| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
៤. អដ្ឋកថាកណ្ឌំ
4. Aṭṭhakathākaṇḍaṃ
តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា
Tikaatthuddhāravaṇṇanā
១៣៨៤. នយមគ្គន្តិ សុត្តន្តភាជនីយាទិនយគមនំ អនុលោមាទិនយគមនញ្ច។ តម្បិ ហិ ឯត្ថ អត្ថេសុ និច្ឆិតេសុ សុខំ សមានេន្តិ។ បញ្ហុទ្ធារន្តិ ឯកូនបញ្ញាសាយ ឯកូនបញ្ញាសាយ នវសុ នវសុ ច បញ្ហេសុ លព្ភមានស្ស ឧទ្ធរណំ, តេសុយេវ លព្ភមានានំ គណនានំ ឋបនំ គណនាចារោ។ អត្ថុទ្ធារន្តិ ‘‘ឥមេ នាម ចិត្តុប្បាទាទយោ អត្ថា កុសលាទិកា’’តិ ឧទ្ធរណំ។ កណ្ណិកំ កណ្ណិកន្តិ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌរូបកណ្ឌេសុ វិភត្តេ បសដេ ធម្មេ ‘‘ចតូសុ ភូមីសុ កុសលំ ទ្វាទសាកុសលចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិនា រាសិរាសិវសេន សហ គន្ថេត្វាតិ អត្ថោ។ ឃដគោច្ឆកា កណ្ណិកវេវចនានេវ។ ឯត្ថ បន ចតូសុ ភូមីសុ កុសលន្តិ ឯកវចននិទ្ទេសោ ចតុភូមកានំ កុសលផស្សាទីនំ កុសលភាវេ ឯកត្តូបគមនតោ។ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌរូបកណ្ឌេសុ ចតុភូមិចិត្តុប្បាទាទិវសេន វិញ្ញាតធម្មស្ស វសេនាយំ អត្ថុទ្ធារទេសនា អារទ្ធាតិ តត្ថ យំ ចតូសុ ភូមីសុ កុសលំ វិភត្តំ យាវ វិញ្ញាតំ, ឥមេ ធម្មា កុសលាតិ អត្ថោ។
1384. Nayamagganti suttantabhājanīyādinayagamanaṃ anulomādinayagamanañca. Tampi hi ettha atthesu nicchitesu sukhaṃ samānenti. Pañhuddhāranti ekūnapaññāsāya ekūnapaññāsāya navasu navasu ca pañhesu labbhamānassa uddharaṇaṃ, tesuyeva labbhamānānaṃ gaṇanānaṃ ṭhapanaṃ gaṇanācāro. Atthuddhāranti ‘‘ime nāma cittuppādādayo atthā kusalādikā’’ti uddharaṇaṃ. Kaṇṇikaṃ kaṇṇikanti cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu vibhatte pasaṭe dhamme ‘‘catūsu bhūmīsu kusalaṃ dvādasākusalacittuppādā’’tiādinā rāsirāsivasena saha ganthetvāti attho. Ghaṭagocchakā kaṇṇikavevacanāneva. Ettha pana catūsu bhūmīsu kusalanti ekavacananiddeso catubhūmakānaṃ kusalaphassādīnaṃ kusalabhāve ekattūpagamanato. Cittuppādakaṇḍarūpakaṇḍesu catubhūmicittuppādādivasena viññātadhammassa vasenāyaṃ atthuddhāradesanā āraddhāti tattha yaṃ catūsu bhūmīsu kusalaṃ vibhattaṃ yāva viññātaṃ, ime dhammā kusalāti attho.
យទិបិ កុសលត្តិកវិត្ថារោ បុព្ពេ វិញ្ញាតោ, តថាបិ តត្ថ ធម្មា សមយវសេន ផស្សាទិសភាវវសេន ច វិភត្តា ភិន្នា វិញ្ញាតា, ន បន ឯកស្មិំ លក្ខណេ សមានេត្វា, តស្មា តត្ថ វុត្តំ សមយាទិភេទំ វជ្ជេត្វា សព្ពភេទភិន្នានំ ឯកស្មិំ កុសលាទិលក្ខណេ សមានេត្វា ពោធនត្ថំ ឥធ កុសលត្តិកនិទ្ទេសោ បុន វិភត្តោ។ ឯត្ថ ច ឯកវចនេន កុសលនិទ្ទេសំ កត្វា ពហុវចនេន និគមនស្ស ការណំ វុត្តមេវ។ យទិ ធម្មានំ កុសលត្តេ ឯកត្តូបគមនំ, កស្មា ឯកវចនេន បុច្ឆាបិ ន កតា? ឧទ្ទេសេ កុសល-សទ្ទស្ស ធម្មវិសេសនភាវតោ តព្ពិសេសនានំ ធម្មានំ បុច្ឆិតត្តា តេសញ្ច អនិទ្ធារិតសង្ខាវិសេសត្តា, និទ្ទេសេ បន ចតូហិ ភូមីហិ វិត្ថារតោ វិញ្ញាតាហិ កុសលេ វិសេសេត្វា ទស្សេតីតិ យុត្តំ ‘‘ចតូសុ ភូមីសុ កុសល’’ន្តិ ឯកត្តំ នេត្វា វចនំ។ កុសលបទញ្ហិ ឯត្ថ បធានំ, តញ្ច វិសេសិតព្ពានបេក្ខំ កុសលាការមេវ អត្តនោ សភាវេ ឋិតំ គហេត្វា បវត្តមានំ ឯកត្តមេវ ឧបាទាយ បវត្តតិ, ន ភេទន្តិ។
Yadipi kusalattikavitthāro pubbe viññāto, tathāpi tattha dhammā samayavasena phassādisabhāvavasena ca vibhattā bhinnā viññātā, na pana ekasmiṃ lakkhaṇe samānetvā, tasmā tattha vuttaṃ samayādibhedaṃ vajjetvā sabbabhedabhinnānaṃ ekasmiṃ kusalādilakkhaṇe samānetvā bodhanatthaṃ idha kusalattikaniddeso puna vibhatto. Ettha ca ekavacanena kusalaniddesaṃ katvā bahuvacanena nigamanassa kāraṇaṃ vuttameva. Yadi dhammānaṃ kusalatte ekattūpagamanaṃ, kasmā ekavacanena pucchāpi na katā? Uddese kusala-saddassa dhammavisesanabhāvato tabbisesanānaṃ dhammānaṃ pucchitattā tesañca aniddhāritasaṅkhāvisesattā, niddese pana catūhi bhūmīhi vitthārato viññātāhi kusale visesetvā dassetīti yuttaṃ ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’nti ekattaṃ netvā vacanaṃ. Kusalapadañhi ettha padhānaṃ, tañca visesitabbānapekkhaṃ kusalākārameva attano sabhāve ṭhitaṃ gahetvā pavattamānaṃ ekattameva upādāya pavattati, na bhedanti.
១៣៨៥. ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទាតិ ឯត្ថាបិ បឋមាកុសលចិត្តុប្បាទោ សមយផស្សាទិវសេន ភេទំ អនាមសិត្វា សោមនស្សសហគតទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទភាវេ ឯកត្តំ នេត្វា វុត្តោ, ឯវំ យាវ ទ្វាទសមោតិ ‘‘ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា’’តិ វុត្តំ។ ឯវំ ចតូសុ ភូមីសុ វិបាកោតិអាទីសុបិ យថាយោគំ យោជេតព្ពំ។ ចិត្តុប្បាទាតិ ឯត្ថ ឧប្បជ្ជតិ ឯត្ថាតិ ឧប្បាទោ, កិំ ឧប្បជ្ជតិ? ចិត្តំ, ចិត្តស្ស ឧប្បាទោ ចិត្តុប្បាទោតិ ឯវំ អវយវេន សមុទាយោបលក្ខណវសេន អត្ថោ សម្ភវតិ។ ឯវញ្ហិ សតិ ចិត្តចេតសិករាសិ ចិត្តុប្បាទោតិ សិទ្ធោ ហោតិ។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ចិត្តមេវ ឧប្បាទោ ចិត្តុប្បាទោ’’តិ អញ្ញស្សុប្បជ្ជនកស្ស និវត្តនត្ថំ ចិត្តគ្គហណំ កតំ, ចិត្តស្ស អនុប្បជ្ជនកភាវនិវត្តនត្ថំ ឧប្បាទគ្គហណំ, ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ វា ‘‘ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជនកភាវោ បាកដោតិ កត្វា ‘‘ចិត្តមេវ ឧប្បាទោ’’តិ វុត្តំ, ចិត្តស្ស អនុប្បជ្ជនកស្ស និវត្តេតព្ពស្ស សព្ភាវា ឧប្បាទគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។ អយញ្ចត្ថោ ‘‘ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណានី’’តិអាទីសុ វិយ ចិត្តប្បធានោ និទ្ទេសោតិ កត្វា វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។
1385. Dvādasaakusalacittuppādāti etthāpi paṭhamākusalacittuppādo samayaphassādivasena bhedaṃ anāmasitvā somanassasahagatadiṭṭhigatasampayuttacittuppādabhāve ekattaṃ netvā vutto, evaṃ yāva dvādasamoti ‘‘dvādasa akusalacittuppādā’’ti vuttaṃ. Evaṃ catūsu bhūmīsu vipākotiādīsupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Cittuppādāti ettha uppajjati etthāti uppādo, kiṃ uppajjati? Cittaṃ, cittassa uppādo cittuppādoti evaṃ avayavena samudāyopalakkhaṇavasena attho sambhavati. Evañhi sati cittacetasikarāsi cittuppādoti siddho hoti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘cittameva uppādo cittuppādo’’ti aññassuppajjanakassa nivattanatthaṃ cittaggahaṇaṃ kataṃ, cittassa anuppajjanakabhāvanivattanatthaṃ uppādaggahaṇaṃ, cittuppādakaṇḍe vā ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti cittassa uppajjanakabhāvo pākaṭoti katvā ‘‘cittameva uppādo’’ti vuttaṃ, cittassa anuppajjanakassa nivattetabbassa sabbhāvā uppādaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Ayañcattho ‘‘dvepañcaviññāṇānī’’tiādīsu viya cittappadhāno niddesoti katvā vuttoti daṭṭhabbo.
១៤២០. ឆសុ ទ្វារេសូតិ ឯត្ថ បញ្ចទ្វារេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, មនោទ្វារេបិ បរិត្តារម្មណមេវ ជវនំ តទារម្មណសង្ខាតំ ភវង្គំ អនុពន្ធតិ។ តញ្ហិ បរិត្តស្ស កម្មស្ស វិបាកោ, វិបាកោ ច ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណានុភវនំ, កម្មានុរូបោ ច វិបាកោ ហោតីតិ បរិត្តកម្មវិបាកោ បរិត្តារម្មណស្សេវ អនុភវនំ ហោតិ។ តស្មា សព្ពំ តទារម្មណំ ‘‘បរិត្តារម្មណ’’ន្តិ វុត្តំ។ យទិ ឯវំ មហគ្គតវិបាកោបិ មហគ្គតានុភវនមេវ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន, សមាធិប្បធានស្ស កម្មស្ស អប្បនាប្បត្តស្ស សញ្ញាវសារម្មណស្ស តាទិសេនេវ វិបាកេន ភវិតព្ពត្តា។ តស្មា សមាធិ សុខានុភវនភូតោ, សោបិ កម្មានុរូបតោយេវ កម្មារម្មណោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ កម្មានុរូបតោ ឯវ ច តទារម្មណំ បរិត្តារម្មណម្បិ មហគ្គតជវនំ នានុពន្ធតិ។ តតោ ឯវ បដិសន្ធិអាទិភូតោ កាមាវចរវិបាកោ កម្មនិមិត្តម្បិ បរិត្តមេវ អារម្មណំ ករោតិ, ន មហគ្គតំ អប្បមាណំ វា។ យស្មា បន វុត្តំ ‘‘មហគ្គតារម្មណោ ធម្មោ បរិត្តារម្មណស្ស ធម្មស្ស កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ, អប្បមាណារម្មណោ ធម្មោ បរិត្តារម្មណស្ស ធម្មស្ស កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ, ន ច មហគ្គតប្បមាណវិបាកោ បរិត្តារម្មណោ អត្ថិ, ឥធ ច សព្ពកាមាវចរវិបាកានំ បរិត្តារម្មណតាវ វុត្តា, តស្មា កម្មានុរូបតោ មហគ្គតប្បមាណារម្មណម្បិ បរិត្តកម្មំ យទិ បដិសន្ធិំ ទេតិ, កម្មគតិនិមិត្តារម្មណមេវ ទេតិ។ បវត្តិវិបាកម្បិ រូបាទិបរិត្តារម្មណមេវាតិ វេទិតព្ពំ។ ខីណាសវានំ វាសនាវសេន សតិវិប្បយុត្តហសនំ បវត្តមានំ បរិត្តេស្វេវ បវត្តតិ, ន ឥតរេសុ កិលេសវិរហេ តាទិសហសនបច្ចយភាវាភាវតោ។ តស្មា តស្ស បរិត្តារម្មណតា វុត្តា។ ខីណាសវានំ អសក្កច្ចទានាទីនិ អាទរាករណវសេនេវ វេទិតព្ពានិ, ន កោសជ្ជាទិអកុសលវសេន។ បដិប្បស្សទ្ធសព្ពុស្សុក្កា ហិ តេ ឧត្តមបុរិសាតិ។ តេសំ អាទរាករណញ្ច និរុស្សុក្កតា ឯវាតិ វេទិតព្ពា។
1420. Chasu dvāresūti ettha pañcadvāre vattabbameva natthi, manodvārepi parittārammaṇameva javanaṃ tadārammaṇasaṅkhātaṃ bhavaṅgaṃ anubandhati. Tañhi parittassa kammassa vipāko, vipāko ca iṭṭhāniṭṭhārammaṇānubhavanaṃ, kammānurūpo ca vipāko hotīti parittakammavipāko parittārammaṇasseva anubhavanaṃ hoti. Tasmā sabbaṃ tadārammaṇaṃ ‘‘parittārammaṇa’’nti vuttaṃ. Yadi evaṃ mahaggatavipākopi mahaggatānubhavanameva āpajjatīti ce? Na, samādhippadhānassa kammassa appanāppattassa saññāvasārammaṇassa tādiseneva vipākena bhavitabbattā. Tasmā samādhi sukhānubhavanabhūto, sopi kammānurūpatoyeva kammārammaṇo hotīti daṭṭhabbo. Kammānurūpato eva ca tadārammaṇaṃ parittārammaṇampi mahaggatajavanaṃ nānubandhati. Tato eva paṭisandhiādibhūto kāmāvacaravipāko kammanimittampi parittameva ārammaṇaṃ karoti, na mahaggataṃ appamāṇaṃ vā. Yasmā pana vuttaṃ ‘‘mahaggatārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo, appamāṇārammaṇo dhammo parittārammaṇassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti, na ca mahaggatappamāṇavipāko parittārammaṇo atthi, idha ca sabbakāmāvacaravipākānaṃ parittārammaṇatāva vuttā, tasmā kammānurūpato mahaggatappamāṇārammaṇampi parittakammaṃ yadi paṭisandhiṃ deti, kammagatinimittārammaṇameva deti. Pavattivipākampi rūpādiparittārammaṇamevāti veditabbaṃ. Khīṇāsavānaṃ vāsanāvasena sativippayuttahasanaṃ pavattamānaṃ parittesveva pavattati, na itaresu kilesavirahe tādisahasanapaccayabhāvābhāvato. Tasmā tassa parittārammaṇatā vuttā. Khīṇāsavānaṃ asakkaccadānādīni ādarākaraṇavaseneva veditabbāni, na kosajjādiakusalavasena. Paṭippassaddhasabbussukkā hi te uttamapurisāti. Tesaṃ ādarākaraṇañca nirussukkatā evāti veditabbā.
១៤២១. អតិបគុណានន្តិ វចនំ និរាទរស្ស ញាណវិប្បយុត្តបច្ចវេក្ខណស្ស វិសយទស្សនំ, ន តស្សេវាតិ វិសយនិយមនំ។ ញាណសម្បយុត្តស្សបិ ហិ អតិបគុណានំ វិសយតា សុដ្ឋុតរំ ហោតិ ឯវ។ យថា បគុណំ គន្ថំ សជ្ឈាយន្តោ ទ្វេ តយោ វាចនាមគ្គេ គតេបិ ន សល្លក្ខេតិ ញាណវិប្បយុត្តសតិមន្តេន សជ្ឈាយិតត្តា, ឯវំ បគុណជ្ឈានេសុបិ បវត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘អតិបគុណាន’’ន្តិអាទិ។ កសិណនិមិត្តាទិបញ្ញត្តីតិ បុព្ពេ ទស្សិតំ សព្ពំ ឧបាទាបញ្ញត្តិមាហ។ តំ បន រូបាទយោ វិយ អវិជ្ជមានោ វិជ្ជមានោ ច អត្ថោតិ អាចរិយា វទន្តិ។ សម្មុតិសច្ចេ បន វុច្ចមានានំ កសិណនិមិត្តាទិ វាចាវត្ថុមត្តតោ វចនវោហារេនេវ បញ្ញត្តីតិ វុច្ចតិ។ តស្ស ហិ បញ្ញាបនំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តីតិ តស្ស អវិជ្ជមានត្តំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ។ អវិជ្ជមានម្បិ បន តំ វិជ្ជមានមិវ គហេត្វា បវត្តមានាយ សញ្ញាយ បរិត្តាទីសុ ‘‘អយំ នាម ធម្មោ អារម្មណ’’ន្តិ ន សក្កា វត្តុំ តេ ឯវ ធម្មេ ឧបាទាយ បវត្តមានាយបិ ធម្មេស្វេវ អដ្ឋានតោ។ តស្មា សា សសម្បយុត្តា បរិត្តាទិអារម្មណាតិ ន វត្តព្ពាតិ វុត្តា។ នវត្តព្ពារម្មណាតិ ឥទំ បន វចនំ យថាគហិតាការស្ស សញ្ញាវិសយស្ស នវត្តព្ពតំ សន្ធាយ នវត្តព្ពំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ នវត្តព្ពារម្មណា, ចិត្តុប្បាទាតិ អញ្ញបទត្ថសមាសំ កត្វា អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។
1421. Atipaguṇānanti vacanaṃ nirādarassa ñāṇavippayuttapaccavekkhaṇassa visayadassanaṃ, na tassevāti visayaniyamanaṃ. Ñāṇasampayuttassapi hi atipaguṇānaṃ visayatā suṭṭhutaraṃ hoti eva. Yathā paguṇaṃ ganthaṃ sajjhāyanto dve tayo vācanāmagge gatepi na sallakkheti ñāṇavippayuttasatimantena sajjhāyitattā, evaṃ paguṇajjhānesupi pavatti hotīti āha ‘‘atipaguṇāna’’ntiādi. Kasiṇanimittādipaññattīti pubbe dassitaṃ sabbaṃ upādāpaññattimāha. Taṃ pana rūpādayo viya avijjamāno vijjamāno ca atthoti ācariyā vadanti. Sammutisacce pana vuccamānānaṃ kasiṇanimittādi vācāvatthumattato vacanavohāreneva paññattīti vuccati. Tassa hi paññāpanaṃ avijjamānapaññattīti tassa avijjamānattaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttanti. Avijjamānampi pana taṃ vijjamānamiva gahetvā pavattamānāya saññāya parittādīsu ‘‘ayaṃ nāma dhammo ārammaṇa’’nti na sakkā vattuṃ te eva dhamme upādāya pavattamānāyapi dhammesveva aṭṭhānato. Tasmā sā sasampayuttā parittādiārammaṇāti na vattabbāti vuttā. Navattabbārammaṇāti idaṃ pana vacanaṃ yathāgahitākārassa saññāvisayassa navattabbataṃ sandhāya navattabbaṃ ārammaṇaṃ etesanti navattabbārammaṇā, cittuppādāti aññapadatthasamāsaṃ katvā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.
ចតុបញ្ញាសចិត្តុប្បាទានំ រូបស្ស ច វសេន បញ្ចបណ្ណាសាយ។ កេវលន្តិ វិនា បរាមសនេន។ អនិដ្ឋង្គតវសេនាតិ អនិច្ឆយគមនវសេន, អនិច្ឆយំ វា ទ្វេឡ្ហំ គតោ ចិត្តុប្បាទោ អនិដ្ឋង្គតោ, តេនាការេន បវត្តិ ‘‘អនិដ្ឋង្គតវសេន បវត្តី’’តិ វុត្តា។ នានារម្មណេសុ ចិត្តស្ស វិក្ខិបនំ វិក្ខេបោ។ អនវដ្ឋានំ អវូបសមោ។ គោត្រភុវោទានេ គោត្រភូតិ គហេត្វា ‘‘គោត្រភុកាលេ’’តិ អាហ។
Catupaññāsacittuppādānaṃ rūpassa ca vasena pañcapaṇṇāsāya. Kevalanti vinā parāmasanena. Aniṭṭhaṅgatavasenāti anicchayagamanavasena, anicchayaṃ vā dveḷhaṃ gato cittuppādo aniṭṭhaṅgato, tenākārena pavatti ‘‘aniṭṭhaṅgatavasena pavattī’’ti vuttā. Nānārammaṇesu cittassa vikkhipanaṃ vikkhepo. Anavaṭṭhānaṃ avūpasamo. Gotrabhuvodāne gotrabhūti gahetvā ‘‘gotrabhukāle’’ti āha.
សព្ពត្ថបាទកចតុត្ថន្តិ ឥធ សព្ពត្ថ-សទ្ទោ សាមិអត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, សព្ពេសុ វា វិបស្សនាទីសុ បាទកំ ការណំ សព្ពត្ថបាទកន្តិ ផលស្ស វិសយភាវេន និទ្ទេសោ។ អាកាសកសិណចតុត្ថន្តិ បរិច្ឆេទាកាសកសិណចតុត្ថមាហ។ តញ្ហិ រូបាវចរំ, ន ឥតរន្តិ។ កុសលតោបិ ទ្វាទសវិធំ កិរិយតោបីតិ ចតុវីសតិវិធតា វុត្តា ហោតិ។ វដ្ដស្សបិ បាទកំ ហោតិយេវាតិ កុសលំ កិរិយញ្ច ឯកតោ កត្វា សព្ពត្ថបាទកំ វុត្តន្តិ កិរិយជ្ឈានស្ស អវដ្ដបាទកត្តា សាសង្កំ វទតិ។ មហគ្គតចិត្តេ សមោទហតីតិ ឥទំ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តំ បាកដំ បាទកជ្ឈានចិត្តំ បរិកម្មេហិ គហេត្វា ចិត្តេ រូបកាយំ អធិដ្ឋានចិត្តេន សមោទហតីតិ កត្វា វុត្តំ។ បាទកជ្ឈានចិត្តំ រូបកាយេ សមោទហតីតិ ឥទម្បិ យថាវុត្តំ បាទកជ្ឈានចិត្តំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តសន្តានំ រូបកាយេ សមោទហិតំ តទនុគតិកំ កត្វា អធិដ្ឋាតីតិ កត្វា វុត្តំ, ឥទំ បន អធិដ្ឋានទ្វយំ អទិស្សមានកាយតំ ទិស្សមានកាយតញ្ច អាបាទេតិ។ គន្តុកាមតាបរិកម្មវសេន តំសម្បយុត្តាយ សញ្ញាយ សុខសញ្ញាលហុសញ្ញាភាវតោ គមនម្បិ និប្ផាទេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Sabbatthapādakacatutthanti idha sabbattha-saddo sāmiattho daṭṭhabbo, sabbesu vā vipassanādīsu pādakaṃ kāraṇaṃ sabbatthapādakanti phalassa visayabhāvena niddeso. Ākāsakasiṇacatutthanti paricchedākāsakasiṇacatutthamāha. Tañhi rūpāvacaraṃ, na itaranti. Kusalatopi dvādasavidhaṃ kiriyatopīti catuvīsatividhatā vuttā hoti. Vaṭṭassapi pādakaṃ hotiyevāti kusalaṃ kiriyañca ekato katvā sabbatthapādakaṃ vuttanti kiriyajjhānassa avaṭṭapādakattā sāsaṅkaṃ vadati. Mahaggatacitte samodahatīti idaṃ ‘‘so evaṃ samāhite citte’’tiādinā nayena vuttaṃ pākaṭaṃ pādakajjhānacittaṃ parikammehi gahetvā citte rūpakāyaṃ adhiṭṭhānacittena samodahatīti katvā vuttaṃ. Pādakajjhānacittaṃ rūpakāye samodahatīti idampi yathāvuttaṃ pādakajjhānacittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittasantānaṃ rūpakāye samodahitaṃ tadanugatikaṃ katvā adhiṭṭhātīti katvā vuttaṃ, idaṃ pana adhiṭṭhānadvayaṃ adissamānakāyataṃ dissamānakāyatañca āpādeti. Gantukāmatāparikammavasena taṃsampayuttāya saññāya sukhasaññālahusaññābhāvato gamanampi nipphādetīti daṭṭhabbaṃ.
សោតាបន្នស្ស ចិត្តន្តិ សោតាបន្នស្ស បាដិបុគ្គលិកំ មគ្គផលចិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ មារាទីនញ្ហិ ភគវតោ ចិត្តជាននំ វុត្តន្តិ ចេតោបរិយញាណលាភី កស្មា សាសវចិត្តំ ន ជានិស្សតីតិ។ ឆិន្នវដុមកា ឆិន្នសំសារវដ្ដា ពុទ្ធា។ មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណតោបីតិ ឯត្ថ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណានិ តាវ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន មគ្គផលេសុ ញាតេសុ បវត្តន្តិ, និព្ពានបច្ចវេក្ខណញ្ច និព្ពានារម្មណេសុ អប្បមាណធម្មេសុ ញាតេសូតិ មគ្គាទិបច្ចវេក្ខណានិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អប្បមាណារម្មណតំ សាធេន្តីតិ វេទិតព្ពានិ។ ‘‘អប្បមាណា ខន្ធា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’ឥច្ចេវ (បដ្ឋា. ២.១២.៥៨) ហិ វុត្តំ, ន និព្ពានន្តិ។ តស្មា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន ឯវ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណកិច្ចេ វុច្ចមានេបិ និព្ពានបច្ចវេក្ខណតា ន សក្កា វត្តុំ, អដ្ឋកថាយំ បន តស្សបិ និព្ពានារម្មណតា អនុញ្ញាតាតិ ទិស្សតិ។ កាមាវចរេនិព្ពត្តិស្សតីតិ និព្ពត្តក្ខន្ធជាននមាហ។ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិស្សតីតិ និព្ពានារម្មណេហិ មគ្គផលេហិ កិលេសបរិនិព្ពានភូតេហិ បរិនិព្ពាយិស្សតីតិ អត្ថោ សម្ភវតិ។
Sotāpannassa cittanti sotāpannassa pāṭipuggalikaṃ maggaphalacittanti veditabbaṃ. Mārādīnañhi bhagavato cittajānanaṃ vuttanti cetopariyañāṇalābhī kasmā sāsavacittaṃ na jānissatīti. Chinnavaṭumakā chinnasaṃsāravaṭṭā buddhā. Maggaphalanibbānapaccavekkhaṇatopīti ettha maggaphalapaccavekkhaṇāni tāva pubbenivāsānussatiñāṇena maggaphalesu ñātesu pavattanti, nibbānapaccavekkhaṇañca nibbānārammaṇesu appamāṇadhammesu ñātesūti maggādipaccavekkhaṇāni pubbenivāsānussatiñāṇassa appamāṇārammaṇataṃ sādhentīti veditabbāni. ‘‘Appamāṇā khandhā pubbenivāsānussatiñāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’icceva (paṭṭhā. 2.12.58) hi vuttaṃ, na nibbānanti. Tasmā pubbenivāsānussatiñāṇena eva maggaphalapaccavekkhaṇakicce vuccamānepi nibbānapaccavekkhaṇatā na sakkā vattuṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana tassapi nibbānārammaṇatā anuññātāti dissati. Kāmāvacarenibbattissatīti nibbattakkhandhajānanamāha. Nibbānadhātuyā parinibbāyissatīti nibbānārammaṇehi maggaphalehi kilesaparinibbānabhūtehi parinibbāyissatīti attho sambhavati.
១៤២៩. អសហជាតត្តាតិ អសម្បយុត្តត្តាតិ អត្ថោ។ ន ហិ អរូបធម្មានំ អរូបធម្មេហិ សហជាតតា សម្បយោគតោ អញ្ញា អត្ថីតិ។ ‘‘អញ្ញធម្មារម្មណកាលេ’’តិ វុត្តំ, មគ្គារម្មណកាលេបិ បន គរុំ អករណេ មគ្គាធិបតិភាវេន នវត្តព្ពតា យោជេតព្ពា។
1429. Asahajātattāti asampayuttattāti attho. Na hi arūpadhammānaṃ arūpadhammehi sahajātatā sampayogato aññā atthīti. ‘‘Aññadhammārammaṇakāle’’ti vuttaṃ, maggārammaṇakālepi pana garuṃ akaraṇe maggādhipatibhāvena navattabbatā yojetabbā.
១៤៣៣. និយោគាតិ និយោគតោតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘និយមេនា’’តិ អាហ, និយោគវន្តោ វា និយោគា, និយតាតិ អត្ថោ។ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ ហិ ពោធិតេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឯកន្តេន អនាគតារម្មណោ កោចិ នត្ថីតិ។
1433. Niyogāti niyogatoti imamatthaṃ sandhāya ‘‘niyamenā’’ti āha, niyogavanto vā niyogā, niyatāti attho. Cittuppādakaṇḍe hi bodhitesu cittuppādesu ekantena anāgatārammaṇo koci natthīti.
១៤៣៤. កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារព្ភ បវត្តិយំ អតីតារម្មណាវាតិ វុត្តំ, កម្មនិមិត្តំ បន អារព្ភ បវត្តិយំ បច្ចុប្បន្នារម្មណភាវញ្ច បដិសន្ធិយា បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនាយំ វក្ខតិ។ តស្មា ឥទំ មនោទ្វារចុតិយំ អតីតកម្មនិមិត្តំ មនោទ្វារេ អាបាថគតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ សតទារម្មណាយ ចុតិយា បញ្ចចិត្តក្ខណាវសិដ្ឋាយុកេ គតិនិមិត្តេ បដិសន្ធិយា បវត្តាយ ចត្តារិ ភវង្គានិ បច្ចុប្បន្នារម្មណានិ, ឥតរត្ថ ច ឆ សន្ធាយាហ ‘‘តតោ បរំ ភវង្គកាលេ ចា’’តិ។ យទា ហិ គតិនិមិត្តារម្មណេ ជវនេ បវត្តេ អនុប្បន្នេ ឯវ តទារម្មណេ ចុតិ ហោតិ រូបាវចរារូបាវចរសត្តស្ស វិយ កាមធាតុំ ឧបបជ្ជន្តស្ស, តទា បដិសន្ធិតោ បរានិ ឆ ភវង្គានិ បច្ចុប្បន្នារម្មណានិ ហោន្តីតិ។ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេហិ អស្សាទនាទីនិ សបរាមាសានេវ ទដ្ឋព្ពានិ។ បណ្ណត្តិនិព្ពានារម្មណានញ្ច ជវនានំ បុរេចារិកកាលេតិ យេសំ បុរេចារិកកាលេ ឯកន្តេន អាវជ្ជនាយ អតីតាទិអារម្មណភាវេន នវត្តព្ពតា, តេសំ វសេន នយំ ទស្សេតិ។ និព្ពានារម្មណានម្បិ ជវនានំ បុរេចារិកកាលេ សា តថា ន វត្តព្ពា, ន បន ឯកន្តេន មគ្គផលវីថីសុ តស្សា អនិព្ពានារម្មណត្តា។
1434. Kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha pavattiyaṃ atītārammaṇāvāti vuttaṃ, kammanimittaṃ pana ārabbha pavattiyaṃ paccuppannārammaṇabhāvañca paṭisandhiyā paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ vakkhati. Tasmā idaṃ manodvāracutiyaṃ atītakammanimittaṃ manodvāre āpāthagataṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Satadārammaṇāya cutiyā pañcacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke gatinimitte paṭisandhiyā pavattāya cattāri bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni, itarattha ca cha sandhāyāha ‘‘tato paraṃ bhavaṅgakāle cā’’ti. Yadā hi gatinimittārammaṇe javane pavatte anuppanne eva tadārammaṇe cuti hoti rūpāvacarārūpāvacarasattassa viya kāmadhātuṃ upapajjantassa, tadā paṭisandhito parāni cha bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni hontīti. Diṭṭhisampayuttehi assādanādīni saparāmāsāneva daṭṭhabbāni. Paṇṇattinibbānārammaṇānañca javanānaṃ purecārikakāleti yesaṃ purecārikakāle ekantena āvajjanāya atītādiārammaṇabhāvena navattabbatā, tesaṃ vasena nayaṃ dasseti. Nibbānārammaṇānampi javanānaṃ purecārikakāle sā tathā na vattabbā, na pana ekantena maggaphalavīthīsu tassā anibbānārammaṇattā.
ឥមេ គន្ធាតិ ននុ បច្ចុប្បន្នា គន្ធា គហិតា, កថំ ឯត្ថ អនាគតារម្មណតា ហោតីតិ? ‘‘អដ្ឋារសវស្សាធិកានិ ទ្វេ វស្សសតានិ មា សុស្សិំសូ’’តិ បវត្តិតោ, អនាគតេ មា សុស្សិំ សូតិ ហិ អនាគតំ គន្ធំ គហេត្វា បវត្តតីតិ អធិប្បាយោ។ ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេន្តោ អភិមុខីភូតំ តទា វិជ្ជមានមេវ កាយំ អារម្មណំ ករោតីតិ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ អធិដ្ឋានចិត្តំ ហោតិ។ តថា អត្តនោ កាយស្ស ទីឃរស្សាណុថូលនីលាទិភាវាបាទនវសេន អញ្ញស្ស ច បាដិហារិយស្ស ករណេ យោជេតព្ពំ ។ ឯត្ថន្តរេ ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពាតិ ឯត្ថន្តរេ បវត្តា រូបសន្តតិអរូបសន្តតិវារា ឯកទ្វេសន្តតិវារា នាមាតិ វេទិតព្ពាតិ អត្ថោ។ អតិបរិត្តសភាវឧតុអាទិសមុដ្ឋានា វា ‘‘ឯកទ្វេសន្តតិវារា’’តិ វុត្តា។ ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នន្តិ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ ហោន្តំ ឯតំ ឧភយំ ហោតីតិ អត្ថោ។ សំហីរតីតិ តណ្ហាទិដ្ឋាភិនន្ទនាហិ អាកឌ្ឍីយតិ។
Ime gandhāti nanu paccuppannā gandhā gahitā, kathaṃ ettha anāgatārammaṇatā hotīti? ‘‘Aṭṭhārasavassādhikāni dve vassasatāni mā sussiṃsū’’ti pavattito, anāgate mā sussiṃ sūti hi anāgataṃ gandhaṃ gahetvā pavattatīti adhippāyo. Cittavasena kāyaṃ pariṇāmento abhimukhībhūtaṃ tadā vijjamānameva kāyaṃ ārammaṇaṃ karotīti paccuppannārammaṇaṃ adhiṭṭhānacittaṃ hoti. Tathā attano kāyassa dīgharassāṇuthūlanīlādibhāvāpādanavasena aññassa ca pāṭihāriyassa karaṇe yojetabbaṃ . Etthantare ekadvesantativārā veditabbāti etthantare pavattā rūpasantatiarūpasantativārā ekadvesantativārā nāmāti veditabbāti attho. Atiparittasabhāvautuādisamuṭṭhānā vā ‘‘ekadvesantativārā’’ti vuttā. Ubhayametaṃ paccuppannanti addhāpaccuppannaṃ hontaṃ etaṃ ubhayaṃ hotīti attho. Saṃhīratīti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi ākaḍḍhīyati.
កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោតិ វទន្តិ, តេ បន ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណំ ន ឥច្ឆន្តីតិ ‘‘ឋិតិក្ខណេ វា បដិវិជ្ឈតី’’តិ ន វត្តព្ពំ សិយា។ តថា យេ ‘‘ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ វត្តមានំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តេសំ ‘‘ឋិតិក្ខណេ វា ភង្គក្ខណេ វា បដិវិជ្ឈតី’’តិ វចនំ ន សមេតិ។ ន ហិ តស្មិំ ខណទ្វយេ ឧប្បជ្ជមានំ បរចិត្តេន សហ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាមាតិ។ ឋិតិភង្គក្ខណេសុ ច ឧប្បជ្ជមានំ ឯកទេសំ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ, ឯកទេសំ អតីតារម្មណំ អាបជ្ជតិ។ យញ្ច វុត្តំ ‘‘បរស្ស ចិត្តំ ជានិស្សាមីតិ រាសិវសេន មហាជនស្ស ចិត្តេ អាវជ្ជិតេ’’តិ, ឯត្ថ ច មហាជនោ អត្តនា បរេ អនេកេ បុគ្គលាតិ បរេសំ ចិត្តំ ជានិស្សាមីតិ អាវជ្ជនប្បវត្តិ វត្តព្ពា សិយា។ អថាបិ បរស្សាតិ មហាជនស្សាតិ អត្ថោ សម្ភវេយ្យ, តថាបិ តស្ស បុគ្គលស្សេវ វា ចិត្តរាសិំ អាវជ្ជិត្វា ឯកស្ស បដិវិជ្ឈនំ អយុត្តំ។ ន ហិ រាសិអាវជ្ជនំ ឯកទេសាវជ្ជនំ ហោតីតិ។ តស្មា តេហិ ‘‘មហាជនស្ស ចិត្តេ អាវជ្ជិតេ’’តិអាទិ ន វត្តព្ពំ។
Kecīti abhayagirivāsinoti vadanti, te pana cittassa ṭhitikkhaṇaṃ na icchantīti ‘‘ṭhitikkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti na vattabbaṃ siyā. Tathā ye ‘‘iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe vattamānaṃ cittaṃ uppajjatī’’ti vadanti, tesaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā paṭivijjhatī’’ti vacanaṃ na sameti. Na hi tasmiṃ khaṇadvaye uppajjamānaṃ paracittena saha ekakkhaṇe uppajjati nāmāti. Ṭhitibhaṅgakkhaṇesu ca uppajjamānaṃ ekadesaṃ paccuppannārammaṇaṃ, ekadesaṃ atītārammaṇaṃ āpajjati. Yañca vuttaṃ ‘‘parassa cittaṃ jānissāmīti rāsivasena mahājanassa citte āvajjite’’ti, ettha ca mahājano attanā pare aneke puggalāti paresaṃ cittaṃ jānissāmīti āvajjanappavatti vattabbā siyā. Athāpi parassāti mahājanassāti attho sambhaveyya, tathāpi tassa puggalasseva vā cittarāsiṃ āvajjitvā ekassa paṭivijjhanaṃ ayuttaṃ. Na hi rāsiāvajjanaṃ ekadesāvajjanaṃ hotīti. Tasmā tehi ‘‘mahājanassa citte āvajjite’’tiādi na vattabbaṃ.
យំ បន តេ វទន្តិ ‘‘យស្មា ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ, តត្ថាយំ អធិប្បាយោ សិយា – ចេតោបរិយញាណលាភី បរស្ស ចិត្តំ ញាតុកាមោ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អតីតាទិវិភាគំ អកត្វា ចិត្តសាមញ្ញេន ‘‘ឥមស្ស ចិត្តំ ជានាមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សាមញ្ញេនេវ ចិត្តំ អាវជ្ជិត្វា តិណ្ណំ ចតុន្នំ វា បរិកម្មានំ អនន្តរា ចេតោបរិយញាណេន បរចិត្តំ បដិវិជ្ឈតិ វិភាវេតិ រូបំ វិយ ទិព្ពចក្ខុនា។ តតោ បរំ បន កាមាវចរចិត្តេហិ សរាគាទិវវត្ថានំ ហោតិ នីលាទិវវត្ថានំ វិយ។ តត្ថ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋហទយវត្ថុរូបស្ស សត្តស្ស អភិមុខីភូតស្ស ចិត្តសាមញ្ញេន ចិត្តំ អាវជ្ជយមានំ អាវជ្ជនំ អភិមុខីភូតំ វិជ្ជមានំ ចិត្តំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តំ អាវជ្ជេតិ។ បរិកម្មានិ ច តំ តំ វិជ្ជមានំ ចិត្តំ ចិត្តសាមញ្ញេនេវ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តជាននបរិកម្មានិ ហុត្វា បវត្តន្តិ។ ចេតោបរិយញាណំ បន វិជ្ជមានំ ចិត្តំ បដិវិជ្ឈន្តំ វិភាវេន្តំ តេន សហ ឯកក្ខណេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ យស្មា សន្តានស្ស សន្តានគ្គហណតោ ឯកត្តវសេន អាវជ្ជនាទីនិ ចិត្តន្ត្វេវ បវត្តានិ, តញ្ច ចិត្តមេវ, យំ ចេតោបរិយញាណេន វិភាវិតំ, តស្មា សមានាការប្បវត្តិតោ ន អនិដ្ឋេ មគ្គផលវីថិតោ អញ្ញស្មិំ ឋានេ នានារម្មណតា អាវជ្ជនជវនានំ ហោតិ។ បច្ចុប្បន្នារម្មណញ្ច បរិកម្មំ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អាសេវនបច្ចយោតិ សិទ្ធំ ហោតិ។ អតីតត្តិកោ ច ឯវំ អភិន្នោ ហោតិ។ អញ្ញថា សន្តតិបច្ចុប្បន្នេ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នេ ច បច្ចុប្បន្នន្តិ ឥធ វុច្ចមានេ អតីតានាគតានញ្ច បច្ចុប្បន្នតា អាបជ្ជេយ្យ, តថា ច សតិ ‘‘បច្ចុប្បន្នោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច តំ វុត្តំ។ ‘‘អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ, បុរិមា បុរិមា អតីតា ខន្ធា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ បច្ចុប្បន្នានំ ខន្ធានំ អនន្តរ…បេ.… អនុលោមំ គោត្រភុស្សា’’តិអាទិវចនតោ (បដ្ឋា. ២.១៨.៥) បន អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នេស្វេវ អនន្តរាតីតា ចត្តារោ ខន្ធា អតីតាតិ វិញ្ញាយន្តិ, ន ច អភិធម្មមាតិកាយ អាគតស្ស បច្ចុប្បន្នបទស្ស អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នបទត្ថតា កត្ថចិ បាឡិយំ វុត្តា។ តស្មា តេហិ ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តុប្បត្តិយា ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណតា វុត្តា។ យទា បន ‘‘យំ ឥមស្ស ចិត្តំ បវត្តំ, តំ ជានាមិ។ យំ ភវិស្សតិ, តំ ជានិស្សាមី’’តិ វា អាភោគំ កត្វា បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនាទីនិ ករោតិ, តទា អាវជ្ជនបរិកម្មានិ ចេតោបរិយញាណញ្ច អតីតានាគតារម្មណានេវ ហោន្តិ អាវជ្ជនេនេវ វិភាគស្ស កតត្តា។
Yaṃ pana te vadanti ‘‘yasmā iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittaṃ uppajjatī’’ti, tatthāyaṃ adhippāyo siyā – cetopariyañāṇalābhī parassa cittaṃ ñātukāmo pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya atītādivibhāgaṃ akatvā cittasāmaññena ‘‘imassa cittaṃ jānāmī’’ti parikammaṃ katvā puna pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya sāmaññeneva cittaṃ āvajjitvā tiṇṇaṃ catunnaṃ vā parikammānaṃ anantarā cetopariyañāṇena paracittaṃ paṭivijjhati vibhāveti rūpaṃ viya dibbacakkhunā. Tato paraṃ pana kāmāvacaracittehi sarāgādivavatthānaṃ hoti nīlādivavatthānaṃ viya. Tattha dibbacakkhunā diṭṭhahadayavatthurūpassa sattassa abhimukhībhūtassa cittasāmaññena cittaṃ āvajjayamānaṃ āvajjanaṃ abhimukhībhūtaṃ vijjamānaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āvajjeti. Parikammāni ca taṃ taṃ vijjamānaṃ cittaṃ cittasāmaññeneva ārammaṇaṃ katvā cittajānanaparikammāni hutvā pavattanti. Cetopariyañāṇaṃ pana vijjamānaṃ cittaṃ paṭivijjhantaṃ vibhāventaṃ tena saha ekakkhaṇe eva uppajjati. Tattha yasmā santānassa santānaggahaṇato ekattavasena āvajjanādīni cittantveva pavattāni, tañca cittameva, yaṃ cetopariyañāṇena vibhāvitaṃ, tasmā samānākārappavattito na aniṭṭhe maggaphalavīthito aññasmiṃ ṭhāne nānārammaṇatā āvajjanajavanānaṃ hoti. Paccuppannārammaṇañca parikammaṃ paccuppannārammaṇassa cetopariyañāṇassa āsevanapaccayoti siddhaṃ hoti. Atītattiko ca evaṃ abhinno hoti. Aññathā santatipaccuppanne addhāpaccuppanne ca paccuppannanti idha vuccamāne atītānāgatānañca paccuppannatā āpajjeyya, tathā ca sati ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādi vattabbaṃ siyā, na ca taṃ vuttaṃ. ‘‘Atīto dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo, purimā purimā atītā khandhā pacchimānaṃ pacchimānaṃ paccuppannānaṃ khandhānaṃ anantara…pe… anulomaṃ gotrabhussā’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.18.5) pana addhāsantatipaccuppannesveva anantarātītā cattāro khandhā atītāti viññāyanti, na ca abhidhammamātikāya āgatassa paccuppannapadassa addhāsantatipaccuppannapadatthatā katthaci pāḷiyaṃ vuttā. Tasmā tehi iddhimassa ca parassa ca ekakkhaṇe cittuppattiyā cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vuttā. Yadā pana ‘‘yaṃ imassa cittaṃ pavattaṃ, taṃ jānāmi. Yaṃ bhavissati, taṃ jānissāmī’’ti vā ābhogaṃ katvā pādakajjhānasamāpajjanādīni karoti, tadā āvajjanaparikammāni cetopariyañāṇañca atītānāgatārammaṇāneva honti āvajjaneneva vibhāgassa katattā.
យេ បន ‘‘ឥទ្ធិមា បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ អាវជ្ជេតិ, អាវជ្ជនំ ខណបច្ចុប្បន្នំ អារម្មណំ កត្វា តេនេវ សហ និរុជ្ឈតិ, តតោ ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ។ យេសំ បច្ឆិមំ ឥទ្ធិចិត្តំ, សេសានិ កាមាវចរានិ, តេសំ សព្ពេសម្បិ តទេវ និរុទ្ធំ ចិត្តមារម្មណំ ហោតិ, ន ច តានិ នានារម្មណានិ ហោន្តិ, អទ្ធាវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា’’តិ ឥទំ វចនំ និស្សាយ ‘‘អាវជ្ជនជវនានំ បច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណភាវេបិ នានារម្មណត្តាភាវោ វិយ ឯកទ្វិតិចតុបញ្ចចិត្តក្ខណានាគតេសុបិ ចិត្តេសុ អាវជ្ជិតេសុ អាវជ្ជនជវនានំ យថាសម្ភវំ អនាគតបច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណភាវេបិ នានារម្មណតា ន សិយា, តេន ចតុបញ្ចចិត្តក្ខណានាគតេ អាវជ្ជិតេ អនាគតារម្មណបរិកម្មានន្តរំ ខណបច្ចុប្បន្នារម្មណំ ចេតោបរិយញាណំ សិទ្ធ’’ន្តិ វទន្តិ, តេសំ វាទោ ‘‘អនាគតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ, បច្ចុប្បន្នារម្មណោ ធម្មោ អតីតារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឥមេសំ បញ្ហានំ អនុទ្ធដត្តា គណនាយ ច ‘‘អាសេវនេ តីណី’’តិ វុត្តត្តា ន សិជ្ឈតិ។ ន ហិ កុសលកិរិយមហគ្គតំ អនាសេវនំ អត្ថីតិ។
Ye pana ‘‘iddhimā parassa cittaṃ jānitukāmo āvajjeti, āvajjanaṃ khaṇapaccuppannaṃ ārammaṇaṃ katvā teneva saha nirujjhati, tato cattāri pañca vā javanāni. Yesaṃ pacchimaṃ iddhicittaṃ, sesāni kāmāvacarāni, tesaṃ sabbesampi tadeva niruddhaṃ cittamārammaṇaṃ hoti, na ca tāni nānārammaṇāni honti, addhāvasena paccuppannārammaṇattā’’ti idaṃ vacanaṃ nissāya ‘‘āvajjanajavanānaṃ paccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇattābhāvo viya ekadviticatupañcacittakkhaṇānāgatesupi cittesu āvajjitesu āvajjanajavanānaṃ yathāsambhavaṃ anāgatapaccuppannātītārammaṇabhāvepi nānārammaṇatā na siyā, tena catupañcacittakkhaṇānāgate āvajjite anāgatārammaṇaparikammānantaraṃ khaṇapaccuppannārammaṇaṃ cetopariyañāṇaṃ siddha’’nti vadanti, tesaṃ vādo ‘‘anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo, paccuppannārammaṇo dhammo atītārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo’’ti imesaṃ pañhānaṃ anuddhaṭattā gaṇanāya ca ‘‘āsevane tīṇī’’ti vuttattā na sijjhati. Na hi kusalakiriyamahaggataṃ anāsevanaṃ atthīti.
ឯតស្ស ច វាទស្ស និស្សយភាវោ អាវជ្ជនជវនានំ ខណបច្ចុប្បន្ននិរុទ្ធារម្មណតាវចនស្ស ន សិជ្ឈតិ, យំ បវត្តំ យំ បវត្តិស្សតីតិ វា វិសេសំ អកត្វា គហណេ អាវជ្ជនស្ស អនាគតគ្គហណភាវំ, តទភាវា ជវនានម្បិ វត្តមានគ្គហណាភាវញ្ច សន្ធាយេវ តស្ស វុត្តត្តា។ តទា ហិ ភវង្គចលនានន្តរំ អភិមុខីភូតមេវ ចិត្តំ អារព្ភ អាវជ្ជនា បវត្តតីតិ។ ជាននចិត្តស្សបិ វត្តមានារម្មណភាវេ អាវជ្ជនជាននចិត្តានំ សហដ្ឋានទោសាបត្តិយា រាសិឯកទេសាវជ្ជនបដិវេធេ សម្បត្តសម្បត្តាវជ្ជនជាននេ ច អនិដ្ឋេ ឋានេ អាវជ្ជនជវនានំ នានារម្មណភាវទោសាបត្តិយា ច យំ វុត្តំ ‘‘ខណបច្ចុប្បន្នំ ចិត្តំ ចេតោបរិយញាណស្ស អារម្មណំ ហោតី’’តិ, តំ អយុត្តន្តិ បដិក្ខិបិត្វា យថាវុត្តទោសានាបត្តិកាលវសេនេវ អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា នានារម្មណតាភាវំ ទិស្វា អាវជ្ជនជវនានំ វត្តមានតំ និរុទ្ធារម្មណភាវោ វុត្តោតិ, តម្បិ វចនំ បុរិមវាទិនោ នានុជានេយ្យុំ។ តស្មិញ្ហិ សតិ អាវជ្ជនា កុសលានន្តិអាទីសុ វិយ អញ្ញបទសង្គហិតស្ស អនន្តរបច្ចយវិធានតោ ‘‘បច្ចុប្បន្នារម្មណា អាវជ្ជនា អតីតារម្មណានំ ខន្ធានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច វុត្តន្តិ។
Etassa ca vādassa nissayabhāvo āvajjanajavanānaṃ khaṇapaccuppannaniruddhārammaṇatāvacanassa na sijjhati, yaṃ pavattaṃ yaṃ pavattissatīti vā visesaṃ akatvā gahaṇe āvajjanassa anāgataggahaṇabhāvaṃ, tadabhāvā javanānampi vattamānaggahaṇābhāvañca sandhāyeva tassa vuttattā. Tadā hi bhavaṅgacalanānantaraṃ abhimukhībhūtameva cittaṃ ārabbha āvajjanā pavattatīti. Jānanacittassapi vattamānārammaṇabhāve āvajjanajānanacittānaṃ sahaṭṭhānadosāpattiyā rāsiekadesāvajjanapaṭivedhe sampattasampattāvajjanajānane ca aniṭṭhe ṭhāne āvajjanajavanānaṃ nānārammaṇabhāvadosāpattiyā ca yaṃ vuttaṃ ‘‘khaṇapaccuppannaṃ cittaṃ cetopariyañāṇassa ārammaṇaṃ hotī’’ti, taṃ ayuttanti paṭikkhipitvā yathāvuttadosānāpattikālavaseneva addhāsantatipaccuppannārammaṇattā nānārammaṇatābhāvaṃ disvā āvajjanajavanānaṃ vattamānataṃ niruddhārammaṇabhāvo vuttoti, tampi vacanaṃ purimavādino nānujāneyyuṃ. Tasmiñhi sati āvajjanā kusalānantiādīsu viya aññapadasaṅgahitassa anantarapaccayavidhānato ‘‘paccuppannārammaṇā āvajjanā atītārammaṇānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vattabbaṃ siyā, na ca vuttanti.
កស្មា បនេវំ ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណតា វិចារិតា, ននុ ‘‘អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស, អនាគតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯតេសំ វិភង្គេសុ ‘‘អតីតា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្សចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.២), ‘‘អនាគតា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៧.៣-៤), ឧប្បន្នត្តិកេ ច ‘‘អនុប្បន្នាខន្ធា, ឧប្បាទិនោ ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ កត្វា ‘‘បច្ចុប្បន្នោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្សា’’តិ ឯតស្ស វិភង្គេ ‘‘បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.៣), ឧប្បន្នត្តិកេ ច ‘‘ឧប្បន្នា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៧.២) ឯត្តកស្សេវ វុត្តត្តា ‘‘បច្ចុប្បន្នចិត្តេ ចេតោបរិយញាណំ នប្បវត្តតី’’តិ វិញ្ញាយតិ។ យទិ ហិ បវត្តេយ្យ, បុរិមេសុ វិយ ឥតរេសុ ច ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ កត្តព្ពំ សិយាតិ? សច្ចំ កត្តព្ពំ, នយទស្សនវសេន បនេតំ សំខិត្តន្តិ អញ្ញាយ បាឡិយា វិញ្ញាយតិ។ ‘‘អតីតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ (បដ្ឋា. ២.១៩.២០), អនាគតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស។ បច្ចុប្បន្នារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្សា’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២២) ឯតេសញ្ហិ វិភង្គេសុ ‘‘ចេតោបរិយញាណេន អតីតារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ ជានាតិ។ អតីតារម្មណា បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២២), ‘‘ចេតោបរិយញាណេន អនាគតារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ…បេ.… ចេតោបរិយញាណេន បច្ចុប្បន្នារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ ជានាតិ។ បច្ចុប្បន្នារម្មណា បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២១) ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណេ បវត្តិ វុត្តាតិ។ តេនេវាយំ វិចារណា កតាតិ វេទិតព្ពា។
Kasmā panevaṃ cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇatā vicāritā, nanu ‘‘atīto dhammo paccuppannassa dhammassa, anāgato dhammo paccuppannassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti etesaṃ vibhaṅgesu ‘‘atītā khandhā iddhividhañāṇassacetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.2), ‘‘anāgatā khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.3-4), uppannattike ca ‘‘anuppannākhandhā, uppādino khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyañāṇassa anāgataṃsañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti cetopariyañāṇaggahaṇaṃ katvā ‘‘paccuppanno dhammo paccuppannassā’’ti etassa vibhaṅge ‘‘paccuppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.18.3), uppannattike ca ‘‘uppannā khandhā iddhividhañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.17.2) ettakasseva vuttattā ‘‘paccuppannacitte cetopariyañāṇaṃ nappavattatī’’ti viññāyati. Yadi hi pavatteyya, purimesu viya itaresu ca cetopariyañāṇaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyāti? Saccaṃ kattabbaṃ, nayadassanavasena panetaṃ saṃkhittanti aññāya pāḷiyā viññāyati. ‘‘Atītārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo (paṭṭhā. 2.19.20), anāgatārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa. Paccuppannārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassā’’ti (paṭṭhā. 2.19.22) etesañhi vibhaṅgesu ‘‘cetopariyañāṇena atītārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Atītārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.22), ‘‘cetopariyañāṇena anāgatārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ…pe… cetopariyañāṇena paccuppannārammaṇapaccuppannacittasamaṅgissa cittaṃ jānāti. Paccuppannārammaṇā paccuppannā khandhā cetopariyañāṇassa āvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.21) cetopariyañāṇassa paccuppannārammaṇe pavatti vuttāti. Tenevāyaṃ vicāraṇā katāti veditabbā.
តេសន្តិ តេសុ ទ្វីសុ ញាណេសូតិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ។ កុសលា ខន្ធាតិ ឥទ្ធិវិធបុព្ពេនិវាសានាគតំសញាណាបេក្ខោ ពហុវចននិទ្ទេសោ, ន ចេតោបរិយញាណយថាកម្មូបគញាណាបេក្ខោតិ។ តេសំ ចតុក្ខន្ធារម្មណភាវស្ស អសាធកោតិ ចេ? ន, អញ្ញត្ថ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ច ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.៦.៧២) ‘‘សវិតក្កសវិចារា ខន្ធា ច វិតក្កោ ច ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.៦.៦៩) ច វុត្តត្តា ចេតោបរិយញាណាបេក្ខោបិ ពហុវចននិទ្ទេសោតិ ឥមស្សត្ថស្ស សិទ្ធិតោ។ ឯវមបិ យថាកម្មូបគញាណស្ស ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ចា’’តិអាទីសុ អវុត្តត្តា ចតុក្ខន្ធារម្មណតា ន សិជ្ឈតីតិ? ន, តត្ថ អវចនស្ស អញ្ញការណត្តា។ យថាកម្មូបគញាណេន ហិ កម្មសំសដ្ឋា ចត្តារោ ខន្ធា កម្មប្បមុខេន គយ្ហន្តិ។ តញ្ហិ យថា ចេតោបរិយញាណំ បុរិមបរិកម្មវសេន សវិតក្កាទិវិភាគំ សរាគាទិវិភាគញ្ច ចិត្តំ វិភាវេតិ, ន ឯវំ សវិភាគំ វិភាវេតិ, កម្មវសេនេវ បន សមុទាយំ វិភាវេតីតិ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ចា’’តិអាទិកេ វិភាគករណេ តំ ន វុត្តំ, ន ចតុក្ខន្ធានារម្មណតោតិ។ ឥទំ បន អវចនស្ស ការណន្តិ។ កេចិ តត្ថាបិ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស អនាគតំសញាណស្សា’’តិ បឋន្តិ ឯវ។ ន ហិ តំ កុសលាកុសលវិភាគំ វិយ សវិតក្កាទិវិភាគំ កម្មំ វិភាវេតុំ អសមត្ថំ។ ទុច្ចរិតសុចរិតភាវវិភាវនម្បិ ហិ លោភាទិអលោភាទិសម្បយោគវិសេសវិភាវនំ ហោតីតិ។
Tesanti tesu dvīsu ñāṇesūti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Kusalā khandhāti iddhividhapubbenivāsānāgataṃsañāṇāpekkho bahuvacananiddeso, na cetopariyañāṇayathākammūpagañāṇāpekkhoti. Tesaṃ catukkhandhārammaṇabhāvassa asādhakoti ce? Na, aññattha ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.72) ‘‘savitakkasavicārā khandhā ca vitakko ca cetopariyañāṇassa pubbenivāsānussatiñāṇassa anāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.6.69) ca vuttattā cetopariyañāṇāpekkhopi bahuvacananiddesoti imassatthassa siddhito. Evamapi yathākammūpagañāṇassa ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādīsu avuttattā catukkhandhārammaṇatā na sijjhatīti? Na, tattha avacanassa aññakāraṇattā. Yathākammūpagañāṇena hi kammasaṃsaṭṭhā cattāro khandhā kammappamukhena gayhanti. Tañhi yathā cetopariyañāṇaṃ purimaparikammavasena savitakkādivibhāgaṃ sarāgādivibhāgañca cittaṃ vibhāveti, na evaṃ savibhāgaṃ vibhāveti, kammavaseneva pana samudāyaṃ vibhāvetīti ‘‘avitakkavicāramattā khandhā ca vicāro cā’’tiādike vibhāgakaraṇe taṃ na vuttaṃ, na catukkhandhānārammaṇatoti. Idaṃ pana avacanassa kāraṇanti. Keci tatthāpi ‘‘pubbenivāsānussatiñāṇassa yathākammūpagañāṇassa anāgataṃsañāṇassā’’ti paṭhanti eva. Na hi taṃ kusalākusalavibhāgaṃ viya savitakkādivibhāgaṃ kammaṃ vibhāvetuṃ asamatthaṃ. Duccaritasucaritabhāvavibhāvanampi hi lobhādialobhādisampayogavisesavibhāvanaṃ hotīti.
១៤៣៥. និយកជ្ឈត្តបរិយាយស្ស អភាវេនាតិ សភាវធម្មត្តា កេនចិ បរិយាយេន និយកជ្ឈត្តំ អហោន្តំ សព្ពថា ពហិទ្ធាភាវេនេវ ‘‘ឯកន្តពហិទ្ធា’’តិ វុត្តំ, ន អសភាវធម្មត្តា ពហិទ្ធាបិ អហោន្តំ កសិណាទិ វិយ និយកជ្ឈត្តមត្តស្ស អសម្ភវតោ។ អសភាវធម្មត្តា ឯវ ហិ កសិណាទិអជ្ឈត្តធម្មភូតោ ច កោចិ ភាវោ ន ហោតីតិ អជ្ឈត្តត្តិកេ ន វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ តំ សព្ពំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនាទិ អតីតារម្មណត្តិកេ ‘‘នវត្តព្ពារម្មណ’’ន្តិ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ ឯត្ថ ច វុត្តន្តិ អនុញ្ញាតត្តា វចនតោតិ ឯតេហិ ការណេហិ បកាសិតន្តិ អត្ថោ។
1435. Niyakajjhattapariyāyassaabhāvenāti sabhāvadhammattā kenaci pariyāyena niyakajjhattaṃ ahontaṃ sabbathā bahiddhābhāveneva ‘‘ekantabahiddhā’’ti vuttaṃ, na asabhāvadhammattā bahiddhāpi ahontaṃ kasiṇādi viya niyakajjhattamattassa asambhavato. Asabhāvadhammattā eva hi kasiṇādiajjhattadhammabhūto ca koci bhāvo na hotīti ajjhattattike na vuttanti adhippāyo. Taṃ sabbaṃ ākiñcaññāyatanādi atītārammaṇattike ‘‘navattabbārammaṇa’’nti vuttanti sambandho. Ettha ca vuttanti anuññātattā vacanatoti etehi kāraṇehi pakāsitanti attho.
ឥទានិ តន្តិ ‘‘ឯតញ្ហិ អាកិញ្ចញ្ញាយតន’’ន្តិ វុត្តំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ តំ-សទ្ទេន អាកឌ្ឍិត្វា វទតិ។ យោ បនាយមេត្ថ អត្ថោ វុត្តោ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឯកម្បិ ឥធ វុច្ចមានំ អតីតារម្មណត្តិកេ តេន សហេការម្មណតម្បិ សន្ធាយ កាមាវចរកុសលាទីនំ នវត្តព្ពារម្មណតាយ វុត្តត្តា ឥធាបិ តេសំ នវត្តព្ពារម្មណភាវំ ទីបេតីតិ កត្វា តស្មិំ វុត្តេ តានិបិ វុត្តានេវ ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ ន វុត្តានី’’តិ, តមញ្ញេ នានុជានន្តិ។ ន ហិ ឦទិសំ លេសវចនំ អដ្ឋកថាកណ្ឌេ អត្ថិ។ យទិ សិយា, បរិត្តារម្មណត្តិកេ យេសំ សមានារម្មណានំ បរិត្តាទិអារម្មណតា នវត្តព្ពតា ច វុត្តា។ បុន អតីតារម្មណត្តិកេ តេសុ ឯកមេវ វត្វា អញ្ញំ ន វត្តព្ពំ សិយា។ តថា វេទនាត្តិកេ សមានវេទនានំ យេសំ សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តតា វុត្តា, តេសុ ឯកមេវ បីតិត្តិកេ សុខសហគតនិទ្ទេសេ វត្វា អញ្ញំ ន វត្តព្ពំ សិយា។ ឯវំ ឧបេក្ខាសហគតនិទ្ទេសាទីសុ យោជេតព្ពំ។ លេសេន បន វិនា អដ្ឋកថាកណ្ឌេ អត្ថុទ្ធារស្ស កតត្តា អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស វិយ កាមាវចរកុសលាទីនម្បិ អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកេ នវត្តព្ពតាយ សតិ តានិបិ នវត្តព្ពានីតិ វត្តព្ពានិ, ន បន វុត្តានិ។ តស្មា អភាវនាសាមញ្ញេបិ យាយ អភាវនានិដ្ឋប្បវត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បវត្តមានំ នវត្តព្ពំ ជាតំ, តស្សា បវត្តិយា អភាវេន តានិ នវត្តព្ពានីតិ ន វុត្តានិ។ គហណវិសេសនិម្មិតានេវ ហិ កសិណាទីនិ សភាវតោ អវិជ្ជមានានីតិ តទារម្មណានំ ពហិទ្ធាគហណវសេន ពហិទ្ធារម្មណតា វុត្តា។ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បន ន ពហិទ្ធាគហណភាវេន បវត្តតិ, នាបិ អជ្ឈត្តគ្គហណភាវេន បវត្តតីតិ នវត្តព្ពន្តិ វុត្តំ។ យេន បន គហណាការេន អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បវត្តតិ, ន តេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ បវត្តតិ។ យទិ បវត្តេយ្យ, តម្បិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនមេវ ភវេយ្យ។ យថា ហិ កិលេសានំ គោចរំ បវត្តិវិសេសញ្ច សព្ពំ ជានន្តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ន យថា តេ គណ្ហន្តិ, តថា គណ្ហាតិ តស្សបិ កិលេសភាវាបត្តិតោ, ឯវំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស ច បវត្តនាការំ យថាសភាវតោ ជានន្តំ តំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនមិវ ន គណ្ហាតិ , កិមង្គំ បន អញ្ញន្តិ។ តេន កាមាវចរកុសលានំ នវត្តព្ពតា ន វុត្តាតិ។ អយំ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស វិសយភូតោ អបគមោ នាម ឯកោ អត្ថោ អត្ថី’’តិ អនិច្ឆន្តានំ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយោ។
Idāni tanti ‘‘etañhi ākiñcaññāyatana’’nti vuttaṃ ākiñcaññāyatanaṃ taṃ-saddena ākaḍḍhitvā vadati. Yo panāyamettha attho vutto ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ ekampi idha vuccamānaṃ atītārammaṇattike tena sahekārammaṇatampi sandhāya kāmāvacarakusalādīnaṃ navattabbārammaṇatāya vuttattā idhāpi tesaṃ navattabbārammaṇabhāvaṃ dīpetīti katvā tasmiṃ vutte tānipi vuttāneva honti, tasmā visuṃ na vuttānī’’ti, tamaññe nānujānanti. Na hi īdisaṃ lesavacanaṃ aṭṭhakathākaṇḍe atthi. Yadi siyā, parittārammaṇattike yesaṃ samānārammaṇānaṃ parittādiārammaṇatā navattabbatā ca vuttā. Puna atītārammaṇattike tesu ekameva vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Tathā vedanāttike samānavedanānaṃ yesaṃ sukhāya vedanāya sampayuttatā vuttā, tesu ekameva pītittike sukhasahagataniddese vatvā aññaṃ na vattabbaṃ siyā. Evaṃ upekkhāsahagataniddesādīsu yojetabbaṃ. Lesena pana vinā aṭṭhakathākaṇḍe atthuddhārassa katattā ākiñcaññāyatanassa viya kāmāvacarakusalādīnampi ajjhattārammaṇattike navattabbatāya sati tānipi navattabbānīti vattabbāni, na pana vuttāni. Tasmā abhāvanāsāmaññepi yāya abhāvanāniṭṭhappavattiyā ākiñcaññāyatanaṃ pavattamānaṃ navattabbaṃ jātaṃ, tassā pavattiyā abhāvena tāni navattabbānīti na vuttāni. Gahaṇavisesanimmitāneva hi kasiṇādīni sabhāvato avijjamānānīti tadārammaṇānaṃ bahiddhāgahaṇavasena bahiddhārammaṇatā vuttā. Ākiñcaññāyatanaṃ pana na bahiddhāgahaṇabhāvena pavattati, nāpi ajjhattaggahaṇabhāvena pavattatīti navattabbanti vuttaṃ. Yena pana gahaṇākārena ākiñcaññāyatanaṃ pavattati, na tena sabbaññutaññāṇampi pavattati. Yadi pavatteyya, tampi ākiñcaññāyatanameva bhaveyya. Yathā hi kilesānaṃ gocaraṃ pavattivisesañca sabbaṃ jānantaṃ sabbaññutaññāṇaṃ na yathā te gaṇhanti, tathā gaṇhāti tassapi kilesabhāvāpattito, evaṃ ākiñcaññāyatanassa ca pavattanākāraṃ yathāsabhāvato jānantaṃ taṃ ākiñcaññāyatanamiva na gaṇhāti , kimaṅgaṃ pana aññanti. Tena kāmāvacarakusalānaṃ navattabbatā na vuttāti. Ayaṃ ‘‘ākiñcaññāyatanassa visayabhūto apagamo nāma eko attho atthī’’ti anicchantānaṃ ācariyānaṃ vinicchayo.
វិបាកំ បន ន កស្សចិ អារម្មណំ ហោតីតិ វិបាកំ អាកាសានញ្ចាយតនំ វិបាកាទីសុ វិញ្ញាណញ្ចាយតនេសុ ន កស្សចិ អារម្មណំ ហោតីតិ អត្ថោ, តថា អាកិញ្ចញ្ញាយតនញ្ច នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស។ យថា ហិ វិបាកត្តិកេ វិបាកធម្មធម្មនេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មមូលកេសុ បញ្ហេសុ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនកុសលំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនកុសលស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនកុសលំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសលស្ស, តថា វិបាកស្ស កិរិយស្ស។ អាកាសានញ្ចាយតនកិរិយំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនកិរិយស្ស។ អាកិញ្ចញ្ញាយតនកិរិយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកិរិយស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៦, ៤១០) វុត្តំ, ន តថា វិបាកធម្មមូលកេសុ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតនវិបាកា វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវិបាកកុសលកិរិយានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វុត្តា។ វិបាកតោ វុដ្ឋហិត្វា ចិត្តស្ស អភិនីហារាសម្ភវតោតិ វិបាកំ អារម្មណំ កត្វា អភិនីហារាសម្ភវតោតិ អត្ថោ។ វិបាកស្ស ហិ អារម្មណំ កត្វា នត្ថិ អភិនីហារោតិ។
Vipākaṃ pana na kassaci ārammaṇaṃ hotīti vipākaṃ ākāsānañcāyatanaṃ vipākādīsu viññāṇañcāyatanesu na kassaci ārammaṇaṃ hotīti attho, tathā ākiñcaññāyatanañca nevasaññānāsaññāyatanassa. Yathā hi vipākattike vipākadhammadhammanevavipākanavipākadhammadhammamūlakesu pañhesu ‘‘ākāsānañcāyatanakusalaṃ viññāṇañcāyatanakusalassa ārammaṇapaccayena paccayo, ākiñcaññāyatanakusalaṃ nevasaññānāsaññāyatanakusalassa, tathā vipākassa kiriyassa. Ākāsānañcāyatanakiriyaṃ viññāṇañcāyatanakiriyassa. Ākiñcaññāyatanakiriyaṃ nevasaññānāsaññāyatanakiriyassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.406, 410) vuttaṃ, na tathā vipākadhammamūlakesu ‘‘ākāsānañcāyatanaākiñcaññāyatanavipākā viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanavipākakusalakiriyānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo’’ti vuttā. Vipākato vuṭṭhahitvā cittassa abhinīhārāsambhavatoti vipākaṃ ārammaṇaṃ katvā abhinīhārāsambhavatoti attho. Vipākassa hi ārammaṇaṃ katvā natthi abhinīhāroti.
អត្តនោ ខន្ធាទីនីតិ អរូបក្ខន្ធេ ‘‘ខន្ធា’’តិ គហេត្វា អាទិ-សទ្ទេន រូបំ គណ្ហាតិ។ អជ្ឈត្តំ វា គយ្ហមានំ អហន្តិ បញ្ញត្តិំ អាទិ-សទ្ទេន គណ្ហាតិ។ ឯស នយោ បរេសំ ខន្ធាទិគ្គហណេ ច។ បុន បញ្ញត្តិគ្គហណេន កសិណវិហារាទិអនិន្ទ្រិយពទ្ធុបាទាយបញ្ញត្តិមាហ។ អាទិ-សទ្ទេន វា អហំ បរំ បណ្ណត្តិគ្គហណេ សព្ពំ ឧបាទាយបញ្ញត្តិំ។ កម្មាទីសុ កម្មំ អជ្ឈត្តំ, កម្មនិមិត្តំ ឧភយំ, គតិនិមិត្តំ ពហិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អត្តនោ សរីរេ ឯវ កិមិ ហុត្វា និព្ពត្តមានស្ស គតិនិមិត្តម្បិ អជ្ឈត្តំ សិយា។ មល្លិកាយ កុម្មាសំ ទទមានាយ រញ្ញោ អគ្គមហេសិដ្ឋានលាភំ, សន្តតិមហាមត្តស្ស ហត្ថិក្ខន្ធគតស្ស អរហត្តប្បត្តិំ, សុមនមាលាការស្ស ច បុប្ផមុដ្ឋិនា បូជេន្តស្ស បច្ចេកពោធិសច្ឆិកិរិយំ និស្សាយ ភគវា សិតំ បាត្វាកាសិ។
Attano khandhādīnīti arūpakkhandhe ‘‘khandhā’’ti gahetvā ādi-saddena rūpaṃ gaṇhāti. Ajjhattaṃ vā gayhamānaṃ ahanti paññattiṃ ādi-saddena gaṇhāti. Esa nayo paresaṃ khandhādiggahaṇe ca. Puna paññattiggahaṇena kasiṇavihārādianindriyabaddhupādāyapaññattimāha. Ādi-saddena vā ahaṃ paraṃ paṇṇattiggahaṇe sabbaṃ upādāyapaññattiṃ. Kammādīsu kammaṃ ajjhattaṃ, kammanimittaṃ ubhayaṃ, gatinimittaṃ bahiddhāti daṭṭhabbaṃ. Attano sarīre eva kimi hutvā nibbattamānassa gatinimittampi ajjhattaṃ siyā. Mallikāya kummāsaṃ dadamānāya rañño aggamahesiṭṭhānalābhaṃ, santatimahāmattassa hatthikkhandhagatassa arahattappattiṃ, sumanamālākārassa ca pupphamuṭṭhinā pūjentassa paccekabodhisacchikiriyaṃ nissāya bhagavā sitaṃ pātvākāsi.
ឥមស្មិំ តិកេ ឱកាសំ លភន្តីតិ បរិត្តារម្មណាតីតារម្មណត្តិកេសុ អលទ្ធោកាសានិ នវត្តព្ពានីតិ វុត្តានិ, ឥធ បន នវត្តព្ពានិ ន ហោន្តិ, អជ្ឈត្តាទីសុ ឯការម្មណតំ លភន្តីតិ អត្ថោ។ ឯតានិ ហិ បញ្ច សព្ពត្ថបាទកាកាសាលោកកសិណចតុត្ថានំ កសិណារម្មណត្តា, ព្រហ្មវិហារចតុត្ថស្ស បញ្ញត្តិអារម្មណត្តា, អានាបានចតុត្ថស្ស និមិត្តារម្មណត្តា ពហិទ្ធារម្មណានីតិ។ សកាយចិត្តានន្តិ សកកាយចិត្តានំ, តេន បយោជនំ នត្ថិ, តស្មា ន តំ អជ្ឈត្តារម្មណន្តិ អត្ថោ។ អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស វា រូបស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘តិស្សន្នំ វា បញ្ញត្តីន’’ន្តិ ឥទម្បិ វា-សទ្ទេន អាហរិតព្ពំ, នយទស្សនំ វា ឯតំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឦទិសេ ហិ កាលេ ពហិទ្ធារម្មណន្តិ។
Imasmiṃ tike okāsaṃ labhantīti parittārammaṇātītārammaṇattikesu aladdhokāsāni navattabbānīti vuttāni, idha pana navattabbāni na honti, ajjhattādīsu ekārammaṇataṃ labhantīti attho. Etāni hi pañca sabbatthapādakākāsālokakasiṇacatutthānaṃ kasiṇārammaṇattā, brahmavihāracatutthassa paññattiārammaṇattā, ānāpānacatutthassa nimittārammaṇattā bahiddhārammaṇānīti. Sakāyacittānanti sakakāyacittānaṃ, tena payojanaṃ natthi, tasmā na taṃ ajjhattārammaṇanti attho. Anindriyabaddhassa vā rūpassāti ettha ‘‘tissannaṃ vā paññattīna’’nti idampi vā-saddena āharitabbaṃ, nayadassanaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Īdise hi kāle bahiddhārammaṇanti.
តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Tikaatthuddhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / តិកអត្ថុទ្ធារោ • Tikaatthuddhāro
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
