| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
४. अट्ठकथाकण्डं
4. Aṭṭhakathākaṇḍaṃ
तिकअत्थुद्धारवण्णना
Tikaatthuddhāravaṇṇanā
१३८४. नयमग्गन्ति सुत्तन्तभाजनीयादिनयगमनं अनुलोमादिनयगमनञ्च। तम्पि हि एत्थ अत्थेसु निच्छितेसु सुखं समानेन्ति। पञ्हुद्धारन्ति एकूनपञ्ञासाय एकूनपञ्ञासाय नवसु नवसु च पञ्हेसु लब्भमानस्स उद्धरणं, तेसुयेव लब्भमानानं गणनानं ठपनं गणनाचारो। अत्थुद्धारन्ति ‘‘इमे नाम चित्तुप्पादादयो अत्था कुसलादिका’’ति उद्धरणं। कण्णिकं कण्णिकन्ति चित्तुप्पादकण्डरूपकण्डेसु विभत्ते पसटे धम्मे ‘‘चतूसु भूमीसु कुसलं द्वादसाकुसलचित्तुप्पादा’’तिआदिना रासिरासिवसेन सह गन्थेत्वाति अत्थो। घटगोच्छका कण्णिकवेवचनानेव। एत्थ पन चतूसु भूमीसु कुसलन्ति एकवचननिद्देसो चतुभूमकानं कुसलफस्सादीनं कुसलभावे एकत्तूपगमनतो। चित्तुप्पादकण्डरूपकण्डेसु चतुभूमिचित्तुप्पादादिवसेन विञ्ञातधम्मस्स वसेनायं अत्थुद्धारदेसना आरद्धाति तत्थ यं चतूसु भूमीसु कुसलं विभत्तं याव विञ्ञातं, इमे धम्मा कुसलाति अत्थो।
1384. Nayamagganti suttantabhājanīyādinayagamanaṃ anulomādinayagamanañca. Tampi hi ettha atthesu nicchitesu sukhaṃ samānenti. Pañhuddhāranti ekūnapaññāsāya ekūnapaññāsāya navasu navasu ca pañhesu labbhamānassa uddharaṇaṃ, tesuyeva labbhamānānaṃ gaṇanānaṃ ṭhapanaṃ gaṇanācāro. Atthuddhāranti ‘‘ime nāma cittuppādādayo atthā kusalādikā’’ti uddharaṇaṃ. Kaṇṇikaṃ kaṇṇikanti cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu vibhatte pasaṭe dhamme ‘‘catūsu bhūmīsu kusalaṃ dvādasākusalacittuppādā’’tiādinā rāsirāsivasena saha ganthetvāti attho. Ghaṭagocchakā kaṇṇikavevacanāneva. Ettha pana catūsu bhūmīsu kusalanti ekavacananiddeso catubhūmakānaṃ kusalaphassādīnaṃ kusalabhāve ekattūpagamanato. Cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu catubhūmicittuppādādivasena viññātadhammassa vasenāyaṃ atthuddhāradesanā āraddhāti tattha yaṃ catūsu bhūmīsu kusalaṃ vibhattaṃ yāva viññātaṃ, ime dhammā kusalāti attho.
यदिपि कुसलत्तिकवित्थारो पुब्बे विञ्ञातो, तथापि तत्थ धम्मा समयवसेन फस्सादिसभाववसेन च विभत्ता भिन्ना विञ्ञाता, न पन एकस्मिं लक्खणे समानेत्वा, तस्मा तत्थ वुत्तं समयादिभेदं वज्जेत्वा सब्बभेदभिन्नानं एकस्मिं कुसलादिलक्खणे समानेत्वा बोधनत्थं इध कुसलत्तिकनिद्देसो पुन विभत्तो। एत्थ च एकवचनेन कुसलनिद्देसं कत्वा बहुवचनेन निगमनस्स कारणं वुत्तमेव। यदि धम्मानं कुसलत्ते एकत्तूपगमनं, कस्मा एकवचनेन पुच्छापि न कता? उद्देसे कुसल-सद्दस्स धम्मविसेसनभावतो तब्बिसेसनानं धम्मानं पुच्छितत्ता तेसञ्च अनिद्धारितसङ्खाविसेसत्ता, निद्देसे पन चतूहि भूमीहि वित्थारतो विञ्ञाताहि कुसले विसेसेत्वा दस्सेतीति युत्तं ‘‘चतूसु भूमीसु कुसल’’न्ति एकत्तं नेत्वा वचनं। कुसलपदञ्हि एत्थ पधानं, तञ्च विसेसितब्बानपेक्खं कुसलाकारमेव अत्तनो सभावे ठितं गहेत्वा पवत्तमानं एकत्तमेव उपादाय पवत्तति, न भेदन्ति।
Yadipi kusalattikavitthāro pubbe viññāto, tathāpi tattha dhammā samayavasena phassādisabhāvavasena ca vibhattā bhinnā viññātā, na pana ekasmiṃ lakkhaṇe samānetvā, tasmā tattha vuttaṃ samayādibhedaṃ vajjetvā sabbabhedabhinnānaṃ ekasmiṃ kusalādilakkhaṇe samānetvā bodhanatthaṃ idha kusalattikaniddeso puna vibhatto. Ettha ca ekavacanena kusalaniddesaṃ katvā bahuvacanena nigamanassa kāraṇaṃ vuttameva. Yadi dhammānaṃ kusalatte ekattūpagamanaṃ, kasmā ekavacanena pucchāpi na katā? Uddese kusala-saddassa dhammavisesanabhāvato tabbisesanānaṃ dhammānaṃ pucchitattā tesañca aniddhāritasaṅkhāvisesattā, niddese pana catūhi bhūmīhi vitthārato viññātāhi kusale visesetvā dassetīti yuttaṃ ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’nti ekattaṃ netvā vacanaṃ. Kusalapadañhi ettha padhānaṃ, tañca visesitabbānapekkhaṃ kusalākārameva attano sabhāve ṭhitaṃ gahetvā pavattamānaṃ ekattameva upādāya pavattati, na bhedanti.
१३८५. द्वादस अकुसलचित्तुप्पादाति एत्थापि पठमाकुसलचित्तुप्पादो समयफस्सादिवसेन भेदं अनामसित्वा सोमनस्ससहगतदिट्ठिगतसम्पयुत्तचित्तुप्पादभावे एकत्तं नेत्वा वुत्तो, एवं याव द्वादसमोति ‘‘द्वादस अकुसलचित्तुप्पादा’’ति वुत्तं। एवं चतूसु भूमीसु विपाकोतिआदीसुपि यथायोगं योजेतब्बं। चित्तुप्पादाति एत्थ उप्पज्जति एत्थाति उप्पादो, किं उप्पज्जति? चित्तं, चित्तस्स उप्पादो चित्तुप्पादोति एवं अवयवेन समुदायोपलक्खणवसेन अत्थो सम्भवति। एवञ्हि सति चित्तचेतसिकरासि चित्तुप्पादोति सिद्धो होति। अट्ठकथायं पन ‘‘चित्तमेव उप्पादो चित्तुप्पादो’’ति अञ्ञस्सुप्पज्जनकस्स निवत्तनत्थं चित्तग्गहणं कतं, चित्तस्स अनुप्पज्जनकभावनिवत्तनत्थं उप्पादग्गहणं, चित्तुप्पादकण्डे वा ‘‘चित्तं उप्पन्नं होती’’ति चित्तस्स उप्पज्जनकभावो पाकटोति कत्वा ‘‘चित्तमेव उप्पादो’’ति वुत्तं, चित्तस्स अनुप्पज्जनकस्स निवत्तेतब्बस्स सब्भावा उप्पादग्गहणं कतन्ति वेदितब्बं। अयञ्चत्थो ‘‘द्वेपञ्चविञ्ञाणानी’’तिआदीसु विय चित्तप्पधानो निद्देसोति कत्वा वुत्तोति दट्ठब्बो।
1385. Dvādasaakusalacittuppādāti etthāpi paṭhamākusalacittuppādo samayaphassādivasena bhedaṃ anāmasitvā somanassasahagatadiṭṭhigatasampayuttacittuppādabhāve ekattaṃ netvā vutto, evaṃ yāva dvādasamoti ‘‘dvādasa akusalacittuppādā’’ti vuttaṃ. Evaṃ catūsu bhūmīsu vipākotiādīsupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Cittuppādāti ettha uppajjati etthāti uppādo, kiṃ uppajjati? Cittaṃ, cittassa uppādo cittuppādoti evaṃ avayavena samudāyopalakkhaṇavasena attho sambhavati. Evañhi sati cittacetasikarāsi cittuppādoti siddho hoti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘cittameva uppādo cittuppādo’’ti aññassuppajjanakassa nivattanatthaṃ cittaggahaṇaṃ kataṃ, cittassa anuppajjanakabhāvanivattanatthaṃ uppādaggahaṇaṃ, cittuppādakaṇḍe vā ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti cittassa uppajjanakabhāvo pākaṭoti katvā ‘‘cittameva uppādo’’ti vuttaṃ, cittassa anuppajjanakassa nivattetabbassa sabbhāvā uppādaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Ayañcattho ‘‘dvepañcaviññāṇānī’’tiādīsu viya cittappadhāno niddesoti katvā vuttoti daṭṭhabbo.
१४२०. छसु द्वारेसूति एत्थ पञ्चद्वारे वत्तब्बमेव नत्थि, मनोद्वारेपि परित्तारम्मणमेव जवनं तदारम्मणसङ्खातं भवङ्गं अनुबन्धति। तञ्हि परित्तस्स कम्मस्स विपाको, विपाको च इट्ठानिट्ठारम्मणानुभवनं, कम्मानुरूपो च विपाको होतीति परित्तकम्मविपाको परित्तारम्मणस्सेव अनुभवनं होति। तस्मा सब्बं तदारम्मणं ‘‘परित्तारम्मण’’न्ति वुत्तं। यदि एवं महग्गतविपाकोपि महग्गतानुभवनमेव आपज्जतीति चे? न, समाधिप्पधानस्स कम्मस्स अप्पनाप्पत्तस्स सञ्ञावसारम्मणस्स तादिसेनेव विपाकेन भवितब्बत्ता। तस्मा समाधि सुखानुभवनभूतो, सोपि कम्मानुरूपतोयेव कम्मारम्मणो होतीति दट्ठब्बो। कम्मानुरूपतो एव च तदारम्मणं परित्तारम्मणम्पि महग्गतजवनं नानुबन्धति। ततो एव पटिसन्धिआदिभूतो कामावचरविपाको कम्मनिमित्तम्पि परित्तमेव आरम्मणं करोति, न महग्गतं अप्पमाणं वा। यस्मा पन वुत्तं ‘‘महग्गतारम्मणो धम्मो परित्तारम्मणस्स धम्मस्स कम्मपच्चयेन पच्चयो, अप्पमाणारम्मणो धम्मो परित्तारम्मणस्स धम्मस्स कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति, न च महग्गतप्पमाणविपाको परित्तारम्मणो अत्थि, इध च सब्बकामावचरविपाकानं परित्तारम्मणताव वुत्ता, तस्मा कम्मानुरूपतो महग्गतप्पमाणारम्मणम्पि परित्तकम्मं यदि पटिसन्धिं देति, कम्मगतिनिमित्तारम्मणमेव देति। पवत्तिविपाकम्पि रूपादिपरित्तारम्मणमेवाति वेदितब्बं। खीणासवानं वासनावसेन सतिविप्पयुत्तहसनं पवत्तमानं परित्तेस्वेव पवत्तति, न इतरेसु किलेसविरहे तादिसहसनपच्चयभावाभावतो। तस्मा तस्स परित्तारम्मणता वुत्ता। खीणासवानं असक्कच्चदानादीनि आदराकरणवसेनेव वेदितब्बानि, न कोसज्जादिअकुसलवसेन। पटिप्पस्सद्धसब्बुस्सुक्का हि ते उत्तमपुरिसाति। तेसं आदराकरणञ्च निरुस्सुक्कता एवाति वेदितब्बा।
1420. Chasu dvāresūti ettha pañcadvāre vattabbameva natthi, manodvārepi parittārammaṇameva javanaṃ tadārammaṇasaṅkhātaṃ bhavaṅgaṃ anubandhati. Tañhi parittassa kammassa vipāko, vipāko ca iṭṭhāniṭṭhārammaṇānubhavanaṃ, kammānurūpo ca vipāko hotīti parittakammavipāko parittārammaṇasseva anubhavanaṃ hoti. Tasmā sabbaṃ tadārammaṇaṃ ‘‘parittārammaṇa’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ mahaggatavipākopi mahaggatānubhavanameva āpajjatīti ce? Na, samādhippadhānassa kammassa appanāppattassa saññāvasārammaṇassa tādiseneva vipākena bhavitabbattā. Tasmā samādhi sukhānubhavanabhūto, sopi kammānurūpatoyeva kammārammaṇo hotīti daṭṭhabbo. Kammānurūpato eva ca tadārammaṇaṃ parittārammaṇampi mahaggatajavanaṃ nānubandhati. Tato eva paṭisandhiādibhūto kāmāvacaravipāko kammanimittampi parittameva ārammaṇaṃ karoti, na mahaggataṃ appamāṇaṃ vā. Yasmā pana vuttaṃ ‘‘mahaggatārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo, appamāṇārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti, na ca mahaggatappamāṇavipāko parittārammaṇo atthi, idha ca sabbakāmāvacaravipākānaṃ parittārammaṇatāva vuttā, tasmā kammānurūpato mahaggatappamāṇārammaṇampi parittakammaṃ yadi paṭisandhiṃ deti, kammagatinimittārammaṇameva deti. Pavattivipākampi rūpādiparittārammaṇamevāti veditabbaṃ. Khīṇāsavānaṃ vāsanāvasena sativippayuttahasanaṃ pavattamānaṃ parittesveva pavattati, na itaresu kilesavirahe tādisahasanapaccayabhāvābhāvato. Tasmā tassa parittārammaṇatā vuttā. Khīṇāsavānaṃ asakkaccadānādīni ādarākaraṇavaseneva veditabbāni, na kosajjādiakusalavasena. Paṭippassaddhasabbussukkā hi te uttamapurisāti. Tesaṃ ādarākaraṇañca nirussukkatā evāti veditabbā.
१४२१. अतिपगुणानन्ति वचनं निरादरस्स ञाणविप्पयुत्तपच्चवेक्खणस्स विसयदस्सनं, न तस्सेवाति विसयनियमनं। ञाणसम्पयुत्तस्सपि हि अतिपगुणानं विसयता सुट्ठुतरं होति एव। यथा पगुणं गन्थं सज्झायन्तो द्वे तयो वाचनामग्गे गतेपि न सल्लक्खेति ञाणविप्पयुत्तसतिमन्तेन सज्झायितत्ता, एवं पगुणज्झानेसुपि पवत्ति होतीति आह ‘‘अतिपगुणान’’न्तिआदि। कसिणनिमित्तादिपञ्ञत्तीति पुब्बे दस्सितं सब्बं उपादापञ्ञत्तिमाह। तं पन रूपादयो विय अविज्जमानो विज्जमानो च अत्थोति आचरिया वदन्ति। सम्मुतिसच्चे पन वुच्चमानानं कसिणनिमित्तादि वाचावत्थुमत्ततो वचनवोहारेनेव पञ्ञत्तीति वुच्चति। तस्स हि पञ्ञापनं अविज्जमानपञ्ञत्तीति तस्स अविज्जमानत्तं अट्ठकथायं वुत्तन्ति। अविज्जमानम्पि पन तं विज्जमानमिव गहेत्वा पवत्तमानाय सञ्ञाय परित्तादीसु ‘‘अयं नाम धम्मो आरम्मण’’न्ति न सक्का वत्तुं ते एव धम्मे उपादाय पवत्तमानायपि धम्मेस्वेव अट्ठानतो। तस्मा सा ससम्पयुत्ता परित्तादिआरम्मणाति न वत्तब्बाति वुत्ता। नवत्तब्बारम्मणाति इदं पन वचनं यथागहिताकारस्स सञ्ञाविसयस्स नवत्तब्बतं सन्धाय नवत्तब्बं आरम्मणं एतेसन्ति नवत्तब्बारम्मणा, चित्तुप्पादाति अञ्ञपदत्थसमासं कत्वा अट्ठकथायं वुत्तं।
1421. Atipaguṇānanti vacanaṃ nirādarassa ñāṇavippayuttapaccavekkhaṇassa visayadassanaṃ, na tassevāti visayaniyamanaṃ. Ñāṇasampayuttassapi hi atipaguṇānaṃ visayatā suṭṭhutaraṃ hoti eva. Yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto dve tayo vācanāmagge gatepi na sallakkheti ñāṇavippayuttasatimantena sajjhāyitattā, evaṃ paguṇajjhānesupi pavatti hotīti āha ‘‘atipaguṇāna’’ntiādi. Kasiṇanimittādipaññattīti pubbe dassitaṃ sabbaṃ upādāpaññattimāha. Taṃ pana rūpādayo viya avijjamāno vijjamāno ca atthoti ācariyā vadanti. Sammutisacce pana vuccamānānaṃ kasiṇanimittādi vācāvatthumattato vacanavohāreneva paññattīti vuccati. Tassa hi paññāpanaṃ avijjamānapaññattīti tassa avijjamānattaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttanti. Avijjamānampi pana taṃ vijjamānamiva gahetvā pavattamānāya saññāya parittādīsu ‘‘ayaṃ nāma dhammo ārammaṇa’’nti na sakkā vattuṃ te eva dhamme upādāya pavattamānāyapi dhammesveva aṭṭhānato. Tasmā sā sasampayuttā parittādiārammaṇāti na vattabbāti vuttā. Navattabbārammaṇāti idaṃ pana vacanaṃ yathāgahitākārassa saññāvisayassa navattabbataṃ sandhāya navattabbaṃ ārammaṇaṃ etesanti navattabbārammaṇā, cittuppādāti aññapadatthasamāsaṃ katvā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.
चतुपञ्ञासचित्तुप्पादानं रूपस्स च वसेन पञ्चपण्णासाय। केवलन्ति विना परामसनेन। अनिट्ठङ्गतवसेनाति अनिच्छयगमनवसेन, अनिच्छयं वा द्वेळ्हं गतो चित्तुप्पादो अनिट्ठङ्गतो, तेनाकारेन पवत्ति ‘‘अनिट्ठङ्गतवसेन पवत्ती’’ति वुत्ता। नानारम्मणेसु चित्तस्स विक्खिपनं विक्खेपो। अनवट्ठानं अवूपसमो। गोत्रभुवोदाने गोत्रभूति गहेत्वा ‘‘गोत्रभुकाले’’ति आह।
Catupaññāsacittuppādānaṃ rūpassa ca vasena pañcapaṇṇāsāya. Kevalanti vinā parāmasanena. Aniṭṭhaṅgatavasenāti anicchayagamanavasena, anicchayaṃ vā dveḷhaṃ gato cittuppādo aniṭṭhaṅgato, tenākārena pavatti ‘‘aniṭṭhaṅgatavasena pavattī’’ti vuttā. Nānārammaṇesu cittassa vikkhipanaṃ vikkhepo. Anavaṭṭhānaṃ avūpasamo. Gotrabhuvodāne gotrabhūti gahetvā ‘‘gotrabhukāle’’ti āha.
सब्बत्थपादकचतुत्थन्ति इध सब्बत्थ-सद्दो सामिअत्थो दट्ठब्बो, सब्बेसु वा विपस्सनादीसु पादकं कारणं सब्बत्थपादकन्ति फलस्स विसयभावेन निद्देसो। आकासकसिणचतुत्थन्ति परिच्छेदाकासकसिणचतुत्थमाह। तञ्हि रूपावचरं, न इतरन्ति। कुसलतोपि द्वादसविधं किरियतोपीति चतुवीसतिविधता वुत्ता होति। वट्टस्सपि पादकं होतियेवाति कुसलं किरियञ्च एकतो कत्वा सब्बत्थपादकं वुत्तन्ति किरियज्झानस्स अवट्टपादकत्ता सासङ्कं वदति। महग्गतचित्ते समोदहतीति इदं ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते’’तिआदिना नयेन वुत्तं पाकटं पादकज्झानचित्तं परिकम्मेहि गहेत्वा चित्ते रूपकायं अधिट्ठानचित्तेन समोदहतीति कत्वा वुत्तं। पादकज्झानचित्तं रूपकाये समोदहतीति इदम्पि यथावुत्तं पादकज्झानचित्तं आरम्मणं कत्वा चित्तसन्तानं रूपकाये समोदहितं तदनुगतिकं कत्वा अधिट्ठातीति कत्वा वुत्तं, इदं पन अधिट्ठानद्वयं अदिस्समानकायतं दिस्समानकायतञ्च आपादेति। गन्तुकामतापरिकम्मवसेन तंसम्पयुत्ताय सञ्ञाय सुखसञ्ञालहुसञ्ञाभावतो गमनम्पि निप्फादेतीति दट्ठब्बं।
Sabbatthapādakacatutthanti idha sabbattha-saddo sāmiattho daṭṭhabbo, sabbesu vā vipassanādīsu pādakaṃ kāraṇaṃ sabbatthapādakanti phalassa visayabhāvena niddeso. Ākāsakasiṇacatutthanti paricchedākāsakasiṇacatutthamāha. Tañhi rūpāvacaraṃ, na itaranti. Kusalatopi dvādasavidhaṃ kiriyatopīti catuvīsatividhatā vuttā hoti. Vaṭṭassapi pādakaṃ hotiyevāti kusalaṃ kiriyañca ekato katvā sabbatthapādakaṃ vuttanti kiriyajjhānassa avaṭṭapādakattā sāsaṅkaṃ vadati. Mahaggatacitte samodahatīti idaṃ ‘‘so evaṃ samāhite citte’’tiādinā nayena vuttaṃ pākaṭaṃ pādakajjhānacittaṃ parikammehi gahetvā citte rūpakāyaṃ adhiṭṭhānacittena samodahatīti katvā vuttaṃ. Pādakajjhānacittaṃ rūpakāye samodahatīti idampi yathāvuttaṃ pādakajjhānacittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittasantānaṃ rūpakāye samodahitaṃ tadanugatikaṃ katvā adhiṭṭhātīti katvā vuttaṃ, idaṃ pana adhiṭṭhānadvayaṃ adissamānakāyataṃ dissamānakāyatañca āpādeti. Gantukāmatāparikammavasena taṃsampayuttāya saññāya sukhasaññālahusaññābhāvato gamanampi nipphādetīti daṭṭhabbaṃ.
सोतापन्नस्स चित्तन्ति सोतापन्नस्स पाटिपुग्गलिकं मग्गफलचित्तन्ति वेदितब्बं। मारादीनञ्हि भगवतो चित्तजाननं वुत्तन्ति चेतोपरियञाणलाभी कस्मा सासवचित्तं न जानिस्सतीति। छिन्नवटुमका छिन्नसंसारवट्टा बुद्धा। मग्गफलनिब्बानपच्चवेक्खणतोपीति एत्थ मग्गफलपच्चवेक्खणानि ताव पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन मग्गफलेसु ञातेसु पवत्तन्ति, निब्बानपच्चवेक्खणञ्च निब्बानारम्मणेसु अप्पमाणधम्मेसु ञातेसूति मग्गादिपच्चवेक्खणानि पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अप्पमाणारम्मणतं साधेन्तीति वेदितब्बानि। ‘‘अप्पमाणा खन्धा पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’इच्चेव (पट्ठा॰ २.१२.५८) हि वुत्तं, न निब्बानन्ति। तस्मा पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन एव मग्गफलपच्चवेक्खणकिच्चे वुच्चमानेपि निब्बानपच्चवेक्खणता न सक्का वत्तुं, अट्ठकथायं पन तस्सपि निब्बानारम्मणता अनुञ्ञाताति दिस्सति। कामावचरेनिब्बत्तिस्सतीति निब्बत्तक्खन्धजाननमाह। निब्बानधातुया परिनिब्बायिस्सतीति निब्बानारम्मणेहि मग्गफलेहि किलेसपरिनिब्बानभूतेहि परिनिब्बायिस्सतीति अत्थो सम्भवति।
Sotāpannassa cittanti sotāpannassa pāṭipuggalikaṃ maggaphalacittanti veditabbaṃ. Mārādīnañhi bhagavato cittajānanaṃ vuttanti cetopariyañāṇalābhī kasmā sāsavacittaṃ na jānissatīti. Chinnavaṭumakā chinnasaṃsāravaṭṭā buddhā. Maggaphalanibbānapaccavekkhaṇatopīti ettha maggaphalapaccavekkhaṇāni tāva pubbenivāsānussatiñāṇena maggaphalesu ñātesu pavattanti, nibbānapaccavekkhaṇañca nibbānārammaṇesu appamāṇadhammesu ñātesūti maggādipaccavekkhaṇāni pubbenivāsānussatiñāṇassa appamāṇārammaṇataṃ sādhentīti veditabbāni. ‘‘Appamāṇā khandhā pubbenivāsānussatiñāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’icceva (paṭṭhā. 2.12.58) hi vuttaṃ, na nibbānanti. Tasmā pubbenivāsānussatiñāṇena eva maggaphalapaccavekkhaṇakicce vuccamānepi nibbānapaccavekkhaṇatā na sakkā vattuṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana tassapi nibbānārammaṇatā anuññātāti dissati. Kāmāvacarenibbattissatīti nibbattakkhandhajānanamāha. Nibbānadhātuyā parinibbāyissatīti nibbānārammaṇehi maggaphalehi kilesaparinibbānabhūtehi parinibbāyissatīti attho sambhavati.
१४२९. असहजातत्ताति असम्पयुत्तत्ताति अत्थो। न हि अरूपधम्मानं अरूपधम्मेहि सहजातता सम्पयोगतो अञ्ञा अत्थीति। ‘‘अञ्ञधम्मारम्मणकाले’’ति वुत्तं, मग्गारम्मणकालेपि पन गरुं अकरणे मग्गाधिपतिभावेन नवत्तब्बता योजेतब्बा।
1429. Asahajātattāti asampayuttattāti attho. Na hi arūpadhammānaṃ arūpadhammehi sahajātatā sampayogato aññā atthīti. ‘‘Aññadhammārammaṇakāle’’ti vuttaṃ, maggārammaṇakālepi pana garuṃ akaraṇe maggādhipatibhāvena navattabbatā yojetabbā.
१४३३. नियोगाति नियोगतोति इममत्थं सन्धाय ‘‘नियमेना’’ति आह, नियोगवन्तो वा नियोगा, नियताति अत्थो। चित्तुप्पादकण्डे हि बोधितेसु चित्तुप्पादेसु एकन्तेन अनागतारम्मणो कोचि नत्थीति।
1433. Niyogāti niyogatoti imamatthaṃ sandhāya ‘‘niyamenā’’ti āha, niyogavanto vā niyogā, niyatāti attho. Cittuppādakaṇḍe hi bodhitesu cittuppādesu ekantena anāgatārammaṇo koci natthīti.
१४३४. कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरब्भ पवत्तियं अतीतारम्मणावाति वुत्तं, कम्मनिमित्तं पन आरब्भ पवत्तियं पच्चुप्पन्नारम्मणभावञ्च पटिसन्धिया पटिच्चसमुप्पादविभङ्गवण्णनायं वक्खति। तस्मा इदं मनोद्वारचुतियं अतीतकम्मनिमित्तं मनोद्वारे आपाथगतं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। सतदारम्मणाय चुतिया पञ्चचित्तक्खणावसिट्ठायुके गतिनिमित्ते पटिसन्धिया पवत्ताय चत्तारि भवङ्गानि पच्चुप्पन्नारम्मणानि, इतरत्थ च छ सन्धायाह ‘‘ततो परं भवङ्गकाले चा’’ति। यदा हि गतिनिमित्तारम्मणे जवने पवत्ते अनुप्पन्ने एव तदारम्मणे चुति होति रूपावचरारूपावचरसत्तस्स विय कामधातुं उपपज्जन्तस्स, तदा पटिसन्धितो परानि छ भवङ्गानि पच्चुप्पन्नारम्मणानि होन्तीति। दिट्ठिसम्पयुत्तेहि अस्सादनादीनि सपरामासानेव दट्ठब्बानि। पण्णत्तिनिब्बानारम्मणानञ्च जवनानं पुरेचारिककालेति येसं पुरेचारिककाले एकन्तेन आवज्जनाय अतीतादिआरम्मणभावेन नवत्तब्बता, तेसं वसेन नयं दस्सेति। निब्बानारम्मणानम्पि जवनानं पुरेचारिककाले सा तथा न वत्तब्बा, न पन एकन्तेन मग्गफलवीथीसु तस्सा अनिब्बानारम्मणत्ता।
1434. Kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha pavattiyaṃ atītārammaṇāvāti vuttaṃ, kammanimittaṃ pana ārabbha pavattiyaṃ paccuppannārammaṇabhāvañca paṭisandhiyā paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ vakkhati. Tasmā idaṃ manodvāracutiyaṃ atītakammanimittaṃ manodvāre āpāthagataṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Satadārammaṇāya cutiyā pañcacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke gatinimitte paṭisandhiyā pavattāya cattāri bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni, itarattha ca cha sandhāyāha ‘‘tato paraṃ bhavaṅgakāle cā’’ti. Yadā hi gatinimittārammaṇe javane pavatte anuppanne eva tadārammaṇe cuti hoti rūpāvacarārūpāvacarasattassa viya kāmadhātuṃ upapajjantassa, tadā paṭisandhito parāni cha bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni hontīti. Diṭṭhisampayuttehi assādanādīni saparāmāsāneva daṭṭhabbāni. Paṇṇattinibbānārammaṇānañca javanānaṃ purecārikakāleti yesaṃ purecārikakāle ekantena āvajjanāya atītādiārammaṇabhāvena navattabbatā, tesaṃ vasena nayaṃ dasseti. Nibbānārammaṇānampi javanānaṃ purecārikakāle sā tathā na vattabbā, na pana ekantena maggaphalavīthīsu tassā anibbānārammaṇattā.
इमे गन्धाति ननु पच्चुप्पन्ना गन्धा गहिता, कथं एत्थ अनागतारम्मणता होतीति? ‘‘अट्ठारसवस्साधिकानि द्वे वस्ससतानि मा सुस्सिंसू’’ति पवत्तितो, अनागते मा सुस्सिं सूति हि अनागतं गन्धं गहेत्वा पवत्ततीति अधिप्पायो। चित्तवसेन कायं परिणामेन्तो अभिमुखीभूतं तदा विज्जमानमेव कायं आरम्मणं करोतीति पच्चुप्पन्नारम्मणं अधिट्ठानचित्तं होति। तथा अत्तनो कायस्स दीघरस्साणुथूलनीलादिभावापादनवसेन अञ्ञस्स च पाटिहारियस्स करणे योजेतब्बं । एत्थन्तरे एकद्वेसन्ततिवारा वेदितब्बाति एत्थन्तरे पवत्ता रूपसन्ततिअरूपसन्ततिवारा एकद्वेसन्ततिवारा नामाति वेदितब्बाति अत्थो। अतिपरित्तसभावउतुआदिसमुट्ठाना वा ‘‘एकद्वेसन्ततिवारा’’ति वुत्ता। उभयमेतं पच्चुप्पन्नन्ति अद्धापच्चुप्पन्नं होन्तं एतं उभयं होतीति अत्थो। संहीरतीति तण्हादिट्ठाभिनन्दनाहि आकड्ढीयति।
Ime gandhāti nanu paccuppannā gandhā gahitā, kathaṃ ettha anāgatārammaṇatā hotīti? ‘‘Aṭṭhārasavassādhikāni dve vassasatāni mā sussiṃsū’’ti pavattito, anāgate mā sussiṃ sūti hi anāgataṃ gandhaṃ gahetvā pavattatīti adhippāyo. Cittavasena kāyaṃ pariṇāmento abhimukhībhūtaṃ tadā vijjamānameva kāyaṃ ārammaṇaṃ karotīti paccuppannārammaṇaṃ adhiṭṭhānacittaṃ hoti. Tathā attano kāyassa dīgharassāṇuthūlanīlādibhāvāpādanavasena aññassa ca pāṭihāriyassa karaṇe yojetabbaṃ . Etthantare ekadvesantativārā veditabbāti etthantare pavattā rūpasantatiarūpasantativārā ekadvesantativārā nāmāti veditabbāti attho. Atiparittasabhāvautuādisamuṭṭhānā vā ‘‘ekadvesantativārā’’ti vuttā. Ubhayametaṃ paccuppannanti addhāpaccuppannaṃ hontaṃ etaṃ ubhayaṃ hotīti attho. Saṃhīratīti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi ākaḍḍhīyati.
केचीति अभयगिरिवासिनोति वदन्ति, ते पन चित्तस्स ठितिक्खणं न इच्छन्तीति ‘‘ठितिक्खणे वा पटिविज्झती’’ति न वत्तब्बं सिया। तथा ये ‘‘इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे वत्तमानं चित्तं उप्पज्जती’’ति वदन्ति, तेसं ‘‘ठितिक्खणे वा भङ्गक्खणे वा पटिविज्झती’’ति वचनं न समेति। न हि तस्मिं खणद्वये उप्पज्जमानं परचित्तेन सह एकक्खणे उप्पज्जति नामाति। ठितिभङ्गक्खणेसु च उप्पज्जमानं एकदेसं पच्चुप्पन्नारम्मणं, एकदेसं अतीतारम्मणं आपज्जति। यञ्च वुत्तं ‘‘परस्स चित्तं जानिस्सामीति रासिवसेन महाजनस्स चित्ते आवज्जिते’’ति, एत्थ च महाजनो अत्तना परे अनेके पुग्गलाति परेसं चित्तं जानिस्सामीति आवज्जनप्पवत्ति वत्तब्बा सिया। अथापि परस्साति महाजनस्साति अत्थो सम्भवेय्य, तथापि तस्स पुग्गलस्सेव वा चित्तरासिं आवज्जित्वा एकस्स पटिविज्झनं अयुत्तं। न हि रासिआवज्जनं एकदेसावज्जनं होतीति। तस्मा तेहि ‘‘महाजनस्स चित्ते आवज्जिते’’तिआदि न वत्तब्बं।
Kecīti abhayagirivāsinoti vadanti, te pana cittassa ṭhitikkhaṇaṃ na icchantīti ‘‘ṭhitikkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti na vattabbaṃ siyā. Tathā ye ‘‘iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe vattamānaṃ cittaṃ uppajjatī’’ti vadanti, tesaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti vacanaṃ na sameti. Na hi tasmiṃ khaṇadvaye uppajjamānaṃ paracittena saha ekakkhaṇe uppajjati nāmāti. Ṭhitibhaṅgakkhaṇesu ca uppajjamānaṃ ekadesaṃ paccuppannārammaṇaṃ, ekadesaṃ atītārammaṇaṃ āpajjati. Yañca vuttaṃ ‘‘parassa cittaṃ jānissāmīti rāsivasena mahājanassa citte āvajjite’’ti, ettha ca mahājano attanā pare aneke puggalāti paresaṃ cittaṃ jānissāmīti āvajjanappavatti vattabbā siyā. Athāpi parassāti mahājanassāti attho sambhaveyya, tathāpi tassa puggalasseva vā cittarāsiṃ āvajjitvā ekassa paṭivijjhanaṃ ayuttaṃ. Na hi rāsiāvajjanaṃ ekadesāvajjanaṃ hotīti. Tasmā tehi ‘‘mahājanassa citte āvajjite’’tiādi na vattabbaṃ.
यं पन ते वदन्ति ‘‘यस्मा इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे चित्तं उप्पज्जती’’ति, तत्थायं अधिप्पायो सिया – चेतोपरियञाणलाभी परस्स चित्तं ञातुकामो पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय अतीतादिविभागं अकत्वा चित्तसामञ्ञेन ‘‘इमस्स चित्तं जानामी’’ति परिकम्मं कत्वा पुन पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय सामञ्ञेनेव चित्तं आवज्जित्वा तिण्णं चतुन्नं वा परिकम्मानं अनन्तरा चेतोपरियञाणेन परचित्तं पटिविज्झति विभावेति रूपं विय दिब्बचक्खुना। ततो परं पन कामावचरचित्तेहि सरागादिववत्थानं होति नीलादिववत्थानं विय। तत्थ दिब्बचक्खुना दिट्ठहदयवत्थुरूपस्स सत्तस्स अभिमुखीभूतस्स चित्तसामञ्ञेन चित्तं आवज्जयमानं आवज्जनं अभिमुखीभूतं विज्जमानं चित्तं आरम्मणं कत्वा चित्तं आवज्जेति। परिकम्मानि च तं तं विज्जमानं चित्तं चित्तसामञ्ञेनेव आरम्मणं कत्वा चित्तजाननपरिकम्मानि हुत्वा पवत्तन्ति। चेतोपरियञाणं पन विज्जमानं चित्तं पटिविज्झन्तं विभावेन्तं तेन सह एकक्खणे एव उप्पज्जति। तत्थ यस्मा सन्तानस्स सन्तानग्गहणतो एकत्तवसेन आवज्जनादीनि चित्तन्त्वेव पवत्तानि, तञ्च चित्तमेव, यं चेतोपरियञाणेन विभावितं, तस्मा समानाकारप्पवत्तितो न अनिट्ठे मग्गफलवीथितो अञ्ञस्मिं ठाने नानारम्मणता आवज्जनजवनानं होति। पच्चुप्पन्नारम्मणञ्च परिकम्मं पच्चुप्पन्नारम्मणस्स चेतोपरियञाणस्स आसेवनपच्चयोति सिद्धं होति। अतीतत्तिको च एवं अभिन्नो होति। अञ्ञथा सन्ततिपच्चुप्पन्ने अद्धापच्चुप्पन्ने च पच्चुप्पन्नन्ति इध वुच्चमाने अतीतानागतानञ्च पच्चुप्पन्नता आपज्जेय्य, तथा च सति ‘‘पच्चुप्पन्नो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदि वत्तब्बं सिया, न च तं वुत्तं। ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो, पुरिमा पुरिमा अतीता खन्धा पच्छिमानं पच्छिमानं पच्चुप्पन्नानं खन्धानं अनन्तर…पे॰… अनुलोमं गोत्रभुस्सा’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ २.१८.५) पन अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नेस्वेव अनन्तरातीता चत्तारो खन्धा अतीताति विञ्ञायन्ति, न च अभिधम्ममातिकाय आगतस्स पच्चुप्पन्नपदस्स अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नपदत्थता कत्थचि पाळियं वुत्ता। तस्मा तेहि इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे चित्तुप्पत्तिया चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणता वुत्ता। यदा पन ‘‘यं इमस्स चित्तं पवत्तं, तं जानामि। यं भविस्सति, तं जानिस्सामी’’ति वा आभोगं कत्वा पादकज्झानसमापज्जनादीनि करोति, तदा आवज्जनपरिकम्मानि चेतोपरियञाणञ्च अतीतानागतारम्मणानेव होन्ति आवज्जनेनेव विभागस्स कतत्ता।
Yaṃ pana te vadanti ‘‘yasmā iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittaṃ uppajjatī’’ti, tatthāyaṃ adhippāyo siyā – cetopariyañāṇalābhī parassa cittaṃ ñātukāmo pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya atītādivibhāgaṃ akatvā cittasāmaññena ‘‘imassa cittaṃ jānāmī’’ti parikammaṃ katvā puna pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya sāmaññeneva cittaṃ āvajjitvā tiṇṇaṃ catunnaṃ vā parikammānaṃ anantarā cetopariyañāṇena paracittaṃ paṭivijjhati vibhāveti rūpaṃ viya dibbacakkhunā. Tato paraṃ pana kāmāvacaracittehi sarāgādivavatthānaṃ hoti nīlādivavatthānaṃ viya. Tattha dibbacakkhunā diṭṭhahadayavatthurūpassa sattassa abhimukhībhūtassa cittasāmaññena cittaṃ āvajjayamānaṃ āvajjanaṃ abhimukhībhūtaṃ vijjamānaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āvajjeti. Parikammāni ca taṃ taṃ vijjamānaṃ cittaṃ cittasāmaññeneva ārammaṇaṃ katvā cittajānanaparikammāni hutvā pavattanti. Cetopariyañāṇaṃ pana vijjamānaṃ cittaṃ paṭivijjhantaṃ vibhāventaṃ tena saha ekakkhaṇe eva uppajjati. Tattha yasmā santānassa santānaggahaṇato ekattavasena āvajjanādīni cittantveva pavattāni, tañca cittameva, yaṃ cetopariyañāṇena vibhāvitaṃ, tasmā samānākārappavattito na aniṭṭhe maggaphalavīthito aññasmiṃ ṭhāne nānārammaṇatā āvajjanajavanānaṃ hoti. Paccuppannārammaṇañca parikammaṃ paccuppannārammaṇassa cetopariyañāṇassa āsevanapaccayoti siddhaṃ hoti. Atītattiko ca evaṃ abhinno hoti. Aññathā santatipaccuppanne addhāpaccuppanne ca paccuppannanti idha vuccamāne atītānāgatānañca paccuppannatā āpajjeyya, tathā ca sati ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi vattabbaṃ siyā, na ca taṃ vuttaṃ. ‘‘Atīto dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo, purimā purimā atītā khandhā pacchimānaṃ pacchimānaṃ paccuppannānaṃ khandhānaṃ anantara…pe… anulomaṃ gotrabhussā’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.18.5) pana addhāsantatipaccuppannesveva anantarātītā cattāro khandhā atītāti viññāyanti, na ca abhidhammamātikāya āgatassa paccuppannapadassa addhāsantatipaccuppannapadatthatā katthaci pāḷiyaṃ vuttā. Tasmā tehi iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittuppattiyā cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vuttā. Yadā pana ‘‘yaṃ imassa cittaṃ pavattaṃ, taṃ jānāmi. Yaṃ bhavissati, taṃ jānissāmī’’ti vā ābhogaṃ katvā pādakajjhānasamāpajjanādīni karoti, tadā āvajjanaparikammāni cetopariyañāṇañca atītānāgatārammaṇāneva honti āvajjaneneva vibhāgassa katattā.
ये पन ‘‘इद्धिमा परस्स चित्तं जानितुकामो आवज्जेति, आवज्जनं खणपच्चुप्पन्नं आरम्मणं कत्वा तेनेव सह निरुज्झति, ततो चत्तारि पञ्च वा जवनानि। येसं पच्छिमं इद्धिचित्तं, सेसानि कामावचरानि, तेसं सब्बेसम्पि तदेव निरुद्धं चित्तमारम्मणं होति, न च तानि नानारम्मणानि होन्ति, अद्धावसेन पच्चुप्पन्नारम्मणत्ता’’ति इदं वचनं निस्साय ‘‘आवज्जनजवनानं पच्चुप्पन्नातीतारम्मणभावेपि नानारम्मणत्ताभावो विय एकद्वितिचतुपञ्चचित्तक्खणानागतेसुपि चित्तेसु आवज्जितेसु आवज्जनजवनानं यथासम्भवं अनागतपच्चुप्पन्नातीतारम्मणभावेपि नानारम्मणता न सिया, तेन चतुपञ्चचित्तक्खणानागते आवज्जिते अनागतारम्मणपरिकम्मानन्तरं खणपच्चुप्पन्नारम्मणं चेतोपरियञाणं सिद्ध’’न्ति वदन्ति, तेसं वादो ‘‘अनागतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स धम्मस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयो, पच्चुप्पन्नारम्मणो धम्मो अतीतारम्मणस्स धम्मस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयो’’ति इमेसं पञ्हानं अनुद्धटत्ता गणनाय च ‘‘आसेवने तीणी’’ति वुत्तत्ता न सिज्झति। न हि कुसलकिरियमहग्गतं अनासेवनं अत्थीति।
Ye pana ‘‘iddhimā parassa cittaṃ jānitukāmo āvajjeti, āvajjanaṃ khaṇapaccuppannaṃ ārammaṇaṃ katvā teneva saha nirujjhati, tato cattāri pañca vā javanāni. Yesaṃ pacchimaṃ iddhicittaṃ, sesāni kāmāvacarāni, tesaṃ sabbesampi tadeva niruddhaṃ cittamārammaṇaṃ hoti, na ca tāni nānārammaṇāni honti, addhāvasena paccuppannārammaṇattā’’ti idaṃ vacanaṃ nissāya ‘‘āvajjanajavanānaṃ paccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇattābhāvo viya ekadviticatupañcacittakkhaṇānāgatesupi cittesu āvajjitesu āvajjanajavanānaṃ yathāsambhavaṃ anāgatapaccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇatā na siyā, tena catupañcacittakkhaṇānāgate āvajjite anāgatārammaṇaparikammānantaraṃ khaṇapaccuppannārammaṇaṃ cetopariyañāṇaṃ siddha’’nti vadanti, tesaṃ vādo ‘‘anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo, paccuppannārammaṇo dhammo atītārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo’’ti imesaṃ pañhānaṃ anuddhaṭattā gaṇanāya ca ‘‘āsevane tīṇī’’ti vuttattā na sijjhati. Na hi kusalakiriyamahaggataṃ anāsevanaṃ atthīti.
एतस्स च वादस्स निस्सयभावो आवज्जनजवनानं खणपच्चुप्पन्ननिरुद्धारम्मणतावचनस्स न सिज्झति, यं पवत्तं यं पवत्तिस्सतीति वा विसेसं अकत्वा गहणे आवज्जनस्स अनागतग्गहणभावं, तदभावा जवनानम्पि वत्तमानग्गहणाभावञ्च सन्धायेव तस्स वुत्तत्ता। तदा हि भवङ्गचलनानन्तरं अभिमुखीभूतमेव चित्तं आरब्भ आवज्जना पवत्ततीति। जाननचित्तस्सपि वत्तमानारम्मणभावे आवज्जनजाननचित्तानं सहट्ठानदोसापत्तिया रासिएकदेसावज्जनपटिवेधे सम्पत्तसम्पत्तावज्जनजानने च अनिट्ठे ठाने आवज्जनजवनानं नानारम्मणभावदोसापत्तिया च यं वुत्तं ‘‘खणपच्चुप्पन्नं चित्तं चेतोपरियञाणस्स आरम्मणं होती’’ति, तं अयुत्तन्ति पटिक्खिपित्वा यथावुत्तदोसानापत्तिकालवसेनेव अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नारम्मणत्ता नानारम्मणताभावं दिस्वा आवज्जनजवनानं वत्तमानतं निरुद्धारम्मणभावो वुत्तोति, तम्पि वचनं पुरिमवादिनो नानुजानेय्युं। तस्मिञ्हि सति आवज्जना कुसलानन्तिआदीसु विय अञ्ञपदसङ्गहितस्स अनन्तरपच्चयविधानतो ‘‘पच्चुप्पन्नारम्मणा आवज्जना अतीतारम्मणानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति वत्तब्बं सिया, न च वुत्तन्ति।
Etassa ca vādassa nissayabhāvo āvajjanajavanānaṃ khaṇapaccuppannaniruddhārammaṇatāvacanassa na sijjhati, yaṃ pavattaṃ yaṃ pavattissatīti vā visesaṃ akatvā gahaṇe āvajjanassa anāgataggahaṇabhāvaṃ, tadabhāvā javanānampi vattamānaggahaṇābhāvañca sandhāyeva tassa vuttattā. Tadā hi bhavaṅgacalanānantaraṃ abhimukhībhūtameva cittaṃ ārabbha āvajjanā pavattatīti. Jānanacittassapi vattamānārammaṇabhāve āvajjanajānanacittānaṃ sahaṭṭhānadosāpattiyā rāsiekadesāvajjanapaṭivedhe sampattasampattāvajjanajānane ca aniṭṭhe ṭhāne āvajjanajavanānaṃ nānārammaṇabhāvadosāpattiyā ca yaṃ vuttaṃ ‘‘khaṇapaccuppannaṃ cittaṃ cetopariyañāṇassa ārammaṇaṃ hotī’’ti, taṃ ayuttanti paṭikkhipitvā yathāvuttadosānāpattikālavaseneva addhāsantatipaccuppannārammaṇattā nānārammaṇatābhāvaṃ disvā āvajjanajavanānaṃ vattamānataṃ niruddhārammaṇabhāvo vuttoti, tampi vacanaṃ purimavādino nānujāneyyuṃ. Tasmiñhi sati āvajjanā kusalānantiādīsu viya aññapadasaṅgahitassa anantarapaccayavidhānato ‘‘paccuppannārammaṇā āvajjanā atītārammaṇānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vattabbaṃ siyā, na ca vuttanti.
कस्मा पनेवं चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणता विचारिता, ननु ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स, अनागतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति एतेसं विभङ्गेसु ‘‘अतीता खन्धा इद्धिविधञाणस्सचेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स यथाकम्मूपगञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१८.२), ‘‘अनागता खन्धा इद्धिविधञाणस्स चेतोपरियञाणस्स अनागतंसञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१७.३-४), उप्पन्नत्तिके च ‘‘अनुप्पन्नाखन्धा, उप्पादिनो खन्धा इद्धिविधञाणस्स चेतोपरियञाणस्स अनागतंसञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति चेतोपरियञाणग्गहणं कत्वा ‘‘पच्चुप्पन्नो धम्मो पच्चुप्पन्नस्सा’’ति एतस्स विभङ्गे ‘‘पच्चुप्पन्ना खन्धा इद्धिविधञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१८.३), उप्पन्नत्तिके च ‘‘उप्पन्ना खन्धा इद्धिविधञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१७.२) एत्तकस्सेव वुत्तत्ता ‘‘पच्चुप्पन्नचित्ते चेतोपरियञाणं नप्पवत्तती’’ति विञ्ञायति। यदि हि पवत्तेय्य, पुरिमेसु विय इतरेसु च चेतोपरियञाणग्गहणं कत्तब्बं सियाति? सच्चं कत्तब्बं, नयदस्सनवसेन पनेतं संखित्तन्ति अञ्ञाय पाळिया विञ्ञायति। ‘‘अतीतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो (पट्ठा॰ २.१९.२०), अनागतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स। पच्चुप्पन्नारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्सा’’ति (पट्ठा॰ २.१९.२२) एतेसञ्हि विभङ्गेसु ‘‘चेतोपरियञाणेन अतीतारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं जानाति। अतीतारम्मणा पच्चुप्पन्ना खन्धा चेतोपरियञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१९.२२), ‘‘चेतोपरियञाणेन अनागतारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं…पे॰… चेतोपरियञाणेन पच्चुप्पन्नारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं जानाति। पच्चुप्पन्नारम्मणा पच्चुप्पन्ना खन्धा चेतोपरियञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१९.२१) चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणे पवत्ति वुत्ताति। तेनेवायं विचारणा कताति वेदितब्बा।
Kasmā panevaṃ cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vicāritā, nanu ‘‘atīto dhammo paccuppannassa dhammassa, anāgato dhammo paccuppannassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti etesaṃ vibhaṅgesu ‘‘atītā khandhā iddhividhañāṇassacetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.2), ‘‘anāgatā khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.3-4), uppannattike ca ‘‘anuppannākhandhā, uppādino khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti cetopariyañāṇaggahaṇaṃ katvā ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassā’’ti etassa vibhaṅge ‘‘paccuppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.3), uppannattike ca ‘‘uppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.2) ettakasseva vuttattā ‘‘paccuppannacitte cetopariyañāṇaṃ nappavattatī’’ti viññāyati. Yadi hi pavatteyya, purimesu viya itaresu ca cetopariyañāṇaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyāti? Saccaṃ kattabbaṃ, nayadassanavasena panetaṃ saṃkhittanti aññāya pāḷiyā viññāyati. ‘‘Atītārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo (paṭṭhā. 2.19.20), anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa. Paccuppannārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassā’’ti (paṭṭhā. 2.19.22) etesañhi vibhaṅgesu ‘‘cetopariyañāṇena atītārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Atītārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.22), ‘‘cetopariyañāṇena anāgatārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ…pe… cetopariyañāṇena paccuppannārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Paccuppannārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.21) cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇe pavatti vuttāti. Tenevāyaṃ vicāraṇā katāti veditabbā.
तेसन्ति तेसु द्वीसु ञाणेसूति निद्धारणे सामिवचनं। कुसला खन्धाति इद्धिविधपुब्बेनिवासानागतंसञाणापेक्खो बहुवचननिद्देसो, न चेतोपरियञाणयथाकम्मूपगञाणापेक्खोति। तेसं चतुक्खन्धारम्मणभावस्स असाधकोति चे? न, अञ्ञत्थ ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो च चेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अनागतंसञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.६.७२) ‘‘सवितक्कसविचारा खन्धा च वितक्को च चेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अनागतंसञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.६.६९) च वुत्तत्ता चेतोपरियञाणापेक्खोपि बहुवचननिद्देसोति इमस्सत्थस्स सिद्धितो। एवमपि यथाकम्मूपगञाणस्स ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो चा’’तिआदीसु अवुत्तत्ता चतुक्खन्धारम्मणता न सिज्झतीति? न, तत्थ अवचनस्स अञ्ञकारणत्ता। यथाकम्मूपगञाणेन हि कम्मसंसट्ठा चत्तारो खन्धा कम्मप्पमुखेन गय्हन्ति। तञ्हि यथा चेतोपरियञाणं पुरिमपरिकम्मवसेन सवितक्कादिविभागं सरागादिविभागञ्च चित्तं विभावेति, न एवं सविभागं विभावेति, कम्मवसेनेव पन समुदायं विभावेतीति ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो चा’’तिआदिके विभागकरणे तं न वुत्तं, न चतुक्खन्धानारम्मणतोति। इदं पन अवचनस्स कारणन्ति। केचि तत्थापि ‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स यथाकम्मूपगञाणस्स अनागतंसञाणस्सा’’ति पठन्ति एव। न हि तं कुसलाकुसलविभागं विय सवितक्कादिविभागं कम्मं विभावेतुं असमत्थं। दुच्चरितसुचरितभावविभावनम्पि हि लोभादिअलोभादिसम्पयोगविसेसविभावनं होतीति।
Tesanti tesu dvīsu ñāṇesūti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Kusalā khandhāti iddhividhapubbenivāsānāgataṃsañāṇāpekkho bahuvacananiddeso, na cetopariyañāṇayathākammūpagañāṇāpekkhoti. Tesaṃ catukkhandhārammaṇabhāvassa asādhakoti ce? Na, aññattha ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.72) ‘‘savitakkasavicārā khandhā ca vitakko ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.69) ca vuttattā cetopariyañāṇāpekkhopi bahuvacananiddesoti imassatthassa siddhito. Evamapi yathākammūpagañāṇassa ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādīsu avuttattā catukkhandhārammaṇatā na sijjhatīti? Na, tattha avacanassa aññakāraṇattā. Yathākammūpagañāṇena hi kammasaṃsaṭṭhā cattāro khandhā kammappamukhena gayhanti. Tañhi yathā cetopariyañāṇaṃ purimaparikammavasena savitakkādivibhāgaṃ sarāgādivibhāgañca cittaṃ vibhāveti, na evaṃ savibhāgaṃ vibhāveti, kammavaseneva pana samudāyaṃ vibhāvetīti ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādike vibhāgakaraṇe taṃ na vuttaṃ, na catukkhandhānārammaṇatoti. Idaṃ pana avacanassa kāraṇanti. Keci tatthāpi ‘‘pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa anāgataṃsañāṇassā’’ti paṭhanti eva. Na hi taṃ kusalākusalavibhāgaṃ viya savitakkādivibhāgaṃ kammaṃ vibhāvetuṃ asamatthaṃ. Duccaritasucaritabhāvavibhāvanampi hi lobhādialobhādisampayogavisesavibhāvanaṃ hotīti.
१४३५. नियकज्झत्तपरियायस्स अभावेनाति सभावधम्मत्ता केनचि परियायेन नियकज्झत्तं अहोन्तं सब्बथा बहिद्धाभावेनेव ‘‘एकन्तबहिद्धा’’ति वुत्तं, न असभावधम्मत्ता बहिद्धापि अहोन्तं कसिणादि विय नियकज्झत्तमत्तस्स असम्भवतो। असभावधम्मत्ता एव हि कसिणादिअज्झत्तधम्मभूतो च कोचि भावो न होतीति अज्झत्तत्तिके न वुत्तन्ति अधिप्पायो। तं सब्बं आकिञ्चञ्ञायतनादि अतीतारम्मणत्तिके ‘‘नवत्तब्बारम्मण’’न्ति वुत्तन्ति सम्बन्धो। एत्थ च वुत्तन्ति अनुञ्ञातत्ता वचनतोति एतेहि कारणेहि पकासितन्ति अत्थो।
1435. Niyakajjhattapariyāyassaabhāvenāti sabhāvadhammattā kenaci pariyāyena niyakajjhattaṃ ahontaṃ sabbathā bahiddhābhāveneva ‘‘ekantabahiddhā’’ti vuttaṃ, na asabhāvadhammattā bahiddhāpi ahontaṃ kasiṇādi viya niyakajjhattamattassa asambhavato. Asabhāvadhammattā eva hi kasiṇādiajjhattadhammabhūto ca koci bhāvo na hotīti ajjhattattike na vuttanti adhippāyo. Taṃ sabbaṃ ākiñcaññāyatanādi atītārammaṇattike ‘‘navattabbārammaṇa’’nti vuttanti sambandho. Ettha ca vuttanti anuññātattā vacanatoti etehi kāraṇehi pakāsitanti attho.
इदानि तन्ति ‘‘एतञ्हि आकिञ्चञ्ञायतन’’न्ति वुत्तं आकिञ्चञ्ञायतनं तं-सद्देन आकड्ढित्वा वदति। यो पनायमेत्थ अत्थो वुत्तो ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं एकम्पि इध वुच्चमानं अतीतारम्मणत्तिके तेन सहेकारम्मणतम्पि सन्धाय कामावचरकुसलादीनं नवत्तब्बारम्मणताय वुत्तत्ता इधापि तेसं नवत्तब्बारम्मणभावं दीपेतीति कत्वा तस्मिं वुत्ते तानिपि वुत्तानेव होन्ति, तस्मा विसुं न वुत्तानी’’ति, तमञ्ञे नानुजानन्ति। न हि ईदिसं लेसवचनं अट्ठकथाकण्डे अत्थि। यदि सिया, परित्तारम्मणत्तिके येसं समानारम्मणानं परित्तादिआरम्मणता नवत्तब्बता च वुत्ता। पुन अतीतारम्मणत्तिके तेसु एकमेव वत्वा अञ्ञं न वत्तब्बं सिया। तथा वेदनात्तिके समानवेदनानं येसं सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तता वुत्ता, तेसु एकमेव पीतित्तिके सुखसहगतनिद्देसे वत्वा अञ्ञं न वत्तब्बं सिया। एवं उपेक्खासहगतनिद्देसादीसु योजेतब्बं। लेसेन पन विना अट्ठकथाकण्डे अत्थुद्धारस्स कतत्ता आकिञ्चञ्ञायतनस्स विय कामावचरकुसलादीनम्पि अज्झत्तारम्मणत्तिके नवत्तब्बताय सति तानिपि नवत्तब्बानीति वत्तब्बानि, न पन वुत्तानि। तस्मा अभावनासामञ्ञेपि याय अभावनानिट्ठप्पवत्तिया आकिञ्चञ्ञायतनं पवत्तमानं नवत्तब्बं जातं, तस्सा पवत्तिया अभावेन तानि नवत्तब्बानीति न वुत्तानि। गहणविसेसनिम्मितानेव हि कसिणादीनि सभावतो अविज्जमानानीति तदारम्मणानं बहिद्धागहणवसेन बहिद्धारम्मणता वुत्ता। आकिञ्चञ्ञायतनं पन न बहिद्धागहणभावेन पवत्तति, नापि अज्झत्तग्गहणभावेन पवत्ततीति नवत्तब्बन्ति वुत्तं। येन पन गहणाकारेन आकिञ्चञ्ञायतनं पवत्तति, न तेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि पवत्तति। यदि पवत्तेय्य, तम्पि आकिञ्चञ्ञायतनमेव भवेय्य। यथा हि किलेसानं गोचरं पवत्तिविसेसञ्च सब्बं जानन्तं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं न यथा ते गण्हन्ति, तथा गण्हाति तस्सपि किलेसभावापत्तितो, एवं आकिञ्चञ्ञायतनस्स च पवत्तनाकारं यथासभावतो जानन्तं तं आकिञ्चञ्ञायतनमिव न गण्हाति , किमङ्गं पन अञ्ञन्ति। तेन कामावचरकुसलानं नवत्तब्बता न वुत्ताति। अयं ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनस्स विसयभूतो अपगमो नाम एको अत्थो अत्थी’’ति अनिच्छन्तानं आचरियानं विनिच्छयो।
Idāni tanti ‘‘etañhi ākiñcaññāyatana’’nti vuttaṃ ākiñcaññāyatanaṃ taṃ-saddena ākaḍḍhitvā vadati. Yo panāyamettha attho vutto ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ ekampi idha vuccamānaṃ atītārammaṇattike tena sahekārammaṇatampi sandhāya kāmāvacarakusalādīnaṃ navattabbārammaṇatāya vuttattā idhāpi tesaṃ navattabbārammaṇabhāvaṃ dīpetīti katvā tasmiṃ vutte tānipi vuttāneva honti, tasmā visuṃ na vuttānī’’ti, tamaññe nānujānanti. Na hi īdisaṃ lesavacanaṃ aṭṭhakathākaṇḍe atthi. Yadi siyā, parittārammaṇattike yesaṃ samānārammaṇānaṃ parittādiārammaṇatā navattabbatā ca vuttā. Puna atītārammaṇattike tesu ekameva vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Tathā vedanāttike samānavedanānaṃ yesaṃ sukhāya vedanāya sampayuttatā vuttā, tesu ekameva pītittike sukhasahagataniddese vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Evaṃ upekkhāsahagataniddesādīsu yojetabbaṃ. Lesena pana vinā aṭṭhakathākaṇḍe atthuddhārassa katattā ākiñcaññāyatanassa viya kāmāvacarakusalādīnampi ajjhattārammaṇattike navattabbatāya sati tānipi navattabbānīti vattabbāni, na pana vuttāni. Tasmā abhāvanāsāmaññepi yāya abhāvanāniṭṭhappavattiyā ākiñcaññāyatanaṃ pavattamānaṃ navattabbaṃ jātaṃ, tassā pavattiyā abhāvena tāni navattabbānīti na vuttāni. Gahaṇavisesanimmitāneva hi kasiṇādīni sabhāvato avijjamānānīti tadārammaṇānaṃ bahiddhāgahaṇavasena bahiddhārammaṇatā vuttā. Ākiñcaññāyatanaṃ pana na bahiddhāgahaṇabhāvena pavattati, nāpi ajjhattaggahaṇabhāvena pavattatīti navattabbanti vuttaṃ. Yena pana gahaṇākārena ākiñcaññāyatanaṃ pavattati, na tena sabbaññutaññāṇampi pavattati. Yadi pavatteyya, tampi ākiñcaññāyatanameva bhaveyya. Yathā hi kilesānaṃ gocaraṃ pavattivisesañca sabbaṃ jānantaṃ sabbaññutaññāṇaṃ na yathā te gaṇhanti, tathā gaṇhāti tassapi kilesabhāvāpattito, evaṃ ākiñcaññāyatanassa ca pavattanākāraṃ yathāsabhāvato jānantaṃ taṃ ākiñcaññāyatanamiva na gaṇhāti , kimaṅgaṃ pana aññanti. Tena kāmāvacarakusalānaṃ navattabbatā na vuttāti. Ayaṃ ‘‘ākiñcaññāyatanassa visayabhūto apagamo nāma eko attho atthī’’ti anicchantānaṃ ācariyānaṃ vinicchayo.
विपाकं पन न कस्सचि आरम्मणं होतीति विपाकं आकासानञ्चायतनं विपाकादीसु विञ्ञाणञ्चायतनेसु न कस्सचि आरम्मणं होतीति अत्थो, तथा आकिञ्चञ्ञायतनञ्च नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स। यथा हि विपाकत्तिके विपाकधम्मधम्मनेवविपाकनविपाकधम्मधम्ममूलकेसु पञ्हेसु ‘‘आकासानञ्चायतनकुसलं विञ्ञाणञ्चायतनकुसलस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, आकिञ्चञ्ञायतनकुसलं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकुसलस्स, तथा विपाकस्स किरियस्स। आकासानञ्चायतनकिरियं विञ्ञाणञ्चायतनकिरियस्स। आकिञ्चञ्ञायतनकिरियं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकिरियस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४०६, ४१०) वुत्तं, न तथा विपाकधम्ममूलकेसु ‘‘आकासानञ्चायतनआकिञ्चञ्ञायतनविपाका विञ्ञाणञ्चायतननेवसञ्ञानासञ्ञायतनविपाककुसलकिरियानं आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति वुत्ता। विपाकतो वुट्ठहित्वा चित्तस्स अभिनीहारासम्भवतोति विपाकं आरम्मणं कत्वा अभिनीहारासम्भवतोति अत्थो। विपाकस्स हि आरम्मणं कत्वा नत्थि अभिनीहारोति।
Vipākaṃ pana na kassaci ārammaṇaṃ hotīti vipākaṃ ākāsānañcāyatanaṃ vipākādīsu viññāṇañcāyatanesu na kassaci ārammaṇaṃ hotīti attho, tathā ākiñcaññāyatanañca nevasaññānāsaññāyatanassa. Yathā hi vipākattike vipākadhammadhammanevavipākanavipākadhammadhammamūlakesu pañhesu ‘‘ākāsānañcāyatanakusalaṃ viññāṇañcāyatanakusalassa ārammaṇapaccayena paccayo, ākiñcaññāyatanakusalaṃ nevasaññānāsaññāyatanakusalassa, tathā vipākassa kiriyassa. Ākāsānañcāyatanakiriyaṃ viññāṇañcāyatanakiriyassa. Ākiñcaññāyatanakiriyaṃ nevasaññānāsaññāyatanakiriyassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.406, 410) vuttaṃ, na tathā vipākadhammamūlakesu ‘‘ākāsānañcāyatanaākiñcaññāyatanavipākā viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanavipākakusalakiriyānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo’’ti vuttā. Vipākato vuṭṭhahitvā cittassa abhinīhārāsambhavatoti vipākaṃ ārammaṇaṃ katvā abhinīhārāsambhavatoti attho. Vipākassa hi ārammaṇaṃ katvā natthi abhinīhāroti.
अत्तनो खन्धादीनीति अरूपक्खन्धे ‘‘खन्धा’’ति गहेत्वा आदि-सद्देन रूपं गण्हाति। अज्झत्तं वा गय्हमानं अहन्ति पञ्ञत्तिं आदि-सद्देन गण्हाति। एस नयो परेसं खन्धादिग्गहणे च। पुन पञ्ञत्तिग्गहणेन कसिणविहारादिअनिन्द्रियबद्धुपादायपञ्ञत्तिमाह। आदि-सद्देन वा अहं परं पण्णत्तिग्गहणे सब्बं उपादायपञ्ञत्तिं। कम्मादीसु कम्मं अज्झत्तं, कम्मनिमित्तं उभयं, गतिनिमित्तं बहिद्धाति दट्ठब्बं। अत्तनो सरीरे एव किमि हुत्वा निब्बत्तमानस्स गतिनिमित्तम्पि अज्झत्तं सिया। मल्लिकाय कुम्मासं ददमानाय रञ्ञो अग्गमहेसिट्ठानलाभं, सन्ततिमहामत्तस्स हत्थिक्खन्धगतस्स अरहत्तप्पत्तिं, सुमनमालाकारस्स च पुप्फमुट्ठिना पूजेन्तस्स पच्चेकबोधिसच्छिकिरियं निस्साय भगवा सितं पात्वाकासि।
Attano khandhādīnīti arūpakkhandhe ‘‘khandhā’’ti gahetvā ādi-saddena rūpaṃ gaṇhāti. Ajjhattaṃ vā gayhamānaṃ ahanti paññattiṃ ādi-saddena gaṇhāti. Esa nayo paresaṃ khandhādiggahaṇe ca. Puna paññattiggahaṇena kasiṇavihārādianindriyabaddhupādāyapaññattimāha. Ādi-saddena vā ahaṃ paraṃ paṇṇattiggahaṇe sabbaṃ upādāyapaññattiṃ. Kammādīsu kammaṃ ajjhattaṃ, kammanimittaṃ ubhayaṃ, gatinimittaṃ bahiddhāti daṭṭhabbaṃ. Attano sarīre eva kimi hutvā nibbattamānassa gatinimittampi ajjhattaṃ siyā. Mallikāya kummāsaṃ dadamānāya rañño aggamahesiṭṭhānalābhaṃ, santatimahāmattassa hatthikkhandhagatassa arahattappattiṃ, sumanamālākārassa ca pupphamuṭṭhinā pūjentassa paccekabodhisacchikiriyaṃ nissāya bhagavā sitaṃ pātvākāsi.
इमस्मिं तिके ओकासं लभन्तीति परित्तारम्मणातीतारम्मणत्तिकेसु अलद्धोकासानि नवत्तब्बानीति वुत्तानि, इध पन नवत्तब्बानि न होन्ति, अज्झत्तादीसु एकारम्मणतं लभन्तीति अत्थो। एतानि हि पञ्च सब्बत्थपादकाकासालोककसिणचतुत्थानं कसिणारम्मणत्ता, ब्रह्मविहारचतुत्थस्स पञ्ञत्तिआरम्मणत्ता, आनापानचतुत्थस्स निमित्तारम्मणत्ता बहिद्धारम्मणानीति। सकायचित्तानन्ति सककायचित्तानं, तेन पयोजनं नत्थि, तस्मा न तं अज्झत्तारम्मणन्ति अत्थो। अनिन्द्रियबद्धस्स वा रूपस्साति एत्थ ‘‘तिस्सन्नं वा पञ्ञत्तीन’’न्ति इदम्पि वा-सद्देन आहरितब्बं, नयदस्सनं वा एतं दट्ठब्बं। ईदिसे हि काले बहिद्धारम्मणन्ति।
Imasmiṃ tike okāsaṃ labhantīti parittārammaṇātītārammaṇattikesu aladdhokāsāni navattabbānīti vuttāni, idha pana navattabbāni na honti, ajjhattādīsu ekārammaṇataṃ labhantīti attho. Etāni hi pañca sabbatthapādakākāsālokakasiṇacatutthānaṃ kasiṇārammaṇattā, brahmavihāracatutthassa paññattiārammaṇattā, ānāpānacatutthassa nimittārammaṇattā bahiddhārammaṇānīti. Sakāyacittānanti sakakāyacittānaṃ, tena payojanaṃ natthi, tasmā na taṃ ajjhattārammaṇanti attho. Anindriyabaddhassa vā rūpassāti ettha ‘‘tissannaṃ vā paññattīna’’nti idampi vā-saddena āharitabbaṃ, nayadassanaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Īdise hi kāle bahiddhārammaṇanti.
तिकअत्थुद्धारवण्णना निट्ठिता।
Tikaatthuddhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / तिकअत्थुद्धारो • Tikaatthuddhāro
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / तिकअत्थुद्धारवण्णना • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / तिकअत्थुद्धारवण्णना • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
