្ហាតិ បណ្ឌិតោ។

Yāni cetāni sabbāni, adhigaṇhāti paṇḍito.

៣០.

30.

‘‘តំ ពលានំ ពលំ សេដ្ឋំ, អគ្គំ បញ្ញាពលំ ពលំ;

‘‘Taṃ balānaṃ balaṃ seṭṭhaṃ, aggaṃ paññābalaṃ balaṃ;

បញ្ញាពលេនុបត្ថទ្ធោ, អត្ថំ វិន្ទតិ បណ្ឌិតោ។

Paññābalenupatthaddho, atthaṃ vindati paṇḍito.

៣១.

31.

‘‘អបិ ចេ លភតិ មន្ទោ, ផីតំ ធរណិមុត្តមំ;

‘‘Api ce labhati mando, phītaṃ dharaṇimuttamaṃ;

អកាមស្ស បសយ្ហំ វា, អញ្ញោ តំ បដិបជ្ជតិ។

Akāmassa pasayhaṃ vā, añño taṃ paṭipajjati.

៣២.

32.

‘‘អភិជាតោបិ ចេ ហោតិ, រជ្ជំ លទ្ធាន ខត្តិយោ;

‘‘Abhijātopi ce hoti, rajjaṃ laddhāna khattiyo;

ទុប្បញ្ញោ ហិ កាសិបតិ, សព្ពេនបិ ន ជីវតិ។

Duppañño hi kāsipati, sabbenapi na jīvati.

៣៣.

33.

‘‘បញ្ញាវ សុតំ វិនិច្ឆិនី, បញ្ញា កិត្តិសិលោកវឌ្ឍនី;

‘‘Paññāva sutaṃ vinicchinī, paññā kittisilokavaḍḍhanī;

បញ្ញាសហិតោ នរោ ឥធ, អបិ ទុក្ខេ សុខានិ វិន្ទតិ។

Paññāsahito naro idha, api dukkhe sukhāni vindati.

៣៤.

34.

‘‘បញ្ញញ្ច ខោ អសុស្សូសំ, ន កោចិ អធិគច្ឆតិ;

‘‘Paññañca kho asussūsaṃ, na koci adhigacchati;

ពហុស្សុតំ អនាគម្ម, ធម្មដ្ឋំ អវិនិព្ភុជំ។

Bahussutaṃ anāgamma, dhammaṭṭhaṃ avinibbhujaṃ.

៣៥.

35.

‘‘យោ ច ធម្មវិភង្គញ្ញូ, កាលុដ្ឋាយី អតន្ទិតោ;

‘‘Yo ca dhammavibhaṅgaññū, kāluṭṭhāyī atandito;

អនុដ្ឋហតិ កាលេន, កម្មផលំ តស្សិជ្ឈតិ។

Anuṭṭhahati kālena, kammaphalaṃ tassijjhati.

៣៦.

36.

‘‘អនាយតនសីលស្ស, អនាយតនសេវិនោ;

‘‘Anāyatanasīlassa, anāyatanasevino;

ន និព្ពិន្ទិយការិស្ស, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ។

Na nibbindiyakārissa, sammadattho vipaccati.

៣៧.

37.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច បយុត្តស្ស, តថាយតនសេវិនោ;

‘‘Ajjhattañca payuttassa, tathāyatanasevino;

អនិព្ពិន្ទិយការិស្ស, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ។

Anibbindiyakārissa, sammadattho vipaccati.

៣៨.

38.

‘‘យោគប្បយោគសង្ខាតំ, សម្ភតស្សានុរក្ខណំ;

‘‘Yogappayogasaṅkhātaṃ, sambhatassānurakkhaṇaṃ;

តានិ ត្វំ តាត សេវស្សុ, មា អកម្មាយ រន្ធយិ;

Tāni tvaṃ tāta sevassu, mā akammāya randhayi;

អកម្មុនា ហិ ទុម្មេធោ, នឡាគារំវ សីទតី’’តិ។

Akammunā hi dummedho, naḷāgāraṃva sīdatī’’ti.

តត្ថ មហគ្គតេតិ, មហារាជ, ឥមស្មិំ សត្តលោកេ មហជ្ឈាសយេ បុរិសេ បញ្ចវិធំ ពលំ ហោតិ។ ពាហុពលន្តិ កាយពលំ។ ចរិមន្តិ តំ អតិមហន្តម្បិ សមានំ លាមកមេវ។ កិំការណា? អន្ធពាលភាវេន។ សចេ ហិ កាយពលំ មហន្តំ នាម ភវេយ្យ, វារណពលតោ លដុកិកាយ ពលំ ខុទ្ទកំ ភវេយ្យ, វារណពលំ បន អន្ធពាលភាវេន មរណស្ស បច្ចយំ ជាតំ, លដុកិកា អត្តនោ ញាណកុសលតាយ វារណំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘‘ន ហេវ សព្ពត្ថ ពលេន កិច្ចំ, ពលញ្ហិ ពាលស្ស វធាយ ហោតី’’តិ សុត្តំ (ជា. ១.៥.៤២) អាហរិតព្ពំ។

Tattha mahaggateti, mahārāja, imasmiṃ sattaloke mahajjhāsaye purise pañcavidhaṃ balaṃ hoti. Bāhubalanti kāyabalaṃ. Carimanti taṃ atimahantampi samānaṃ lāmakameva. Kiṃkāraṇā? Andhabālabhāvena. Sace hi kāyabalaṃ mahantaṃ nāma bhaveyya, vāraṇabalato laṭukikāya balaṃ khuddakaṃ bhaveyya, vāraṇabalaṃ pana andhabālabhāvena maraṇassa paccayaṃ jātaṃ, laṭukikā attano ñāṇakusalatāya vāraṇaṃ jīvitakkhayaṃ pāpesi. Imasmiṃ panatthe ‘‘na heva sabbattha balena kiccaṃ, balañhi bālassa vadhāya hotī’’ti suttaṃ (jā. 1.5.42) āharitabbaṃ.

ភោគពលន្តិ ឧបត្ថម្ភនវសេន សព្ពំ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិ ឧបភោគជាតំ ភោគពលំ នាម, តំ កាយពលតោ មហន្តតរំ។ អមច្ចពលន្តិ អភេជ្ជមន្តស្ស សូរស្ស សុហទយស្ស អមច្ចមណ្ឌលស្ស អត្ថិតា, តំ ពលំ សង្គាមសូរតាយ បុរិមេហិ ពលេហិ មហន្តតរំ។ អភិជច្ចពលន្តិ តីណិ កុលានិ អតិក្កមិត្វា ខត្តិយកុលវសេន ជាតិសម្បត្តិ , តំ ឥតរេហិ ពលេហិ មហន្តតរំ។ ជាតិសម្បន្នា ឯវ ហិ សុជ្ឈន្តិ, ន ឥតរេតិ។ យានិ ចេតានីតិ យានិ ច ឯតានិ ចត្តារិបិ ពលានិ បណ្ឌិតោ បញ្ញានុភាវេន អធិគណ្ហាតិ អភិភវតិ, តំ សព្ពពលានំ បញ្ញាពលំ សេដ្ឋន្តិ ច អគ្គន្តិ ច វុច្ចតិ។ កិំការណា? តេន ហិ ពលេន ឧបត្ថទ្ធោ បណ្ឌិតោ អត្ថំ វិន្ទតិ, វុឌ្ឍិំ បាបុណាតិ ។ តទត្ថជោតនត្ថំ ‘‘បុណ្ណំ នទិំ យេន ច បេយ្យមាហូ’’តិ បុណ្ណនទីជាតកញ្ច (ជា. ១.២.១២៧ អាទយោ) សិរីកាឡកណ្ណិបញ្ហំ បញ្ចបណ្ឌិតបញ្ហញ្ច សត្តុភស្តជាតក- (ជា. ១.៧.៤៦ អាទយោ) សម្ភវជាតក- (ជា. ១.១៦.១៣៨ អាទយោ) សរភង្គជាតកាទីនិ (ជា. ២.១៧.៥០ អាទយោ) ច កថេតព្ពានិ។

Bhogabalanti upatthambhanavasena sabbaṃ hiraññasuvaṇṇādi upabhogajātaṃ bhogabalaṃ nāma, taṃ kāyabalato mahantataraṃ. Amaccabalanti abhejjamantassa sūrassa suhadayassa amaccamaṇḍalassa atthitā, taṃ balaṃ saṅgāmasūratāya purimehi balehi mahantataraṃ. Abhijaccabalanti tīṇi kulāni atikkamitvā khattiyakulavasena jātisampatti , taṃ itarehi balehi mahantataraṃ. Jātisampannā eva hi sujjhanti, na itareti. Yāni cetānīti yāni ca etāni cattāripi balāni paṇḍito paññānubhāvena adhigaṇhāti abhibhavati, taṃ sabbabalānaṃ paññābalaṃ seṭṭhanti ca agganti ca vuccati. Kiṃkāraṇā? Tena hi balena upatthaddho paṇḍito atthaṃ vindati, vuḍḍhiṃ pāpuṇāti . Tadatthajotanatthaṃ ‘‘puṇṇaṃ nadiṃ yena ca peyyamāhū’’ti puṇṇanadījātakañca (jā. 1.2.127 ādayo) sirīkāḷakaṇṇipañhaṃ pañcapaṇḍitapañhañca sattubhastajātaka- (jā. 1.7.46 ādayo) sambhavajātaka- (jā. 1.16.138 ādayo) sarabhaṅgajātakādīni (jā. 2.17.50 ādayo) ca kathetabbāni.

មន្ទោតិ មន្ទបញ្ញោ ពាលោ។ ផីតន្តិ, តាត, មន្ទបញ្ញោ បុគ្គលោ សត្តរតនបុណ្ណំ ចេបិ ឧត្តមំ ធរណិំ លភតិ, តស្ស អនិច្ឆមានស្សេវ បសយ្ហការំ វា បន កត្វា អញ្ញោ បញ្ញាសម្បន្នោ តំ បដិបជ្ជតិ។ មន្ទោ ហិ លទ្ធំ យសំ រក្ខិតុំ កុលសន្តកំ វា បន បវេណិអាគតម្បិ រជ្ជំ អធិគន្តុំ ន សក្កោតិ។ តទត្ថជោតនត្ថំ ‘‘អទ្ធា បាទញ្ជលី សព្ពេ, បញ្ញាយ អតិរោចតី’’តិ បាទញ្ជលីជាតកំ (ជា. ១.២.១៩៤-១៩៥) កថេតព្ពំ។ លទ្ធានាតិ ជាតិសម្បត្តិំ និស្សាយ កុលសន្តកំ រជ្ជំ លភិត្វាបិ។ សព្ពេនបីតិ តេន សកលេនបិ រជ្ជេន ន ជីវតិ, អនុបាយកុសលតាយ ទុគ្គតោវ ហោតីតិ។

Mandoti mandapañño bālo. Phītanti, tāta, mandapañño puggalo sattaratanapuṇṇaṃ cepi uttamaṃ dharaṇiṃ labhati, tassa anicchamānasseva pasayhakāraṃ vā pana katvā añño paññāsampanno taṃ paṭipajjati. Mando hi laddhaṃ yasaṃ rakkhituṃ kulasantakaṃ vā pana paveṇiāgatampi rajjaṃ adhigantuṃ na sakkoti. Tadatthajotanatthaṃ ‘‘addhā pādañjalī sabbe, paññāya atirocatī’’ti pādañjalījātakaṃ (jā. 1.2.194-195) kathetabbaṃ. Laddhānāti jātisampattiṃ nissāya kulasantakaṃ rajjaṃ labhitvāpi. Sabbenapīti tena sakalenapi rajjena na jīvati, anupāyakusalatāya duggatova hotīti.

ឯវំ មហាសត្តោ ឯត្តកេន ឋានេន អបណ្ឌិតស្ស អគុណំ កថេត្វា ឥទានិ បញ្ញំ បសំសន្តោ ‘‘បញ្ញា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុតន្តិ សុតបរិយត្តិ។ តញ្ហិ បញ្ញាវ វិនិច្ឆិនតិ។ កិត្តិសិលោកវឌ្ឍនីតិ កិត្តិឃោសស្ស ច លាភសក្ការស្ស ច វឌ្ឍនី។ ទុក្ខេ សុខានិ វិន្ទតីតិ ទុក្ខេ ឧប្បន្នេបិ និព្ភយោ ហុត្វា ឧបាយកុសលតាយ សុខំ បដិលភតិ។ តទត្ថទីបនត្ថំ –

Evaṃ mahāsatto ettakena ṭhānena apaṇḍitassa aguṇaṃ kathetvā idāni paññaṃ pasaṃsanto ‘‘paññā’’tiādimāha. Tattha sutanti sutapariyatti. Tañhi paññāva vinicchinati. Kittisilokavaḍḍhanīti kittighosassa ca lābhasakkārassa ca vaḍḍhanī. Dukkhe sukhāni vindatīti dukkhe uppannepi nibbhayo hutvā upāyakusalatāya sukhaṃ paṭilabhati. Tadatthadīpanatthaṃ –

‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា, វានរិន្ទ យថា តវ’’។ (ជា. ១.១.៥៧);

‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava’’. (jā. 1.1.57);

អលមេតេហិ អម្ពេហិ, ជម្ពូហិ បនសេហិ ចា’’តិ។ (ជា. ១.២.១១៥) –

Alametehi ambehi, jambūhi panasehi cā’’ti. (jā. 1.2.115) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេតព្ពានិ។

Ādīni jātakāni kathetabbāni.

អសុស្សូសន្តិ បណ្ឌិតបុគ្គលេ អបយិរុបាសន្តោ អស្សុណន្តោ។ ធម្មដ្ឋន្តិ សភាវការណេ ឋិតំ ពហុស្សុតំ អនាគម្ម តំ អសទ្ទហន្តោ។ អវិនិព្ភុជន្តិ អត្ថានត្ថំ ការណាការណំ អនោគាហន្តោ អតីរេន្តោ ន កោចិ បញ្ញំ អធិគច្ឆតិ, តាតាតិ។

Asussūsanti paṇḍitapuggale apayirupāsanto assuṇanto. Dhammaṭṭhanti sabhāvakāraṇe ṭhitaṃ bahussutaṃ anāgamma taṃ asaddahanto. Avinibbhujanti atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ anogāhanto atīrento na koci paññaṃ adhigacchati, tātāti.

ធម្មវិភង្គញ្ញូតិ ទសកុសលកម្មបថវិភង្គកុសលោ។ កាលុដ្ឋាយីតិ វីរិយំ កាតុំ យុត្តកាលេ វីរិយស្ស ការកោ។ អនុដ្ឋហតីតិ តស្មិំ តស្មិំ កាលេ តំ តំ កិច្ចំ ករោតិ។ តស្សាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស កម្មផលំ សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតិ។ អនាយតនសីលស្សាតិ អនាយតនំ វុច្ចតិ លាភយសសុខានំ អនាករោ ទុស្សីល្យកម្មំ, តំសីលស្ស តេន ទុស្សីល្យកម្មេន សមន្នាគតស្ស, អនាយតនភូតមេវ ទុស្សីលបុគ្គលំ សេវន្តស្ស, កុសលស្ស កម្មស្ស ករណកាលេ និព្ពិន្ទិយការិស្ស និព្ពិន្ទិត្វា ឧក្កណ្ឋិត្វា ករោន្តស្ស ឯវរូបស្ស, តាត, បុគ្គលស្ស កម្មានំ អត្ថោ សម្មា ន វិបច្ចតិ ន សម្បជ្ជតិ, តីណិ កុលគ្គានិ ច ឆ កាមសគ្គានិ ច ន ឧបនេតីតិ អត្ថោ។ អជ្ឈត្តញ្ចាតិ អត្តនោ និយកជ្ឈត្តំ អនិច្ចភាវនាទិវសេន បយុត្តស្ស។ តថាយតនសេវិនោតិ តថេវ សីលវន្តេ បុគ្គលេ សេវមានស្ស។ វិបច្ចតីតិ សម្បជ្ជតិ មហន្តំ យសំ ទេតិ។

Dhammavibhaṅgaññūti dasakusalakammapathavibhaṅgakusalo. Kāluṭṭhāyīti vīriyaṃ kātuṃ yuttakāle vīriyassa kārako. Anuṭṭhahatīti tasmiṃ tasmiṃ kāle taṃ taṃ kiccaṃ karoti. Tassāti tassa puggalassa kammaphalaṃ samijjhati nipphajjati. Anāyatanasīlassāti anāyatanaṃ vuccati lābhayasasukhānaṃ anākaro dussīlyakammaṃ, taṃsīlassa tena dussīlyakammena samannāgatassa, anāyatanabhūtameva dussīlapuggalaṃ sevantassa, kusalassa kammassa karaṇakāle nibbindiyakārissa nibbinditvā ukkaṇṭhitvā karontassa evarūpassa, tāta, puggalassa kammānaṃ attho sammā na vipaccati na sampajjati, tīṇi kulaggāni ca cha kāmasaggāni ca na upanetīti attho. Ajjhattañcāti attano niyakajjhattaṃ aniccabhāvanādivasena payuttassa. Tathāyatanasevinoti tatheva sīlavante puggale sevamānassa. Vipaccatīti sampajjati mahantaṃ yasaṃ deti.

យោគប្បយោគសង្ខាតន្តិ យោគេ យុញ្ជិតព្ពយុត្តកេ ការណេ បយោគកោដ្ឋាសភូតំ បញ្ញំ។ សម្ភតស្សាតិ រាសិកតស្ស ធនស្ស អនុរក្ខណំ។ តានិ ត្វន្តិ ឯតានិ ច ទ្វេ បុរិមានិ ច មយា វុត្តការណានិ សព្ពានិ, តាត, ត្វំ សេវស្សុ, មយា វុត្តំ ឱវាទំ ហទយេ កត្វា អត្តនោ ឃរេ ធនំ រក្ខ។ មា អកម្មាយ រន្ធយីតិ អយុត្តេន អការណេន មា រន្ធយិ, តំ ធនំ មា ឈាបយិ មា នាសយិ។ កិំការណា? អកម្មុនា ហីតិ អយុត្តកម្មករណេន ទុម្មេធោ បុគ្គលោ សកំ ធនំ នាសេត្វា បច្ឆា ទុគ្គតោ។ នឡាគារំវ សីទតីតិ យថា នឡាគារំ មូលតោ បដ្ឋាយ ជីរមានំ អប្បតិដ្ឋំ បតតិ, ឯវំ អការណេន ធនំ នាសេត្វា អបាយេសុ និព្ពត្តតីតិ។

Yogappayogasaṅkhātanti yoge yuñjitabbayuttake kāraṇe payogakoṭṭhāsabhūtaṃ paññaṃ. Sambhatassāti rāsikatassa dhanassa anurakkhaṇaṃ. Tāni tvanti etāni ca dve purimāni ca mayā vuttakāraṇāni sabbāni, tāta, tvaṃ sevassu, mayā vuttaṃ ovādaṃ hadaye katvā attano ghare dhanaṃ rakkha. Mā akammāya randhayīti ayuttena akāraṇena mā randhayi, taṃ dhanaṃ mā jhāpayi mā nāsayi. Kiṃkāraṇā? Akammunā hīti ayuttakammakaraṇena dummedho puggalo sakaṃ dhanaṃ nāsetvā pacchā duggato. Naḷāgāraṃva sīdatīti yathā naḷāgāraṃ mūlato paṭṭhāya jīramānaṃ appatiṭṭhaṃ patati, evaṃ akāraṇena dhanaṃ nāsetvā apāyesu nibbattatīti.

ឯវម្បិ ពោធិសត្តោ ឯត្តកេន ឋានេន បញ្ច ពលានិ វណ្ណេត្វា បញ្ញាពលំ ឧក្ខិបិត្វា ចន្ទមណ្ឌលំ នីហរន្តោ វិយ កថេត្វា ឥទានិ ទសហិ គាថាហិ រញ្ញោ ឱវាទំ ទេន្តោ អាហ –

Evampi bodhisatto ettakena ṭhānena pañca balāni vaṇṇetvā paññābalaṃ ukkhipitvā candamaṇḍalaṃ nīharanto viya kathetvā idāni dasahi gāthāhi rañño ovādaṃ dento āha –

៣៩.

39.

‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, មាតាបិតូសុ ខត្តិយ;

‘‘Dhammaṃ cara mahārāja, mātāpitūsu khattiya;