| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
៤. អដ្ឋកថាកណ្ឌំ
4. Aṭṭhakathākaṇḍaṃ
តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា
Tikaatthuddhāravaṇṇanā
១៣៨៤. នយគមនន្តិ នីយតិ, នេតិ, នីយន្តិ វា ឯតេនាតិ នយោ, គម្មតិ ឯតេនាតិ គមនំ, នយោវ, នយស្ស វា គមនំ នយគមនំ។ គតិ ឯវ វា គមនំ។ បឋមេន អាទិ-សទ្ទេន អភិធម្មភាជនីយាទិសង្គហាសង្គហាទិឯកកាទិសុទ្ធិកសច្ឆិ កដ្ឋាទិមូលមូលាទិកា បញ្ចបករណិកា នយគតិ សង្គយ្ហតិ។ អនុលោមាទីតិ បន បច្ចនីយអនុលោមបច្ចនីយបច្ចនីយានុលោមបការា ឯកមូលាទិប្បការា ច។ ឯត្ថ អត្ថេសុ និច្ឆិតេសូតិ ឯតស្មិំ អដ្ឋកថាកណ្ឌេ ចិត្តុប្បាទវសេន ភូមន្តរវិសេសយោគតោ សព្ពេសំ មាតិកាបទានំ អត្ថេសុ សង្ខេបតោ វវត្ថាបិតេសុ។
1384. Nayagamananti nīyati, neti, nīyanti vā etenāti nayo, gammati etenāti gamanaṃ, nayova, nayassa vā gamanaṃ nayagamanaṃ. Gati eva vā gamanaṃ. Paṭhamena ādi-saddena abhidhammabhājanīyādisaṅgahāsaṅgahādiekakādisuddhikasacchi kaṭṭhādimūlamūlādikā pañcapakaraṇikā nayagati saṅgayhati. Anulomādīti pana paccanīyaanulomapaccanīyapaccanīyānulomapakārā ekamūlādippakārā ca. Ettha atthesu nicchitesūti etasmiṃ aṭṭhakathākaṇḍe cittuppādavasena bhūmantaravisesayogato sabbesaṃ mātikāpadānaṃ atthesu saṅkhepato vavatthāpitesu.
បញ្ហុទ្ធារន្តិអាទីសុ ‘‘សិយា កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.២៥) កុសលបទំ អាទិំ កត្វា កុសលាកុសលាព្យាកតន្តា តិស្សោ កុសលាទិកា, កុសលាព្យាកតអកុសលាព្យាកតកុសលាកុសលន្តា តិស្សោ, កុសលាកុសលាព្យាកតន្តា ឯកាតិ កុសលាទិកា សត្ត បុច្ឆា, តថា អកុសលាទិកា, អព្យាកតាទិកា, កុសលាព្យាកតាទិកា, អកុសលាព្យាកតាទិកា, កុសលាកុសលាទិកា, កុសលាកុសលាព្យាកតាទិកាតិ សត្តន្នំ សត្តកានំ វសេន ធម្មានុលោមេ កុសលត្តិកំ និស្សាយ ហេតុបច្ចយេ ឯកូនបញ្ញាស បុច្ឆា, តថា សេសបច្ចយេសុ សេសតិកេសុ ធម្មបច្ចនីយាទីសុ ច។ តំ សន្ធាយ ‘‘ឯកូនបញ្ញាសាយ ឯកូនបញ្ញាសាយា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘សិយា ហេតុំ ធម្មំ បដិច្ច ហេតុធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ៣.១.១) ‘‘ហេតុំ បដិច្ច ហេតុ, ហេតុំ បដិច្ច នហេតុ, ហេតុំ បដិច្ច ហេតុ ច នហេតុ ច។ នហេតុំ បដិច្ច នហេតុ, នហេតុំ បដិច្ច ហេតុ, នហេតុំ បដិច្ច ហេតុ ច នហេតុ ច។ ហេតុញ្ច នហេតុញ្ច បដិច្ច ហេតុ, ហេតុញ្ច នហេតុញ្ច បដិច្ច នហេតុ, ហេតុញ្ច នហេតុញ្ច បដិច្ច ហេតុ ច នហេតុ ចា’’តិ ឯកេកស្មិំ ទុកេ ហេតុបច្ចយាទីសុ ឯកមេកស្មិំ បច្ចយេ នវ នវ បុច្ឆា ហោន្តិ។ តា សន្ធាយ ‘‘នវសុ នវសុ បញ្ហេសូ’’តិ វុត្តំ។
Pañhuddhārantiādīsu ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.25) kusalapadaṃ ādiṃ katvā kusalākusalābyākatantā tisso kusalādikā, kusalābyākataakusalābyākatakusalākusalantā tisso, kusalākusalābyākatantā ekāti kusalādikā satta pucchā, tathā akusalādikā, abyākatādikā, kusalābyākatādikā, akusalābyākatādikā, kusalākusalādikā, kusalākusalābyākatādikāti sattannaṃ sattakānaṃ vasena dhammānulome kusalattikaṃ nissāya hetupaccaye ekūnapaññāsa pucchā, tathā sesapaccayesu sesatikesu dhammapaccanīyādīsu ca. Taṃ sandhāya ‘‘ekūnapaññāsāya ekūnapaññāsāyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Siyā hetuṃ dhammaṃ paṭicca hetudhammo uppajjeyya hetupaccayā’’tiādinā (paṭṭhā. 3.1.1) ‘‘hetuṃ paṭicca hetu, hetuṃ paṭicca nahetu, hetuṃ paṭicca hetu ca nahetu ca. Nahetuṃ paṭicca nahetu, nahetuṃ paṭicca hetu, nahetuṃ paṭicca hetu ca nahetu ca. Hetuñca nahetuñca paṭicca hetu, hetuñca nahetuñca paṭicca nahetu, hetuñca nahetuñca paṭicca hetu ca nahetu cā’’ti ekekasmiṃ duke hetupaccayādīsu ekamekasmiṃ paccaye nava nava pucchā honti. Tā sandhāya ‘‘navasu navasu pañhesū’’ti vuttaṃ.
លព្ភមានស្សាតិ កុសលត្តិកេ តាវ បដិច្ចវារេ ហេតុបច្ចយេ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ហេតុបច្ចយា, កុសលំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៥៣) កុសលេន កុសលំ, កុសលេន អព្យាកតំ, កុសលេន កុសលាព្យាកតំ, អកុសលេន អកុសលំ, អកុសលេន អព្យាកតំ, អកុសលេន អកុសលាព្យាកតំ, អព្យាកតេន អព្យាកតំ, កុសលាព្យាកតេន អព្យាកតំ, អកុសលាព្យាកតេន អព្យាកតន្តិ នវន្នំ នវន្នំ បញ្ហានំ អត្ថតោ សម្ភវន្តស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនវសេន ឧទ្ធរណំ, តថា សេសបច្ចយវារត្តិកាទីសុ។ តេសុយេវាតិ យថាវុត្តេសុ ឯវ បញ្ហេសុ អត្ថសម្ភវតោ យថាវិភត្តានំ បញ្ហវិស្សជ្ជនានំ ‘‘ហេតុយា នវា’’តិអាទិនា គណនាឋបនំ។ បសដេ ធម្មេតិ យថា ហេដ្ឋា កណ្ឌទ្វយេ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្ត’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ១) វិប្បកិណ្ណេ មុត្តបុប្ផេ វិយ ផស្សាទយោ ធម្មេ។ អវិសិដ្ឋនិទ្ទេសោ សាមញ្ញនិទ្ទេសោ។ វិញ្ញាតធម្មស្ស បុគ្គលស្សាតិ អធិប្បាយោ។
Labbhamānassāti kusalattike tāva paṭiccavāre hetupaccaye ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati hetupaccayā, kusalaṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.53) kusalena kusalaṃ, kusalena abyākataṃ, kusalena kusalābyākataṃ, akusalena akusalaṃ, akusalena abyākataṃ, akusalena akusalābyākataṃ, abyākatena abyākataṃ, kusalābyākatena abyākataṃ, akusalābyākatena abyākatanti navannaṃ navannaṃ pañhānaṃ atthato sambhavantassa pañhassa vissajjanavasena uddharaṇaṃ, tathā sesapaccayavārattikādīsu. Tesuyevāti yathāvuttesu eva pañhesu atthasambhavato yathāvibhattānaṃ pañhavissajjanānaṃ ‘‘hetuyā navā’’tiādinā gaṇanāṭhapanaṃ. Pasaṭe dhammeti yathā heṭṭhā kaṇḍadvaye ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’’ntiādinā (dha. sa. 1) vippakiṇṇe muttapupphe viya phassādayo dhamme. Avisiṭṭhaniddeso sāmaññaniddeso. Viññātadhammassa puggalassāti adhippāyo.
យទិ ចិត្តុប្បាទរូបកណ្ឌេសុ ចតុភូមិចិត្តុប្បាទាទិវសេន វិញ្ញាតធម្មស្ស អត្ថុទ្ធារទេសនា អារទ្ធា, ឯវំ សន្តេ ឥធ កស្មា កុសលត្តិកនិទ្ទេសោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘យទិបិ កុសលត្តិកវិត្ថារោ’’តិអាទិ។ ធម្មវិសេសនភាវតោតិ ‘‘ធម្មា’’តិ បទស្ស បធានភាវំ ទស្សេតិ។ អតោ ហិ តទភិធេយ្យា បុច្ឆិតព្ពា ជាតា។ វិញ្ញាតាហីតិ ភូមីនំ វិសេសនលក្ខណយោគមាហ។ ឯត្ថ បធានន្តិ កិញ្ចាបិ ឧទ្ទេសេ កុសលបទេន ធម្មា វិសេសិតព្ពា, ‘‘ចតូសុ ភូមីសុ កុសល’’ន្តិ ឥមស្មិំ បន និទ្ទេសេ ភូមីហិ វិសេសិតព្ពត្តា កុសលបទំ បធានន្តិ វិសេសនភាវេន វចនិច្ឆាយ អភាវតោ សតិបិ វិសេសិតព្ពធម្មានំ កាមាវចរាទិផស្សាទិភេទេ តទនបេក្ខំ អនវជ្ជសុខវិបាកតាសង្ខាតំ អត្តនោ កុសលាការមេវ គហេត្វា បវត្តមានត្តា ‘‘ឯកត្តមេវ ឧបាទាយ បវត្តតី’’តិ វុត្តំ។ សព្ពេបិ ហិ កុសលា ធម្មា អនវជ្ជសុខវិបាកតាយ ឯកសភាវាយេវាតិ។
Yadi cittuppādarūpakaṇḍesu catubhūmicittuppādādivasena viññātadhammassa atthuddhāradesanā āraddhā, evaṃ sante idha kasmā kusalattikaniddeso vuttoti āha ‘‘yadipi kusalattikavitthāro’’tiādi. Dhammavisesanabhāvatoti ‘‘dhammā’’ti padassa padhānabhāvaṃ dasseti. Ato hi tadabhidheyyā pucchitabbā jātā. Viññātāhīti bhūmīnaṃ visesanalakkhaṇayogamāha. Ettha padhānanti kiñcāpi uddese kusalapadena dhammā visesitabbā, ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’nti imasmiṃ pana niddese bhūmīhi visesitabbattā kusalapadaṃ padhānanti visesanabhāvena vacanicchāya abhāvato satipi visesitabbadhammānaṃ kāmāvacarādiphassādibhede tadanapekkhaṃ anavajjasukhavipākatāsaṅkhātaṃ attano kusalākārameva gahetvā pavattamānattā ‘‘ekattameva upādāya pavattatī’’ti vuttaṃ. Sabbepi hi kusalā dhammā anavajjasukhavipākatāya ekasabhāvāyevāti.
១៣៨៥. យថាយោគំ យោជេតព្ពន្តិ ចតូហិ ភូមីហិ អាធារភូតាហិ វិសេសេត្វា សមយផស្សាទិភេទំ អនាមសិត្វា វិបាកភាវេន ឯកត្តំ នេត្វា ‘‘ចតូសុ ភូមីសុ វិបាកោ’’តិ វុត្តន្តិ យោជេតព្ពំ។ ឯស នយោ ‘‘តីសុ ភូមីសុ កិរិយាព្យាកត’’ន្តិអាទីសុបិ។
1385. Yathāyogaṃ yojetabbanti catūhi bhūmīhi ādhārabhūtāhi visesetvā samayaphassādibhedaṃ anāmasitvā vipākabhāvena ekattaṃ netvā ‘‘catūsu bhūmīsu vipāko’’ti vuttanti yojetabbaṃ. Esa nayo ‘‘tīsu bhūmīsu kiriyābyākata’’ntiādīsupi.
ឧប្បជ្ជតិ ឯត្ថាតិ ឧប្បាទោ, ចេតសិកា។ តេ ហិ ចិត្តស្ស សព្ពថាបិ និស្សយាទិបច្ចយភាវតោ ឯត្ថ ច ឧប្បត្តិយា អាធារភាវេន អបេក្ខិតា។ យថា ច ចេតសិកា ចិត្តស្ស, ឯវំ ចិត្តម្បិ ចេតសិកានំ និស្សយាទិបច្ចយភាវតោ អាធារភាវេន វត្តព្ពតំ អរហតីតិ យថាវុត្តំ ឧប្បាទសទ្ទាភិធេយ្យតំ ន វិនិវត្តតិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ចិត្តុប្បាទោ’’តិ ឯត្ថ ឧប្បាទស្ស វិសេសនភាវេន បវត្តមានម្បិ ចិត្តំ អត្តនិ យថាវុត្តឧប្បាទអត្ថសម្ភវតោ អបរិច្ចត្តវិសេសិតព្ពភាវមេវ ហុត្វា តស្ស វិសេសនភាវំ បដិបជ្ជតីតិ។ យទាហ ‘‘អវយវេន សមុទាយោបលក្ខណវសេន អត្ថោ សម្ភវតី’’តិ។ ចិត្តសមានគតិកស្ស ឥធ ចិត្តគ្គហណេន គហេតព្ពតាយ ‘‘ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណានី’’តិ និទស្សនេន វក្ខមានត្តា ‘‘ចិត្ត…បេ.… គហណំ កត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ អញ្ញស្សាតិ រូបស្ស។
Uppajjatietthāti uppādo, cetasikā. Te hi cittassa sabbathāpi nissayādipaccayabhāvato ettha ca uppattiyā ādhārabhāvena apekkhitā. Yathā ca cetasikā cittassa, evaṃ cittampi cetasikānaṃ nissayādipaccayabhāvato ādhārabhāvena vattabbataṃ arahatīti yathāvuttaṃ uppādasaddābhidheyyataṃ na vinivattati. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘cittuppādo’’ti ettha uppādassa visesanabhāvena pavattamānampi cittaṃ attani yathāvuttauppādaatthasambhavato apariccattavisesitabbabhāvameva hutvā tassa visesanabhāvaṃ paṭipajjatīti. Yadāha ‘‘avayavena samudāyopalakkhaṇavasena attho sambhavatī’’ti. Cittasamānagatikassa idha cittaggahaṇena gahetabbatāya ‘‘dvepañcaviññāṇānī’’ti nidassanena vakkhamānattā ‘‘citta…pe… gahaṇaṃ kata’’nti vuttaṃ. Tattha aññassāti rūpassa.
១៤២០. បញ្ចទ្វារេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ ឯកន្តបរិត្តារម្មណត្តា បញ្ចទ្វារិកចិត្តានំ។ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណានុភវនន្តិ វិបាកស្ស បកប្បេត្វា អារម្មណគ្គហណាភាវមាហ។ តតោ កម្មានុរូបំ បវត្តមានោ វិបាកោ បរិត្តកម្មវិបាកតាយ បរិត្តារម្មណេយេវ បវត្តិតុមរហតិ, ន មហគ្គតប្បមាណារម្មណេតិ អធិប្បាយោ។ សមាធិប្បធានស្សបិ កស្សចិ កម្មស្ស អប្បនាអប្បត្តស្ស ឯកន្តេន សទិសវិបាកតាអភាវតោ ‘‘អប្បនាប្បត្តស្សា’’តិ កម្មំ វិសេសិតំ។ វណ្ណលក្ខណាទិំ អគ្គហេត្វា លោកសញ្ញានុរោធេនេវ គហិតេ បថវាទិកេ បរិកម្មសញ្ញាយ សមុប្បាទិតត្តា បដិភាគនិមិត្តសង្ខាតំ សញ្ញាវសំ អារម្មណំ អស្សាតិ សញ្ញាវសារម្មណំ។ តាទិសេនេវាតិ សមាធិប្បធានតាយ អប្បនាប្បត្តីហិ វិយ សញ្ញាវសារម្មណតាយ ច និព្ពិសេសេនេវ។ សោបីតិ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេនេតំ ទស្សេតិ ‘‘អត្តនោ កម្មស្ស សមានភូមិកធម្មារម្មណតាយ វិយ តស្ស អារម្មណារម្មណតាយបិ វិបាកោ កម្មានុរូបោយេវ នាម ហោតី’’តិ។
1420. Pañcadvāre vattabbameva natthi ekantaparittārammaṇattā pañcadvārikacittānaṃ. Iṭṭhāniṭṭhārammaṇānubhavananti vipākassa pakappetvā ārammaṇaggahaṇābhāvamāha. Tato kammānurūpaṃ pavattamāno vipāko parittakammavipākatāya parittārammaṇeyeva pavattitumarahati, na mahaggatappamāṇārammaṇeti adhippāyo. Samādhippadhānassapi kassaci kammassa appanāappattassa ekantena sadisavipākatāabhāvato ‘‘appanāppattassā’’ti kammaṃ visesitaṃ. Vaṇṇalakkhaṇādiṃ aggahetvā lokasaññānurodheneva gahite pathavādike parikammasaññāya samuppāditattā paṭibhāganimittasaṅkhātaṃ saññāvasaṃ ārammaṇaṃ assāti saññāvasārammaṇaṃ. Tādisenevāti samādhippadhānatāya appanāppattīhi viya saññāvasārammaṇatāya ca nibbiseseneva. Sopīti pi-saddo sampiṇḍanattho. Tenetaṃ dasseti ‘‘attano kammassa samānabhūmikadhammārammaṇatāya viya tassa ārammaṇārammaṇatāyapi vipāko kammānurūpoyeva nāma hotī’’ti.
យទិ ឯវំ កស្មា មហគ្គតប្បមាណារម្មណស្ស បរិត្តកម្មស្ស វិបាកោ តទារម្មណារម្មណោ ន ហោតីតិ? អប្បនាប្បត្តកម្មវិបាកស្ស វិយ តស្ស កម្មារម្មណារម្មណតាយ និយមាភាវតោ កម្មានុរូបតាយ ច អនេករូបត្តា។ យថា អត្តនោ កម្មសទិសស្ស មហគ្គតជវនស្ស បរិត្តារម្មណស្សបិ តទារម្មណំ នានុពន្ធកំ បរិចយាភាវតោ, ឯវំ អត្តនោ កម្មស្ស និមិត្តភូតេបិ តស្ស សហការីការណាហិ អបរិយាទិន្នេ មហគ្គតប្បមាណេ អារម្មណេ បរិចយាភាវតោ បរិត្តវិបាកោ ន បវត្តតិ, កម្មនិមិត្តារម្មណោ បន ជាយមានោ បរិត្តេនេវ តេន ហោតីតិ អាហ ‘‘បដិសន្ធិអាទិភូតោ’’តិអាទិ។ យស្មា បនាតិអាទិនា បាឡិយាវ យថាវុត្តមត្ថំ និច្ឆិនោតិ។ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយោ ហិ ឯត្ថ អធិប្បេតោ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នានំ ភិន្នារម្មណតាយ វុត្តត្តា។ ន ចាតិអាទិនា បរិត្តវិបាកា ឯវ ឥធ បច្ចយុប្បន្នភាវេន វុត្តាតិ ទស្សេតិ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ អត្ថុទ្ធារកណ្ឌេ។
Yadi evaṃ kasmā mahaggatappamāṇārammaṇassa parittakammassa vipāko tadārammaṇārammaṇo na hotīti? Appanāppattakammavipākassa viya tassa kammārammaṇārammaṇatāya niyamābhāvato kammānurūpatāya ca anekarūpattā. Yathā attano kammasadisassa mahaggatajavanassa parittārammaṇassapi tadārammaṇaṃ nānubandhakaṃ paricayābhāvato, evaṃ attano kammassa nimittabhūtepi tassa sahakārīkāraṇāhi apariyādinne mahaggatappamāṇe ārammaṇe paricayābhāvato parittavipāko na pavattati, kammanimittārammaṇo pana jāyamāno paritteneva tena hotīti āha ‘‘paṭisandhiādibhūto’’tiādi. Yasmā panātiādinā pāḷiyāva yathāvuttamatthaṃ nicchinoti. Nānākkhaṇikakammapaccayo hi ettha adhippeto paccayapaccayuppannānaṃ bhinnārammaṇatāya vuttattā. Na cātiādinā parittavipākā eva idha paccayuppannabhāvena vuttāti dasseti. Idhāti imasmiṃ atthuddhārakaṇḍe.
សតិវេបុល្លប្បត្តានំ សតិវិរហិតស្ស កាយកម្មស្ស សម្ភវំ ទស្សេតុំ ‘‘វាសនាវសេនា’’តិ វុត្តំ។ អវីតរាគានំ អបរិត្តេបិ កត្ថចិ អារម្មណេ សិយា ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តន្តិ ‘‘កិលេសវិរហេ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ។ អាទរាករណវសេនេវាតិ អាទរាករណមត្តវសេនេវាតិ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ ឯវ-សទ្ទោ តមេវ និវត្តេតព្ពំ វិសេសំ ទស្សេតិ, នាញ្ញថា។ កោសជ្ជាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទោសាទយោ សង្គណ្ហាតិ។ អាទរាករណំ និរុស្សុក្កតា ឯវាតិ អាទរំ ករោន្តា និរុស្សុក្កភាវេនេវ ន ហោន្តិ, ន បន អាទរំ ន ករោន្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯកច្ចេ បន ‘‘អកម្មញ្ញសរីរតាយ អញ្ញវិហិតតាយ ច ខីណាសវានំ អសក្កច្ចទានាទិបវត្តិ ន អនាទរវសេនា’’តិ វទន្តិ។
Sativepullappattānaṃ sativirahitassa kāyakammassa sambhavaṃ dassetuṃ ‘‘vāsanāvasenā’’ti vuttaṃ. Avītarāgānaṃ aparittepi katthaci ārammaṇe siyā cetaso uppilāvitattanti ‘‘kilesavirahe’’ti visesetvā vuttaṃ. Ādarākaraṇavasenevāti ādarākaraṇamattavasenevāti visesanivattiattho eva-saddo tameva nivattetabbaṃ visesaṃ dasseti, nāññathā. Kosajjādīti ādi-saddena dosādayo saṅgaṇhāti. Ādarākaraṇaṃ nirussukkatā evāti ādaraṃ karontā nirussukkabhāveneva na honti, na pana ādaraṃ na karontiyevāti daṭṭhabbaṃ. Ekacce pana ‘‘akammaññasarīratāya aññavihitatāya ca khīṇāsavānaṃ asakkaccadānādipavatti na anādaravasenā’’ti vadanti.
១៤២១. អតិបគុណានន្តិ សុភាវិតានំ សុដ្ឋុតរំ វសិប្បត្តានំ។ ឯវំ បគុណជ្ឈានេសុបិ បវត្តិ ហោតិ តត្ថ វិចារណុស្សាហស្ស មន្ទភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ បុព្ពេ ទស្សិតន្តិ ‘‘តីណិ លក្ខណានីតិ អហន្តិ វា’’តិអាទិនា បុព្ពេ ទស្សិតំ។ ‘‘អវិជ្ជមានោ អបរមត្ថភាវតោ, វិជ្ជមានោ ច លោកសង្កេតសិទ្ធិយា សម្មុតិសច្ចភាវតោ អត្ថោ អរីយតិ ចិត្តេន គម្មតិ ញាយតី’’តិ អាចរិយា វទន្តិ។ យតោ តព្ពិសយា ចិត្តុប្បាទា នវត្តព្ពំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ នវត្តព្ពារម្មណាតិ អញ្ញបទត្ថសមាសវសេន វុច្ចន្តិ។ អយំ បន វាទោ ហេវត្ថិកវាទោ វិយ ហោតីតិ តស្ស អច្ចន្តំ អវិជ្ជមានតំ មញ្ញន្តោ ឥតោ ច អញ្ញថា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មុតិសច្ចេ បនា’’តិអាទិមាហ។ កថំ បន តស្ស អច្ចន្តមវិជ្ជមានត្តេ តព្ពិសយានំ ធម្មានំ បវត្តិ នវត្តព្ពារម្មណភាវោ ចាតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជមានម្បី’’តិអាទិ។ បរិត្តាទិអារម្មណាតិ ន វត្តព្ពាតិ វុត្តាតិ បរិត្តាទយោ វិយ តស្ស វិសុំ វវត្ថិតភាវំ និសេធេតិ។
1421. Atipaguṇānanti subhāvitānaṃ suṭṭhutaraṃ vasippattānaṃ. Evaṃ paguṇajjhānesupi pavatti hoti tattha vicāraṇussāhassa mandabhāvatoti adhippāyo. Pubbe dassitanti ‘‘tīṇi lakkhaṇānīti ahanti vā’’tiādinā pubbe dassitaṃ. ‘‘Avijjamāno aparamatthabhāvato, vijjamāno ca lokasaṅketasiddhiyā sammutisaccabhāvato attho arīyati cittena gammati ñāyatī’’ti ācariyā vadanti. Yato tabbisayā cittuppādā navattabbaṃ ārammaṇaṃ etesanti navattabbārammaṇāti aññapadatthasamāsavasena vuccanti. Ayaṃ pana vādo hevatthikavādo viya hotīti tassa accantaṃ avijjamānataṃ maññanto ito ca aññathā avijjamānapaññattiṃ dassetuṃ ‘‘sammutisacce panā’’tiādimāha. Kathaṃ pana tassa accantamavijjamānatte tabbisayānaṃ dhammānaṃ pavatti navattabbārammaṇabhāvo cāti āha ‘‘avijjamānampī’’tiādi. Parittādiārammaṇāti na vattabbāti vuttāti parittādayo viya tassa visuṃ vavatthitabhāvaṃ nisedheti.
វិក្ខិបនំ នានារម្មណេសុ ចិត្តស្ស បវត្តនំ។ អនវដ្ឋានំ ឯកស្មិំយេវ បវត្តិតុំ អប្បទានំ។ ទុតិយាទិមគ្គបុរេចារិកំ ផលសមាបត្តិបុរេចារិកញ្ច កាមាវចរញាណំ និព្ពានារម្មណតាយ លោកុត្តរចិត្តស្ស អាវជ្ជនដ្ឋានិយតាយ ច បឋមមគ្គបុរេចារិកញាណេន សមានន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘គោត្រភុវោទានេ គោត្រភូតិ គហេត្វា’’តិ។
Vikkhipanaṃ nānārammaṇesu cittassa pavattanaṃ. Anavaṭṭhānaṃ ekasmiṃyeva pavattituṃ appadānaṃ. Dutiyādimaggapurecārikaṃ phalasamāpattipurecārikañca kāmāvacarañāṇaṃ nibbānārammaṇatāya lokuttaracittassa āvajjanaṭṭhāniyatāya ca paṭhamamaggapurecārikañāṇena samānanti katvā vuttaṃ ‘‘gotrabhuvodāne gotrabhūti gahetvā’’ti.
សព្ពត្ថបាទកន្តិ និប្ផាទេតព្ពេ, បយោជនេ វា ភុម្មំ ‘‘ចេតសោ អវូបសមេ’’តិអាទីសុ វិយ។ តេន សព្ពេសុ វិបស្សនាទីសុ និប្ផាទេតព្ពេសូតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘សព្ពេសូ’’តិអាទិ។ អតីតំសញាណស្ស កាមាវចរត្តា ឥទ្ធិវិធាទីសុ តស្ស អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ តស្ស បន អតីតសត្តទិវសតោ ហេដ្ឋា យាវ បច្ចុប្បន្នបដិសន្ធិ, តាវ វិសយោតិ វទន្តិ។ អតីតសត្តទិវសេសុបិ ខន្ធបដិពទ្ធានំ តស្ស វិសយភាវោ យុត្តោ វិយ ទិស្សតិ។
Sabbatthapādakanti nipphādetabbe, payojane vā bhummaṃ ‘‘cetaso avūpasame’’tiādīsu viya. Tena sabbesu vipassanādīsu nipphādetabbesūti attho. Tenevāha ‘‘sabbesū’’tiādi. Atītaṃsañāṇassa kāmāvacarattā iddhividhādīsu tassa aggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tassa pana atītasattadivasato heṭṭhā yāva paccuppannapaṭisandhi, tāva visayoti vadanti. Atītasattadivasesupi khandhapaṭibaddhānaṃ tassa visayabhāvo yutto viya dissati.
បាទកជ្ឈានចិត្តំ បរិកម្មេហិ គហេត្វាតិ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ ចិត្តំ វិយ អយំ កាយោ សីឃគមនោ ហោតូ’’តិ បុព្ពភាគបរិកម្មេហិ រូបកាយស្ស វិយ បាទកជ្ឈានចិត្តស្សបិ គហេតព្ពតំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឥទំ បន អធិដ្ឋានំ ឯវំ បវត្តតីតិ វេទិតព្ពំ។ អធិប្បេតដ្ឋានបាបុណនត្ថំ គន្តុកាមតំ បុរក្ខត្វា បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ ចិត្តំ វិយ អយំ កាយោ សីឃគមនោ ហោតូ’’តិ ករជកាយារម្មណំ បរិកម្មំ កត្វា ភវង្គំ ឱតរិត្វា វុដ្ឋាយ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បុន ភវង្គេ ឱតិណ្ណេ មនោទ្វារាវជ្ជនំ រូបកាយំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ អនុលោមានិ ច។ តតោ អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តមេវារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ តស្សានុភាវេន យថាធិប្បេតដ្ឋានំ គតោយេវ ហោតិ។ ឯវំ អទិស្សមានេន កាយេន គច្ឆន្តោ បនាយំ កិំ តស្ស អធិដ្ឋានចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ គច្ឆតិ, ឧទាហុ ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ វាតិ? តីសុ ខណេសុ គច្ឆតីតិ ឥច្ឆន្តិ។ ចិត្តេតិ បាទកជ្ឈានចិត្តេ។ សមោទហតីតិ ចិត្តានុគតិកំ ចិត្តំ វិយ សីឃគមនំ ករោតីតិ អត្ថោ។ យថា ហិ ចិត្តំ ឥច្ឆិតក្ខណេ អតិទូរេបិ វិសយំ អារព្ភ បវត្តតិ, ឯវំ រូបកាយស្សបិ លហុបរិវត្តិភាវាបាទនំ ចិត្តវសេន កាយបរិណាមនំ។ ន ចេត្ថ រូបធម្មានំ ទន្ធបរិវត្តិភាវតោ ឯកចិត្តក្ខណេន ទេសន្តរុប្បត្តិ ន យុជ្ជតីតិ វត្តព្ពា អធិដ្ឋានចិត្តេន រូបកាយស្ស លហុបរិវត្តិភាវស្ស អាបាទិតត្តា។ តេនេវាហ ‘‘ចិត្តវសេន កាយំ អធិដ្ឋហិត្វា សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា អទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩៧)។ អចិន្តេយ្យោ ហិ ឥទ្ធិមន្តានំ ឥទ្ធិវិសយោតិ។
Pādakajjhānacittaṃ parikammehi gahetvāti pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘idaṃ cittaṃ viya ayaṃ kāyo sīghagamano hotū’’ti pubbabhāgaparikammehi rūpakāyassa viya pādakajjhānacittassapi gahetabbataṃ sandhāya vuttaṃ. Idaṃ pana adhiṭṭhānaṃ evaṃ pavattatīti veditabbaṃ. Adhippetaṭṭhānapāpuṇanatthaṃ gantukāmataṃ purakkhatvā pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘idaṃ cittaṃ viya ayaṃ kāyo sīghagamano hotū’’ti karajakāyārammaṇaṃ parikammaṃ katvā bhavaṅgaṃ otaritvā vuṭṭhāya pādakajjhānaṃ samāpajjitvā puna bhavaṅge otiṇṇe manodvārāvajjanaṃ rūpakāyaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati anulomāni ca. Tato adhiṭṭhānacittampi tamevārammaṇaṃ katvā uppajjati. Tassānubhāvena yathādhippetaṭṭhānaṃ gatoyeva hoti. Evaṃ adissamānena kāyena gacchanto panāyaṃ kiṃ tassa adhiṭṭhānacittassa uppādakkhaṇe gacchati, udāhu ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe vāti? Tīsu khaṇesu gacchatīti icchanti. Citteti pādakajjhānacitte. Samodahatīti cittānugatikaṃ cittaṃ viya sīghagamanaṃ karotīti attho. Yathā hi cittaṃ icchitakkhaṇe atidūrepi visayaṃ ārabbha pavattati, evaṃ rūpakāyassapi lahuparivattibhāvāpādanaṃ cittavasena kāyapariṇāmanaṃ. Na cettha rūpadhammānaṃ dandhaparivattibhāvato ekacittakkhaṇena desantaruppatti na yujjatīti vattabbā adhiṭṭhānacittena rūpakāyassa lahuparivattibhāvassa āpāditattā. Tenevāha ‘‘cittavasena kāyaṃ adhiṭṭhahitvā sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvā adissamānena kāyena brahmalokaṃ gacchatī’’ti (visuddhi. 2.397). Acinteyyo hi iddhimantānaṃ iddhivisayoti.
ចិត្តសន្តានំ រូបកាយេ សមោទហិតន្តិ យត្តកេហិ ចិត្តេហិ ទិស្សមានេន កាយេន យថាធិប្បេតដ្ឋានប្បត្តិ, តត្តកានំ ចិត្តានំ បពន្ធស្ស ទន្ធគមនករណតោ ឥមស្ស អធិដ្ឋានស្ស ករជកាយេ អារោបិតំ តទនុគុណន្តិ អត្ថោ។ ឥទម្បិ អធិដ្ឋានបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘អយំ កាយោ វិយ ឥទំ ចិត្តំ ទន្ធគមនំ ហោតូ’’តិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតជ្ឈានចិត្តារម្មណំ បរិកម្មំ កត្វា ភវង្គំ ឱតរិត្វា ភវង្គតោ វុដ្ឋាយ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បុន ភវង្គេ ឱតិណ្ណេ មនោទ្វារាវជ្ជនំ បាទកជ្ឈានំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ អនុលោមានិ ច។ តតោ អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តមេវារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ តស្សានុភាវេន អន្តរា បញ្ចវិញ្ញាណាទីសុ ឧប្បន្នេសុបិ អបតន្តោ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គច្ឆតិ។ ឯវំ គច្ឆន្តោ ច សចេ ឥច្ឆតិ, បថវីកសិណវសេន អាកាសេ មគ្គំ និម្មិនិត្វា បទសា គច្ឆតិ។ សចេ ឥច្ឆតិ, វាយោកសិណវសេន វាយុំ អធិដ្ឋហិត្វា តូលបិចុ វិយ វាយុនា គច្ឆតិ។ អបិច គន្តុកាមតាវ ឯត្ថ បមាណំ។ សតិ ហិ គន្តុកាមតាយ ឯវំ កតាធិដ្ឋានោ អធិដ្ឋានវេគក្ខិត្តោវេសោ ឥស្សាសបក្ខិត្តោ សរោ វិយ ទិស្សមានោ គច្ឆតីតិ។ តត្ថ អាកាសេ មគ្គំ និម្មិនិត្វា គច្ឆន្តោ វិនាបិ អភិញ្ញាញាណេន បកតិបថវិយំ វិយ គច្ឆតិ។ តេនេវ ‘‘បទសា គច្ឆតី’’តិ វុត្តំ។ វាយុំ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តោ អភិញ្ញាញាណសមុដ្ឋិតវាយោធាតុបរម្បរាយ គច្ឆតិ។ ឧភយត្ថាបិ អន្តរា វនរាមណីយកាទីនិ បេក្ខមានោ អាបាថគតេ សទ្ទេ ច សុណមានោ គច្ឆតីតិ វទន្តិ។ កេចិ បន ‘‘អទិស្សមានេន កាយេន ឯកចិត្តក្ខណេនេវ ឥច្ឆិតដ្ឋានគមនេ ទិស្សមានេន កាយេន បទសា វាយុនា ច គមនេ អភិញ្ញាចិត្តសមុដ្ឋិតកាយវិញ្ញត្តិវិប្ផារេន គមន’’ន្តិ វទន្តិ។ អបរេ ‘‘អភិញ្ញាចិត្តស្ស វិញ្ញត្តិនិព្ពត្តនកិច្ចំ នត្ថី’’តិ វទន្តិ។
Cittasantānaṃrūpakāye samodahitanti yattakehi cittehi dissamānena kāyena yathādhippetaṭṭhānappatti, tattakānaṃ cittānaṃ pabandhassa dandhagamanakaraṇato imassa adhiṭṭhānassa karajakāye āropitaṃ tadanuguṇanti attho. Idampi adhiṭṭhānapādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘ayaṃ kāyo viya idaṃ cittaṃ dandhagamanaṃ hotū’’ti samāpajjitvā vuṭṭhitajjhānacittārammaṇaṃ parikammaṃ katvā bhavaṅgaṃ otaritvā bhavaṅgato vuṭṭhāya pādakajjhānaṃ samāpajjitvā puna bhavaṅge otiṇṇe manodvārāvajjanaṃ pādakajjhānaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati anulomāni ca. Tato adhiṭṭhānacittampi tamevārammaṇaṃ katvā uppajjati. Tassānubhāvena antarā pañcaviññāṇādīsu uppannesupi apatanto icchitaṭṭhānaṃ gacchati. Evaṃ gacchanto ca sace icchati, pathavīkasiṇavasena ākāse maggaṃ nimminitvā padasā gacchati. Sace icchati, vāyokasiṇavasena vāyuṃ adhiṭṭhahitvā tūlapicu viya vāyunā gacchati. Apica gantukāmatāva ettha pamāṇaṃ. Sati hi gantukāmatāya evaṃ katādhiṭṭhāno adhiṭṭhānavegakkhittoveso issāsapakkhitto saro viya dissamāno gacchatīti. Tattha ākāse maggaṃ nimminitvā gacchanto vināpi abhiññāñāṇena pakatipathaviyaṃ viya gacchati. Teneva ‘‘padasā gacchatī’’ti vuttaṃ. Vāyuṃ adhiṭṭhahitvā gacchanto abhiññāñāṇasamuṭṭhitavāyodhātuparamparāya gacchati. Ubhayatthāpi antarā vanarāmaṇīyakādīni pekkhamāno āpāthagate sadde ca suṇamāno gacchatīti vadanti. Keci pana ‘‘adissamānena kāyena ekacittakkhaṇeneva icchitaṭṭhānagamane dissamānena kāyena padasā vāyunā ca gamane abhiññācittasamuṭṭhitakāyaviññattivipphārena gamana’’nti vadanti. Apare ‘‘abhiññācittassa viññattinibbattanakiccaṃ natthī’’ti vadanti.
អធិដ្ឋានទ្វយន្តិ ចិត្តកាយវសេន កាយចិត្តបរិណាមនភូតំ រូបកាយបាទកជ្ឈានចិត្តារម្មណំ ឧភយំ អធិដ្ឋានំ។ តំសម្បយុត្តាយាតិ យថាវុត្តអធិដ្ឋានទ្វយសម្បយុត្តាយ។ សុខសញ្ញាលហុសញ្ញាភាវតោតិ សុខសញ្ញាលហុសញ្ញាសព្ភាវតោ, តព្ភាវំ អាបជ្ជនតោតិ អត្ថោ។ សុខសញ្ញាតិ ចេត្ថ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា សញ្ញា។ ឧបេក្ខា ហិ ‘‘សន្តំ សុខ’’ន្តិ វុត្តា។ សាយេវ ច សញ្ញា នីវរណេហិ ចេវ វិតក្កាទីហិ បច្ចនីកេហិ ច វិមុត្តត្តា ‘‘លហុសញ្ញា’’តិបិ វេទិតព្ពា។ តាហិ សមោក្កន្តាហិ រូបកាយោបិ តូលបិចុ វិយ សល្លហុកោ ហោតិ។ សោ ឯវំ វាតក្ខិត្តតូលបិចុនា វិយ សល្លហុកេន ឯកចិត្តក្ខណេន អទិស្សមានេន ច កាយេន យថារុចិ គច្ឆតីតិ។
Adhiṭṭhānadvayanti cittakāyavasena kāyacittapariṇāmanabhūtaṃ rūpakāyapādakajjhānacittārammaṇaṃ ubhayaṃ adhiṭṭhānaṃ. Taṃsampayuttāyāti yathāvuttaadhiṭṭhānadvayasampayuttāya. Sukhasaññālahusaññābhāvatoti sukhasaññālahusaññāsabbhāvato, tabbhāvaṃ āpajjanatoti attho. Sukhasaññāti cettha upekkhāsampayuttā saññā. Upekkhā hi ‘‘santaṃ sukha’’nti vuttā. Sāyeva ca saññā nīvaraṇehi ceva vitakkādīhi paccanīkehi ca vimuttattā ‘‘lahusaññā’’tipi veditabbā. Tāhi samokkantāhi rūpakāyopi tūlapicu viya sallahuko hoti. So evaṃ vātakkhittatūlapicunā viya sallahukena ekacittakkhaṇena adissamānena ca kāyena yathāruci gacchatīti.
‘‘មុត្តោ វតម្ហិ តាយ អនត្ថសំហិតាយ ទុក្ករការិកាយ, សាធុ វតម្ហិ សម្មាសម្ពោធិំ សម្ពុជ្ឈ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៣៧) បវត្តំ ភគវតោ ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ មារោ ‘‘អមុត្តភាវមស្ស ករិស្សាមី’’តិ,
‘‘Mutto vatamhi tāya anatthasaṃhitāya dukkarakārikāya, sādhu vatamhi sammāsambodhiṃ sambujjha’’nti (saṃ. ni. 1.137) pavattaṃ bhagavato cetoparivitakkamaññāya māro ‘‘amuttabhāvamassa karissāmī’’ti,
‘‘តបោកម្មា អបក្កម្ម, យំ ន សុជ្ឈន្តិ មាណវា;
‘‘Tapokammā apakkamma, yaṃ na sujjhanti māṇavā;
អសុទ្ធោ មញ្ញសិ សុទ្ធោ, សុទ្ធិមគ្គា អបរទ្ធោ’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៣៧) –
Asuddho maññasi suddho, suddhimaggā aparaddho’’ti. (saṃ. ni. 1.137) –
អាហាតិ ឯវមាទិំ សន្ធាយ ‘‘មារាទីនម្បិ ភគវតោ ចិត្តជាននំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ និព្ពានបច្ចវេក្ខណញ្ច បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន និព្ពានា…បេ.… ញាតេសុ បវត្តតីតិ សម្ពន្ធោ។ និព្ពានា…បេ.… ញាតេសូតិ ឥទំ អភិញ្ញាញាណស្ស បរតោ បវត្តមានំ បច្ចវេក្ខណំ អភិញ្ញាញាណស្ស វិសយេ វិយ អភិញ្ញាញាណវិសយវិសយេបិ កទាចិ បវត្តិតុំ អរហតីតិ កត្វា វុត្តំ។ អប្បមាណារម្មណតន្តិ អប្បមាណខន្ធារម្មណតន្តិ អត្ថោ។ តស្មាតិ យស្មា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស និព្ពានារម្មណភាវទីបកោ កោចិ បាឋោ នត្ថិ, តស្មា។ បច្ចវេក្ខណកិច្ចេ វុច្ចមានេតិ រុឡ្ហិំ អគ្គហេត្វា មគ្គាទីនំ អតីតានំ បតិ បតិ អវេក្ខនំ អនុស្សរណំ បច្ចវេក្ខណន្តិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស កិច្ចំយេវ បច្ចវេក្ខណន្តិ វុច្ចមានេតិ អត្ថោ។ អនុញ្ញាតាតិ ទិស្សតីតិ ‘‘មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណតោ’’តិ ឥទមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន និព្ពានារម្មណេ ខន្ធេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ធម្មា កិំ នុ ខោ អារព្ភ បវត្តា’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ និព្ពានារម្មណេ បវត្តតីតិ។ អនាគតំសញាណេបិ ឯសេវ នយោ។
Āhāti evamādiṃ sandhāya ‘‘mārādīnampi bhagavato cittajānanaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Nibbānapaccavekkhaṇañca pubbenivāsānussatiñāṇena nibbānā…pe… ñātesu pavattatīti sambandho. Nibbānā…pe… ñātesūti idaṃ abhiññāñāṇassa parato pavattamānaṃ paccavekkhaṇaṃ abhiññāñāṇassa visaye viya abhiññāñāṇavisayavisayepi kadāci pavattituṃ arahatīti katvā vuttaṃ. Appamāṇārammaṇatanti appamāṇakhandhārammaṇatanti attho. Tasmāti yasmā pubbenivāsānussatiñāṇassa nibbānārammaṇabhāvadīpako koci pāṭho natthi, tasmā. Paccavekkhaṇakicce vuccamāneti ruḷhiṃ aggahetvā maggādīnaṃ atītānaṃ pati pati avekkhanaṃ anussaraṇaṃ paccavekkhaṇanti pubbenivāsānussatiñāṇassa kiccaṃyeva paccavekkhaṇanti vuccamāneti attho. Anuññātāti dissatīti ‘‘maggaphalanibbānapaccavekkhaṇato’’ti idameva sandhāya vuttaṃ. Ayañhettha attho – pubbenivāsānussatiñāṇena nibbānārammaṇe khandhe disvā ‘‘ime dhammā kiṃ nu kho ārabbha pavattā’’ti āvajjentassa pubbenivāsānussatiñāṇaṃ nibbānārammaṇe pavattatīti. Anāgataṃsañāṇepi eseva nayo.
យទិ ឯវំ កស្មា បរិត្តត្តិកេ ‘‘អប្បមាណោ ធម្មោ មហគ្គតស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១២.៥៨) ឯត្ថ ‘‘អប្បមាណា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសអនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ អជ្ឈត្តត្តិកេ ច ‘‘ពហិទ្ធាធម្មោ ពហិទ្ធាធម្មស្ស, ពហិទ្ធាធម្មោ អជ្ឈត្តស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯតេសំ វិភង្គេសុ ‘‘ពហិទ្ធា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយបុព្ពេនិវាសយថាកម្មូបគអនាគតំសអាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.២០.២៩) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ និព្ពានន្តិ។ ចេតោបរិយឥទ្ធិវិធាទិញាណេហិ សហ វុត្តត្តាតិ ចេ, ឯវម្បិ វិសុំ វិភជិតព្ពំ សិយា។ ន ហិ វិសុំ វិភជនារហំ សហ វិភជតីតិ? ន, អវចនស្ស អញ្ញការណត្តា។ យានិ ហិ បុថុជ្ជនានំ បុព្ពេនិវាសអនាគតំសញាណានិ, តេសំ អវិសយោ ឯវ និព្ពានំ។ អរិយានំ បន មគ្គផលបច្ចវេក្ខណេហិ សច្ឆិកតនិព្ពានានំ ឥមេហិ ញាណេហិ បច្ចក្ខករណេ បយោជនំ នត្ថីតិ សាធារណេន ឥទ្ធិវិធញាណាទីនំ គហិតត្តា និព្ពានំ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ ។ និព្ពត្តក្ខន្ធជាននមាហ, ន និព្ពត្តកក្ខន្ធជាននំ។ យថាកម្មូបគញាណកិច្ចញ្ហិ តន្តិ។ អត្ថោ សម្ភវតីតិ ឥទំ អនាគតំសញាណស្សបិ អនិព្ពានារម្មណតំ សន្ធាយ វុត្តំ។
Yadi evaṃ kasmā parittattike ‘‘appamāṇo dhammo mahaggatassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.58) ettha ‘‘appamāṇā khandhā cetopariyañāṇassa pubbenivāsaanāgataṃsañāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti ajjhattattike ca ‘‘bahiddhādhammo bahiddhādhammassa, bahiddhādhammo ajjhattassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti etesaṃ vibhaṅgesu ‘‘bahiddhā khandhā iddhividhañāṇassa cetopariyapubbenivāsayathākammūpagaanāgataṃsaāvajjanāya ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.20.29) ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ nibbānanti. Cetopariyaiddhividhādiñāṇehi saha vuttattāti ce, evampi visuṃ vibhajitabbaṃ siyā. Na hi visuṃ vibhajanārahaṃ saha vibhajatīti? Na, avacanassa aññakāraṇattā. Yāni hi puthujjanānaṃ pubbenivāsaanāgataṃsañāṇāni, tesaṃ avisayo eva nibbānaṃ. Ariyānaṃ pana maggaphalapaccavekkhaṇehi sacchikatanibbānānaṃ imehi ñāṇehi paccakkhakaraṇe payojanaṃ natthīti sādhāraṇena iddhividhañāṇādīnaṃ gahitattā nibbānaṃ na vuttanti daṭṭhabbaṃ . Nibbattakkhandhajānanamāha, na nibbattakakkhandhajānanaṃ. Yathākammūpagañāṇakiccañhi tanti. Attho sambhavatīti idaṃ anāgataṃsañāṇassapi anibbānārammaṇataṃ sandhāya vuttaṃ.
១៤២៩. មគ្គារម្មណត្តិកេ យស្មា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ ពោធិតេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឯកន្តតោ មគ្គារម្មណាយេវ កេចិ នត្ថិ, មគ្គារម្មណាយេវ បន កទាចិ មគ្គាធិបតិនោ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘កតមេ ធម្មា មគ្គារម្មណា’’តិ ឯកមេវ បុច្ឆំ កត្វា តយោបិ កោដ្ឋាសា លព្ភមានវសេន វិភត្តា។ ឥមិនា នយេន បរតោបិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘ចិត្តុប្បាទា’’តិ, ‘‘មគ្គារម្មណា’’តិ ច វុត្តធម្មានំយេវ មគ្គហេតុកត្តាភាវំ សាធេតុំ ‘‘អសហជាតត្តា’’តិ ឥទំ ហេតុវចនន្តិ ‘‘អសម្បយុត្តត្តាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ។ តេនេវាហ ‘‘ន ហិ អរូបធម្មាន’’ន្តិអាទិ។ ‘‘អញ្ញធម្មារម្មណកាលេ ឯវា’’តិ អវធារណស្ស អគ្គហិតត្តា គរុំ អកត្វា មគ្គារម្មណកាលេបិ មគ្គាធិបតិភាវេន ន វត្តព្ពាតិ អយម្បិ អត្ថោ អដ្ឋកថាយំ បរិគ្គហិតោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខណកាលេ’’តិ ហិ វុត្តត្តា គរុំ អកត្វា បច្ចវេក្ខណកាលេបិ អត្ថិ ឯវ។ តទា ច មគ្គាធិបតិភាវេន ន វត្តព្ពា តេ ធម្មាតិ ភិយ្យោបិ សិទ្ធោវាយមត្ថោ។
1429. Maggārammaṇattike yasmā cittuppādakaṇḍe bodhitesu cittuppādesu ekantato maggārammaṇāyeva keci natthi, maggārammaṇāyeva pana kadāci maggādhipatino honti, tasmā ‘‘katame dhammā maggārammaṇā’’ti ekameva pucchaṃ katvā tayopi koṭṭhāsā labbhamānavasena vibhattā. Iminā nayena paratopi evarūpesu ṭhānesu attho veditabbo. ‘‘Cittuppādā’’ti, ‘‘maggārammaṇā’’ti ca vuttadhammānaṃyeva maggahetukattābhāvaṃ sādhetuṃ ‘‘asahajātattā’’ti idaṃ hetuvacananti ‘‘asampayuttattāti attho’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘na hi arūpadhammāna’’ntiādi. ‘‘Aññadhammārammaṇakāle evā’’ti avadhāraṇassa aggahitattā garuṃ akatvā maggārammaṇakālepi maggādhipatibhāvena na vattabbāti ayampi attho aṭṭhakathāyaṃ pariggahitoyevāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Garuṃ katvā paccavekkhaṇakāle’’ti hi vuttattā garuṃ akatvā paccavekkhaṇakālepi atthi eva. Tadā ca maggādhipatibhāvena na vattabbā te dhammāti bhiyyopi siddhovāyamattho.
១៤៣៤. អតីតារម្មណាវាតិ ឧទ្ធដំ, ‘‘អតីតារម្មណា’’តិ បន អដ្ឋកថាបាឋោ ពហូសុ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ។ តស្មាតិ យស្មា បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនាយំ (វិភ. អ. ២២៧) ‘‘មរណសមយេ ញាតកា ‘អយំ, តាត, តវត្ថាយ ពុទ្ធបូជា ករីយតិ, ចិត្តំ បសាទេហី’តិ វត្វា’’តិអាទិនា បញ្ចទ្វារេ រូបាទិអារម្មណូបសំហរណំ តត្ថ តទារម្មណបរិយោសានានំ ចុទ្ទសន្នំ ចិត្តានំ បវត្តិញ្ច វត្វា តស្មិំយេវ ឯកចិត្តក្ខណដ្ឋិតិកេ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ បច្ចុប្បន្នារម្មណភាវំ បដិសន្ធិយា វក្ខតិ, តស្មាតិ អត្ថោ។ ទ្វេ ភវង្គានិ អាវជ្ជនំ មរណស្សាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ ទ្វេ តទារម្មណានិ ចុតិចិត្តន្តិ ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតាតិ អាហ ‘‘បញ្ចចិត្តក្ខណាវសិដ្ឋាយុកេ’’តិ។ ឥតរត្ថាតិ អញ្ញតទារម្មណាយ ចុតិយា។ ឥទានិ តមេវ ‘‘ឥតរត្ថា’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘យទា ហី’’តិអាទិមាហ។ ចុតិយា តទារម្មណរហិតត្តា បដិសន្ធិយា ច បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា ‘‘រូបា…បេ.… ជ្ជន្តស្សា’’តិ ឧទាហដំ។ ឆ ភវង្គានិ បច្ចុប្បន្នារម្មណានិ ហោន្តិ, នវ ចិត្តក្ខណា អតីតាតិ សត្តចិត្តក្ខណាវសិដ្ឋាយុកេ គតិនិមិត្តេ បដិសន្ធិយា បវត្តត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
1434. Atītārammaṇāvāti uddhaṭaṃ, ‘‘atītārammaṇā’’ti pana aṭṭhakathāpāṭho bahūsu potthakesu dissati. Tasmāti yasmā paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ (vibha. a. 227) ‘‘maraṇasamaye ñātakā ‘ayaṃ, tāta, tavatthāya buddhapūjā karīyati, cittaṃ pasādehī’ti vatvā’’tiādinā pañcadvāre rūpādiārammaṇūpasaṃharaṇaṃ tattha tadārammaṇapariyosānānaṃ cuddasannaṃ cittānaṃ pavattiñca vatvā tasmiṃyeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjatīti paccuppannārammaṇabhāvaṃ paṭisandhiyā vakkhati, tasmāti attho. Dve bhavaṅgāni āvajjanaṃ maraṇassāsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni cuticittanti ekādasa cittakkhaṇā atītāti āha ‘‘pañcacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke’’ti. Itaratthāti aññatadārammaṇāya cutiyā. Idāni tameva ‘‘itaratthā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘yadā hī’’tiādimāha. Cutiyā tadārammaṇarahitattā paṭisandhiyā ca paccuppannārammaṇattā ‘‘rūpā…pe… jjantassā’’ti udāhaṭaṃ. Cha bhavaṅgāni paccuppannārammaṇāni honti, nava cittakkhaṇā atītāti sattacittakkhaṇāvasiṭṭhāyuke gatinimitte paṭisandhiyā pavattattāti daṭṭhabbaṃ.
វិជ្ជមានមេវ កាយំ អារម្មណំ ករោតីតិ ឯតេន សុខលហុសញ្ញោក្កមនេន បច្ចុប្បន្នស្សេវ ភូតុបាទាយរូបសង្ឃាតស្ស លហុបរិវត្តិភាវាបាទនំ, ន ភាវិនោតិ ទស្សេតិ។
Vijjamānamevakāyaṃ ārammaṇaṃ karotīti etena sukhalahusaññokkamanena paccuppannasseva bhūtupādāyarūpasaṅghātassa lahuparivattibhāvāpādanaṃ, na bhāvinoti dasseti.
ឯត្ថន្តរេតិ អបាកដកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ បាកដកាលោ, ឯតស្មិំ អន្តរេ។ យស្មា បន កស្សចិ កិញ្ចិ សីឃំ បាកដំ ហោតិ, កស្សចិ ទន្ធំ, តស្មា ‘‘ឯកទ្វេសន្តតិវារា’’តិ អនិយមេត្វា វុត្តំ។ ‘‘វចនសិលិដ្ឋតាវសេន វុត្ត’’ន្តិ ឯកេ, កេចិ បន ‘‘ឯត្ថន្តរេ បវត្តា រូបធម្មា អរូបធម្មា ច បច្ចុប្បន្នាតិ គហិតេ ឯកោ សន្តតិវារោ ហោតិ, តំ បន ទ្វិធា វិភជិត្វា អបាកដកាលំ អាទិំ កត្វា យេភុយ្យេន បាកដកាលតោ ឱរភាវោ ឯកោ កោដ្ឋាសោ យេភុយ្យេន បាកដកាលំ អាទិំ កត្វា យាវ សុបាកដកាលោ ឯកោតិ ឯតេ ទ្វេ សន្តតិវារា។ ឥមិនា នយេន សេសសន្តតិវារភេទាបិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ កាលវសេន សព្ពេសំ សមានភាវំ អគ្គហេត្វា ធម្មានំ សទិសប្បវត្តិវសេន សន្តតិបរិច្ឆេទោ ទីបិតព្ពោ’’តិ វទន្តិ។ កិញ្ចិ កិញ្ចិ កាលំ សទិសំ បវត្តមានាបិ ហិ ឧតុចិត្តាទិសមុដ្ឋានា រូបធម្មា សន្តតិវារាតិ វុច្ចន្តិ។ យទាហ ‘‘អតិបរិត្តា’’តិអាទិនា, អរូបសន្តតិបិ ចេត្ថ យថាវុត្តរូបសន្តតិបរិច្ឆិន្នា សង្គហិតាយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតីតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អាកឌ្ឍនីយដ្ឋានភាវេន វុត្តំ។ ‘‘យោ ចាវុសោ, មនោ យេ ច ធម្មា’’តិ វិសយិវិសយភូតា ឯកភវភូតា ច ឯកសន្តតិបរិយាបន្នា ធម្មា វិភាគំ អកត្វា គយ្ហមានា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ ហោតិ, សតិ បន វិភាគករណេ ខណសន្តតិបច្ចុប្បន្នតា លព្ភតីតិ អាហ ‘‘អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ ហោន្តំ ឯតំ ឧភយំ ហោតី’’តិ។
Etthantareti apākaṭakālato paṭṭhāya yāva pākaṭakālo, etasmiṃ antare. Yasmā pana kassaci kiñci sīghaṃ pākaṭaṃ hoti, kassaci dandhaṃ, tasmā ‘‘ekadvesantativārā’’ti aniyametvā vuttaṃ. ‘‘Vacanasiliṭṭhatāvasena vutta’’nti eke, keci pana ‘‘etthantare pavattā rūpadhammā arūpadhammā ca paccuppannāti gahite eko santativāro hoti, taṃ pana dvidhā vibhajitvā apākaṭakālaṃ ādiṃ katvā yebhuyyena pākaṭakālato orabhāvo eko koṭṭhāso yebhuyyena pākaṭakālaṃ ādiṃ katvā yāva supākaṭakālo ekoti ete dve santativārā. Iminā nayena sesasantativārabhedāpi veditabbā. Tattha kālavasena sabbesaṃ samānabhāvaṃ aggahetvā dhammānaṃ sadisappavattivasena santatiparicchedo dīpitabbo’’ti vadanti. Kiñci kiñci kālaṃ sadisaṃ pavattamānāpi hi utucittādisamuṭṭhānā rūpadhammā santativārāti vuccanti. Yadāha ‘‘atiparittā’’tiādinā, arūpasantatipi cettha yathāvuttarūpasantatiparicchinnā saṅgahitāyevāti daṭṭhabbaṃ. Paccuppannesu dhammesu saṃhīratīti taṇhādiṭṭhīhi ākaḍḍhanīyaṭṭhānabhāvena vuttaṃ. ‘‘Yo cāvuso, mano ye ca dhammā’’ti visayivisayabhūtā ekabhavabhūtā ca ekasantatipariyāpannā dhammā vibhāgaṃ akatvā gayhamānā addhāpaccuppannaṃ hoti, sati pana vibhāgakaraṇe khaṇasantatipaccuppannatā labbhatīti āha ‘‘addhāpaccuppannaṃ hontaṃ etaṃ ubhayaṃ hotī’’ti.
តស្សាតិ មហាជនស្ស។ អតីតាទិវិភាគំ អកត្វាតិ អាវជ្ជនាទីនំ សមានាការប្បវត្តិយា ឧបាយំ ទស្សេតិ។ សិទ្ធំ ហោតីតិ ខណបច្ចុប្បន្នារម្មណត្តេបិ បរិកម្មចេតោបរិយញាណានំ អយំ បាឡិ សុដ្ឋុ នីតា ហោតីតិ អត្ថោ។ អតីតត្តិកោ ច ឯវំ អភិន្នោ ហោតីតិ ឯវំ ខណបច្ចុប្បន្នេយេវ ធម្មេ ឥធ បច្ចុប្បន្នោតិ គយ្ហមានេ អញ្ញបទសង្គហិតស្សេវ អនន្តរបច្ចយភាវំ បកាសេន្តោ អតីតត្តិកោ ច បដ្ឋានេ អភេទតោ សម្មា អត្ថស្ស ឧទ្ធដត្តា អវិនាសិតោ ហោតិ។ អថ វា អតីតត្តិកោតិ បដ្ឋានេ អតីតត្តិកបាឡិ, ឥមាយ អតីតត្តិកបាឡិយា យថាវុត្តការណតោយេវ អភិន្នោ អវិសិដ្ឋោ អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតីតិ អត្ថោ។
Tassāti mahājanassa. Atītādivibhāgaṃ akatvāti āvajjanādīnaṃ samānākārappavattiyā upāyaṃ dasseti. Siddhaṃ hotīti khaṇapaccuppannārammaṇattepi parikammacetopariyañāṇānaṃ ayaṃ pāḷi suṭṭhu nītā hotīti attho. Atītattiko ca evaṃ abhinno hotīti evaṃ khaṇapaccuppanneyeva dhamme idha paccuppannoti gayhamāne aññapadasaṅgahitasseva anantarapaccayabhāvaṃ pakāsento atītattiko ca paṭṭhāne abhedato sammā atthassa uddhaṭattā avināsito hoti. Atha vā atītattikoti paṭṭhāne atītattikapāḷi, imāya atītattikapāḷiyā yathāvuttakāraṇatoyeva abhinno avisiṭṭho aññadatthu saṃsandati sametīti attho.
យថាសម្ភវន្តិ អាវជ្ជនាយ អនាគតារម្មណតា, ជវនានំ បច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណតា អនាគតបច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណតាតិ យោជេតព្ពំ។ នានារម្មណតា ន សិយា អទ្ធាវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តាតិ អធិប្បាយោ។ អយញ្ច អត្ថោ ឯកិស្សា ជវនវីថិយា ឯកស្មិំយេវ ចិត្តេ បវត្តិយំ អាវជ្ជនាទីនំ អនាគតាទិអារម្មណតា សម្ភវតីតិ សម្ភវទស្សនវសេន វុត្តោតិ យថាធិប្បេតស្ស អភិញ្ញាចិត្តស្ស ខណបច្ចុប្បន្នេ បវត្តិំ យោជេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិមាហ។ តីណីតិ ‘‘អតីតារម្មណោ ធម្មោ អតីតារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ, អនាគតារម្មណោ ធម្មោ អនាគតារម្មណស្ស ធម្មស្ស, បច្ចុប្បន្នារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.៣៤) បទន្តរសង្គហិតធម្មានបេក្ខា ធម្មា តីណិ បញ្ហវិស្សជ្ជនានីតិ អត្ថោ។ អនាសេវនំ នត្ថីតិ អាសេវនលាភេ សតិ យថាធម្មសាសនេ អវចនស្ស ការណំ នត្ថីតិ អវចនេន តត្ថ ឥតរេសំ បញ្ហានំ បដិសេធោ វិញ្ញាយតីតិ អធិប្បាយោ។
Yathāsambhavanti āvajjanāya anāgatārammaṇatā, javanānaṃ paccuppannātītārammaṇatā anāgatapaccuppannātītārammaṇatāti yojetabbaṃ. Nānārammaṇatā na siyā addhāvasena paccuppannārammaṇattāti adhippāyo. Ayañca attho ekissā javanavīthiyā ekasmiṃyeva citte pavattiyaṃ āvajjanādīnaṃ anāgatādiārammaṇatā sambhavatīti sambhavadassanavasena vuttoti yathādhippetassa abhiññācittassa khaṇapaccuppanne pavattiṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘tenā’’tiādimāha. Tīṇīti ‘‘atītārammaṇo dhammo atītārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo, anāgatārammaṇo dhammo anāgatārammaṇassa dhammassa, paccuppannārammaṇo dhammo paccuppannārammaṇassa dhammassa āsevanapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.19.34) padantarasaṅgahitadhammānapekkhā dhammā tīṇi pañhavissajjanānīti attho. Anāsevanaṃ natthīti āsevanalābhe sati yathādhammasāsane avacanassa kāraṇaṃ natthīti avacanena tattha itaresaṃ pañhānaṃ paṭisedho viññāyatīti adhippāyo.
ឯតស្ស វាទស្សាតិ ‘‘អាវជ្ជនជវនានំ អនាគតបច្ចុប្បន្នារម្មណត្តេបិ ចេតោបរិយញាណំ សិទ្ធ’’ន្តិ វាទស្ស។ និស្សយភាវោតិ អត្ថសម្ភវតោ យថាវុត្តនយស្ស ជោតកភាវោ។ យន្តិ ចិត្តំ។ តស្សាតិ អាវជ្ជនជវនានំ ខណបច្ចុប្បន្ននិរុទ្ធារម្មណតាវចនស្ស។ ឯត្ថ ច កាលវិសេសំ អាមសតិ, អនាគតាយេវ ច អាវជ្ជនា បវត្តតីតិ នយិទំ យុជ្ជមានកំ។ អថ ‘‘យំ ឥមស្ស ចិត្តំ ភវិស្សតិ, តំ ជានាមី’’តិ អាភោគំ ករោតិ, ឯវំ សតិ បរិកម្មាភិញ្ញាចិត្តានម្បិ អនាគតារម្មណត្តមេវាតិ សព្ពត្ថ អាវជ្ជនជវនានំ អនាគតបច្ចុប្បន្នារម្មណតា ន សិជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘បវត្តិ…បេ.… វុត្តត្តា’’តិ។ ទោសាបត្តិយាតិ ទោសាបជ្ជនេន, ទោសាបត្តិតោ វា។ រាសិឯកទេសាវជ្ជនបដិវេធេតិ យថារុតវសេនេវ បុរិមវាទិបក្ខមាហ, សម្បត្តសម្បត្តាវជ្ជនជាននេតិ អត្តនា និទ្ធារិតបក្ខំ។ បុរិមវាទិនោ នានុជានេយ្យុន្តិ អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នបទត្ថតា អភិធម្មមាតិកាយំ អាគតបច្ចុប្បន្នបទស្ស នត្ថីតិ អធិប្បាយេ ឋត្វា នានុជានេយ្យុំ។ ឯត្ថ ច សតិបិ សភាវភេទេ អាការភេទាភាវតោ ឯកត្តនយវសេន អាវជ្ជនបរិកម្មាភិញ្ញាចិត្តានំ នានារម្មណតាទោសោ នត្ថីតិ ខណបច្ចុប្បន្នារម្មណតា ចេតោបរិយញាណស្ស បុរិមវាទីនំ អធិប្បាយវិភាវនមុខេន ទស្សិតា។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សភាវភេទេ សតិ នានារម្មណតាទោសាភាវោ នត្ថិ ឯវាតិ ឯកស្មិំ ឯវ ចិត្តេ អទ្ធាសន្តតិវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណតា វិភាវិតា’’តិ ទ្វីសុបិ វាទេសុ យំ យុត្តំ, តំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ។
Etassa vādassāti ‘‘āvajjanajavanānaṃ anāgatapaccuppannārammaṇattepi cetopariyañāṇaṃ siddha’’nti vādassa. Nissayabhāvoti atthasambhavato yathāvuttanayassa jotakabhāvo. Yanti cittaṃ. Tassāti āvajjanajavanānaṃ khaṇapaccuppannaniruddhārammaṇatāvacanassa. Ettha ca kālavisesaṃ āmasati, anāgatāyeva ca āvajjanā pavattatīti nayidaṃ yujjamānakaṃ. Atha ‘‘yaṃ imassa cittaṃ bhavissati, taṃ jānāmī’’ti ābhogaṃ karoti, evaṃ sati parikammābhiññācittānampi anāgatārammaṇattamevāti sabbattha āvajjanajavanānaṃ anāgatapaccuppannārammaṇatā na sijjhatīti āha ‘‘pavatti…pe… vuttattā’’ti. Dosāpattiyāti dosāpajjanena, dosāpattito vā. Rāsiekadesāvajjanapaṭivedheti yathārutavaseneva purimavādipakkhamāha, sampattasampattāvajjanajānaneti attanā niddhāritapakkhaṃ. Purimavādino nānujāneyyunti addhāsantatipaccuppannapadatthatā abhidhammamātikāyaṃ āgatapaccuppannapadassa natthīti adhippāye ṭhatvā nānujāneyyuṃ. Ettha ca satipi sabhāvabhede ākārabhedābhāvato ekattanayavasena āvajjanaparikammābhiññācittānaṃ nānārammaṇatādoso natthīti khaṇapaccuppannārammaṇatā cetopariyañāṇassa purimavādīnaṃ adhippāyavibhāvanamukhena dassitā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘sabhāvabhede sati nānārammaṇatādosābhāvo natthi evāti ekasmiṃ eva citte addhāsantativasena paccuppannārammaṇatā vibhāvitā’’ti dvīsupi vādesu yaṃ yuttaṃ, taṃ vicāretvā gahetabbaṃ.
តេនេវាតិ យស្មា អតីតត្តិកេ ឧប្បន្នត្តិកេ ច ចេតោបរិយញាណស្ស វត្តមានធម្មារម្មណភាវជោតនោ បាឋោ ន ទិស្សតិ, តេនេវ ការណេន។ ទ្វីសុ ញាណេសូតិ បុព្ពេនិវាសចេតោបរិយញាណេសុ ។ កម្មមុខេន គយ្ហន្តីតិ សតិបិ អារម្មណភាវេ ចត្តារោ ខន្ធា យថាកម្មូបគញាណេន កម្មទ្វារេន កុសលាកុសលា ឥច្ចេវ គយ្ហន្តិ, ន បន វិភាគសោតិ ទស្សេតិ។ លោភាទិសម្បយោគវិសេសេន ទុច្ចរិតភាវោ, អលោភាទិសម្បយោគវិសេសេន ច សុចរិតភាវោ លក្ខីយតីតិ ទុច្ចរិតសុចរិតានិ វិភាវេន្តំ លោភាទយោបិ វិភាវេតិយេវ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុច្ចរិត…បេ.… ភាវនំ ហោតី’’តិ។
Tenevāti yasmā atītattike uppannattike ca cetopariyañāṇassa vattamānadhammārammaṇabhāvajotano pāṭho na dissati, teneva kāraṇena. Dvīsu ñāṇesūti pubbenivāsacetopariyañāṇesu . Kammamukhena gayhantīti satipi ārammaṇabhāve cattāro khandhā yathākammūpagañāṇena kammadvārena kusalākusalā icceva gayhanti, na pana vibhāgasoti dasseti. Lobhādisampayogavisesena duccaritabhāvo, alobhādisampayogavisesena ca sucaritabhāvo lakkhīyatīti duccaritasucaritāni vibhāventaṃ lobhādayopi vibhāvetiyeva nāma hotīti āha ‘‘duccarita…pe… bhāvanaṃ hotī’’ti.
១៤៣៥. អសភាវធម្មស្ស ‘‘អហ’’ន្តិអាទិបញ្ញត្តិយា អជ្ឈត្តធម្មុបាទានតាយ សិយា កោចិ អជ្ឈត្តបរិយាយោ, ន បន សភាវធម្មស្ស អសត្តសន្តានេវ តស្សាតិ វុត្តំ ‘‘សភាវ…បេ.… អហោន្ត’’ន្តិ។ តថា ហិ ‘‘អត្តនោ ខន្ធាទីនិ បច្ចវេក្ខន្តស្សា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អជ្ឈត្តារម្មណា’’តិ បទស្ស អត្ថវិវរណវសេន ‘‘អជ្ឈត្តំ គយ្ហមានំ អហន្តិ បញ្ញត្តិំ អាទិ-សទ្ទេន គណ្ហាតី’’តិ វក្ខតិ។ យទិ ឯវំ តស្ស អជ្ឈត្តត្តិកេបិ អជ្ឈត្តភាវោ វត្តព្ពោ សិយា? ន, ពហិទ្ធាភាវស្ស វិយ អជ្ឈត្តភាវស្សបិ អជ្ឈត្តត្តិកេ និប្បរិយាយវសេន អធិប្បេតត្តាតិ។ យទាហ ‘‘អសភា…បេ.… ន វុត្ត’’ន្តិ។ អាកិញ្ចញ្ញាយតនាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សាវជ្ជនានិ តស្ស បុរេចារិកឧបចារចិត្តានិ តស្ស អារម្មណេន បវត្តនកបច្ចវេក្ខណអស្សាទនាទិចិត្តានិ ច សង្គណ្ហាតិ។
1435. Asabhāvadhammassa ‘‘aha’’ntiādipaññattiyā ajjhattadhammupādānatāya siyā koci ajjhattapariyāyo, na pana sabhāvadhammassa asattasantāneva tassāti vuttaṃ ‘‘sabhāva…pe… ahonta’’nti. Tathā hi ‘‘attano khandhādīni paccavekkhantassā’’ti ettha ‘‘ajjhattārammaṇā’’ti padassa atthavivaraṇavasena ‘‘ajjhattaṃ gayhamānaṃ ahanti paññattiṃ ādi-saddena gaṇhātī’’ti vakkhati. Yadi evaṃ tassa ajjhattattikepi ajjhattabhāvo vattabbo siyā? Na, bahiddhābhāvassa viya ajjhattabhāvassapi ajjhattattike nippariyāyavasena adhippetattāti. Yadāha ‘‘asabhā…pe… na vutta’’nti. Ākiñcaññāyatanādīti ādi-saddena sāvajjanāni tassa purecārikaupacāracittāni tassa ārammaṇena pavattanakapaccavekkhaṇaassādanādicittāni ca saṅgaṇhāti.
អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ តំ-សទ្ទេន អាកឌ្ឍិត្វា វទតិ, ន បន តំ សព្ពន្តិ វុត្តំ, យញ្ច តស្ស បុរេចារិកន្តិ អត្ថោ។ លេសវចនន្តិ ឯកទេសសារុប្បេន សមានារម្មណភាវេន ឯកទេសស្សេវ វចនំ។ លិស្សតិ សិលិស្សតិ ឯកទេសេន អល្លីយតីតិ ហិ លេសោ។ យេសន្តិ កាមាវចរកុសលាកុសលមហាកិរិយាវជ្ជនចិត្តានំ កុសលកិរិយាភេទស្ស រូបាវចរចតុត្ថស្ស ច។ ឯវំ ឧបេក្ខាសហគតនិទ្ទេសាទីសូតិ យេសំ អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តតា វុត្តា, តេសុ ឯកមេវ ឧបេក្ខាសហគតនិទ្ទេសំ វត្វា ឥតរំ ន វត្តព្ពំ សិយាតិ អត្ថោ។ អាទិ-សទ្ទេន ហេតុសម្បយុត្តកាមាវចរាទិនិទ្ទេសេ សង្គណ្ហាតិ។ តត្ថាបិ ហិ បរិត្តសហេតុកាទិភាវេន វុត្តេសុ ធម្មេសុ ឯកមេវ វត្វា ឥតរំ ន វត្តព្ពំ សិយាតិ។ អភាវនានិដ្ឋប្បវត្តិយាតិ អភាវនានិដ្ឋប្បវត្តិយា អភាវនាការស្ស ឧក្កំសប្បវត្តិយាតិ អត្ថោ, អភាវស្ស វា ឧក្កំសប្បវត្តិយា។ នវត្តព្ពំ ជាតំ អជ្ឈត្តារម្មណាទិភាវេនាតិ អធិប្បាយោ។ តានីតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនេន សមានារម្មណានិ អាវជ្ជនាទីនិ។ យទិ ឯវំ ‘‘អភាវនាសាមញ្ញេ’’តិ កស្មា វុត្តំ។ ន ហិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនារម្មណស្ស បច្ចវេក្ខណអស្សាទនាទិវសេន បវត្តចិត្តានំ អភាវនាការេន បវត្តិ អត្ថីតិ? ន, អភាវេតព្ពតាយ អធិប្បេតត្តា។ ន ភាវីយតីតិ ហិ អភាវនំ, ន ន ភាវេតីតិ។
Ākiñcaññāyatanaṃ taṃ-saddena ākaḍḍhitvā vadati, na pana taṃ sabbanti vuttaṃ, yañca tassa purecārikanti attho. Lesavacananti ekadesasāruppena samānārammaṇabhāvena ekadesasseva vacanaṃ. Lissati silissati ekadesena allīyatīti hi leso. Yesanti kāmāvacarakusalākusalamahākiriyāvajjanacittānaṃ kusalakiriyābhedassa rūpāvacaracatutthassa ca. Evaṃ upekkhāsahagataniddesādīsūti yesaṃ adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttatā vuttā, tesu ekameva upekkhāsahagataniddesaṃ vatvā itaraṃ na vattabbaṃ siyāti attho. Ādi-saddena hetusampayuttakāmāvacarādiniddese saṅgaṇhāti. Tatthāpi hi parittasahetukādibhāvena vuttesu dhammesu ekameva vatvā itaraṃ na vattabbaṃ siyāti. Abhāvanāniṭṭhappavattiyāti abhāvanāniṭṭhappavattiyā abhāvanākārassa ukkaṃsappavattiyāti attho, abhāvassa vā ukkaṃsappavattiyā. Navattabbaṃ jātaṃ ajjhattārammaṇādibhāvenāti adhippāyo. Tānīti ākiñcaññāyatanena samānārammaṇāni āvajjanādīni. Yadi evaṃ ‘‘abhāvanāsāmaññe’’ti kasmā vuttaṃ. Na hi ākiñcaññāyatanārammaṇassa paccavekkhaṇaassādanādivasena pavattacittānaṃ abhāvanākārena pavatti atthīti? Na, abhāvetabbatāya adhippetattā. Na bhāvīyatīti hi abhāvanaṃ, na na bhāvetīti.
គហណវិសេសនិម្មិតានីតិអាទីសុ អយមធិប្បាយោ – យទិបិ ភាវនាញាណនិម្មិតាការមត្តេសុ សភាវតោ អវិជ្ជមានេសុ វិសយេសុ យេភុយ្យេន មហគ្គតា ធម្មា បវត្តន្តិ, ពហិទ្ធាការគ្គហណវសេន បន កសិណាទីនំ ពហិទ្ធាភាវោតិ តទារម្មណធម្មា ពហិទ្ធារម្មណាតិ វុត្តំ។ កសិណានញ្ហិ សន្តានំ មុញ្ចិត្វា ឧបដ្ឋានំ វិសេសតោ វឌ្ឍិតកសិណវសេន វិញ្ញាយតិ, បឋមារុប្បវិញ្ញាណាភាវស្ស បន ន ពហិទ្ធាការោ, នាបិ អជ្ឈត្តាការោតិ ឧភយាការវិធុរេ តស្មិំ អនញ្ញសាធារណេន បវត្តិយាការេន បវត្តមានំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនមេវ នវត្តព្ពារម្មណំ វុត្តំ, ន ឥតរេ ឥតរាការប្បវត្តិតោតិ។ កាមាវចរកុសលានន្តិ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។
Gahaṇavisesanimmitānītiādīsu ayamadhippāyo – yadipi bhāvanāñāṇanimmitākāramattesu sabhāvato avijjamānesu visayesu yebhuyyena mahaggatā dhammā pavattanti, bahiddhākāraggahaṇavasena pana kasiṇādīnaṃ bahiddhābhāvoti tadārammaṇadhammā bahiddhārammaṇāti vuttaṃ. Kasiṇānañhi santānaṃ muñcitvā upaṭṭhānaṃ visesato vaḍḍhitakasiṇavasena viññāyati, paṭhamāruppaviññāṇābhāvassa pana na bahiddhākāro, nāpi ajjhattākāroti ubhayākāravidhure tasmiṃ anaññasādhāraṇena pavattiyākārena pavattamānaṃ ākiñcaññāyatanameva navattabbārammaṇaṃ vuttaṃ, na itare itarākārappavattitoti. Kāmāvacarakusalānanti nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ.
អាកិញ្ចញ្ញាយតនវិបាកំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស វិបាកាទិកស្សាតិ អត្ថវសេន វិភត្តិ បរិណាមេតព្ពា។ អភិនីហារាសម្ភវតោតិ សមាបត្តិចិត្តស្ស អភិនីហរណាសម្ភវតោ។ កុសលមេវ វិបាកស្ស អារម្មណន្តិ កត្វា ‘‘វិបាកស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។
Ākiñcaññāyatanavipākaṃ nevasaññānāsaññāyatanassa vipākādikassāti atthavasena vibhatti pariṇāmetabbā. Abhinīhārāsambhavatoti samāpatticittassa abhinīharaṇāsambhavato. Kusalameva vipākassa ārammaṇanti katvā ‘‘vipākassā’’tiādi vuttaṃ.
អសភាវធម្មត្តេបិ ពហិទ្ធាការេន គហណីយភាវតោ កសិណានំ ពហិទ្ធាភាវោ វិយ ឯកន្តតោ ឥធ អជ្ឈត្តធម្មុបាទានតាយ អហន្តិ បញ្ញត្តិយា សិយា អជ្ឈត្តភាវោតិ វុត្តំ ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិអាទិ។ ‘‘ខន្ធាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ធាតុអាយតនាទិ សង្គយ្ហតី’’តិ ច វទន្តិ។ ឯស នយោតិ ‘‘អរូបក្ខន្ធេ ខន្ធាតិ គហេត្វា’’តិអាទិកំ វណ្ណនានីតិំ អាហ។ បរេសំ ខន្ធាទិគ្គហណេតិ បរេសំ ខន្ធាទីតិ ឥមស្ស បទស្ស កថនេ ឧច្ចារណេ។ សព្ពំ ឧបាទាបញ្ញត្តិំ អាហ អាទិសទ្ទេនាតិ សម្ពន្ធោ។
Asabhāvadhammattepi bahiddhākārena gahaṇīyabhāvato kasiṇānaṃ bahiddhābhāvo viya ekantato idha ajjhattadhammupādānatāya ahanti paññattiyā siyā ajjhattabhāvoti vuttaṃ ‘‘ajjhatta’’ntiādi. ‘‘Khandhādīti ādi-saddena dhātuāyatanādi saṅgayhatī’’ti ca vadanti. Esa nayoti ‘‘arūpakkhandhe khandhāti gahetvā’’tiādikaṃ vaṇṇanānītiṃ āha. Paresaṃ khandhādiggahaṇeti paresaṃ khandhādīti imassa padassa kathane uccāraṇe. Sabbaṃ upādāpaññattiṃ āha ādisaddenāti sambandho.
តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Tikaatthuddhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / តិកអត្ថុទ្ធារោ • Tikaatthuddhāro
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / តិកអត្ថុទ្ធារវណ្ណនា • Tikaatthuddhāravaṇṇanā
