| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१०. तेविज्जसुत्तवण्णना
10. Tevijjasuttavaṇṇanā
९९. दसमे धम्मेनाति ञायेन, सम्मापटिपत्तिसङ्खातेन हेतुना कारणेन। याय हि पटिपदाय तेविज्जो होति, सा पटिपदा इध धम्मोति वेदितब्बा। का पन सा पटिपदाति? चरणसम्पदा च विज्जासम्पदा च। तेविज्जन्ति पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणादीहि तीहि विज्जाहि समन्नागतं। ब्राह्मणन्ति बाहितपापब्राह्मणं। पञ्ञापेमीति ‘‘ब्राह्मणो’’ति जानापेमि पतिट्ठपेमि। नाञ्ञं लपितलापनमत्तेनाति अञ्ञं जातिमत्तब्राह्मणं अट्ठकादीहि लपितमत्तविप्पलपनमत्तेन ब्राह्मणं न पञ्ञापेमीति। अथ वा लपितलापनमत्तेनाति मन्तानं अज्झेनअज्झापनमत्तेन। उभयथापि यं पन ब्राह्मणा सामवेदादिवेदत्तयअज्झेनेन तेविज्जं ब्राह्मणं वदन्ति, तं पटिक्खिपति। भगवता हि ‘‘परमत्थतो अतेविज्जं ब्राह्मणंयेव चेते भोवादिनो अविज्जानिवुता ‘तेविज्जो ब्राह्मणो’ति वदन्ति, एवं पन तेविज्जो ब्राह्मणो होती’’ति दस्सनत्थं तथा बुज्झनकानं पुग्गलानं अज्झासयेन अयं देसना आरद्धा।
99. Dasame dhammenāti ñāyena, sammāpaṭipattisaṅkhātena hetunā kāraṇena. Yāya hi paṭipadāya tevijjo hoti, sā paṭipadā idha dhammoti veditabbā. Kā pana sā paṭipadāti? Caraṇasampadā ca vijjāsampadā ca. Tevijjanti pubbenivāsānussatiñāṇādīhi tīhi vijjāhi samannāgataṃ. Brāhmaṇanti bāhitapāpabrāhmaṇaṃ. Paññāpemīti ‘‘brāhmaṇo’’ti jānāpemi patiṭṭhapemi. Nāññaṃ lapitalāpanamattenāti aññaṃ jātimattabrāhmaṇaṃ aṭṭhakādīhi lapitamattavippalapanamattena brāhmaṇaṃ na paññāpemīti. Atha vā lapitalāpanamattenāti mantānaṃ ajjhenaajjhāpanamattena. Ubhayathāpi yaṃ pana brāhmaṇā sāmavedādivedattayaajjhenena tevijjaṃ brāhmaṇaṃ vadanti, taṃ paṭikkhipati. Bhagavatā hi ‘‘paramatthato atevijjaṃ brāhmaṇaṃyeva cete bhovādino avijjānivutā ‘tevijjo brāhmaṇo’ti vadanti, evaṃ pana tevijjo brāhmaṇo hotī’’ti dassanatthaṃ tathā bujjhanakānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayena ayaṃ desanā āraddhā.
तत्थ यस्मा विज्जासम्पन्नो चरणसम्पन्नोयेव होति चरणसम्पदाय विना विज्जासम्पत्तिया अभावतो, तस्मा चरणसम्पदं अन्तोगधं कत्वा विज्जासीसेनेव ब्राह्मणं पञ्ञापेतुकामो ‘‘धम्मेनाहं, भिक्खवे, तेविज्जं ब्राह्मणं पञ्ञापेमी’’ति देसनं समुट्ठापेत्वा ‘‘कथञ्चाहं, भिक्खवे, धम्मेन तेविज्जं ब्राह्मणं पञ्ञापेमी’’ति कथेतुकम्यताय पुच्छं कत्वा पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय विज्जत्तयं विभजन्तो ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खू’’तिआदिमाह।
Tattha yasmā vijjāsampanno caraṇasampannoyeva hoti caraṇasampadāya vinā vijjāsampattiyā abhāvato, tasmā caraṇasampadaṃ antogadhaṃ katvā vijjāsīseneva brāhmaṇaṃ paññāpetukāmo ‘‘dhammenāhaṃ, bhikkhave, tevijjaṃ brāhmaṇaṃ paññāpemī’’ti desanaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘kathañcāhaṃ, bhikkhave, dhammena tevijjaṃ brāhmaṇaṃ paññāpemī’’ti kathetukamyatāya pucchaṃ katvā puggalādhiṭṭhānāya desanāya vijjattayaṃ vibhajanto ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhū’’tiādimāha.
तत्थ अनेकविहितन्ति अनेकविधं, अनेकेहि वा पकारेहि पवत्तितं, संवण्णितन्ति अत्थो। पुब्बेनिवासन्ति समनन्तरातीतभवं आदिं कत्वा तत्थ तत्थ निवुत्थक्खन्धसन्तानं। निवुत्थन्ति अज्झावुत्थं अनुभूतं, अत्तनो सन्ताने उप्पज्जित्वा निरुद्धं, निवुत्थधम्मं वा निवुत्थं, गोचरनिवासेन निवुत्थं, अत्तनो विञ्ञाणेन विञ्ञातं परविञ्ञाणविञ्ञातम्पि वा छिन्नवटुमकानुस्सरणादीसु। अनुस्सरतीति ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’ति एवं जातिपटिपाटिवसेन अनुगन्त्वा सरति, अनुदेव वा सरति, चित्ते अभिनिन्नामिते परिकम्मसमनन्तरं सरति।
Tattha anekavihitanti anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ, saṃvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītabhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthakkhandhasantānaṃ. Nivutthanti ajjhāvutthaṃ anubhūtaṃ, attano santāne uppajjitvā niruddhaṃ, nivutthadhammaṃ vā nivutthaṃ, gocaranivāsena nivutthaṃ, attano viññāṇena viññātaṃ paraviññāṇaviññātampi vā chinnavaṭumakānussaraṇādīsu. Anussaratīti ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti evaṃ jātipaṭipāṭivasena anugantvā sarati, anudeva vā sarati, citte abhininnāmite parikammasamanantaraṃ sarati.
सेय्यथिदन्ति आरद्धप्पकारदस्सनत्थे निपातो। तेनेव य्वायं पुब्बेनिवासो आरद्धो होति, तस्स पकारं दस्सेन्तो ‘‘एकम्पि जाति’’न्तिआदिमाह। तत्थ एकम्पि जातिन्ति एकम्पि पटिसन्धिमूलकं चुतिपरियोसानं एकभवपरियापन्नं खन्धसन्तानं। एस नयो द्वेपि जातियोतिआदीसु। अनेकेपि संवट्टकप्पेतिआदीसु पन परिहायमानो कप्पो संवट्टकप्पो , वड्ढमानो विवट्टकप्पो। तत्थ संवट्टेन संवट्टट्ठायी गहितो होति तम्मूलकत्ता, विवट्टेन च विवट्टट्ठायी। एवञ्हि सति यानि तानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि। कतमानि चत्तारि? संवट्टो, संवट्टट्ठायी, विवट्टो, विवट्टट्ठायी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१५६) वुत्तानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि, तानि परिग्गहितानि होन्ति।
Seyyathidanti āraddhappakāradassanatthe nipāto. Teneva yvāyaṃ pubbenivāso āraddho hoti, tassa pakāraṃ dassento ‘‘ekampi jāti’’ntiādimāha. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlakaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsu. Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo , vaḍḍhamāno vivaṭṭakappo. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito hoti tammūlakattā, vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni tāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo, saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭo, vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156) vuttāni cattāri asaṅkhyeyyāni, tāni pariggahitāni honti.
तत्थ तयो संवट्टा – तेजोसंवट्टो, आपोसंवट्टो, वायोसंवट्टोति। तिस्सो संवट्टसीमा – आभस्सरा, सुभकिण्हा, वेहप्फलाति। यदा कप्पो तेजेन संवट्टति, आभस्सरतो हेट्ठा अग्गिना डय्हति। यदा उदकेन संवट्टति, सुभकिण्हतो हेट्ठा उदकेन विलीयति। यदा वातेन संवट्टति, वेहप्फलतो हेट्ठा वातेन विद्धंसियति। वित्थारतो पन कोटिसतसहस्सचक्कवाळं एकतो विनस्सति। इति एवरूपो अयं पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तो भिक्खु अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे अनुस्सरति। कथं? अमुत्रासिन्तिआदिना नयेन।
Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā udakena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vātena saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsiyati. Vitthārato pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ ekato vinassati. Iti evarūpo ayaṃ pubbenivāsaṃ anussaranto bhikkhu anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe anussarati. Kathaṃ? Amutrāsintiādinā nayena.
तत्थ अमुत्रासिन्ति अमुम्हि संवट्टकप्पे अमुम्हि भवे वा योनिया वा गतिया वा विञ्ञाणट्ठितिया वा सत्तावासे वा सत्तनिकाये वा अहमहोसिं। एवंनामोति तिस्सो वा फुस्सो वा। एवंगोत्तोति गोतमो वा कस्सपो वा। एवंवण्णोति ओदातो वा सामो वा। एवमाहारोति सालिमंसोदनाहारो वा पवत्तफलभोजनो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति अनेकप्पकारानं कायिकचेतसिकानं सामिसनिरामिसादिप्पभेदानं वा सुखदुक्खानं पटिसंवेदी। एवमायुपरियन्तोति एवं वस्ससतपरिमाणायुपरियन्तो वा चतुरासीतिकप्पसतसहस्सपरिमाणायुपरियन्तो वा। सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिन्ति सोहं ततो भवतो योनितो गतितो विञ्ञाणट्ठितितो सत्तावासतो सत्तनिकायतो वा चुतो पुन अमुकस्मिं नाम भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा उदपादिं। तत्रापासिन्ति अथ तत्रपि भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा पुन अहोसिं। एवंनामोतिआदि वुत्तनयमेव।
Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe amumhi bhave vā yoniyā vā gatiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā sattanikāye vā ahamahosiṃ. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti gotamo vā kassapo vā. Evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārānaṃ kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisādippabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparimāṇāyupariyanto vā caturāsītikappasatasahassaparimāṇāyupariyanto vā. So tato cuto amutra udapādinti sohaṃ tato bhavato yonito gatito viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto puna amukasmiṃ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā udapādiṃ. Tatrāpāsinti atha tatrapi bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā puna ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttanayameva.
अथ वा यस्मा ‘‘अमुत्रासि’’न्ति इदं अनुपुब्बेन आरोहन्तस्स अत्तनो अभिनीहारानुरूपं यथाबलं सरणं, ‘‘सो ततो चुतो’’ति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं, तस्मा ‘‘इधूपपन्नो’’ति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरं ‘‘अमुत्र उदपादि’’न्ति वुत्तं। तत्रापासिन्ति तत्रपि भवे…पे॰… सत्तनिकाये वा आसिं। एवंनामोति दत्तो वा मित्तो वा, एवंगोत्तोति वासेट्ठो वा कस्सपो वा। एवंवण्णोति काळो वा ओदातो वा। एवमाहारोति सुधाहारो वा सालिओदनादिआहारो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति दिब्बसुखप्पटिसंवेदी वा मानुससुखदुक्खप्पटिसंवेदी वा। एवमायुपरियन्तोति एवं तंतंपरमायुपरियन्तो। सो ततो चुतोति सोहं ततो भवादितो चुतो। इधूपपन्नोति इध इमस्मिं चरिमभवे मनुस्सो हुत्वा उपपन्नो निब्बत्तो।
Atha vā yasmā ‘‘amutrāsi’’nti idaṃ anupubbena ārohantassa attano abhinīhārānurūpaṃ yathābalaṃ saraṇaṃ, ‘‘so tato cuto’’ti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ, tasmā ‘‘idhūpapanno’’ti imissā idhūpapattiyā anantaraṃ ‘‘amutra udapādi’’nti vuttaṃ. Tatrāpāsinti tatrapi bhave…pe… sattanikāye vā āsiṃ. Evaṃnāmoti datto vā mitto vā, evaṃgottoti vāseṭṭho vā kassapo vā. Evaṃvaṇṇoti kāḷo vā odāto vā. Evamāhāroti sudhāhāro vā sāliodanādiāhāro vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti dibbasukhappaṭisaṃvedī vā mānusasukhadukkhappaṭisaṃvedī vā. Evamāyupariyantoti evaṃ taṃtaṃparamāyupariyanto. So tato cutoti sohaṃ tato bhavādito cuto. Idhūpapannoti idha imasmiṃ carimabhave manusso hutvā upapanno nibbatto.
इतीति एवं। साकारं सउद्देसन्ति नामगोत्तादिवसेन सउद्देसं, वण्णादिवसेन साकारं। नामगोत्तेन हि सत्ता ‘‘तिस्सो गोतमो’’ति उद्दिसीयन्ति, वण्णादीहि ‘‘सामो ओदातो’’ति नानत्ततो पञ्ञायन्ति। तस्मा नामगोत्तं उद्देसो, इतरे आकारा। अयमस्स पठमा विज्जा अधिगताति अयं इमिना भिक्खुना पठमं अधिगमवसेन पठमा, विदितकरणट्ठेन विज्जा अधिगता सच्छिकता होति। किं पनायं विदितं करोति? पुब्बेनिवासं। अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तस्स पटिच्छादकमोहो वुच्चति। तमोति स्वेव मोहो पटिच्छादकट्ठेन तमोति वुच्चति। आलोकोति सा एव विज्जा ओभासकरणट्ठेन आलोको। एत्थ च विज्जा अधिगताति अयं अत्थो, सेसं पसंसावचनं। योजना पनेत्थ – अयं खो तेन भिक्खुना विज्जा अधिगता, तस्स अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता, विनट्ठाति अत्थो। कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्नाति। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो।
Itīti evaṃ. Sākāraṃ sauddesanti nāmagottādivasena sauddesaṃ, vaṇṇādivasena sākāraṃ. Nāmagottena hi sattā ‘‘tisso gotamo’’ti uddisīyanti, vaṇṇādīhi ‘‘sāmo odāto’’ti nānattato paññāyanti. Tasmā nāmagottaṃ uddeso, itare ākārā. Ayamassa paṭhamā vijjā adhigatāti ayaṃ iminā bhikkhunā paṭhamaṃ adhigamavasena paṭhamā, viditakaraṇaṭṭhena vijjā adhigatā sacchikatā hoti. Kiṃ panāyaṃ viditaṃ karoti? Pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇaṭṭhena tassa paṭicchādakamoho vuccati. Tamoti sveva moho paṭicchādakaṭṭhena tamoti vuccati. Ālokoti sā eva vijjā obhāsakaraṇaṭṭhena āloko. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṃ attho, sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ. Yojanā panettha – ayaṃ kho tena bhikkhunā vijjā adhigatā, tassa adhigatavijjassa avijjā vihatā, vinaṭṭhāti attho. Kasmā? Yasmā vijjā uppannāti. Sesapadadvayepi eseva nayo.
यथा तन्ति एत्थ यथाति ओपम्मत्थे, तन्ति निपातमत्तं। सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स। वीरियातापेन आतापिनो। काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितत्तस्स पेसितचित्तस्साति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य, विज्जा उप्पज्जेय्य, तमो विहञ्ञेय्य, आलोको उप्पज्जेय्य; एवमेव तस्स भिक्खुनो अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना , तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो, तस्स पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लभित्वा विहरतीति।
Yathā tanti ettha yathāti opammatthe, tanti nipātamattaṃ. Satiyā avippavāsena appamattassa. Vīriyātāpena ātāpino. Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahitattassa pesitacittassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya, vijjā uppajjeyya, tamo vihaññeyya, āloko uppajjeyya; evameva tassa bhikkhuno avijjā vihatā, vijjā uppannā , tamo vihato, āloko uppanno, tassa padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ labhitvā viharatīti.
दिब्बेन चक्खुनाति एत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। विसुद्धेनाति चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुभावतो विसुद्धं। यो हि चुतिमत्तमेव पस्सति न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। यो उपपातमत्तमेव पस्सति न चुतिं, सो नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति। यो पन तदुभयं पस्सति, सो यस्मा दुविधम्पि तं दिट्ठिगतं अतिवत्तति, तस्मास्स तं दस्सनं दिट्ठिविसुद्धिहेतु होति, तदुभयम्पायं बुद्धपुत्तो पस्सति। तेन वुत्तं ‘‘चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुभावतो विसुद्ध’’न्ति। एकादसउपक्किलेसविरहतो वा विसुद्धं। यथाह ‘‘विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसोति – इति विदित्वा विचिकिच्छं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, अमनसिकारो…पे॰… थिनमिद्धं, छम्भितत्तं, उप्पिल्लं, दुट्ठुल्लं, अच्चारद्धवीरियं, अतिलीनवीरियं, अभिजप्पा, नानत्तसञ्ञा, अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति (म॰ नि॰ ३.२४२) एवं वुत्तेहि एकादसहि उपक्किलेसेहि अनुपक्किलिट्ठत्ता विसुद्धं। मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेन अतिक्कन्तमानुसकं, मंसचक्खुं वा अतिक्कन्तत्ता अतिक्कन्तमानुसकं। तेन दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन। सत्ते पस्सतीति मनुस्समंसचक्खुना विय सत्ते पस्सति दक्खति आलोकेति।
Dibbenacakkhunāti ettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Visuddhenāti cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetubhāvato visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātamattameva passati na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati, tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti, tadubhayampāyaṃ buddhaputto passati. Tena vuttaṃ ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetubhāvato visuddha’’nti. Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Yathāha ‘‘vicikicchā cittassa upakkilesoti – iti viditvā vicikicchaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ, amanasikāro…pe… thinamiddhaṃ, chambhitattaṃ, uppillaṃ, duṭṭhullaṃ, accāraddhavīriyaṃ, atilīnavīriyaṃ, abhijappā, nānattasaññā, atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkileso’’ti (ma. ni. 3.242) evaṃ vuttehi ekādasahi upakkilesehi anupakkiliṭṭhattā visuddhaṃ. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, maṃsacakkhuṃ vā atikkantattā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena. Satte passatīti manussamaṃsacakkhunā viya satte passati dakkhati āloketi.
चवमाने उपपज्जमानेति एत्थ चुतिक्खणे उपपत्तिक्खणे वा दिब्बचक्खुनापि दट्ठुं न सक्का। ये पन आसन्नचुतिका इदानि चविस्सन्ति, ते चवमाना। ये च गहितपटिसन्धिका सम्पतिनिब्बत्ता वा, ते उपपज्जमानाति अधिप्पेता। ते एवरूपे चवमाने उपपज्जमाने च पस्सतीति दस्सेति। हीनेति मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता हीनानं जातिकुलभोगादीनं वसेन हीळिते परिभूते। पणीतेति अमोहनिस्सन्दयुत्तत्ता तब्बिपरीते। सुवण्णेति अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता इट्ठकन्तमनापवण्णयुत्ते। दुब्बण्णेति दोसनिस्सन्दयुत्तत्ता अनिट्ठअकन्तामनापवण्णयुत्ते। अभिरूपे विरूपेतिपि अत्थो। सुगतेति सुगतिगते, अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने। दुग्गतेति दुग्गतिगते, लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने। यथाकम्मूपगेति यं यं कम्मं उपचितं, तेन तेन उपगते । तत्थ पुरिमेहि ‘‘चवमाने’’तिआदीहि दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तं, इमिना पन पदेन यथाकम्मूपगञाणकिच्चं।
Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunāpi daṭṭhuṃ na sakkā. Ye pana āsannacutikā idāni cavissanti, te cavamānā. Ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā vā, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne ca passatīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite paribhūte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhaakantāmanāpavaṇṇayutte. Abhirūpe virūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapānabhojane. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate . Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ, iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ.
तस्स च ञाणस्स अयं उप्पत्तिक्कमो – इध भिक्खु हेट्ठा निरयाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नेरयिके सत्ते पस्सति महन्तं दुक्खं अनुभवमाने, इदं दस्सनं दिब्बचक्खुञाणकिच्चमेव। सो च एवं मनसि करोति ‘‘किं नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं दुक्खं अनुभवन्ती’’ति, अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तंकम्मारम्मणं ञाणं उप्पज्जति। तथा उपरि देवलोकाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नन्दनवनमिस्सकवनफारुसकवनादीसु सत्ते पस्सति दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमाने, इदम्पि दस्सनं दिब्बचक्खुञाणकिच्चमेव। सो एवं मनसि करोति ‘‘किं नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं सम्पत्तिं अनुभवन्ती’’ति? अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तंकम्मारम्मणं ञाणं उप्पज्जति, इदं यथाकम्मूपगञाणं नाम। इमस्स विसुं परिकम्मं नाम नत्थि। यथा चिमस्स, एवं अनागतंसञाणस्सपि। दिब्बचक्खुपादकानेव हि इमानि दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ति। कायदुच्चरितेनातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव। इध विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा। अविज्जाति सत्तानं चुतिपटिसन्धिच्छादिका अविज्जा। सेसं वुत्तनयमेव।
Tassa ca ñāṇassa ayaṃ uppattikkamo – idha bhikkhu heṭṭhā nirayābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nerayike satte passati mahantaṃ dukkhaṃ anubhavamāne, idaṃ dassanaṃ dibbacakkhuñāṇakiccameva. So ca evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ dukkhaṃ anubhavantī’’ti, athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tathā upari devalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nandanavanamissakavanaphārusakavanādīsu satte passati dibbasampattiṃ anubhavamāne, idampi dassanaṃ dibbacakkhuñāṇakiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ sampattiṃ anubhavantī’’ti? Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati, idaṃ yathākammūpagañāṇaṃ nāma. Imassa visuṃ parikammaṃ nāma natthi. Yathā cimassa, evaṃ anāgataṃsañāṇassapi. Dibbacakkhupādakāneva hi imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti. Kāyaduccaritenātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva. Idha vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti sattānaṃ cutipaṭisandhicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayameva.
ततियवारे विज्जाति अरहत्तमग्गञाणविज्जा। अविज्जाति चतुसच्चप्पटिच्छादिका अविज्जा। सेसं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव। एवं खोतिआदि निगमनं।
Tatiyavāre vijjāti arahattamaggañāṇavijjā. Avijjāti catusaccappaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva. Evaṃ khotiādi nigamanaṃ.
गाथासु अयं सङ्खेपत्थो – यो यथावुत्तं पुब्बेनिवासं अवेति अवगच्छति, वुत्तनयेन पाकटं कत्वा जानाति। ‘‘योवेदी’’तिपि पाठो, यो अवेदि विदितं कत्वा ठितोति अत्थो। छब्बीसतिदेवलोकसङ्खातं सग्गं चतुब्बिधं अपायञ्च वुत्तनयेनेव दिब्बचक्खुना पस्सति। अथोति ततो परं जातिक्खयसङ्खातं अरहत्तं निब्बानमेव वा पत्तो अधिगतो। ततो एव अभिञ्ञा अभिविसिट्ठाय मग्गपञ्ञाय जानितब्बं चतुसच्चधम्मं जानित्वा किच्चवोसानेन वोसितो निट्ठानप्पत्तो। मोनेय्यधम्मसमन्नागमेन मुनि, खीणासवो यस्मा एताहि यथावुत्ताहि तीहि विज्जाहि समन्नागतत्ता ततो ततियविज्जाय सब्बथा बाहितपापत्ता च तेविज्जो ब्राह्मणो नाम होति। तस्मा तमेव अहं तेविज्जं ब्राह्मणं वदामि, अञ्ञं पन लपितलापनं यजुआदिमन्तपदानं अज्झापनपरं तेविज्जं ब्राह्मणं न वदामि, तेविज्जोति तं न कथेमीति।
Gāthāsu ayaṃ saṅkhepattho – yo yathāvuttaṃ pubbenivāsaṃ aveti avagacchati, vuttanayena pākaṭaṃ katvā jānāti. ‘‘Yovedī’’tipi pāṭho, yo avedi viditaṃ katvā ṭhitoti attho. Chabbīsatidevalokasaṅkhātaṃ saggaṃ catubbidhaṃ apāyañca vuttanayeneva dibbacakkhunā passati. Athoti tato paraṃ jātikkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ nibbānameva vā patto adhigato. Tato eva abhiññā abhivisiṭṭhāya maggapaññāya jānitabbaṃ catusaccadhammaṃ jānitvā kiccavosānena vosito niṭṭhānappatto. Moneyyadhammasamannāgamena muni, khīṇāsavo yasmā etāhi yathāvuttāhi tīhi vijjāhi samannāgatattā tato tatiyavijjāya sabbathā bāhitapāpattā ca tevijjo brāhmaṇo nāma hoti. Tasmā tameva ahaṃ tevijjaṃ brāhmaṇaṃ vadāmi, aññaṃ pana lapitalāpanaṃ yajuādimantapadānaṃ ajjhāpanaparaṃ tevijjaṃ brāhmaṇaṃ na vadāmi, tevijjoti taṃ na kathemīti.
इति इमस्मिं वग्गे दुतियसुत्ते वट्टं कथितं, पञ्चमअट्ठमदसमसुत्तेसु विवट्टं कथितं, इतरेसु वट्टविवट्टं कथितन्ति वेदितब्बं।
Iti imasmiṃ vagge dutiyasutte vaṭṭaṃ kathitaṃ, pañcamaaṭṭhamadasamasuttesu vivaṭṭaṃ kathitaṃ, itaresu vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitanti veditabbaṃ.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
पञ्चमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Pañcamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
परमत्थदीपनिया खुद्दकनिकाय-अट्ठकथाय
Paramatthadīpaniyā khuddakanikāya-aṭṭhakathāya
इतिवुत्तकस्स तिकनिपातवण्णना निट्ठिता।
Itivuttakassa tikanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १०. तेविज्जसुत्तं • 10. Tevijjasuttaṃ
