| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
१. चित्तुप्पादकण्डं
1. Cittuppādakaṇḍaṃ
तिकमातिकापदवण्णना
Tikamātikāpadavaṇṇanā
१. तेनाति वेदनासद्देन। सब्बपदेहीति तीहि पदेहि लद्धनामो होति अवयवधम्मेनापि समुदायस्स अपदिसितब्बतो यथा ‘‘समं चुण्ण’’न्ति। चोदको यथाधिप्पेतमत्थं अप्पटिपज्जमानो विभत्तिअन्तस्सेव पदभावं सल्लक्खेत्वा ‘‘ननु सुखाया’’तिआदिना चोदेति। इतरो ‘‘अधिप्पेतप्पकारत्थगमकस्सा’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विवरति। तेन ‘‘वाक्यं इध पदन्ति वुत्त’’न्ति दस्सेति। हेतुपदसहेतुकपदादीहीति आदि-सद्देन नहेतुपदअहेतुकपदहेतुसम्पयुत्तपदानि हेतुविप्पयुत्तपदम्पि वा सङ्गण्हाति।
1. Tenāti vedanāsaddena. Sabbapadehīti tīhi padehi laddhanāmo hoti avayavadhammenāpi samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Codako yathādhippetamatthaṃ appaṭipajjamāno vibhattiantasseva padabhāvaṃ sallakkhetvā ‘‘nanu sukhāyā’’tiādinā codeti. Itaro ‘‘adhippetappakāratthagamakassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Tena ‘‘vākyaṃ idha padanti vutta’’nti dasseti. Hetupadasahetukapadādīhīti ādi-saddena nahetupadaahetukapadahetusampayuttapadāni hetuvippayuttapadampi vā saṅgaṇhāti.
उभयेकपदवसेनाति उभयपदवसेन हेतुदुकसम्बन्धो, एकपदवसेन सहेतुकदुकसम्बन्धो। तथाति उभयेकपदवसेन। एत्थ च सहेतुकहेतुसम्पयुत्तदुकातिआदिना यथा हेतुगोच्छके पठमदुकसम्बन्धा दुतियततियदुका, पठमदुकदुतियदुकसम्बन्धा चतुत्थछट्ठदुका, पठमदुकततियदुकसम्बन्धो पञ्चमो दुको, एवं आसवगोच्छकादीसुपीति नयं दस्सेति। सक्का हि इमिनाव नयेन तेसुपि दुकन्तरसम्बन्धो विञ्ञातुं, केवलं पन आसवगोच्छकादीसु दुतियदुकततियदुकसम्बन्धो ओसानदुको, किलेसगोच्छके च दुतियचतुत्थदुकसम्बन्धोति। धम्मानं सावसेसनिरवसेसभावेन तिकदुकानं सप्पदेसनिप्पदेसता वुत्ताति येहि तिकदुका सावसेसाति पदिस्सन्ति अपदिस्सन्ति, ते असङ्गहितधम्मापदेसो। एवं सति ‘‘असङ्गहितो’’ति विसेसनं किमत्थियन्ति? एतस्सेवत्थस्स पाकटकरणत्थं दट्ठब्बं। अथ वा पदिस्सति एतेन समुदायोति पदेसो, अवयवो। ‘‘सामञ्ञजोतना विसेसे अवतिट्ठती’’ति यथाधिप्पेतं विसेसं दस्सेन्तो ‘‘असङ्गहितो’’ति आह।
Ubhayekapadavasenāti ubhayapadavasena hetudukasambandho, ekapadavasena sahetukadukasambandho. Tathāti ubhayekapadavasena. Ettha ca sahetukahetusampayuttadukātiādinā yathā hetugocchake paṭhamadukasambandhā dutiyatatiyadukā, paṭhamadukadutiyadukasambandhā catutthachaṭṭhadukā, paṭhamadukatatiyadukasambandho pañcamo duko, evaṃ āsavagocchakādīsupīti nayaṃ dasseti. Sakkā hi imināva nayena tesupi dukantarasambandho viññātuṃ, kevalaṃ pana āsavagocchakādīsu dutiyadukatatiyadukasambandho osānaduko, kilesagocchake ca dutiyacatutthadukasambandhoti. Dhammānaṃ sāvasesaniravasesabhāvena tikadukānaṃ sappadesanippadesatā vuttāti yehi tikadukā sāvasesāti padissanti apadissanti, te asaṅgahitadhammāpadeso. Evaṃ sati ‘‘asaṅgahito’’ti visesanaṃ kimatthiyanti? Etassevatthassa pākaṭakaraṇatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā padissati etena samudāyoti padeso, avayavo. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti yathādhippetaṃ visesaṃ dassento ‘‘asaṅgahito’’ti āha.
अनवज्जत्थो अवज्जविरहत्थो। नामं सञ्ञा, किरिया करणं, पयोजनं रथरथङ्गविभावनेन तेसं पकारतो योजनं। कुसेन ञाणेन लातब्बाति कुसलाति अयमत्थो ञाणसम्पयुत्तानं ताव होतु, ञाणविप्पयुत्तानं कथन्ति आह ‘‘ञाणविप्पयुत्तानम्पी’’तिआदि। ञाणविप्पयुत्तापि हि ञाणेनेव पवत्तियन्ति हितसुखहेतुभूताय पवत्तिया पञ्ञवन्तानं पटिपत्तिभावतो। न हि अन्तरेन योनिसोमनसिकारं कुसलुप्पत्ति अत्थीति। ‘‘यदि कुसलस्स उभयभागगतं संकिलेसलवनं पाकटं सिया, कुसा विय लुनन्तीति कुसलाति अयमत्थो युत्तो सिया’’ति कोचि वदेय्याति आसङ्काय आह ‘‘सम्मप्पधानद्वयं विया’’ति।
Anavajjattho avajjavirahattho. Nāmaṃ saññā, kiriyā karaṇaṃ, payojanaṃ ratharathaṅgavibhāvanena tesaṃ pakārato yojanaṃ. Kusena ñāṇena lātabbāti kusalāti ayamattho ñāṇasampayuttānaṃ tāva hotu, ñāṇavippayuttānaṃ kathanti āha ‘‘ñāṇavippayuttānampī’’tiādi. Ñāṇavippayuttāpi hi ñāṇeneva pavattiyanti hitasukhahetubhūtāya pavattiyā paññavantānaṃ paṭipattibhāvato. Na hi antarena yonisomanasikāraṃ kusaluppatti atthīti. ‘‘Yadi kusalassa ubhayabhāgagataṃ saṃkilesalavanaṃ pākaṭaṃ siyā, kusā viya lunantīti kusalāti ayamattho yutto siyā’’ti koci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘sammappadhānadvayaṃ viyā’’ti.
न चातिआदिना ‘‘सभावं धारेन्ती’’ति एत्थ परमत्थतो कत्तुकम्मस्स च भेदो नत्थि, कप्पनासिद्धो एव पन भेदोति दस्सेति। तत्थ नामवसेन विञ्ञाताविञ्ञातेति येसं ‘‘धम्मा’’ति इमिना परियायेन अविञ्ञाता सभावा, ‘‘सभावं धारेन्ती’’ति इमिना च परियायेन विञ्ञाता, तेसं वसेन एवं वुत्तं। एत्थ च पठमो अत्थो सङ्खतासङ्खतधम्मवसेन वुत्तो, दुतियो सङ्खतवसेन, ततियो सङ्खतासङ्खतपञ्ञत्तिधम्मवसेनाति दट्ठब्बं।
Na cātiādinā ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti ettha paramatthato kattukammassa ca bhedo natthi, kappanāsiddho eva pana bhedoti dasseti. Tattha nāmavasena viññātāviññāteti yesaṃ ‘‘dhammā’’ti iminā pariyāyena aviññātā sabhāvā, ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti iminā ca pariyāyena viññātā, tesaṃ vasena evaṃ vuttaṃ. Ettha ca paṭhamo attho saṅkhatāsaṅkhatadhammavasena vutto, dutiyo saṅkhatavasena, tatiyo saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammavasenāti daṭṭhabbaṃ.
कुसलपटिसेधनं कुसलाभावो एव। अभावो हि सत्तापटिसेधोति। धम्मोति सभावधम्मो। अकुसलवचनेन न कोचि अत्थो सभावधम्मस्स अबोधकत्ताति अधिप्पायो। अथ सिया अकुसलवचनेन कोचि अत्थो असभावधम्मबोधकत्तेपि ‘‘पञ्ञत्तिधम्मा’’तिआदीसु विय, एवं सति ‘‘अनब्याकता’’ति च वत्तब्बं सिया, ततो चायं चतुक्को आपज्जति, न तिको। तस्माति यस्मा दुकचतुक्कभावो अनब्याकतवोहारो च नत्थि, सो च वुत्तनयेन अभावमत्तवचने आपज्जति, तस्मा। सभावधारणादीति आदि-सद्देन ‘‘धारीयन्ति पच्चयेही’’ति अयमत्थो सङ्गहितो। ञेय्यपरियायेन पन धम्म-सद्देनायं दोसोति ननु अञेय्यपरियायेपि धम्म-सद्दे न कोचि दोसोति? न, वुत्तदोसानतिवत्तनतो।
Kusalapaṭisedhanaṃ kusalābhāvo eva. Abhāvo hi sattāpaṭisedhoti. Dhammoti sabhāvadhammo. Akusalavacanena na koci attho sabhāvadhammassa abodhakattāti adhippāyo. Atha siyā akusalavacanena koci attho asabhāvadhammabodhakattepi ‘‘paññattidhammā’’tiādīsu viya, evaṃ sati ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā, tato cāyaṃ catukko āpajjati, na tiko. Tasmāti yasmā dukacatukkabhāvo anabyākatavohāro ca natthi, so ca vuttanayena abhāvamattavacane āpajjati, tasmā. Sabhāvadhāraṇādīti ādi-saddena ‘‘dhārīyanti paccayehī’’ti ayamattho saṅgahito. Ñeyyapariyāyena pana dhamma-saddenāyaṃ dosoti nanu añeyyapariyāyepi dhamma-sadde na koci dosoti? Na, vuttadosānativattanato.
पारिसेसेनाति एत्थ ननु अयमकारो न-अत्थत्तयस्सेव जोतको, अथ खो ‘‘अहेतुका धम्मा, अभिक्खुको आवासो’’ति तंयोगनिवत्तिया, ‘‘अप्पच्चया धम्मा’’ति तंसम्बन्धिभावनिवत्तिया। पच्चयुप्पन्नञ्हि पच्चयसम्बन्धीति अप्पच्चयुप्पन्नत्ता असम्बन्धिता एत्थ जोतीयति। ‘‘अनिदस्सना धम्मा’’ति तंसभावनिवत्तिया। निदस्सनञ्हि दट्ठब्बता। अथ चक्खुविञ्ञाणं निदस्सनं, तग्गय्हभावनिवत्तिया, तथा ‘‘अनासवा धम्मा’’ति। ‘‘अप्पटिघा धम्मा अनारम्मणा धम्मा’’ति तंकिच्चनिवत्तिया। ‘‘अरूपिनो धम्मा अचेतसिका धम्मा’’ति तब्भावनिवत्तिया। तदञ्ञता हि एत्थ पकासीयति। ‘‘अमनुस्सो’’ति तब्भावमत्तनिवत्तिया। मनुस्सत्तमत्तं नत्थि अञ्ञं समानन्ति सदिसता हेत्थ सूचियति। ‘‘असमणो समणपटिञ्ञो अपुत्तो’’ति तंसम्भावनगुणनिवत्तिया। गरहा हि एत्थ ञायति। ‘‘कच्चि नु भोतो अनामया, अनुदरा कञ्ञा’’ति तदप्पभावनिवत्तिया। ‘‘अनुप्पन्ना धम्मा’’ति तंसदिसभावनिवत्तिया। अतीतानञ्हि उप्पन्नपुब्बत्ता उपादिधम्मानञ्च पच्चयेकदेसनिप्फत्तिया आरद्धुप्पादभावतो कालविनिमुत्तस्स च विज्जमानत्ता उप्पन्नानुकूलता, पगेव पच्चुप्पन्नानन्ति तब्बिधुरभावो एत्थ विञ्ञायति। ‘‘असेक्खा धम्मा’’ति तदपरियोसाननिवत्तिया। तंनिट्ठानञ्हेत्थ पकासीयतीति एवमनेकेसं अत्थानं जोतको, तत्थ किं वुच्चते अत्थद्वयमेव वत्वा पारिसेसेनाति? इतरेसं एत्थ सुविदूरभावतो। न हि कुसलविप्पयुत्तादीनं धम्मानं अकुसलभावो युज्जति।
Pārisesenāti ettha nanu ayamakāro na-atthattayasseva jotako, atha kho ‘‘ahetukā dhammā, abhikkhuko āvāso’’ti taṃyoganivattiyā, ‘‘appaccayā dhammā’’ti taṃsambandhibhāvanivattiyā. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā asambandhitā ettha jotīyati. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti taṃsabhāvanivattiyā. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha cakkhuviññāṇaṃ nidassanaṃ, taggayhabhāvanivattiyā, tathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti. ‘‘Appaṭighā dhammā anārammaṇā dhammā’’ti taṃkiccanivattiyā. ‘‘Arūpino dhammā acetasikā dhammā’’ti tabbhāvanivattiyā. Tadaññatā hi ettha pakāsīyati. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyā. Manussattamattaṃ natthi aññaṃ samānanti sadisatā hettha sūciyati. ‘‘Asamaṇo samaṇapaṭiñño aputto’’ti taṃsambhāvanaguṇanivattiyā. Garahā hi ettha ñāyati. ‘‘Kacci nu bhoto anāmayā, anudarā kaññā’’ti tadappabhāvanivattiyā. ‘‘Anuppannā dhammā’’ti taṃsadisabhāvanivattiyā. Atītānañhi uppannapubbattā upādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādabhāvato kālavinimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā, pageva paccuppannānanti tabbidhurabhāvo ettha viññāyati. ‘‘Asekkhā dhammā’’ti tadapariyosānanivattiyā. Taṃniṭṭhānañhettha pakāsīyatīti evamanekesaṃ atthānaṃ jotako, tattha kiṃ vuccate atthadvayameva vatvā pārisesenāti? Itaresaṃ ettha suvidūrabhāvato. Na hi kusalavippayuttādīnaṃ dhammānaṃ akusalabhāvo yujjati.
अकुसलसद्दस्स उच्चारणानन्तरं विनेय्यानं कुसलपटिपक्खभूते अत्थे पटिपत्तिभावतो तत्थ निरुळ्हता दट्ठब्बा। ‘‘विरुद्धसभावत्ता’’ति वुत्तं किच्चविरोधादीनम्पि तदन्तोगधत्ता, विरुद्धसभावत्तेपि विनासकविनासितब्बभावो कुसलाकुसलेसु नियतोति दस्सेतुं ‘‘तप्पहेय्यभावतो’’ति आह। इतरथा कुसलानम्पि अकुसलेहि पहातब्बभावे अच्चन्तं समुच्छिन्नकुसलमूलत्ता अपायपूरका एव सत्ता सियुं। यं पन ‘‘धम्मापि वो, भिक्खवे, पहातब्बा’’ति (म॰ नि॰ १.२४०) वुत्तं, तं ‘‘रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.३३) विय तदारम्मणसंकिलेसप्पहानवसेन परियायेन वुत्तं। यथाह ‘‘न हि कुसला अकुसलेहि पहातब्बा’’ति (ध॰ स॰ मूलटी १)।
Akusalasaddassa uccāraṇānantaraṃ vineyyānaṃ kusalapaṭipakkhabhūte atthe paṭipattibhāvato tattha niruḷhatā daṭṭhabbā. ‘‘Viruddhasabhāvattā’’ti vuttaṃ kiccavirodhādīnampi tadantogadhattā, viruddhasabhāvattepi vināsakavināsitabbabhāvo kusalākusalesu niyatoti dassetuṃ ‘‘tappaheyyabhāvato’’ti āha. Itarathā kusalānampi akusalehi pahātabbabhāve accantaṃ samucchinnakusalamūlattā apāyapūrakā eva sattā siyuṃ. Yaṃ pana ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240) vuttaṃ, taṃ ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.33) viya tadārammaṇasaṃkilesappahānavasena pariyāyena vuttaṃ. Yathāha ‘‘na hi kusalā akusalehi pahātabbā’’ti (dha. sa. mūlaṭī 1).
फस्सादिवचनेहि तंनिद्देसभूतेहि। तब्बचनीयभावेनाति तेहि ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता धम्मा’’तिआदिवचनेहि अभिधेय्यभावेन। यथा अनवज्जसुखविपाकादिअत्था कुसलादिवचनेहि, एवं अविपाकत्था अब्याकतवचनेन बोधिता एवाति आह ‘‘अब्याकतवचनेनेव चा’’ति। कारणं अवत्वाति इध वुत्तभावेन अनुवत्तमानत्ताति कारणं अवत्वा। अञ्ञा…पे॰… निवारेतब्बोति एतेन कुसलाकुसलसद्दा विय कुसलाकुसलसभावानं तदुभयविपरीतसभावानं धम्मानं अब्याकतसद्दो बोधकोति दस्सेति। न हि अविपाकवचनं वुत्तं, अकुसलवचनञ्च अवुत्तं। यतो अविपाकवचनस्स अधिकतभावो अकुसलस्स च तब्बचनीयभावेन अकथितभावो सिया, तस्मा न अकुसलानं अब्याकतताति अयं अकुसलानं अनब्याकतभावे योजना।
Phassādivacanehi taṃniddesabhūtehi. Tabbacanīyabhāvenāti tehi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādivacanehi abhidheyyabhāvena. Yathā anavajjasukhavipākādiatthā kusalādivacanehi, evaṃ avipākatthā abyākatavacanena bodhitā evāti āha ‘‘abyākatavacaneneva cā’’ti. Kāraṇaṃ avatvāti idha vuttabhāvena anuvattamānattāti kāraṇaṃ avatvā. Aññā…pe… nivāretabboti etena kusalākusalasaddā viya kusalākusalasabhāvānaṃ tadubhayaviparītasabhāvānaṃ dhammānaṃ abyākatasaddo bodhakoti dasseti. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ, akusalavacanañca avuttaṃ. Yato avipākavacanassa adhikatabhāvo akusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na akusalānaṃ abyākatatāti ayaṃ akusalānaṃ anabyākatabhāve yojanā.
तं परिहरितुन्ति अब्याकतनिवत्तनमाह। यदि एवं ‘‘सुखविपाकानवज्जा’’ति वत्तब्बं। अनवज्जा हि ब्यभिचारिताय विसेसितब्बाति? न, सुखविपाकवचनस्स विसेसनभावेन अग्गहितत्ता। सुखविपाकवचनेन हि कुसलभावे समत्तो विञ्ञायति, अनवज्जवचनं पनेत्थ कुसलानं अगरहितब्बतासङ्खातं कञ्चि विसेसमाह। तेनेव च तस्स विसेसनभावेन वुत्तस्स पवत्तिसुखतादिदस्सनभावं सयमेव वक्खतीति। मनोसमाचारविसेसभूता फलधम्मा विसेसेन पटिप्पस्सद्धावज्जा नाम होन्तीति समाचारत्तयवसेन तस्मिं सुत्ते अनवज्जधम्मानं वुत्तत्ता च ते अनवसेसतो सङ्गहेत्वा दस्सेतुं ‘‘विरहितावज्जमत्ता’’ति वुत्तं। अवज्जविनासनभावो दस्सितो कण्हसुक्कधम्मानं वज्झघातकभावस्स नियतत्ता। सविपाकता विपाकधम्मता। सुखो विपाको एतेसन्ति सुखविपाकाति इमिना समासेन कुसलानं सुखविपाकवन्तता वुत्ता। सा च नेसं न तंसमङ्गिताय असहवत्तनतोति तदुप्पादनसमत्थताति विञ्ञायतीति वुत्तं ‘‘सुखविपाकविपच्चनसभावं दस्सेती’’ति। युत्तमेतन्ति परमत्थतो भेदाभावेपि यथावुत्तवचनवचनीयभावसङ्खातो भेदो तस्मिं अभिधेय्यत्थभूते वत्थुस्मिं उपचारेन होतीति युत्तमेत्थ लक्खणलक्खितब्बभावेन भेदवचनं। भवति हि सद्दत्थविसेसमत्तेनपि अभिन्ने वत्थुस्मिं भेदवचनं यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति।
Taṃ pariharitunti abyākatanivattanamāha. Yadi evaṃ ‘‘sukhavipākānavajjā’’ti vattabbaṃ. Anavajjā hi byabhicāritāya visesitabbāti? Na, sukhavipākavacanassa visesanabhāvena aggahitattā. Sukhavipākavacanena hi kusalabhāve samatto viññāyati, anavajjavacanaṃ panettha kusalānaṃ agarahitabbatāsaṅkhātaṃ kañci visesamāha. Teneva ca tassa visesanabhāvena vuttassa pavattisukhatādidassanabhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Manosamācāravisesabhūtā phaladhammā visesena paṭippassaddhāvajjā nāma hontīti samācārattayavasena tasmiṃ sutte anavajjadhammānaṃ vuttattā ca te anavasesato saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘virahitāvajjamattā’’ti vuttaṃ. Avajjavināsanabhāvo dassito kaṇhasukkadhammānaṃ vajjhaghātakabhāvassa niyatattā. Savipākatā vipākadhammatā. Sukho vipāko etesanti sukhavipākāti iminā samāsena kusalānaṃ sukhavipākavantatā vuttā. Sā ca nesaṃ na taṃsamaṅgitāya asahavattanatoti taduppādanasamatthatāti viññāyatīti vuttaṃ ‘‘sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dassetī’’ti. Yuttametanti paramatthato bhedābhāvepi yathāvuttavacanavacanīyabhāvasaṅkhāto bhedo tasmiṃ abhidheyyatthabhūte vatthusmiṃ upacārena hotīti yuttamettha lakkhaṇalakkhitabbabhāvena bhedavacanaṃ. Bhavati hi saddatthavisesamattenapi abhinne vatthusmiṃ bhedavacanaṃ yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti.
विनापि भावाभिधायिना सद्देन भावप्पधानो निद्देसो होतीति वुत्तं ‘‘अनवज्जवचनेन अनवज्जत्तं आहा’’ति। एवञ्चेत्थ पदविग्गहो गहेतब्बो – न अवज्जं अनवज्जं, अवज्जपटिपक्खताय अगरहितब्बसभावो। सुखो विपाको अस्साति सुखविपाकं, सुखविपाकविपच्चनसमत्थता। अनवज्जञ्च तं सुखविपाकञ्चाति अनवज्जसुखविपाकं, तं लक्खणं एतेसन्ति अनवज्जसुखविपाकलक्खणा। अथ वा पुब्बे विय अनवज्जं, विपच्चनं विपाको, सुखस्स विपाको सुखविपाको, अनवज्जञ्च सुखविपाको च अनवज्जसुखविपाकं एकत्तवसेन। तं लक्खणं एतेसन्ति अनवज्जसुखविपाकलक्खणा। किं पनेत्थ कारणं पदद्वयपरिग्गहे, ननु एकेनेव पदेन इट्ठप्पसिद्धि। यदिपि ‘‘अवज्जरहितं अनवज्ज’’न्ति इमस्मिं पन पक्खे अब्याकतनिवत्तनत्थं सुखविपाकग्गहणं कत्तब्बं सिया, सुखविपाकग्गहणे पन कते अनवज्जग्गहणं न कत्तब्बमेव। ‘‘अवज्जपटिपक्खा अनवज्जा’’ति एतस्मिं पन पक्खे सुखविपाकग्गहणञ्चाति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘तत्थ अनवज्जवचनेना’’तिआदि। तेन पवत्तिसुखसुखविपाकताअत्तसुद्धिविसुद्धविपाकताअकुसलअब्याकतसभावनिवत्तिरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानविसेसदीपनतो एवं विपुलप्पयोजनत्थो पदद्वयपरिग्गहोति दस्सेति। सुख-सद्दस्स इट्ठपरियायता विय ‘‘निब्बानपरमं सुखं (ध॰ प॰ २०३-२०४), सुखा विरागता लोके (उदा॰ ११), तेसं वूपसमो सुखो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२२१, २७२) सङ्खारदुक्खूपसमपरियायतापि विज्जति, तंअविपाकताय पन इध सुखविपाकभावो न सक्का वत्तुन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘सङ्खा…पे॰… नत्थी’’ति। इदं वुत्तं होति – तेभूमककुसलानम्पि विवट्टसन्निस्सयभावेन पवत्तिसभावत्ता किञ्चापि सब्बे कुसला सङ्खारदुक्खूपसमसुखनिप्फादका सम्भवन्ति, यथावुत्तसुखस्स पन अविपाकभावतो न एतेन पदेन कुसलानं सुखविपाकता सम्भवतीति। विपक्कभावमापन्नेसु अरूपधम्मेसु निरुळ्हत्ता विपाक-सद्दस्स ‘‘यदि पना’’ति सासङ्कं वदति।
Vināpi bhāvābhidhāyinā saddena bhāvappadhāno niddeso hotīti vuttaṃ ‘‘anavajjavacanena anavajjattaṃ āhā’’ti. Evañcettha padaviggaho gahetabbo – na avajjaṃ anavajjaṃ, avajjapaṭipakkhatāya agarahitabbasabhāvo. Sukho vipāko assāti sukhavipākaṃ, sukhavipākavipaccanasamatthatā. Anavajjañca taṃ sukhavipākañcāti anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Atha vā pubbe viya anavajjaṃ, vipaccanaṃ vipāko, sukhassa vipāko sukhavipāko, anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ ekattavasena. Taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Kiṃ panettha kāraṇaṃ padadvayapariggahe, nanu ekeneva padena iṭṭhappasiddhi. Yadipi ‘‘avajjarahitaṃ anavajja’’nti imasmiṃ pana pakkhe abyākatanivattanatthaṃ sukhavipākaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyā, sukhavipākaggahaṇe pana kate anavajjaggahaṇaṃ na kattabbameva. ‘‘Avajjapaṭipakkhā anavajjā’’ti etasmiṃ pana pakkhe sukhavipākaggahaṇañcāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tattha anavajjavacanenā’’tiādi. Tena pavattisukhasukhavipākatāattasuddhivisuddhavipākatāakusalaabyākatasabhāvanivattirasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavisesadīpanato evaṃ vipulappayojanattho padadvayapariggahoti dasseti. Sukha-saddassa iṭṭhapariyāyatā viya ‘‘nibbānaparamaṃ sukhaṃ (dha. pa. 203-204), sukhā virāgatā loke (udā. 11), tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272) saṅkhāradukkhūpasamapariyāyatāpi vijjati, taṃavipākatāya pana idha sukhavipākabhāvo na sakkā vattunti dassento āha ‘‘saṅkhā…pe… natthī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – tebhūmakakusalānampi vivaṭṭasannissayabhāvena pavattisabhāvattā kiñcāpi sabbe kusalā saṅkhāradukkhūpasamasukhanipphādakā sambhavanti, yathāvuttasukhassa pana avipākabhāvato na etena padena kusalānaṃ sukhavipākatā sambhavatīti. Vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu niruḷhattā vipāka-saddassa ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati.
यथासम्भवन्ति सह अवज्जेनाति सावज्जा, गरहितब्बभावयुत्ता। तेन नेसं गरहितब्बसभावं दस्सेति। अञ्ञेपि अत्थि दुक्खभावेन गरहितब्बसभावा अकुसलविपाकाति सावज्जवचनमत्तेन तेसम्पि अकुसलतापत्तिदोसं दिस्वा तं परिहरितुं दुक्खविपाकवचनमाह। अवज्ज-सद्दो वा रागादीसु एकन्ताकुसलेसु निरुळ्होति तंसहवत्तिधम्मानं एव सावज्जभावे कुसलाब्याकतेहि अकुसलानं विसेसो सावज्जवचनेनेव दस्सितो। अब्याकतेहि पन विसिट्ठं कुसलाकुसलानं साधारणं सविपाकतालक्खणन्ति तस्मिं लक्खणे विसेसदस्सनत्थं दुक्खविपाकलक्खणं वुत्तं। इतो परं ‘‘दुक्खो विपाको एतेसन्ति दुक्खविपाका’’तिआदिना सुखविपाकअनवज्जकुसलपदानं ठाने दुक्खविपाकसावज्जअकुसलपदानि ठपेत्वा यथावुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो । योजना च सावज्जवचनेन अकुसलानं पवत्तिदुक्खतं दस्सेति, दुक्खविपाकवचनेन विपाकदुक्खतं। पुरिमञ्हि अत्तनो पवत्तिसभाववसेन लक्खणवचनं, पच्छिमं कालन्तरे विपाकुप्पादनसमत्थतायाति। तथा पुरिमेन अकुसलानं अविसुद्धसभावतं दस्सेति, पच्छिमेन अविसुद्धविपाकतं। पुरिमेन च अकुसले कुसलसभावतो निवत्तेति, पच्छिमेन अब्याकतसभावतो सविपाकत्तदीपकत्ता पच्छिमस्स। पुरिमेन वा अवज्जवन्ततादस्सनतो किच्चट्ठेन रसेन अनत्थजननरसतं दस्सेति, पच्छिमेन सम्पत्तिअत्थेन अनिट्ठविपाकरसतं। पुरिमेन च उपट्ठानाकारट्ठेन पच्चुपट्ठानेन संकिलेसपच्चुपट्ठानतं, पच्छिमेन फलट्ठेन दुक्खविपाकपच्चुपट्ठानतं। पुरिमेन च अयोनिसोमनसिकारं अकुसलानं पदट्ठानं पकासेति। ततो हि ते सावज्जा जाताति। पच्छिमेन अकुसलानं अञ्ञेसं पदट्ठानभावं विभावेति। ते हि दुक्खविपाकस्स कारणं होतीति। एत्थ च दुक्ख-सद्दो अनिट्ठपरियायवचनन्ति वेदितब्बं। अनिट्ठचतुक्खन्धविपाका हि अकुसला, न दुक्खवेदनाविपाकाव। विपाक-सद्दस्स फलपरियायभावे पन निस्सन्दविपाकेन अनिट्ठरूपेनपि दुक्खविपाकता योजेतब्बा। विपाकधम्मतापटिसेधवसेन अब्याकतानं अविपाकलक्खणाति लक्खणं वुत्तन्ति तदत्थं दस्सेन्तो ‘‘अविपाकारहसभावा’’ति आह। एवंपकारानन्ति अभिञ्ञादिके सङ्गण्हाति।
Yathāsambhavanti saha avajjenāti sāvajjā, garahitabbabhāvayuttā. Tena nesaṃ garahitabbasabhāvaṃ dasseti. Aññepi atthi dukkhabhāvena garahitabbasabhāvā akusalavipākāti sāvajjavacanamattena tesampi akusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ dukkhavipākavacanamāha. Avajja-saddo vā rāgādīsu ekantākusalesu niruḷhoti taṃsahavattidhammānaṃ eva sāvajjabhāve kusalābyākatehi akusalānaṃ viseso sāvajjavacaneneva dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanatthaṃ dukkhavipākalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Ito paraṃ ‘‘dukkho vipāko etesanti dukkhavipākā’’tiādinā sukhavipākaanavajjakusalapadānaṃ ṭhāne dukkhavipākasāvajjaakusalapadāni ṭhapetvā yathāvuttanayena attho veditabbo . Yojanā ca sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena akusalānaṃ avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena ca akusale kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalānaṃ padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi te sāvajjā jātāti. Pacchimena akusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Te hi dukkhavipākassa kāraṇaṃ hotīti. Ettha ca dukkha-saddo aniṭṭhapariyāyavacananti veditabbaṃ. Aniṭṭhacatukkhandhavipākā hi akusalā, na dukkhavedanāvipākāva. Vipāka-saddassa phalapariyāyabhāve pana nissandavipākena aniṭṭharūpenapi dukkhavipākatā yojetabbā. Vipākadhammatāpaṭisedhavasena abyākatānaṃ avipākalakkhaṇāti lakkhaṇaṃ vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘avipākārahasabhāvā’’ti āha. Evaṃpakārānanti abhiññādike saṅgaṇhāti.
छहि पदेहि तिकेसु, चतूहि दुकेसु यथाक्कमं छ चत्तारो अत्था वुत्ता। छक्कभावो न भविस्सतीति एतेन चतुक्कभावाभावो दस्सितनयत्ता चोदितोयेवाति दट्ठब्बं। अत्थभेदो उपपज्जतीति कस्मा एवं वुत्तं, ननु तीहि धम्मसद्देहि वुच्चमानो सभावधारणादिअत्थेन अभिन्नो एव सो अत्थोति? न, जातिआदिभेदेन भेदसब्भावतो। भेदका हि जातिआदयो। मासपदत्थतायाति मास-सद्दाभिधेय्यभावेन। तब्बचनीयभिन्नत्थानन्ति तेहि कालसद्दादीहि वत्तब्बानं विसिट्ठत्थानं। इदं वुत्तं होति – ‘‘यथा कालसद्दादिअभिधेय्यानं कालादिअत्थानं भिन्नसभावानम्पि मास-सद्दाभिधेय्यभावेन अभेदो, एवं जातिआदिभेदेन भिन्नानम्पि तेसं तिण्णं द्विन्नञ्च अत्थानं धम्म-सद्दाभिधेय्यभावेन नत्थि भेदो’’ति। विनि…पे॰… मानाति धम्म-सद्दस्स रूपाभेदेपि भेदकारणमाह। भिन्नजातियत्थवचनीयताय हि तस्सेवत्थभेदोति।
Chahi padehi tikesu, catūhi dukesu yathākkamaṃ cha cattāro atthā vuttā. Chakkabhāvo na bhavissatīti etena catukkabhāvābhāvo dassitanayattā coditoyevāti daṭṭhabbaṃ. Atthabhedo upapajjatīti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu tīhi dhammasaddehi vuccamāno sabhāvadhāraṇādiatthena abhinno eva so atthoti? Na, jātiādibhedena bhedasabbhāvato. Bhedakā hi jātiādayo. Māsapadatthatāyāti māsa-saddābhidheyyabhāvena. Tabbacanīyabhinnatthānanti tehi kālasaddādīhi vattabbānaṃ visiṭṭhatthānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yathā kālasaddādiabhidheyyānaṃ kālādiatthānaṃ bhinnasabhāvānampi māsa-saddābhidheyyabhāvena abhedo, evaṃ jātiādibhedena bhinnānampi tesaṃ tiṇṇaṃ dvinnañca atthānaṃ dhamma-saddābhidheyyabhāvena natthi bhedo’’ti. Vini…pe… mānāti dhamma-saddassa rūpābhedepi bhedakāraṇamāha. Bhinnajātiyatthavacanīyatāya hi tassevatthabhedoti.
साधेतुन्ति बोधेतुं। होतु असम्बन्धो, का नो हानीति कदाचि वदेय्याति आसङ्काय आह ‘‘पुब्बा…पे॰… नाम होन्ती’’ति। सो चाति सभावधारणपच्चयधरियमानतासङ्खातो अत्थो न सक्का वत्तुन्ति यथावुत्तस्स अभावस्स अपेक्खावुत्तिताय वुत्तं। न हि अपेक्खावुत्तिनो अन्तरेन अपेक्खितब्बं लभन्ति। सतिपि सभावधारणादिअत्थसामञ्ञे कुसलजातिआदिविसिट्ठस्सेव तस्स इध अधिप्पेतत्ता एकत्थता न अनुञ्ञाताति वुत्तं, वचनसिलेसवसेन वा। अथ वातिआदिना तिण्णं धम्मसद्दानं अभावत्तं असम्पटिच्छन्तो नानत्थताभावदोसं परिहरति।
Sādhetunti bodhetuṃ. Hotu asambandho, kā no hānīti kadāci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘pubbā…pe… nāma hontī’’ti. So cāti sabhāvadhāraṇapaccayadhariyamānatāsaṅkhāto attho na sakkā vattunti yathāvuttassa abhāvassa apekkhāvuttitāya vuttaṃ. Na hi apekkhāvuttino antarena apekkhitabbaṃ labhanti. Satipi sabhāvadhāraṇādiatthasāmaññe kusalajātiādivisiṭṭhasseva tassa idha adhippetattā ekatthatā na anuññātāti vuttaṃ, vacanasilesavasena vā. Atha vātiādinā tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ abhāvattaṃ asampaṭicchanto nānatthatābhāvadosaṃ pariharati.
ञापकहेतुभावतो उपपत्ति इध कारणन्ति वुत्ताति आह ‘‘कारणं नाम युत्ती’’ति। पुनरुत्तीतिआदिना ननु ‘‘कुसलादीनम्पि एकत्तं आपज्जती’’ति वुत्तत्ता एकत्तापत्तिपि वत्तब्बाति ? सच्चं वत्तब्बा, सा पन अभावापत्तियं एव अन्तोगधा नानत्ताभावचोदनासामञ्ञेन। भेदाभेदनिबन्धनत्ता विसेसनविसेसितब्बभावस्स सो अच्चन्तमभिन्नेसु नियमेन नत्थीति विसेसनविसेसितब्बाभावेन अच्चन्ताभेदं दस्सेति, न पन अच्चन्तं अभिन्नेसुयेव विसेसनविसेसितब्बाभावं। अथ वा अच्चन्तं अभिन्नेसु अविवटसद्दत्थविवरणत्थं पवत्ता। कस्मा? विसेसनविसेसितब्बाभावतोति एवं योजना कातब्बा। अमित्तं अभिभवितुं सक्कुणातीति सक्को, इन्दतीति इन्दो, पुरिमे ददातीति पुरिन्ददोति एवं किरियागुणादिपरिग्गहविसेसेन।
Ñāpakahetubhāvato upapatti idha kāraṇanti vuttāti āha ‘‘kāraṇaṃ nāma yuttī’’ti. Punaruttītiādinā nanu ‘‘kusalādīnampi ekattaṃ āpajjatī’’ti vuttattā ekattāpattipi vattabbāti ? Saccaṃ vattabbā, sā pana abhāvāpattiyaṃ eva antogadhā nānattābhāvacodanāsāmaññena. Bhedābhedanibandhanattā visesanavisesitabbabhāvassa so accantamabhinnesu niyamena natthīti visesanavisesitabbābhāvena accantābhedaṃ dasseti, na pana accantaṃ abhinnesuyeva visesanavisesitabbābhāvaṃ. Atha vā accantaṃ abhinnesu avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā. Kasmā? Visesanavisesitabbābhāvatoti evaṃ yojanā kātabbā. Amittaṃ abhibhavituṃ sakkuṇātīti sakko, indatīti indo, purime dadātīti purindadoti evaṃ kiriyāguṇādipariggahavisesena.
भेदाभेदवन्तेसूति विसेससामञ्ञवन्तेसु। नील-सद्दो हि उप्पलसद्दसमायोगो रत्तुप्पलसेतुप्पलादिउप्पलजातिसामञ्ञतो विनिवत्तेत्वा नीलगुणयुत्तमेव उप्पलजातिविसेसं जोतेति। उप्पल-सद्दोपि नील-सद्दसमायुत्तो भमरङ्गारकोकिलादिगतनीलगुणसामञ्ञतो अवच्छिन्दित्वा उप्पलवत्थुगतमेव नीलगुणं पकासेतीति विसेसत्थसामञ्ञत्थयुत्तता पदद्वयस्स दट्ठब्बा। इमिना नयेन इतरत्रापि भेदाभेदवन्तता योजेतब्बा। ताय ताय अनुमतियाति तेन तेन सङ्केतेन। ते ते वोहाराति अच्चन्तं अभिन्ने अत्थे परियायभावेन अच्चन्तं भिन्ने यथासकं अत्थविवरणभावेन भेदाभेदवन्ते विसेसनविसेसितब्बभावेन ता ता समञ्ञा पञ्ञत्तियो सिद्धाति अत्थो । समानेति एकस्मिं। कुसलादिभावन्ति कुच्छितसलनादिभावं। अभिधानत्थोपि हि अनवज्जसुखविपाकादिअभिधेय्यत्थो विय सभावधारणादिसामञ्ञत्थं विसेसेतीति।
Bhedābhedavantesūti visesasāmaññavantesu. Nīla-saddo hi uppalasaddasamāyogo rattuppalasetuppalādiuppalajātisāmaññato vinivattetvā nīlaguṇayuttameva uppalajātivisesaṃ joteti. Uppala-saddopi nīla-saddasamāyutto bhamaraṅgārakokilādigatanīlaguṇasāmaññato avacchinditvā uppalavatthugatameva nīlaguṇaṃ pakāsetīti visesatthasāmaññatthayuttatā padadvayassa daṭṭhabbā. Iminā nayena itaratrāpi bhedābhedavantatā yojetabbā. Tāya tāya anumatiyāti tena tena saṅketena. Te te vohārāti accantaṃ abhinne atthe pariyāyabhāvena accantaṃ bhinne yathāsakaṃ atthavivaraṇabhāvena bhedābhedavante visesanavisesitabbabhāvena tā tā samaññā paññattiyo siddhāti attho . Samāneti ekasmiṃ. Kusalādibhāvanti kucchitasalanādibhāvaṃ. Abhidhānatthopi hi anavajjasukhavipākādiabhidheyyattho viya sabhāvadhāraṇādisāmaññatthaṃ visesetīti.
एत्थाह ‘‘किं पन कारणं तिका एव पठमं वुत्ता, न दुका, तिकेसुपि कुसलत्तिकोव, न अञ्ञो’’ति? वुच्चते – सुखग्गहणतो अप्पभेदतो च तिका एव पठमं वुत्ता। यस्मा तिकेहि बोधिते कुसलादिभेदे तब्बिभागभिन्ना हेतुआदयो वुच्चमाना सुविञ्ञेय्या होन्ति। तथा हि ‘‘तयो कुसलहेतू’’तिआदिना कुसलादिमुखेन हेतुआदयो विभत्ता, कतिपयभेदा च तिका द्वावीसतिपरिमाणत्ता।
Etthāha ‘‘kiṃ pana kāraṇaṃ tikā eva paṭhamaṃ vuttā, na dukā, tikesupi kusalattikova, na añño’’ti? Vuccate – sukhaggahaṇato appabhedato ca tikā eva paṭhamaṃ vuttā. Yasmā tikehi bodhite kusalādibhede tabbibhāgabhinnā hetuādayo vuccamānā suviññeyyā honti. Tathā hi ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā kusalādimukhena hetuādayo vibhattā, katipayabhedā ca tikā dvāvīsatiparimāṇattā.
तेसु पन सब्बसङ्गहअसङ्करआदिकल्याणभावेन पठमं कुसलत्तिकं वुत्तं। निरवसेसा हि रूपारूपधम्मा कुसलत्तिकेन सङ्गहिता, न तथा वेदनात्तिकादीहि। ननु विपाकत्तिकादीहिपि निरवसेसा धम्मा सङ्गहिताति? सच्चमेतं, तेसु पन अनवज्जसावज्जधम्मा न असङ्करतो वुत्ता यथा कुसलत्तिके। ननु च संकिलिट्ठसंकिलेसिकत्तिकादीसुपि ते असङ्करतो वुत्ताति? एवमेतं, ते पन अकल्याणभूते पापधम्मे आदिं कत्वा वुत्ता, न एवमयं। अयं पन कल्याणभूते पुज्जभवपरिनिब्बुतिनिप्फादके पुञ्ञधम्मे आदिं कत्वा वुत्तो। इति भगवा सण्हसुखुमं रूपारूपदेसनं आरभन्तो सब्बसङ्गहअसङ्करआदिकल्याणगुणयोगतो पठमं कुसलत्तिकं देसेति, किञ्च तदञ्ञत्तिकानं सुखग्गहणतो। तथा हि कुसलत्तिकमुखेन ‘‘कामावचरकुसलतो चत्तारो सोमनस्ससहगतचित्तुप्पादा’’तिआदिना वेदनात्तिकादयो विभत्ताति।
Tesu pana sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇabhāvena paṭhamaṃ kusalattikaṃ vuttaṃ. Niravasesā hi rūpārūpadhammā kusalattikena saṅgahitā, na tathā vedanāttikādīhi. Nanu vipākattikādīhipi niravasesā dhammā saṅgahitāti? Saccametaṃ, tesu pana anavajjasāvajjadhammā na asaṅkarato vuttā yathā kusalattike. Nanu ca saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattikādīsupi te asaṅkarato vuttāti? Evametaṃ, te pana akalyāṇabhūte pāpadhamme ādiṃ katvā vuttā, na evamayaṃ. Ayaṃ pana kalyāṇabhūte pujjabhavaparinibbutinipphādake puññadhamme ādiṃ katvā vutto. Iti bhagavā saṇhasukhumaṃ rūpārūpadesanaṃ ārabhanto sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇaguṇayogato paṭhamaṃ kusalattikaṃ deseti, kiñca tadaññattikānaṃ sukhaggahaṇato. Tathā hi kusalattikamukhena ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā vedanāttikādayo vibhattāti.
कुसलत्तिकेपि च पधानपासंसउभयहितभावतो कुसला धम्मा पठमं वुत्ता। कुसला हि धम्मा सुखविपाकत्ता सब्बसङ्खतधम्मानं उत्तमा अवज्जविधमनतो विञ्ञुप्पसत्था इधलोकपरलोकेसु अत्थावहा निस्सरणावहा च, तस्मा पधानादिभावेन पठमं वुत्ता, तप्पटिपक्खत्ता तदनन्तरं अकुसला, तदुभयविपरीतसभावा तदनन्तरं अब्याकता वुत्ता। कुसलवसेन वा अस्सादो, अकुसलवसेन आदीनवो, अब्याकतधम्मेसु निब्बानवसेन निस्सरणन्ति इमिना अस्सादादिक्कमेन, कुसलेसु पतिट्ठाय पण्डिता अकुसले पजहन्ता अब्याकतधम्मभूतमग्गफलं निब्बानञ्च सच्छिकरोन्तीति इमिना वा पटिपत्तिक्कमेन अयमनुपुब्बी ठपिताति वेदितब्बा।
Kusalattikepi ca padhānapāsaṃsaubhayahitabhāvato kusalā dhammā paṭhamaṃ vuttā. Kusalā hi dhammā sukhavipākattā sabbasaṅkhatadhammānaṃ uttamā avajjavidhamanato viññuppasatthā idhalokaparalokesu atthāvahā nissaraṇāvahā ca, tasmā padhānādibhāvena paṭhamaṃ vuttā, tappaṭipakkhattā tadanantaraṃ akusalā, tadubhayaviparītasabhāvā tadanantaraṃ abyākatā vuttā. Kusalavasena vā assādo, akusalavasena ādīnavo, abyākatadhammesu nibbānavasena nissaraṇanti iminā assādādikkamena, kusalesu patiṭṭhāya paṇḍitā akusale pajahantā abyākatadhammabhūtamaggaphalaṃ nibbānañca sacchikarontīti iminā vā paṭipattikkamena ayamanupubbī ṭhapitāti veditabbā.
कस्मा पनेत्थ सेक्खत्तिकादीसु विय सरूपतो पुरिमपदद्वयपटिक्खेपवसेन ततियपदं न वुत्तं ‘‘नेवकुसला नाकुसला’’ति? विसेसदीपनत्थं। यथा हि सेक्खासेक्खसभावेसु धम्मेसु कोचिपि धम्मो तदुभयसभावेन केनचिपि परियायेन कदाचि अब्याकरणीयो नाम नत्थीति सेक्खत्तिके पदद्वयपटिक्खेपवसेन ‘‘नेवसेक्खा नासेक्खा’’त्वेव वुत्तं, न एवं इध। इध पन कुसलसभावा एव धम्मा अग्गफलुप्पत्तिया तथा न ब्याकरणीया होन्तीति इमस्स विसेसस्स दीपनत्थं ‘‘अब्याकता’’ति वुत्तं। वचनमत्ते एव वा इदं नानाकरणं ‘‘अब्याकता नेवकुसला नाकुसला’’ति ब्याकत-सद्देन कुसलाकुसलानं बोधितत्ताति।
Kasmā panettha sekkhattikādīsu viya sarūpato purimapadadvayapaṭikkhepavasena tatiyapadaṃ na vuttaṃ ‘‘nevakusalā nākusalā’’ti? Visesadīpanatthaṃ. Yathā hi sekkhāsekkhasabhāvesu dhammesu kocipi dhammo tadubhayasabhāvena kenacipi pariyāyena kadāci abyākaraṇīyo nāma natthīti sekkhattike padadvayapaṭikkhepavasena ‘‘nevasekkhā nāsekkhā’’tveva vuttaṃ, na evaṃ idha. Idha pana kusalasabhāvā eva dhammā aggaphaluppattiyā tathā na byākaraṇīyā hontīti imassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ. Vacanamatte eva vā idaṃ nānākaraṇaṃ ‘‘abyākatā nevakusalā nākusalā’’ti byākata-saddena kusalākusalānaṃ bodhitattāti.
एत्थ च अकुसलेसु तण्हाय सब्बाकुसलेहि, तेभूमककुसलाकुसलेहि वा समुदयसच्चं, तंतंअवसिट्ठतेभूमकधम्मेहि दुक्खसच्चं, लोकुत्तरकुसलेन मग्गसच्चं, अवसिट्ठअब्याकतविसेसेन निरोधसच्चं दस्सितं होति। तत्थ समुदयेन अस्सादो, दुक्खेन आदीनवो, मग्गनिरोधेहि निस्सरणं। किञ्चापि नामरूपपरिच्छेदभावतो सभावधम्मनिद्धारणपधाना अभिधम्मकथा, तेसं पन कुसलादिविसेसे निद्धारिते तस्स उपसम्पादेतब्बतादिपि अत्थतो वुत्तमेव होति। अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय ‘‘सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा’’ति (ध॰ प॰ १८३; दी॰ नि॰ २.९०) एवमादिवचनतो हि कुसलादीनं उपसम्पादनादिदस्सनपरं भगवतो सासनं, तस्मा कुसलानं उपसम्पादनं अकुसलानं पहानञ्च उपायो, अब्याकतविसेसस्स सच्छिकिरिया फलं, कुसलादीनं उपसम्पादनादिअत्था देसना आणत्तीति अयं देसनाहारो।
Ettha ca akusalesu taṇhāya sabbākusalehi, tebhūmakakusalākusalehi vā samudayasaccaṃ, taṃtaṃavasiṭṭhatebhūmakadhammehi dukkhasaccaṃ, lokuttarakusalena maggasaccaṃ, avasiṭṭhaabyākatavisesena nirodhasaccaṃ dassitaṃ hoti. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Kiñcāpi nāmarūpaparicchedabhāvato sabhāvadhammaniddhāraṇapadhānā abhidhammakathā, tesaṃ pana kusalādivisese niddhārite tassa upasampādetabbatādipi atthato vuttameva hoti. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ‘‘sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā’’ti (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90) evamādivacanato hi kusalādīnaṃ upasampādanādidassanaparaṃ bhagavato sāsanaṃ, tasmā kusalānaṃ upasampādanaṃ akusalānaṃ pahānañca upāyo, abyākatavisesassa sacchikiriyā phalaṃ, kusalādīnaṃ upasampādanādiatthā desanā āṇattīti ayaṃ desanāhāro.
आरोग्यट्ठेन अनवज्जट्ठेन कोसल्यसम्भूतट्ठेन च कुसला, तप्पटिपक्खतो अकुसला, तदुभयविपरीततो अब्याकता, सभावधारणादिअत्थेन धम्माति अनुपदविचिननं विचयो हारो।
Ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalā, tappaṭipakkhato akusalā, tadubhayaviparītato abyākatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammāti anupadavicinanaṃ vicayo hāro.
पुज्जभवफलपरिनिब्बुतिनिप्फत्ति कुसलेहीति युज्जति सुखविपाकत्ता, अपायदुक्खसंसारदुक्खुप्पत्ति अकुसलेहीति युज्जति अनिट्ठफलत्ता, तदुभयफलानं अनुप्पत्ति अब्याकतेहीति युज्जति अविपाकधम्मत्ताति अयं युत्ति हारो।
Pujjabhavaphalaparinibbutinipphatti kusalehīti yujjati sukhavipākattā, apāyadukkhasaṃsāradukkhuppatti akusalehīti yujjati aniṭṭhaphalattā, tadubhayaphalānaṃ anuppatti abyākatehīti yujjati avipākadhammattāti ayaṃ yutti hāro.
कुसला धम्मा सुखविपाकस्स पदट्ठानं, अकुसला दुक्खविपाकस्स, अब्याकता कुसलाकुसलाब्याकतधम्मानन्ति अयं पदट्ठानो हारो।
Kusalā dhammā sukhavipākassa padaṭṭhānaṃ, akusalā dukkhavipākassa, abyākatā kusalākusalābyākatadhammānanti ayaṃ padaṭṭhāno hāro.
कुसलग्गहणेन ये अनवज्जसुखविपाका सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता अदुक्खमसुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता विपाकधम्मधम्मा अनुपादिन्नुपादानिया अनुपादिन्नअनुपादानिया…पे॰… अरणा धम्मा, ते बोधिता भवन्ति कुसललक्खणेन एकलक्खणत्ता। तथा अकुसलग्गहणेन ये सावज्जदुक्खविपाका सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता दुक्खाय वेदनाय सम्पयुत्ता अदुक्खमसुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता विपाकधम्मधम्मा अनुपादिन्नुपादानिया संकिलिट्ठसंकिलेसिका…पे॰… सरणा धम्मा, ते बोधिता भवन्ति अकुसललक्खणेन एकलक्खणत्ता। तथा अब्याकतग्गहणेन ये अविपाकारहा सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता दुक्खाय वेदनाय सम्पयुत्ता अदुक्खमसुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता विपाका धम्मा नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मा उपादिन्नुपादानिया अनुपादिन्नुपादानिया अनुपादिन्नअनुपादानिया…पे॰… अरणा धम्मा, ते बोधिता भवन्ति अब्याकतलक्खणेन एकलक्खणत्ताति अयं लक्खणो हारो।
Kusalaggahaṇena ye anavajjasukhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti kusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā akusalaggahaṇena ye sāvajjadukkhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā…pe… saraṇā dhammā, te bodhitā bhavanti akusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā abyākataggahaṇena ye avipākārahā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākā dhammā nevavipākanavipākadhammadhammā upādinnupādāniyā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti abyākatalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo hāro.
‘‘कुच्छिते पापधम्मे सलयन्ती’’तिआदिना निरुत्ति वेदितब्बा, कुसलादिमुखेन रूपारूपधम्मे परिग्गहेत्वा विसुद्धिपरम्पराय ‘‘कथं नु खो सत्ता अनुपादिसेसनिब्बानभागिनो भवेय्यु’’न्ति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो, निदानं असाधारणतो कुसलादिभेदेन बुज्झनकसत्ता। साधारणतो पन पाकटमेव। पठमं कुसलत्तिकस्स देसना विचारितायेवाति अयं चतुब्यूहो हारो।
‘‘Kucchite pāpadhamme salayantī’’tiādinā nirutti veditabbā, kusalādimukhena rūpārūpadhamme pariggahetvā visuddhiparamparāya ‘‘kathaṃ nu kho sattā anupādisesanibbānabhāgino bhaveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo, nidānaṃ asādhāraṇato kusalādibhedena bujjhanakasattā. Sādhāraṇato pana pākaṭameva. Paṭhamaṃ kusalattikassa desanā vicāritāyevāti ayaṃ catubyūho hāro.
कुसलग्गहणेन कल्याणमित्तपरिग्गहो योनिसोमनसिकारपरिग्गहो च। तत्थ पठमेन सकलं ब्रह्मचरियमावत्तति, दुतियेन च योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा। अकुसलग्गहणेन वुत्तविपरियायेन योजेतब्बं। अब्याकतग्गहणेन पन सकलसंकिलेसवोदानपक्खो यथारहमावत्ततीति अयं आवत्तो हारो।
Kusalaggahaṇena kalyāṇamittapariggaho yonisomanasikārapariggaho ca. Tattha paṭhamena sakalaṃ brahmacariyamāvattati, dutiyena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā. Akusalaggahaṇena vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Abyākataggahaṇena pana sakalasaṃkilesavodānapakkho yathārahamāvattatīti ayaṃ āvatto hāro.
तत्थ कुसला भूमितो चतुधा विभत्ता, सम्पयुत्तपवत्तिआकारादितो पन अनेकधा। अकुसला भूमितो एकधा विभत्ता, सम्पयुत्तादितो अनेकधा। अब्याकता पन विपाककिरियरूपनिब्बानवसेन चतुधा भूमिसम्पयुत्तादितो अनेकधा च विभत्ताति अयं विभत्ति हारो।
Tattha kusalā bhūmito catudhā vibhattā, sampayuttapavattiākārādito pana anekadhā. Akusalā bhūmito ekadhā vibhattā, sampayuttādito anekadhā. Abyākatā pana vipākakiriyarūpanibbānavasena catudhā bhūmisampayuttādito anekadhā ca vibhattāti ayaṃ vibhatti hāro.
कुसला धम्मा अकुसलानं तदङ्गादिप्पहानाय वीतिक्कमादिप्पहानाय च संवत्तन्ति, अकुसला धम्मा कुसलानं अनुपसम्पज्जनाय, अब्याकतेसु असङ्खतधातु सब्बसङ्खतनिस्सरणायाति अयं परिवत्तो हारो।
Kusalā dhammā akusalānaṃ tadaṅgādippahānāya vītikkamādippahānāya ca saṃvattanti, akusalā dhammā kusalānaṃ anupasampajjanāya, abyākatesu asaṅkhatadhātu sabbasaṅkhatanissaraṇāyāti ayaṃ parivatto hāro.
कुसला अनवज्जा पुञ्ञानीति परियायवचनं, अकुसला सावज्जा अपुञ्ञानीति परियाय वचनं, अब्याकता अविपाकारहा नेवआचयगामी नअपचयगामीनोति परियायवचनन्ति अयं वेवचनो हारो।
Kusalā anavajjā puññānīti pariyāyavacanaṃ, akusalā sāvajjā apuññānīti pariyāya vacanaṃ, abyākatā avipākārahā nevaācayagāmī naapacayagāmīnoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro.
कुसलादयो ‘‘यस्मिं समये’’तिआदिना पभवभूमिवेवचनपञ्ञत्तिवसेन यथासम्भवं परिञ्ञादिपञ्ञत्तिवसेन च पञ्ञत्ताति अयं पञ्ञत्ति हारो।
Kusalādayo ‘‘yasmiṃ samaye’’tiādinā pabhavabhūmivevacanapaññattivasena yathāsambhavaṃ pariññādipaññattivasena ca paññattāti ayaṃ paññatti hāro.
अकुसलानं कुच्छितानं पापधम्मानं सलनं कुसानं विय कुसानं वा रागादीनं लवनं एवंधम्मताति अयं पटिच्चसमुप्पादमुखेन अवतरणं, तथा कुसेन लातब्बा कोसल्लसम्भूता चाति पच्चयपटिबद्धवुत्तिताय पटिच्चसमुप्पाद…पे॰… अवतरणं, पच्चयपटिबद्धवुत्तिताय वा आदिअन्तवन्ता अनिच्चन्तिका चाति अनिच्चतामुखेन अवतरणं, अनिच्चता एव उदयब्बयपटिपीळितताय दुक्खाति दुक्खतामुखेन अवतरणं, निस्सत्तनिज्जीवट्ठेन धम्माति अब्यापारतो सुञ्ञतामुखेन अवतरणं, एवं कुसलाति चत्तारो खन्धा द्वायतनानि द्वे धातुयोतिआदिना खन्धायतनधातादिमुखेनपि अवतरणं वेदितब्बं। इमिना नयेन अकुसलाब्याकतेसुपि अवतरणं दस्सेतब्बन्ति अयं अवतरणो हारो।
Akusalānaṃ kucchitānaṃ pāpadhammānaṃ salanaṃ kusānaṃ viya kusānaṃ vā rāgādīnaṃ lavanaṃ evaṃdhammatāti ayaṃ paṭiccasamuppādamukhena avataraṇaṃ, tathā kusena lātabbā kosallasambhūtā cāti paccayapaṭibaddhavuttitāya paṭiccasamuppāda…pe… avataraṇaṃ, paccayapaṭibaddhavuttitāya vā ādiantavantā aniccantikā cāti aniccatāmukhena avataraṇaṃ, aniccatā eva udayabbayapaṭipīḷitatāya dukkhāti dukkhatāmukhena avataraṇaṃ, nissattanijjīvaṭṭhena dhammāti abyāpārato suññatāmukhena avataraṇaṃ, evaṃ kusalāti cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyotiādinā khandhāyatanadhātādimukhenapi avataraṇaṃ veditabbaṃ. Iminā nayena akusalābyākatesupi avataraṇaṃ dassetabbanti ayaṃ avataraṇo hāro.
कुसलाति आरम्भो, धम्माति पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि। तथा अकुसला धम्मा अब्याकताति, धम्माति पन पदसुद्धि आरम्भसुद्धि चाति अयं सोधनो हारो।
Kusalāti ārambho, dhammāti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā akusalā dhammā abyākatāti, dhammāti pana padasuddhi ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.
धम्माति सामञ्ञतो अधिट्ठानं, तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनं कुसलाकुसलाब्याकताति। तथा कुसला धम्माति सामञ्ञतो अधिट्ठानं, तं अविकप्पेत्वा कामावचरं सोमनस्ससहगतन्तिआदि विसेसवचनं। अकुसला धम्मातिआदीसुपि एसेव नयोति अयं अधिट्ठानो हारो।
Dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ kusalākusalābyākatāti. Tathā kusalā dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā kāmāvacaraṃ somanassasahagatantiādi visesavacanaṃ. Akusalā dhammātiādīsupi eseva nayoti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.
कुसलानं धम्मानं नवमो खणो चत्तारि च सम्पत्तिचक्कानि योनिसोमनसिकारो एव वा हेतु, वुत्तविपरियायेन अकुसलानं धम्मानं हेतु, कुसलाकुसला धम्मा यथासम्भवं अब्याकतानं धम्मानं हेतूति अयं परिक्खारो हारो।
Kusalānaṃ dhammānaṃ navamo khaṇo cattāri ca sampatticakkāni yonisomanasikāro eva vā hetu, vuttavipariyāyena akusalānaṃ dhammānaṃ hetu, kusalākusalā dhammā yathāsambhavaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.
कुसलाति परिञ्ञेय्यग्गहणञ्चेव भावेतब्बग्गहणञ्च। अकुसलाति परिञ्ञेय्यग्गहणञ्चेव पहातब्बग्गहणञ्च। अब्याकताति परिञ्ञेय्यग्गहणञ्चेव सच्छिकातब्बग्गहणञ्च। धम्माति परिञ्ञादीनं पवत्तनाकारग्गहणं। तेन परिञ्ञेय्यप्पहानभावनासच्छिकरणानि दीपितानीति तदङ्गादिवीतिक्कमादिप्पहानानि लोकियलोकुत्तरा च भावना दस्सिताति अयं समारोपनो हारो।
Kusalāti pariññeyyaggahaṇañceva bhāvetabbaggahaṇañca. Akusalāti pariññeyyaggahaṇañceva pahātabbaggahaṇañca. Abyākatāti pariññeyyaggahaṇañceva sacchikātabbaggahaṇañca. Dhammāti pariññādīnaṃ pavattanākāraggahaṇaṃ. Tena pariññeyyappahānabhāvanāsacchikaraṇāni dīpitānīti tadaṅgādivītikkamādippahānāni lokiyalokuttarā ca bhāvanā dassitāti ayaṃ samāropano hāro.
कामञ्चेतं अविसेसतो सभावधम्मकथनं, विसेसवन्तो पन धम्मा विसेसतो निद्धारिता। तथा हि चित्तेनेव समयो नियमितो, तस्मा कुसलग्गहणेन विसेसतो साधिट्ठानो समथो विपस्सना च दस्सिताति। तथा तप्पटिपक्खतो अकुसलग्गहणेन साधिट्ठाना तण्हा अविज्जा च , अब्याकतग्गहणेन सपरिवारा चेतोविमुत्ति पञ्ञाविमुत्ति चाति अयं नन्दियावत्तस्स नयस्स भूमि।
Kāmañcetaṃ avisesato sabhāvadhammakathanaṃ, visesavanto pana dhammā visesato niddhāritā. Tathā hi citteneva samayo niyamito, tasmā kusalaggahaṇena visesato sādhiṭṭhāno samatho vipassanā ca dassitāti. Tathā tappaṭipakkhato akusalaggahaṇena sādhiṭṭhānā taṇhā avijjā ca , abyākataggahaṇena saparivārā cetovimutti paññāvimutti cāti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.
तथा कुसलग्गहणेन मूलभावविसेसतो तीणि कुसलमूलानि, तेसु च अदोसेन सीलक्खन्धो, अलोभेन समाधिक्खन्धो, अमोहेन पञ्ञाक्खन्धो नीयति। तथा अकुसलग्गहणेन तीणि अकुसलमूलानि, तेसु च लोभेन तदेकट्ठा अकुसला धम्मा। तथा दोसमोहेहि तंतदेकट्ठा। अब्याकतग्गहणेन अप्पणिहितानिमित्तसुञ्ञता नीयन्तीति अयं तिपुक्खलस्स नयस्स भूमि।
Tathā kusalaggahaṇena mūlabhāvavisesato tīṇi kusalamūlāni, tesu ca adosena sīlakkhandho, alobhena samādhikkhandho, amohena paññākkhandho nīyati. Tathā akusalaggahaṇena tīṇi akusalamūlāni, tesu ca lobhena tadekaṭṭhā akusalā dhammā. Tathā dosamohehi taṃtadekaṭṭhā. Abyākataggahaṇena appaṇihitānimittasuññatā nīyantīti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.
तथा कुसलग्गहणेन यतो कोसल्लतो सम्भूता कुसला, तं पञ्ञिन्द्रियं। तंसहजाता तदुपनिस्सया च सद्दहनुस्सहनापिलापाविक्खेपा सद्धिन्द्रियादीनि। तेहि च सब्बे सद्धम्मा बोधिता भवन्ति। अकुसलग्गहणेन अकोसल्लपटिच्छादितादीनवेसु कायवेदनाचित्तधम्मेसु सुभसुखनिच्चअत्ताभिनिवेसभूता चत्तारो विपल्लासा। अब्याकतग्गहणेन यथावुत्तइन्द्रियपच्चयानि यथावुत्तविपल्लासप्पहानभूतानि च चत्तारि सामञ्ञफलानि बोधितानीति अयं सीहविक्कीळितस्स नयस्स भूमीति इमे तयो अत्थनया।
Tathā kusalaggahaṇena yato kosallato sambhūtā kusalā, taṃ paññindriyaṃ. Taṃsahajātā tadupanissayā ca saddahanussahanāpilāpāvikkhepā saddhindriyādīni. Tehi ca sabbe saddhammā bodhitā bhavanti. Akusalaggahaṇena akosallapaṭicchāditādīnavesu kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattābhinivesabhūtā cattāro vipallāsā. Abyākataggahaṇena yathāvuttaindriyapaccayāni yathāvuttavipallāsappahānabhūtāni ca cattāri sāmaññaphalāni bodhitānīti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmīti ime tayo atthanayā.
तेहि च सिद्धेहि द्वे कम्मनयापि सिद्धा होन्तीति। अयं तिको सब्बधम्मसङ्गहितसब्बभागियो वेदितब्बोति इदं सासनपट्ठानं।
Tehi ca siddhehi dve kammanayāpi siddhā hontīti. Ayaṃ tiko sabbadhammasaṅgahitasabbabhāgiyo veditabboti idaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ.
अयं ताव नेत्तिनयेन कुसलत्तिकवण्णना।
Ayaṃ tāva nettinayena kusalattikavaṇṇanā.
एवं वेदनात्तिकादीसुपि यथासम्भवं चतुसच्चनिद्धारणादिविधिना सोळस हारा पञ्च नया निद्दिसितब्बा, अतिवित्थारभयेन पन न वित्थारयाम। सक्का हि इमिना नयेन तेसु तेसु तिकदुकेसु तंतंहारनययोजनानुरूपधम्मनिद्धारणवसेन ते ते हारनया विञ्ञुना निद्दिसितुन्ति।
Evaṃ vedanāttikādīsupi yathāsambhavaṃ catusaccaniddhāraṇādividhinā soḷasa hārā pañca nayā niddisitabbā, ativitthārabhayena pana na vitthārayāma. Sakkā hi iminā nayena tesu tesu tikadukesu taṃtaṃhāranayayojanānurūpadhammaniddhāraṇavasena te te hāranayā viññunā niddisitunti.
२. तञ्च सुखिन्द्रियं सुखवेदना एव होति सामञ्ञस्स भेदपरियादानतो, भेदस्स च सामञ्ञपरिच्चागतोति अधिप्पायो। यस्मा पन विसेससामञ्ञानि अवयवसमुदाया विय अञ्ञमञ्ञतो भिन्नानि, तस्मा ‘‘न पन…पे॰… समानत्थत्ता’’ति वुत्तं। इदानि तमेव नेसं भिन्नतत्वं ‘‘अयञ्ही’’तिआदिना विवरति। तन्ति सुखहेतूनं कारणं। तेन सुखस्स कारणं सुखहेतु, सुखस्स कारणकारणं सुखमूलन्ति दस्सेति। सुखहेतूनन्ति एत्थ हेतु-सद्देन कारणभावसामञ्ञतो हेतुपच्चया सङ्गहिताति आह ‘‘पुञ्ञपस्सद्धिआदीन’’न्ति। एत्थ च सुखमूलसुखहेतूसु फलूपचारेन, सुखारम्मणसुखपच्चयट्ठानेसु सुखसहचरियाय, अब्यापज्जनिब्बानेसु दुक्खापगमभावेन सुखपरियायो वुत्तोति दट्ठब्बो। इट्ठासूति सुखुपेक्खानं विपरिणामाञ्ञाणसङ्खारदुक्खताय अनिट्ठभावोपि अत्थीति विसेसेति। उपेक्खमेव वा अपेक्खित्वा विसेसनं कतं। सा हि अकुसलविपाकभूता अनिट्ठापि अत्थीति। एवमादीसूति आदि-सद्देन ‘‘सोवग्गिकं सुखविपाक’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१६३) एवमादिं सङ्गण्हाति। इट्ठपरियायो हि एत्थ सुख-सद्दोति।
2. Tañca sukhindriyaṃ sukhavedanā eva hoti sāmaññassa bhedapariyādānato, bhedassa ca sāmaññapariccāgatoti adhippāyo. Yasmā pana visesasāmaññāni avayavasamudāyā viya aññamaññato bhinnāni, tasmā ‘‘na pana…pe… samānatthattā’’ti vuttaṃ. Idāni tameva nesaṃ bhinnatatvaṃ ‘‘ayañhī’’tiādinā vivarati. Tanti sukhahetūnaṃ kāraṇaṃ. Tena sukhassa kāraṇaṃ sukhahetu, sukhassa kāraṇakāraṇaṃ sukhamūlanti dasseti. Sukhahetūnanti ettha hetu-saddena kāraṇabhāvasāmaññato hetupaccayā saṅgahitāti āha ‘‘puññapassaddhiādīna’’nti. Ettha ca sukhamūlasukhahetūsu phalūpacārena, sukhārammaṇasukhapaccayaṭṭhānesu sukhasahacariyāya, abyāpajjanibbānesu dukkhāpagamabhāvena sukhapariyāyo vuttoti daṭṭhabbo. Iṭṭhāsūti sukhupekkhānaṃ vipariṇāmāññāṇasaṅkhāradukkhatāya aniṭṭhabhāvopi atthīti viseseti. Upekkhameva vā apekkhitvā visesanaṃ kataṃ. Sā hi akusalavipākabhūtā aniṭṭhāpi atthīti. Evamādīsūti ādi-saddena ‘‘sovaggikaṃ sukhavipāka’’nti (dī. ni. 1.163) evamādiṃ saṅgaṇhāti. Iṭṭhapariyāyo hi ettha sukha-saddoti.
सङ्खारदुक्खादीसूति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘ठितिसुखं विपरिणामदुक्खं, अकुसलं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’’न्तिआदिके सङ्गण्हाति। यथाक्कमं सुखवेदना दुक्खअनिट्ठपरियायो हि एत्थ दुक्ख-सद्दोति। दुक्खवेदनादुक्खवत्थुआदीसु दुक्खसद्दप्पवत्ति वुत्तनयेनेव योजेतब्बा। विपाकाविपाकभेदाय सब्बायपि सुखवेदनाय वसेन लक्खणस्स वुत्तत्ता तदुभयानुकूलमत्थं विवरन्तो ‘‘सभावतो’’तिआदिमाह। तत्थ विपाका सभावतो इट्ठस्स अनुभवनलक्खणा। इतरा सभावतो सङ्कप्पतो च इट्ठस्स इट्ठाकारस्स वा अनुभवनलक्खणाति दट्ठब्बं।
Saṅkhāradukkhādīsūti ettha ādi-saddena ‘‘ṭhitisukhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ, akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipāka’’ntiādike saṅgaṇhāti. Yathākkamaṃ sukhavedanā dukkhaaniṭṭhapariyāyo hi ettha dukkha-saddoti. Dukkhavedanādukkhavatthuādīsu dukkhasaddappavatti vuttanayeneva yojetabbā. Vipākāvipākabhedāya sabbāyapi sukhavedanāya vasena lakkhaṇassa vuttattā tadubhayānukūlamatthaṃ vivaranto ‘‘sabhāvato’’tiādimāha. Tattha vipākā sabhāvato iṭṭhassa anubhavanalakkhaṇā. Itarā sabhāvato saṅkappato ca iṭṭhassa iṭṭhākārassa vā anubhavanalakkhaṇāti daṭṭhabbaṃ.
असमानपच्चयेहि एकज्झं उप्पत्तितो समानपच्चयेहि एकज्झं उप्पत्ति सातिसयाति उक्कंसगतिविजाननवसेन ‘‘समानपच्चयेहि सहुप्पत्तिकाति अत्थो’’ति वुत्तं। अथ वा उप्पज्जनं उप्पादो, उप्पज्जति एतस्माति उप्पादोति दुविधोपि उप्पादो एकुप्पादाति एत्थ एकसेसनयेन सङ्गहितोति इमिना अधिप्पायेन ‘‘समा…पे॰… अत्थो’’ति वुत्तं सिया। तेन तानि एकवत्थुकानीति एतस्स च ‘‘कप्पेन्तस्सा’’तिआदिना सम्बन्धो। तत्थ पुरिमविकप्पे एकं वत्थु निस्सयो एतेसन्ति योजना, न एकंयेव वत्थूति। एकेकभूतस्स भूतत्तयनिस्सितत्ता चतुभूतनिस्सितत्ता च उपादारूपानं। दुतियविकप्पे पन एकंयेव वत्थु एतेसु निस्सितन्ति योजना। निस्सयनिस्सिततासङ्खातउपकारोपकत्तब्बभावदीपनं एकवत्थुकवचनन्ति दुतियविकप्पे महाभूतवसेन योजना कता। इतरथा एकं वत्थु एतेसूति समासत्थभावेन उपादारूपानम्पि परिग्गहो वत्तब्बो सिया। पञ्चविञ्ञाणसम्पटिच्छनानन्ति इदं निदस्सनन्ति दट्ठब्बं। किरियमनोधातुचक्खुविञ्ञाणादयोपि हि एकारम्मणाभिन्नवत्थुका चाति पाकटोयमत्थोति। सन्तीरणादीनन्ति आदि-सद्देन वोट्ठब्बनजवनतदारम्मणानि सङ्गय्हन्ति, एतानि च सम्पटिच्छनादीनि चुतिआसन्नानि इधाधिप्पेतानीति दट्ठब्बं। तानि हि तदुद्धं कम्मजरूपस्स अनुप्पत्तितो एकस्मिंयेव हदयवत्थुस्मिं वत्तन्ति, इतरानि पन पुरिमपुरिमचित्तक्खणुप्पन्ने हदयवत्थुस्मिं उत्तरुत्तरानि पवत्तन्तीति। छसु वा वत्थूसु एकं हदयवत्थुयेव वत्थु एतेसन्ति एवं पन अत्थे सति चुतिआसन्नतो इतरेसं सम्पटिच्छनादीनं गहणं सियाति ञातब्बं।
Asamānapaccayehi ekajjhaṃ uppattito samānapaccayehi ekajjhaṃ uppatti sātisayāti ukkaṃsagativijānanavasena ‘‘samānapaccayehi sahuppattikāti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā uppajjanaṃ uppādo, uppajjati etasmāti uppādoti duvidhopi uppādo ekuppādāti ettha ekasesanayena saṅgahitoti iminā adhippāyena ‘‘samā…pe… attho’’ti vuttaṃ siyā. Tena tāni ekavatthukānīti etassa ca ‘‘kappentassā’’tiādinā sambandho. Tattha purimavikappe ekaṃ vatthu nissayo etesanti yojanā, na ekaṃyeva vatthūti. Ekekabhūtassa bhūtattayanissitattā catubhūtanissitattā ca upādārūpānaṃ. Dutiyavikappe pana ekaṃyeva vatthu etesu nissitanti yojanā. Nissayanissitatāsaṅkhātaupakāropakattabbabhāvadīpanaṃ ekavatthukavacananti dutiyavikappe mahābhūtavasena yojanā katā. Itarathā ekaṃ vatthu etesūti samāsatthabhāvena upādārūpānampi pariggaho vattabbo siyā. Pañcaviññāṇasampaṭicchanānanti idaṃ nidassananti daṭṭhabbaṃ. Kiriyamanodhātucakkhuviññāṇādayopi hi ekārammaṇābhinnavatthukā cāti pākaṭoyamatthoti. Santīraṇādīnanti ādi-saddena voṭṭhabbanajavanatadārammaṇāni saṅgayhanti, etāni ca sampaṭicchanādīni cutiāsannāni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni hi taduddhaṃ kammajarūpassa anuppattito ekasmiṃyeva hadayavatthusmiṃ vattanti, itarāni pana purimapurimacittakkhaṇuppanne hadayavatthusmiṃ uttaruttarāni pavattantīti. Chasu vā vatthūsu ekaṃ hadayavatthuyeva vatthu etesanti evaṃ pana atthe sati cutiāsannato itaresaṃ sampaṭicchanādīnaṃ gahaṇaṃ siyāti ñātabbaṃ.
एत्थाह – ‘‘कस्मा पनेत्थ कुसलत्तिकानन्तरं वेदनात्तिकोव वुत्तो’’ति? किस्मिं पन वुच्चमाने अयमनुयोगो न सिया, अपिच अवयवानं अनेकभेदतादस्सनत्था तिकन्तरदेसना। सम्मासम्बुद्धेन हि कुसलत्तिकेन सब्बधम्मानं तिधा विभागं दस्सेत्वा पुन तदवयवानं कुसलादीनम्पि अनेकभेदभिन्नतं दस्सेन्तेन तेसं वेदनासम्पयोगविभागविभावनत्थं ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता’’ति वुत्तं। कुसला हि धम्मा सिया सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता, सिया अदुक्खमसुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता। अकुसला धम्मा सिया सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता, सिया दुक्खाय वेदनाय सम्पयुत्ता, सिया अदुक्खमसुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता, तथा अब्याकता सम्पयोगारहाति। एवं कुसलादिधम्मानं पच्चेकं वेदनाभेदेन विभागदस्सनत्थं कुसलत्तिकानन्तरं वेदनात्तिकं वत्वा इदानि सुखसम्पयुत्तादीनं पच्चेकं विपाकादिभेदभिन्नतं दस्सेतुं वेदनात्तिकानन्तरं विपाकत्तिको वुत्तो। सुखसम्पयुत्ता हि धम्मा सिया विपाका, सिया विपाकधम्मधम्मा, सिया नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मा। तथा अदुक्खमसुखसम्पयुत्ता, दुक्खसम्पयुत्ता पन सिया विपाका, सिया विपाकधम्मधम्माति इमिना नयेन अवसेसत्तिकानं दुकानञ्च तस्स तस्स अनन्तरवचने पयोजनं विभावेतब्बं।
Etthāha – ‘‘kasmā panettha kusalattikānantaraṃ vedanāttikova vutto’’ti? Kismiṃ pana vuccamāne ayamanuyogo na siyā, apica avayavānaṃ anekabhedatādassanatthā tikantaradesanā. Sammāsambuddhena hi kusalattikena sabbadhammānaṃ tidhā vibhāgaṃ dassetvā puna tadavayavānaṃ kusalādīnampi anekabhedabhinnataṃ dassentena tesaṃ vedanāsampayogavibhāgavibhāvanatthaṃ ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti vuttaṃ. Kusalā hi dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Akusalā dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā dukkhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, tathā abyākatā sampayogārahāti. Evaṃ kusalādidhammānaṃ paccekaṃ vedanābhedena vibhāgadassanatthaṃ kusalattikānantaraṃ vedanāttikaṃ vatvā idāni sukhasampayuttādīnaṃ paccekaṃ vipākādibhedabhinnataṃ dassetuṃ vedanāttikānantaraṃ vipākattiko vutto. Sukhasampayuttā hi dhammā siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammā, siyā nevavipākanavipākadhammadhammā. Tathā adukkhamasukhasampayuttā, dukkhasampayuttā pana siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammāti iminā nayena avasesattikānaṃ dukānañca tassa tassa anantaravacane payojanaṃ vibhāvetabbaṃ.
३. विपाकनिरुत्तिञ्च लभन्तीति तेसु विपाकसद्दस्स निरुळ्हतं दस्सेति। सुक्ककण्हादीति आदि-सद्देन अकण्हअसुक्कफस्सादिभावो परिग्गहितो। सति पन पाक-सद्दस्स फलपरियायभावे रूपं विय न निहीनो पक्कं विय विसिट्ठो पाकोति विपाकोति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। सब्यापारताति सउस्साहता। सन्ताने सब्यापारताति एतेन चित्तप्पयोगसङ्खातेन किरियाभावेन विपाकधम्मानं सन्तानविसेसमाह ‘‘यतो यस्मिं चित्तुप्पादे कुसलाकुसला चेतना, तंसन्ताने एव तस्सा विपाकुप्पत्ती’’ति। एत्थ च ‘‘सब्यापारता’’ति एतेन आवज्जनद्वयं विपाकञ्च निवत्तेति, ‘‘अनुपच्छिन्नाविज्जातण्हामाने’’ति इमिना अवसिट्ठं किरियं निवत्तेति। उभयेनपि अनुसयसहायसउस्साहतालक्खणा विपाकधम्मधम्माति दस्सेति। लोकुत्तरकुसलानम्पि हि अनुसया उपनिस्सया होन्ति, यतो ‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये लोकुत्तरं…पे॰… तस्मिं समये अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना (विभ॰ ३४२) अरियमग्गचेतनाय अविज्जाउपनिस्सयता पटिच्चसमुप्पादविभङ्गे पकासिता। निरुस्साहसन्तभावलक्खणा विपाका, उभयविपरीतलक्खणा नेवविपाकनविपाकधम्मधम्माति।
3. Vipākaniruttiñca labhantīti tesu vipākasaddassa niruḷhataṃ dasseti. Sukkakaṇhādīti ādi-saddena akaṇhaasukkaphassādibhāvo pariggahito. Sati pana pāka-saddassa phalapariyāyabhāve rūpaṃ viya na nihīno pakkaṃ viya visiṭṭho pākoti vipākoti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sabyāpāratāti saussāhatā. Santāne sabyāpāratāti etena cittappayogasaṅkhātena kiriyābhāvena vipākadhammānaṃ santānavisesamāha ‘‘yato yasmiṃ cittuppāde kusalākusalā cetanā, taṃsantāne eva tassā vipākuppattī’’ti. Ettha ca ‘‘sabyāpāratā’’ti etena āvajjanadvayaṃ vipākañca nivatteti, ‘‘anupacchinnāvijjātaṇhāmāne’’ti iminā avasiṭṭhaṃ kiriyaṃ nivatteti. Ubhayenapi anusayasahāyasaussāhatālakkhaṇā vipākadhammadhammāti dasseti. Lokuttarakusalānampi hi anusayā upanissayā honti, yato ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ…pe… tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (vibha. 342) ariyamaggacetanāya avijjāupanissayatā paṭiccasamuppādavibhaṅge pakāsitā. Nirussāhasantabhāvalakkhaṇā vipākā, ubhayaviparītalakkhaṇā nevavipākanavipākadhammadhammāti.
अभिञ्ञादिकुसलानन्ति आदि-सद्देन ‘‘अहोसि कम्मं नाहोसि कम्मविपाको’’ति (पटि॰ म॰ १.२३४) इमिना तिकेन सङ्गहितं गतिउपधिकालपयोगाभावेन अविपाकं दिट्ठधम्मवेदनीयं उपपज्जवेदनीयञ्च सङ्गण्हाति। अपरापरियवेदनीयं पन संसारप्पवत्तियं अहोसिकम्मादिभावं न भजति। भावनाय पहातब्बादीति आदि-सद्देन दस्सनेन पहातब्बं सङ्गण्हाति। उभयम्पि ‘‘विपाकानुप्पादने’’ति वचनतो गतिउपधिकालपयोगाभावेन अनुप्पन्नविपाकमेव अधिप्पेतं भावनाय पहातब्बस्सपि पवत्तिविपाकस्स अनुजाननतो। येसं पन भावनाय पहातब्बा अविपाका, तेसं मतेन आदि-सद्देन दस्सनेन पहातब्बस्स अहोसिकम्मन्ति एवंपकारस्सेव परिग्गहोति वेदितब्बं।
Abhiññādikusalānanti ādi-saddena ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā tikena saṅgahitaṃ gatiupadhikālapayogābhāvena avipākaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Aparāpariyavedanīyaṃ pana saṃsārappavattiyaṃ ahosikammādibhāvaṃ na bhajati. Bhāvanāya pahātabbādīti ādi-saddena dassanena pahātabbaṃ saṅgaṇhāti. Ubhayampi ‘‘vipākānuppādane’’ti vacanato gatiupadhikālapayogābhāvena anuppannavipākameva adhippetaṃ bhāvanāya pahātabbassapi pavattivipākassa anujānanato. Yesaṃ pana bhāvanāya pahātabbā avipākā, tesaṃ matena ādi-saddena dassanena pahātabbassa ahosikammanti evaṃpakārasseva pariggahoti veditabbaṃ.
४. ‘‘कथमादिन्ना’’ति अयम्पि पञ्हो लब्भति। ‘‘फलभावेना’’ति हि आदानप्पकारवचनं। केसञ्चि गोत्रभुपच्चवेक्खणादीनं उपेतकिरियभूतानं तंकत्तुभूतानञ्च अत्थानं उपेतब्बसम्बन्धभावतो तदभिधायिनोपि सद्दा सम्बन्धा एवाति ‘‘उपेतसद्दसम्बन्धिना’’ति वुत्तं। उपेतन्ति हि उपेतब्बत्थे वुच्चमाने अवस्सं उपेतकिरिया उपेता च ञायतीति। ‘‘रूपधातुया खो पन, गहपति, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा ये उपयुपादाना, चेतसो अधिट्ठाना अभिनिवेसा अनुसया’’तिआदीसु ‘‘उपयो’’ति तण्हादिट्ठियो अधिप्पेताति आह ‘‘उपय…पे॰… दिट्ठीही’’ति। यथासम्भवन्ति ‘‘आरम्मणकरणवसेना’’तिआदिना अट्ठकथायं वुत्तअत्थेसु यो यो सम्भवति योजेतुं, सो सोति अत्थो। न वचनानुपुब्बेनाति ‘‘किं पन तं उपेत’’न्तिआदिना वुत्तवचनानुपुब्बेन न योजेतब्बो। सब्बपच्चयुप्पन्नानन्ति सब्बतेभूमकपच्चयुप्पन्नानं। नापज्जति सामञ्ञजोतनाय विसेसे अवट्ठानतो विसेसत्थिना च विसेसो अनुपयुज्जतीति तं पन विसेसं वुत्तप्पकारं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘बोधनेय्या’’तिआदि वुत्तं।
4. ‘‘Kathamādinnā’’ti ayampi pañho labbhati. ‘‘Phalabhāvenā’’ti hi ādānappakāravacanaṃ. Kesañci gotrabhupaccavekkhaṇādīnaṃ upetakiriyabhūtānaṃ taṃkattubhūtānañca atthānaṃ upetabbasambandhabhāvato tadabhidhāyinopi saddā sambandhā evāti ‘‘upetasaddasambandhinā’’ti vuttaṃ. Upetanti hi upetabbatthe vuccamāne avassaṃ upetakiriyā upetā ca ñāyatīti. ‘‘Rūpadhātuyā kho pana, gahapati, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā ye upayupādānā, cetaso adhiṭṭhānā abhinivesā anusayā’’tiādīsu ‘‘upayo’’ti taṇhādiṭṭhiyo adhippetāti āha ‘‘upaya…pe… diṭṭhīhī’’ti. Yathāsambhavanti ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaatthesu yo yo sambhavati yojetuṃ, so soti attho. Na vacanānupubbenāti ‘‘kiṃ pana taṃ upeta’’ntiādinā vuttavacanānupubbena na yojetabbo. Sabbapaccayuppannānanti sabbatebhūmakapaccayuppannānaṃ. Nāpajjati sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca viseso anupayujjatīti taṃ pana visesaṃ vuttappakāraṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘bodhaneyyā’’tiādi vuttaṃ.
उपेतं दीपेतीति यथा ‘‘पाचरियो’’ति एत्थ पगतो आचरियो पाचरियोति प-सद्दो पगतं दीपेति, एवं उप-सद्दो उपेतं दीपेति एव, न चेत्थ गतादिअत्थानं एकन्तेन पच्चत्तवचनयोगो इच्छितोति। अतिसद्दो वियाति च इदं ससाधनकिरियादीपनसामञ्ञेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। पच्चयभावेनाति एतेन पुरिमनिब्बत्तिं विसेसेति। तेन सहजातस्सपि उपादानस्स सङ्गहो कतो होति। सहजातोपि हि धम्मो पच्चयभूतो पुरिमनिप्फन्नो विय वोहरीयति यथा ‘‘एकं महाभूतं पटिच्च तयो महाभूता’’ति, ‘‘एकं खन्धं पटिच्च तयो खन्धा’’ति (पट्ठा॰ १.१.५३) च। धातुकथायं पकासितन्ति ‘‘उपपत्तिभवो पञ्चहि खन्धेहि एकादसहायतनेहि सत्तरसहि धातूहि सङ्गहितो। कतिहि असङ्गहितो। न केहिचि खन्धेहि एकेनायतनेन एकाय धातुया असङ्गहितो’’ति (धातु॰ ६७) एवमादिं सन्धायाह। तस्मा एवाति उपादिन्नसद्दानपेक्खत्ता एव। अविसेसेत्वाति उपादिन्नानुपादिन्नविसेसं अकत्वा। उपादानानं आरम्मणभावानतिवत्तनतो उपादानेहि उपादातब्बाति वा उपादानिया, उपादातुं वा अरहन्तीति उपादानिया, उपादाने नियुत्ताति वा उपादानिया क-कारस्स य-कारं कत्वाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बोति।
Upetaṃ dīpetīti yathā ‘‘pācariyo’’ti ettha pagato ācariyo pācariyoti pa-saddo pagataṃ dīpeti, evaṃ upa-saddo upetaṃ dīpeti eva, na cettha gatādiatthānaṃ ekantena paccattavacanayogo icchitoti. Atisaddo viyāti ca idaṃ sasādhanakiriyādīpanasāmaññena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paccayabhāvenāti etena purimanibbattiṃ viseseti. Tena sahajātassapi upādānassa saṅgaho kato hoti. Sahajātopi hi dhammo paccayabhūto purimanipphanno viya voharīyati yathā ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti, ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti (paṭṭhā. 1.1.53) ca. Dhātukathāyaṃ pakāsitanti ‘‘upapattibhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Katihi asaṅgahito. Na kehici khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā asaṅgahito’’ti (dhātu. 67) evamādiṃ sandhāyāha. Tasmā evāti upādinnasaddānapekkhattā eva. Avisesetvāti upādinnānupādinnavisesaṃ akatvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhāvānativattanato upādānehi upādātabbāti vā upādāniyā, upādātuṃ vā arahantīti upādāniyā, upādāne niyuttāti vā upādāniyā ka-kārassa ya-kāraṃ katvāti evamettha attho daṭṭhabboti.
५. विबाधनं पीळनं किलमनं उपतापो परिळाहो अप्पस्सद्धिभावो। विदूसिता मलीना च यतो केचि अकिलेससभावापि अनिट्ठफला गारय्हा च जाता।
5. Vibādhanaṃ pīḷanaṃ kilamanaṃ upatāpo pariḷāho appassaddhibhāvo. Vidūsitā malīnā ca yato keci akilesasabhāvāpi aniṭṭhaphalā gārayhā ca jātā.
६. ‘‘सीलमत्तकं, परं विय मत्ताया’’तिआदीसु मत्ता-सद्दस्स पमाणवाचकता दट्ठब्बा। मरियादवाचको वा मत्ता-सद्दो। विचारो हेत्थ झानङ्गेसु हेट्ठिममरियादो, न पठमज्झानउपचारज्झानेसु विय वितक्को। सा पन विचारमरियादता वितक्काभावेन एतेसं जाताति अवितक्कग्गहणं कतं। इदं वुत्तं होति – अवितक्का हुत्वा विचारमरियादझानङ्गेसु विचारहेट्ठिमकोटिकाति। अथ वा ईसदत्थो मत्ता-सद्दो ‘‘मत्तासुखपरिच्चागा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ २९०) विय। अयञ्हेत्थ अत्थो – वितक्करहिता भावनाय अतिसुखुमभूतविचारत्ता ईसं विचारा च अवितक्कविचारमत्ताति। न हि इतो परं विचारो अत्थीति। यदि वितक्कविसेसरहिता विचारमत्ता, एवं सन्ते अवितक्कवचनं किमत्थियन्ति आह ‘‘विचारमत्तवचनेना’’तिआदि। यदि विचारमत्ततो अञ्ञेसम्पि अवितक्कानं अत्थिभावजोतनत्थं अवितक्कवचनं, अवितक्का च विचारमत्ता अविचाराति निवत्तेतब्बा गहेतब्बा च, एवं सति विचारमत्ता विसेसनं, अवितक्का विसेसितब्बाति विचारमत्तावितक्काति वत्तब्बन्ति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘विसेसनविसेसितब्बभावो’’तिआदि। यथाकामन्ति वत्तुइच्छानुरूपं । येन येन हि पकारेन धम्मेसु निवत्तेतब्बगहेतब्बभावा लब्भन्ति, तेन तेन पकारेन विसेसनविसेसितब्बभावो सम्भवतीति। पदानं अनुक्कमो पदानुक्कमो।
6. ‘‘Sīlamattakaṃ, paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu mattā-saddassa pamāṇavācakatā daṭṭhabbā. Mariyādavācako vā mattā-saddo. Vicāro hettha jhānaṅgesu heṭṭhimamariyādo, na paṭhamajjhānaupacārajjhānesu viya vitakko. Sā pana vicāramariyādatā vitakkābhāvena etesaṃ jātāti avitakkaggahaṇaṃ kataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – avitakkā hutvā vicāramariyādajhānaṅgesu vicāraheṭṭhimakoṭikāti. Atha vā īsadattho mattā-saddo ‘‘mattāsukhapariccāgā’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Ayañhettha attho – vitakkarahitā bhāvanāya atisukhumabhūtavicārattā īsaṃ vicārā ca avitakkavicāramattāti. Na hi ito paraṃ vicāro atthīti. Yadi vitakkavisesarahitā vicāramattā, evaṃ sante avitakkavacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘vicāramattavacanenā’’tiādi. Yadi vicāramattato aññesampi avitakkānaṃ atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ, avitakkā ca vicāramattā avicārāti nivattetabbā gahetabbā ca, evaṃ sati vicāramattā visesanaṃ, avitakkā visesitabbāti vicāramattāvitakkāti vattabbanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘visesanavisesitabbabhāvo’’tiādi. Yathākāmanti vattuicchānurūpaṃ . Yena yena hi pakārena dhammesu nivattetabbagahetabbabhāvā labbhanti, tena tena pakārena visesanavisesitabbabhāvo sambhavatīti. Padānaṃ anukkamo padānukkamo.
अवितक्का सवितक्का च सविचारा अविचारा चाति अवितक्कासविचारा सवितक्का अविचाराति योजेतब्बं। उभयेकदेसदस्सनम्पि उभयदस्सनन्ति अधिप्पायेन ‘‘यदि सवितक्कसविचारा’’तिआदि वुत्तं। इतरम्पि पकासेतुन्ति इदं यथा सवितक्कसविचारेसु चित्तुप्पादेसु वितक्को अवितक्कसविचारताय ‘‘अवितक्कविचारमत्तो’’ति वुत्तो, एवं यथावुत्तचित्तुप्पादेसु विचारो ‘‘सवितक्कअविचारो’’ति सक्का विञ्ञातुन्ति इममत्थं सन्धाय वुत्तं। वितक्काभावेन एते विचारमत्ताति अयम्पि अत्थो विसेसनिवत्तिअत्थंयेव मत्ता-सद्दं गहेत्वा वुत्तो। विचारमत्ताति हि विचारमत्तवन्तोति विञ्ञायमानत्ता तदञ्ञविसेसविरहसामञ्ञतो निवत्तेत्वा वितक्कविसेसविरहसङ्खाते अवितक्क-सद्दो सन्निधापितो विसेसेति दुतियज्झानधम्मेति। यथाह ‘‘न विचारतो’’तिआदि।
Avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā cāti avitakkāsavicārā savitakkā avicārāti yojetabbaṃ. Ubhayekadesadassanampi ubhayadassananti adhippāyena ‘‘yadi savitakkasavicārā’’tiādi vuttaṃ. Itarampi pakāsetunti idaṃ yathā savitakkasavicāresu cittuppādesu vitakko avitakkasavicāratāya ‘‘avitakkavicāramatto’’ti vutto, evaṃ yathāvuttacittuppādesu vicāro ‘‘savitakkaavicāro’’ti sakkā viññātunti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Vitakkābhāvena ete vicāramattāti ayampi attho visesanivattiatthaṃyeva mattā-saddaṃ gahetvā vutto. Vicāramattāti hi vicāramattavantoti viññāyamānattā tadaññavisesavirahasāmaññato nivattetvā vitakkavisesavirahasaṅkhāte avitakka-saddo sannidhāpito viseseti dutiyajjhānadhammeti. Yathāha ‘‘na vicārato’’tiādi.
७. वेदयमानाति अनुभवमाना। सुखाकारेति इट्ठाकारे, इट्ठानुभवनाकारे वा। उदासिनाति नतिअपनतिरहिता। सुखदुक्खानं अविरुद्धा तेसं ब्यवधायिकाभावतो। सुखदुक्खानि विय हि सुखदुक्खानं अनन्तरं पवत्तनतो ब्यवधायिकाभूता न तेहि विरुज्झति, न पन सुखदुक्खानि अनन्तरापवत्तितो। ‘‘उपपत्तितो इक्खतीति उपेक्खा’’ति अयं पनत्थो इध उपेक्खा-सद्दस्स सब्बुपेक्खापरियादानतो न वुत्तो। न हि लोभसम्पयुत्तादिउपेक्खा उपपत्तितो इक्खतीति। तस्माति यस्मा पीतिसहगतायेव न सुखसहगता, सुखसहगतापि न पीतिसहगता एवाति पीतिसहगता सुखसहगता च अञ्ञमञ्ञं भिन्ना, तस्मा। सतिपि सुखसहगतानं येभुय्येन पीतिसहगतभावे येन सुखेन समन्नागता सुखसहगता एव होन्ति, न पीतिसहगता, तं सुखं निप्पीतिकसुखन्ति अयं विसेसो इमिना तिकेन दस्सितोति इममत्थं विभावेन्तो ‘‘पीतिसहगताति वत्वा’’तिआदिमाह।
7. Vedayamānāti anubhavamānā. Sukhākāreti iṭṭhākāre, iṭṭhānubhavanākāre vā. Udāsināti natiapanatirahitā. Sukhadukkhānaṃ aviruddhā tesaṃ byavadhāyikābhāvato. Sukhadukkhāni viya hi sukhadukkhānaṃ anantaraṃ pavattanato byavadhāyikābhūtā na tehi virujjhati, na pana sukhadukkhāni anantarāpavattito. ‘‘Upapattito ikkhatīti upekkhā’’ti ayaṃ panattho idha upekkhā-saddassa sabbupekkhāpariyādānato na vutto. Na hi lobhasampayuttādiupekkhā upapattito ikkhatīti. Tasmāti yasmā pītisahagatāyeva na sukhasahagatā, sukhasahagatāpi na pītisahagatā evāti pītisahagatā sukhasahagatā ca aññamaññaṃ bhinnā, tasmā. Satipi sukhasahagatānaṃ yebhuyyena pītisahagatabhāve yena sukhena samannāgatā sukhasahagatā eva honti, na pītisahagatā, taṃ sukhaṃ nippītikasukhanti ayaṃ viseso iminā tikena dassitoti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘pītisahagatāti vatvā’’tiādimāha.
सिद्धोति सावसेसं निरवसेसञ्च सुखपीतियो सङ्गहेत्वा पवत्तेहि पठमदुतियपदेहि यो पीतिसहगतो धम्मविसेसो, तं सुखं, यो च सुखसहगतो धम्मविसेसो, सा पीतीति सतिपि अञ्ञमञ्ञं संसट्ठभावे पदन्तरसङ्गहितभावदीपनतोसिद्धो ञातो विदितोति अत्थो। ‘‘चतुत्थज्झानसुखं अतिपणीतसुखन्ति ओळारिकङ्गतो नीहरित्वा तस्स पणीतभावं दस्सेतुं अयं तिको वुत्तो’’ति केचि वदन्ति, तदेतं सब्बेसं सुखवेदनासम्पयुत्तधम्मानं इध ‘‘सुखसहगता’’ति वुत्तत्ता विचारेतब्बं। तथा हि ‘‘सुखभूमियं कामावचरे’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२८३) ‘‘कामावचरकुसलतो चत्तारो सोमनस्ससहगतचित्तुप्पादा’’तिआदिना (ध॰ स॰ १५९८) च निद्देसो पवत्तोति।
Siddhoti sāvasesaṃ niravasesañca sukhapītiyo saṅgahetvā pavattehi paṭhamadutiyapadehi yo pītisahagato dhammaviseso, taṃ sukhaṃ, yo ca sukhasahagato dhammaviseso, sā pītīti satipi aññamaññaṃ saṃsaṭṭhabhāve padantarasaṅgahitabhāvadīpanatosiddho ñāto viditoti attho. ‘‘Catutthajjhānasukhaṃ atipaṇītasukhanti oḷārikaṅgato nīharitvā tassa paṇītabhāvaṃ dassetuṃ ayaṃ tiko vutto’’ti keci vadanti, tadetaṃ sabbesaṃ sukhavedanāsampayuttadhammānaṃ idha ‘‘sukhasahagatā’’ti vuttattā vicāretabbaṃ. Tathā hi ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 1283) ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā (dha. sa. 1598) ca niddeso pavattoti.
८. निब्बानारम्मणतं सन्धायाह, न निब्बानपटिविज्झनं, इतरथा गोत्रभुस्स दस्सनभावापत्ति अचोदनीया सियाति अधिप्पायो। ननु च दिस्वा कत्तब्बकिच्चकरणेन सोतापत्तिमग्गोव दस्सनन्ति उक्कंसगतिविजाननेन निब्बानस्स पटिविज्झनमेव दस्सनन्ति गोत्रभुस्स दस्सनभावापत्ति न चोदेतब्बावाति? न, दस्सनसामञ्ञस्सेव सुय्यमानत्ता दस्सनकत्तब्बकिच्चकरणानञ्च भेदेन वुत्तत्ता। तत्थ यदिपि ‘‘पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१८२) विय अभिन्नकालस्सपि भिन्नकालस्स विय भेदोपचारदस्सनतो भेदवचनं युत्तं, दस्सनविसेसे पन अधिप्पेते दस्सनसामञ्ञवचनं न कत्तब्बन्ति दस्सनसामञ्ञमत्तं गहेत्वा चोदना कताति ‘‘निब्बानारम्मणतं सन्धायाहा’’ति वुत्तं। दुतियततियमग्गानम्पि धम्मचक्खुपरियायसब्भावतो ‘‘भावनाभावं अप्पत्त’’न्ति वुत्तं। तत्थ भावना वड्ढना। सा च बहुलं उप्पत्तिया होतीति आह ‘‘पुनप्पुनं निब्बत्तनेना’’ति। तथा हि सतीति ‘‘उभयपटिक्खेपवसेना’’ति पदस्स दस्सनभावनापटिक्खेपवसेनाति अत्थे सति। ननु लोकियसमथविपस्सनापि यथाबलं कामच्छन्दादीनं पहायका, तत्र कथमिदं वुत्तं, न च अञ्ञो पहायको अत्थीति चोदनं सन्धायाह ‘‘अञ्ञेही’’तिआदि।
8. Nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha, na nibbānapaṭivijjhanaṃ, itarathā gotrabhussa dassanabhāvāpatti acodanīyā siyāti adhippāyo. Nanu ca disvā kattabbakiccakaraṇena sotāpattimaggova dassananti ukkaṃsagativijānanena nibbānassa paṭivijjhanameva dassananti gotrabhussa dassanabhāvāpatti na codetabbāvāti? Na, dassanasāmaññasseva suyyamānattā dassanakattabbakiccakaraṇānañca bhedena vuttattā. Tattha yadipi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (ma. ni. 2.182) viya abhinnakālassapi bhinnakālassa viya bhedopacāradassanato bhedavacanaṃ yuttaṃ, dassanavisese pana adhippete dassanasāmaññavacanaṃ na kattabbanti dassanasāmaññamattaṃ gahetvā codanā katāti ‘‘nibbānārammaṇataṃ sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggānampi dhammacakkhupariyāyasabbhāvato ‘‘bhāvanābhāvaṃ appatta’’nti vuttaṃ. Tattha bhāvanā vaḍḍhanā. Sā ca bahulaṃ uppattiyā hotīti āha ‘‘punappunaṃ nibbattanenā’’ti. Tathā hi satīti ‘‘ubhayapaṭikkhepavasenā’’ti padassa dassanabhāvanāpaṭikkhepavasenāti atthe sati. Nanu lokiyasamathavipassanāpi yathābalaṃ kāmacchandādīnaṃ pahāyakā, tatra kathamidaṃ vuttaṃ, na ca añño pahāyako atthīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññehī’’tiādi.
९. अप्पहातब्बहेतुमत्तेसूति अप्पहातब्बहेतुकमत्तेसु। सब्बो कुसलाब्याकतधम्मो यथाधिप्पेतत्थो। समासो न उपपज्जति असमत्थभावतो। येसन्ति ये ततियरासिभावेन वुत्ता धम्मा, अत्थो तेसं। उभिन्नन्ति विसुं विसुं योजेतब्बताय द्वे पहातब्बहेतुसद्दाति कत्वा वुत्तं। एतन्ति ‘‘नेवदस्सनेन नभावनाय पहातब्बो हेतु एतेसं अत्थी’’ति एतं वचनं। तेहि दस्सनभावनापदेहि युत्तेन पहातब्बहेतुकपदेन। एवञ्च कत्वाति एवं दस्सनभावनापदेहि पहातब्बहेतुकपदस्स विसुं विसुं योजनतो। एवञ्हि पुरिमपदद्वय…पे॰… दस्सनमेतं होतीति। एवन्ति दस्सनभावनाहि नपहातब्बो हेतु एतेसन्ति एवं अत्थे सति। ‘‘हेतु…पे॰… सिया’’ति एतस्स ‘‘पुरिमस्मिञ्हि अत्थे’’तिआदिना अहेतुकानं अग्गहितभावदस्सनवसेन अत्थं वत्वा इदानि ‘‘अथ वा’’तिआदिना दुतियस्सेव अत्थस्स युत्तभावं विभावेन्तो ‘‘गहेतब्बत्थस्सेवा’’तिआदिमाह। सो हि ‘‘एवमत्थो गहेतब्बो’’ति वुत्तत्ता गहेतब्बत्थो।
9. Appahātabbahetumattesūti appahātabbahetukamattesu. Sabbo kusalābyākatadhammo yathādhippetattho. Samāso na upapajjati asamatthabhāvato. Yesanti ye tatiyarāsibhāvena vuttā dhammā, attho tesaṃ. Ubhinnanti visuṃ visuṃ yojetabbatāya dve pahātabbahetusaddāti katvā vuttaṃ. Etanti ‘‘nevadassanena nabhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tehi dassanabhāvanāpadehi yuttena pahātabbahetukapadena. Evañca katvāti evaṃ dassanabhāvanāpadehi pahātabbahetukapadassa visuṃ visuṃ yojanato. Evañhi purimapadadvaya…pe… dassanametaṃ hotīti. Evanti dassanabhāvanāhi napahātabbo hetu etesanti evaṃ atthe sati. ‘‘Hetu…pe… siyā’’ti etassa ‘‘purimasmiñhi atthe’’tiādinā ahetukānaṃ aggahitabhāvadassanavasena atthaṃ vatvā idāni ‘‘atha vā’’tiādinā dutiyasseva atthassa yuttabhāvaṃ vibhāvento ‘‘gahetabbatthassevā’’tiādimāha. So hi ‘‘evamattho gahetabbo’’ti vuttattā gahetabbattho.
१०. अञ्ञथाति आरम्मणकरणमत्ते अधिप्पेते। कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘आरम्मणं कत्वाति एतेन चतुकिच्चसाधकं आरम्मणकरणं वुच्चती’’ति? सामञ्ञजोतनाय विसेसे अवट्ठानतो अरियमग्गधम्मानंयेव च अपचयगामिभावतो। ‘‘चत्तारो मग्गा अपरियापन्ना अपचयगामिनो’’ति (ध॰ स॰ १०२१) हि वुत्तं। तेनेवाह ‘‘अरियमग्गानं एतं अधिवचन’’न्ति। एतेनेव वा विसेसुपलक्खणहेतुभूतेन वचनेन यथावुत्तो आरम्मणकरणविसेसो विञ्ञायति। उक्कंसगतिविजाननेन वा अयमत्थो वेदितब्बो। पच्चवेक्खणादीनन्ति वोदानादयो सङ्गण्हाति। हेतुभावेनाति सम्पापकहेतुभावेन। ञापको कारको सम्पापकोति तिविधो हि हेतु, तथा ञापेतब्बादिभावेन फलं। यथा निरयादिमनुस्सभावादिगामिपटिपदाभावतो अकुसललोकियकुसलचित्तुप्पादा ‘‘आचयगामिनो धम्मा’’ति वुत्ता, न मिच्छादिट्ठिआदिलोकियसम्मादिट्ठिआदिधम्मा एव, एवं निब्बानगामिपटिपदाभावतो लोकुत्तरकुसलचित्तुप्पादा ‘‘अपचयगामिनो’’ति दट्ठब्बा, न अरियमग्गधम्मा एवाति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पुरिमपच्छिमान’’न्तिआदि। तत्थ अरियमग्गस्सेव निब्बानगामिपटिपदाभावो परिब्यत्तोति तस्सेव अपचयगामिभावो युत्तो, तदनुवत्तकत्ता पन सेसधम्मे सङ्गहेत्वा वुत्तं। अपचये दुक्खपरिजाननादिना सातिसयं गमनं येसन्ते अपचयगामिनोति ‘‘मग्गा एव अपचयगामिनो’’ति वुत्तं। पुरिमपच्छिमानन्ति च इमस्मिं तिके पठमपददुतियपदसङ्गहितानं अत्थानन्ति अत्थो। ‘‘जयं वेरं पसवति (ध॰ प॰ २०१), चरं वा यदि वा तिट्ठ’’न्तिआदीसु (इतिवु॰ ८६, ११०; सु॰ नि॰ १९५) विय सानुनासिको आचय-सद्दोति ‘‘अनुनासिकलोपो कतो’’ति वुत्तं। एत्थ च ‘‘आचिन’’न्ति वत्तब्बे ‘‘आचय’’न्ति ब्यत्तयवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। आचया हुत्वा गच्छन्तीति एतेन अपचिनन्तीति अपचया, अपचया हुत्वा गच्छन्ति पवत्तन्तीति अयमत्थो नयतो दस्सितोति दट्ठब्बं।
10. Aññathāti ārammaṇakaraṇamatte adhippete. Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ārammaṇaṃ katvāti etena catukiccasādhakaṃ ārammaṇakaraṇaṃ vuccatī’’ti? Sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato ariyamaggadhammānaṃyeva ca apacayagāmibhāvato. ‘‘Cattāro maggā apariyāpannā apacayagāmino’’ti (dha. sa. 1021) hi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ariyamaggānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Eteneva vā visesupalakkhaṇahetubhūtena vacanena yathāvutto ārammaṇakaraṇaviseso viññāyati. Ukkaṃsagativijānanena vā ayamattho veditabbo. Paccavekkhaṇādīnanti vodānādayo saṅgaṇhāti. Hetubhāvenāti sampāpakahetubhāvena. Ñāpako kārako sampāpakoti tividho hi hetu, tathā ñāpetabbādibhāvena phalaṃ. Yathā nirayādimanussabhāvādigāmipaṭipadābhāvato akusalalokiyakusalacittuppādā ‘‘ācayagāmino dhammā’’ti vuttā, na micchādiṭṭhiādilokiyasammādiṭṭhiādidhammā eva, evaṃ nibbānagāmipaṭipadābhāvato lokuttarakusalacittuppādā ‘‘apacayagāmino’’ti daṭṭhabbā, na ariyamaggadhammā evāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘purimapacchimāna’’ntiādi. Tattha ariyamaggasseva nibbānagāmipaṭipadābhāvo paribyattoti tasseva apacayagāmibhāvo yutto, tadanuvattakattā pana sesadhamme saṅgahetvā vuttaṃ. Apacaye dukkhaparijānanādinā sātisayaṃ gamanaṃ yesante apacayagāminoti ‘‘maggā eva apacayagāmino’’ti vuttaṃ. Purimapacchimānanti ca imasmiṃ tike paṭhamapadadutiyapadasaṅgahitānaṃ atthānanti attho. ‘‘Jayaṃ veraṃ pasavati (dha. pa. 201), caraṃ vā yadi vā tiṭṭha’’ntiādīsu (itivu. 86, 110; su. ni. 195) viya sānunāsiko ācaya-saddoti ‘‘anunāsikalopo kato’’ti vuttaṃ. Ettha ca ‘‘ācina’’nti vattabbe ‘‘ācaya’’nti byattayavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ācayā hutvā gacchantīti etena apacinantīti apacayā, apacayā hutvā gacchanti pavattantīti ayamattho nayato dassitoti daṭṭhabbaṃ.
११. लोकियेसु असेक्खभावानापत्ति दट्ठब्बाति कस्मा एवं वुत्तं, ननु –
11. Lokiyesuasekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbāti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu –
‘‘सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चति। किञ्च सिक्खति, अधिसीलम्पि सिक्खति अधिचित्तम्पि सिक्खति अधिपञ्ञम्पि सिक्खति। सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चति (अ॰ नि॰ ३.८६)। योपि कल्याणपुथुज्जनो अनुलोमपटिपदाय परिपूरकारी सीलसम्पन्नो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजने मत्तञ्ञू जागरियानुयोगमनुयुत्तो पुब्बरत्तापररत्तं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति ‘अज्ज वा स्वे वा अञ्ञतरं सामञ्ञफलं अधिगमिस्सामी’ति, सोपि सिक्खतीति सेक्खो’’ति –
‘‘Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati. Kiñca sikkhati, adhisīlampi sikkhati adhicittampi sikkhati adhipaññampi sikkhati. Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati (a. ni. 3.86). Yopi kalyāṇaputhujjano anulomapaṭipadāya paripūrakārī sīlasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyānuyogamanuyutto pubbarattāpararattaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanānuyogamanuyutto viharati ‘ajja vā sve vā aññataraṃ sāmaññaphalaṃ adhigamissāmī’ti, sopi sikkhatīti sekkho’’ti –
वचनतो यथावुत्तकल्याणपुथुज्जनस्सपि सीलादिधम्मा सेक्खाति वुच्चन्तीति? न, परियायभावतो। निप्परियायेन हि सेक्खासेक्खभावो यथासम्भवं मग्गफलधम्मेसु एवाति लोकियेसु सेक्खभावासङ्काभावतो असेक्खभावानापत्ति वुत्ता। तेनेवाह ‘‘सीलसमाधी’’तिआदि। अरहत्तफलधम्मापि सिक्खाफलभावेन पवत्तनतो हेट्ठिमफलधम्मा विय सिक्खासु जातातिआदिअत्थेहि सेक्खा सियुं, हेट्ठिमफलधम्मापि वा सिक्खाफलभावेन पवत्तनतो अरहत्तफलधम्मा विय असेक्खाति चोदनं मनसिकत्वा ‘‘परिनिट्ठितसिक्खाकिच्चत्ता’’ति वुत्तं, तथा ‘‘हेट्ठिमफलेसु पना’’तिआदि। ‘‘तं एव सालिं भुञ्जामि, सा एव तित्तिरी, तानि एव ओसधानी’’तिआदीसु तंसदिसेसु तब्बोहारो दट्ठब्बो। एतेन च सेक्खसदिसा असेक्खा यथा ‘‘अमनुस्सो’’ति वुत्तं होतीति अञ्ञे। अञ्ञत्थ ‘‘अरिट्ठ’’न्तिआदीसु वुद्धिअत्थेपि अ-कारो दिस्सतीति वुद्धिप्पत्ता सेक्खा असेक्खाति अयम्पि अत्थो वुत्तो।
Vacanato yathāvuttakalyāṇaputhujjanassapi sīlādidhammā sekkhāti vuccantīti? Na, pariyāyabhāvato. Nippariyāyena hi sekkhāsekkhabhāvo yathāsambhavaṃ maggaphaladhammesu evāti lokiyesu sekkhabhāvāsaṅkābhāvato asekkhabhāvānāpatti vuttā. Tenevāha ‘‘sīlasamādhī’’tiādi. Arahattaphaladhammāpi sikkhāphalabhāvena pavattanato heṭṭhimaphaladhammā viya sikkhāsu jātātiādiatthehi sekkhā siyuṃ, heṭṭhimaphaladhammāpi vā sikkhāphalabhāvena pavattanato arahattaphaladhammā viya asekkhāti codanaṃ manasikatvā ‘‘pariniṭṭhitasikkhākiccattā’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘heṭṭhimaphalesu panā’’tiādi. ‘‘Taṃ eva sāliṃ bhuñjāmi, sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’tiādīsu taṃsadisesu tabbohāro daṭṭhabbo. Etena ca sekkhasadisā asekkhā yathā ‘‘amanusso’’ti vuttaṃ hotīti aññe. Aññattha ‘‘ariṭṭha’’ntiādīsu vuddhiatthepi a-kāro dissatīti vuddhippattā sekkhā asekkhāti ayampi attho vutto.
१२. किलेसविक्खम्भनसमत्थतायाति इदं निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं। वितक्कादिविक्खम्भनसमत्थतापि हेत्थ लब्भतीति। अकुसलविद्धंसनरसत्ता वा कुसलानं तत्थ सातिसयकिच्चयुत्ततं परित्तधम्मेहि महग्गतानं पकासेतुं ‘‘किलेसविक्खम्भनसमत्थताया’’ति वुत्तं। विपाककिरियेसु दीघसन्तानताव, न किलेसविक्खम्भनसमत्थता विपुलफलता चाति अत्थो। ‘‘विपुलं फलं विपुलफल’’न्ति एवं पन अत्थे गय्हमाने विपाकेसुपि विपुलफलता लब्भतेव। सोपि एकसेसनयेन अट्ठकथायं वुत्तोति वेदितब्बो। महन्तेहि गता पटिपन्नाति अयं पनत्थो तिण्णम्पि साधारणोति। गुणतो अयं एत्तकोति सत्तानं पमाणं करोन्ता विय पवत्तन्तीति ओळारिका किलेसा ‘‘पमाणकरा’’ति वुत्ता। तेहि परितो खण्डिता परिच्छिन्नाति परित्ता। सतिपि केहिचि परिच्छिन्नत्ते महापमाणभावेन गता पवत्ताति महग्गता । परिच्छेदकरानं किलेसानं सुखुमानम्पि अगोचरभावतो तेहि न कथञ्चिपि परिच्छिन्ना वीतिक्कन्ताति अपरिच्छिन्ना अप्पमाणा, यतो ते ‘‘अपरियापन्ना’’तिपि वुच्चन्ति।
12. Kilesavikkhambhanasamatthatāyāti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Vitakkādivikkhambhanasamatthatāpi hettha labbhatīti. Akusalaviddhaṃsanarasattā vā kusalānaṃ tattha sātisayakiccayuttataṃ parittadhammehi mahaggatānaṃ pakāsetuṃ ‘‘kilesavikkhambhanasamatthatāyā’’ti vuttaṃ. Vipākakiriyesu dīghasantānatāva, na kilesavikkhambhanasamatthatā vipulaphalatā cāti attho. ‘‘Vipulaṃ phalaṃ vipulaphala’’nti evaṃ pana atthe gayhamāne vipākesupi vipulaphalatā labbhateva. Sopi ekasesanayena aṭṭhakathāyaṃ vuttoti veditabbo. Mahantehi gatā paṭipannāti ayaṃ panattho tiṇṇampi sādhāraṇoti. Guṇato ayaṃ ettakoti sattānaṃ pamāṇaṃ karontā viya pavattantīti oḷārikā kilesā ‘‘pamāṇakarā’’ti vuttā. Tehi parito khaṇḍitā paricchinnāti parittā. Satipi kehici paricchinnatte mahāpamāṇabhāvena gatā pavattāti mahaggatā. Paricchedakarānaṃ kilesānaṃ sukhumānampi agocarabhāvato tehi na kathañcipi paricchinnā vītikkantāti aparicchinnā appamāṇā, yato te ‘‘apariyāpannā’’tipi vuccanti.
१४. तित्तिं न जनेन्ति सन्ततरताय असेचनकभावतो। एत्थ च ‘‘पमाणकरेही’’तिआदिको अत्थविकप्पो ‘‘अतप्पकत्थेना’’तिआदिकाय हीनत्तिकपदवण्णनाय परतो बहूसु पोत्थकेसु लिखीयति, यथाठाने एव पन आनेत्वा वत्तब्बो।
14. Tittiṃ na janenti santataratāya asecanakabhāvato. Ettha ca ‘‘pamāṇakarehī’’tiādiko atthavikappo ‘‘atappakatthenā’’tiādikāya hīnattikapadavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāne eva pana ānetvā vattabbo.
१५. लोकियसाधुजनेहिपि अतिजिगुच्छनीयेसु आनन्तरियकम्मनत्थिकवादादीसु पवत्ति विना विपल्लासबलवभावेन न होतीति ‘‘विपरियासदळ्हताया’’ति वुत्तं। एतेनाति ‘‘विपाकदाने सती’’तिआदिना सतिपि कालनियमे विपाकुप्पादने सासङ्कवचनेन। तस्माति यस्मा यथावुत्तनयेन नियतताय अतिप्पसङ्गो दुन्निवारो, तस्मा। बलवता…पे॰… पवत्तीति एतेन असमानजातिकेन अनिवत्तनीयविपाकतं, समानजातिकेन च विपाकानुप्पादनेपि अनन्तरं विपाकुप्पादनसमत्थताय अविहन्तब्बतं अनन्तरिकानं दस्सेति। यतो तेसं विपाकधम्मता विय सभावसिद्धा नियतानन्तरियता। अञ्ञस्स…पे॰… दानतोति इमिनापि असमानजातिकादीहि अनिवत्तनीयफलतं एव विभावेति।
15. Lokiyasādhujanehipi atijigucchanīyesu ānantariyakammanatthikavādādīsu pavatti vinā vipallāsabalavabhāvena na hotīti ‘‘vipariyāsadaḷhatāyā’’ti vuttaṃ. Etenāti ‘‘vipākadāne satī’’tiādinā satipi kālaniyame vipākuppādane sāsaṅkavacanena. Tasmāti yasmā yathāvuttanayena niyatatāya atippasaṅgo dunnivāro, tasmā. Balavatā…pe… pavattīti etena asamānajātikena anivattanīyavipākataṃ, samānajātikena ca vipākānuppādanepi anantaraṃ vipākuppādanasamatthatāya avihantabbataṃ anantarikānaṃ dasseti. Yato tesaṃ vipākadhammatā viya sabhāvasiddhā niyatānantariyatā. Aññassa…pe… dānatoti imināpi asamānajātikādīhi anivattanīyaphalataṃ eva vibhāveti.
चोदको अधिप्पायं अजानन्तो ‘‘ननू’’तिआदिना अतिप्पसङ्गमेव चोदेति। इतरो ‘‘नापज्जती’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विवरति। एकन्तेति अवस्सम्भाविनि। सन्नियतत्ताति सम्पादने जनने नियतभावतो। उपरता अविपच्चनसभावासङ्का येसु तानि उपरताविपच्च…पे॰… सङ्कानि, तब्भावो उप…पे॰… सङ्कत्तं, तस्मा। ‘‘न समत्थताविघातत्ताति बलवतापि आनन्तरियेन अनुपहन्तब्बतं आह। उपत्थम्भकानि अनुबलप्पदायकानि होन्ति उप्पत्तिया सन्तानस्स विसेसितत्ता। तेन नेसं विपाकानुप्पादनेपि अमोघवुत्तितं आह।
Codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanū’’tiādinā atippasaṅgameva codeti. Itaro ‘‘nāpajjatī’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Ekanteti avassambhāvini. Sanniyatattāti sampādane janane niyatabhāvato. Uparatā avipaccanasabhāvāsaṅkā yesu tāni uparatāvipacca…pe… saṅkāni, tabbhāvo upa…pe… saṅkattaṃ, tasmā. ‘‘Na samatthatāvighātattāti balavatāpi ānantariyena anupahantabbataṃ āha. Upatthambhakāni anubalappadāyakāni honti uppattiyā santānassa visesitattā. Tena nesaṃ vipākānuppādanepi amoghavuttitaṃ āha.
१६. मग्गकिच्चं परिञ्ञादि। अट्ठङ्गिकमग्गसम्मादिट्ठिमग्गसम्पयुत्तालोभादोससङ्खातेहि मग्गहेतूहि मग्गसम्पयुत्तखन्धसेसमग्गङ्गसम्मादिट्ठीनं सहेतुकभावदस्सनतो तिण्णं नयानं असङ्गहितसङ्गण्हनवसेनाति वुत्तं। हेतुबहुतावसेनाति बहुहेतुकस्स पठमनयस्स अनन्तरं बहुहेतुकतासामञ्ञेन निक्खेपकण्डपाळियं ततियं वुत्तनयो इध अट्ठकथायं दुतियं वुत्तो। यथासकं पच्चयेहि पवत्तमानेसु निरीहकेसु धम्मेसु केसञ्चि अनुवत्तनीयभावो न केवलं धम्मसभावतोयेव, अथ खो पुरिमधम्मानं पवत्तिविसेसेनपि होतीति आह ‘‘पुब्बाभिसङ्खारवसेना’’ति। पवत्तिविसेसो हि पुरिमपुरिमानं चित्तचेतसिकानं उत्तरुत्तरेसु विसेसाधानं भावनापुब्बाभिसङ्खारोति। अनुवत्तयमानोति गरुकारयमानो। उदाहरणवसेनाति निदस्सनवसेन, न निरवसेसदस्सनवसेन। यस्मा पनातिआदिना यथावुत्तं अत्थं पाठन्तरेन साधेति। तत्थ हि अधिपतिपच्चयस्स पच्चनीये ठितत्ता मग्गो अधिपति मग्गाधिपतीति अयमत्थो लब्भतीति। समानसद्दत्थवसेनाति सतिपि अञ्ञपदत्थसमानाधिकरणसमासत्थभेदे मग्गाधिपतिसद्दत्थभेदाभावं सन्धाय वुत्तं।
16. Maggakiccaṃ pariññādi. Aṭṭhaṅgikamaggasammādiṭṭhimaggasampayuttālobhādosasaṅkhātehi maggahetūhi maggasampayuttakhandhasesamaggaṅgasammādiṭṭhīnaṃ sahetukabhāvadassanato tiṇṇaṃ nayānaṃ asaṅgahitasaṅgaṇhanavasenāti vuttaṃ. Hetubahutāvasenāti bahuhetukassa paṭhamanayassa anantaraṃ bahuhetukatāsāmaññena nikkhepakaṇḍapāḷiyaṃ tatiyaṃ vuttanayo idha aṭṭhakathāyaṃ dutiyaṃ vutto. Yathāsakaṃ paccayehi pavattamānesu nirīhakesu dhammesu kesañci anuvattanīyabhāvo na kevalaṃ dhammasabhāvatoyeva, atha kho purimadhammānaṃ pavattivisesenapi hotīti āha ‘‘pubbābhisaṅkhāravasenā’’ti. Pavattiviseso hi purimapurimānaṃ cittacetasikānaṃ uttaruttaresu visesādhānaṃ bhāvanāpubbābhisaṅkhāroti. Anuvattayamānoti garukārayamāno. Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, na niravasesadassanavasena. Yasmā panātiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pāṭhantarena sādheti. Tattha hi adhipatipaccayassa paccanīye ṭhitattā maggo adhipati maggādhipatīti ayamattho labbhatīti. Samānasaddatthavasenāti satipi aññapadatthasamānādhikaraṇasamāsatthabhede maggādhipatisaddatthabhedābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.
१७. उप्पन्न-सद्दो उप्पादादिं पटिपज्जमानो, पत्वा विगतो चाति दुविधेसु अत्थेसु उभयेसम्पि वाचको, न पुरिमानंयेवाति तमत्थं दस्सेतुं ‘‘अनुप्पन्ना’’तिआदिमाह। तत्थ उप्पन्नभावो उप्पादादिप्पत्तता। तेन अतीतापि सङ्गहिता होन्ति। तेनेवाह ‘‘सब्बो उप्पन्नभावो’’ति। उप्पन्नधम्मभावो ‘‘उप्पन्ना धम्मा’’ति पदेन गहितधम्मभावो, वत्तमानधम्मभावोति अत्थो। यो वा उप्पादादिप्पत्तो अत्तनो च सभावं धारेति पच्चयेहि च धारीयति, सो उप्पन्नधम्मोति पच्चुप्पन्नभावो उप्पन्नधम्मभावोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। उप्पन्नधम्मे वत्वा ‘‘अनुप्पन्ना’’ति वचनं न यथाधिगतपटिसेधनन्ति कथमिदं पच्चेतब्बन्ति आह ‘‘यदि ही’’तिआदि। केचि पनेत्थ ‘‘उप्पन्नाति पदेन अतीतापि सङ्गहिता। यदि न सङ्गहिता, निब्बानं विय तेपि नवत्तब्बाति वत्तब्बं सिया , न च तथा वुत्त’’न्ति वदन्ति, तं पन तेसं मतिमत्तमेव। अयं पन तिको द्विन्नं अद्धानं वसेन पूरेत्वा दस्सितोति अट्ठकथायं वक्खतीति। एवं सन्ते कस्मा अतीता नवत्तब्बाति न वुत्ताति? धम्मवसेन असङ्गहितत्ताभावतो। धम्मवसेन हि असङ्गहितं निब्बानं तत्थ नवत्तब्बं जातं, न च नियोगतो अतीता नाम धम्मा केचि अत्थि, ये इध असङ्गहितत्ता नवत्तब्बा सियुन्ति। फलनिब्बत्तितो कारणस्स पुरेतरं निब्बत्ति इध परिनिट्ठितसद्देन वुच्चति, न तस्स हुत्वा विगतभावोति आह ‘‘अनागते वा’’ति। यतो मेत्तेय्यस्स भगवतो उप्पज्जनकफलम्पि ‘‘उप्पादी’’ति वुच्चति।
17. Uppanna-saddo uppādādiṃ paṭipajjamāno, patvā vigato cāti duvidhesu atthesu ubhayesampi vācako, na purimānaṃyevāti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘anuppannā’’tiādimāha. Tattha uppannabhāvo uppādādippattatā. Tena atītāpi saṅgahitā honti. Tenevāha ‘‘sabbo uppannabhāvo’’ti. Uppannadhammabhāvo ‘‘uppannā dhammā’’ti padena gahitadhammabhāvo, vattamānadhammabhāvoti attho. Yo vā uppādādippatto attano ca sabhāvaṃ dhāreti paccayehi ca dhārīyati, so uppannadhammoti paccuppannabhāvo uppannadhammabhāvoti evamettha attho daṭṭhabbo. Uppannadhamme vatvā ‘‘anuppannā’’ti vacanaṃ na yathādhigatapaṭisedhananti kathamidaṃ paccetabbanti āha ‘‘yadi hī’’tiādi. Keci panettha ‘‘uppannāti padena atītāpi saṅgahitā. Yadi na saṅgahitā, nibbānaṃ viya tepi navattabbāti vattabbaṃ siyā , na ca tathā vutta’’nti vadanti, taṃ pana tesaṃ matimattameva. Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassitoti aṭṭhakathāyaṃ vakkhatīti. Evaṃ sante kasmā atītā navattabbāti na vuttāti? Dhammavasena asaṅgahitattābhāvato. Dhammavasena hi asaṅgahitaṃ nibbānaṃ tattha navattabbaṃ jātaṃ, na ca niyogato atītā nāma dhammā keci atthi, ye idha asaṅgahitattā navattabbā siyunti. Phalanibbattito kāraṇassa puretaraṃ nibbatti idha pariniṭṭhitasaddena vuccati, na tassa hutvā vigatabhāvoti āha ‘‘anāgate vā’’ti. Yato metteyyassa bhagavato uppajjanakaphalampi ‘‘uppādī’’ti vuccati.
२०. यस्स झाना वुट्ठहित्वातिआदिना ‘‘तेनानन्दा’’तिआदिपाळिया हेट्ठापाळिं अत्थवसेन दस्सेति। अयञ्हि तत्थ पाळि –
20. Yassa jhānā vuṭṭhahitvātiādinā ‘‘tenānandā’’tiādipāḷiyā heṭṭhāpāḷiṃ atthavasena dasseti. Ayañhi tattha pāḷi –
‘‘कथञ्चानन्द , भिक्खु अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेति सन्निसादेति एकोदिं करोति समादहति। इधानन्द, भिक्खु विविच्चेव…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। एवं खो…पे॰… समादहति। सो अज्झत्तं सुञ्ञतं मनसि करोति, तस्स अज्झत्तं सुञ्ञतं मनसिकरोतो सुञ्ञताय चित्तं न पक्खन्दति…पे॰… मुच्चति। एवं सन्तमेतं, आनन्द, भिक्खु एवं सम्पजानाति अज्झत्तं खो मे सुञ्ञतं मनसिकरोतो अज्झत्तं सुञ्ञताय चित्तं न पक्खन्दति…पे॰… मुच्चतीति, इतिह तत्थ सम्पजानो होति। सो बहिद्धा सुञ्ञतं…पे॰… अज्झत्तबहिद्धा सुञ्ञतं…पे॰… सो आनेञ्जं मनसि करोति, तस्स आनेञ्जं मनसिकरोतो आनेञ्जाय चित्तं न पक्खन्दति…पे॰… मुच्चतीति, इतिह तत्थ सम्पजानो होति। तेनानन्द, भिक्खुना’’ति (म॰ नि॰ ३.१८८)।
‘‘Kathañcānanda , bhikkhu ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati. Idhānanda, bhikkhu vivicceva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho…pe… samādahati. So ajjhattaṃ suññataṃ manasi karoti, tassa ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccati. Evaṃ santametaṃ, ānanda, bhikkhu evaṃ sampajānāti ajjhattaṃ kho me suññataṃ manasikaroto ajjhattaṃ suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. So bahiddhā suññataṃ…pe… ajjhattabahiddhā suññataṃ…pe… so āneñjaṃ manasi karoti, tassa āneñjaṃ manasikaroto āneñjāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. Tenānanda, bhikkhunā’’ti (ma. ni. 3.188).
तत्थ अज्झत्तसुञ्ञतादीसूति अज्झत्तं बहिद्धा अज्झत्तबहिद्धा च सुञ्ञताय आनेञ्जे च। पठमज्झानादिसमाधिनिमित्तेति पादकभूतपठमज्झानादिसमाधिनिमित्ते। अपगुणपादकज्झानतो वुट्ठितस्स हि अज्झत्तं सुञ्ञतं मनसिकरोतो तत्थ चित्तं न पक्खन्दति। ततो ‘‘परस्स सन्ताने नु खो कथ’’न्ति बहिद्धा मनसि करोति, तत्थपि न पक्खन्दति। ततो ‘‘कालेन अत्तनो सन्ताने, कालेन परस्स सन्ताने नु खो कथ’’न्ति अज्झत्तबहिद्धा मनसि करोति, तत्थपि न पक्खन्दति। ततो उभतोभागविमुत्तो होतुकामो ‘‘अरूपसमापत्तियं नु खो कथ’’न्ति आनेञ्जं मनसि करोति, तत्थपि न पक्खन्दति। ‘‘इदानि मे चित्तं न पक्खन्दती’’ति विस्सट्ठवीरियेन न भवितब्बं, पादकज्झानमेव पन साधुकं पुनप्पुनं मनसि कातब्बं, एवमस्स रुक्खं छिन्दतो फरसुम्हि अवहन्ते पुनप्पुनं निसितनिसितं कारेत्वा छिन्दन्तस्स छिज्जे फरसु विय कम्मट्ठाने मनसिकारो वहतीति दस्सेतुं ‘‘तस्मिंयेवा’’तिआदि वुत्तन्ति।
Tattha ajjhattasuññatādīsūti ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññatāya āneñje ca. Paṭhamajjhānādisamādhinimitteti pādakabhūtapaṭhamajjhānādisamādhinimitte. Apaguṇapādakajjhānato vuṭṭhitassa hi ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto tattha cittaṃ na pakkhandati. Tato ‘‘parassa santāne nu kho katha’’nti bahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ‘‘kālena attano santāne, kālena parassa santāne nu kho katha’’nti ajjhattabahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ubhatobhāgavimutto hotukāmo ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho katha’’nti āneñjaṃ manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. ‘‘Idāni me cittaṃ na pakkhandatī’’ti vissaṭṭhavīriyena na bhavitabbaṃ, pādakajjhānameva pana sādhukaṃ punappunaṃ manasi kātabbaṃ, evamassa rukkhaṃ chindato pharasumhi avahante punappunaṃ nisitanisitaṃ kāretvā chindantassa chijje pharasu viya kammaṭṭhāne manasikāro vahatīti dassetuṃ ‘‘tasmiṃyevā’’tiādi vuttanti.
अत्थतो च असमानत्ताति इदं कस्मा वुत्तं। ननु येसु अत्थेसु अज्झत्त-सद्दो वत्तति, ते सब्बे दस्सेत्वा इधाधिप्पेतत्थनिद्धारणत्थं अत्थुद्धारवसेनेतं वुत्तं। चक्खादीसु च अज्झत्तिक-सद्दो अज्झत्तानं अब्भन्तरताविसेसमुपादाय पवत्तति, यतो ते अज्झत्तअज्झत्ताति वुच्चन्ति। अपिच ‘‘छ अज्झत्तिकानी’’ति इदं अज्झत्तिक-सद्दस्स चक्खादीनं अज्झत्तभावविभावनसब्भावतो इध उदाहरणवसेन वुत्तं। तेनेव हि अट्ठकथायं अज्झत्तिकदुके ‘‘अज्झत्ताव अज्झत्तिका’’ति वुत्तं। एवञ्च सति न एत्थ सद्दतो असमानतापि सिया, तस्मायेव यथावुत्तचोदनं विसोधेन्तो ‘‘अयं पनेत्था’’तिआदिमाह। तेनाति तस्मा। तंवाचकस्साति अज्झत्तज्झत्तवाचकस्स सक्का वत्तुं तदत्थस्स अज्झत्तभावसब्भावतो।
Atthato ca asamānattāti idaṃ kasmā vuttaṃ. Nanu yesu atthesu ajjhatta-saddo vattati, te sabbe dassetvā idhādhippetatthaniddhāraṇatthaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttaṃ. Cakkhādīsu ca ajjhattika-saddo ajjhattānaṃ abbhantaratāvisesamupādāya pavattati, yato te ajjhattaajjhattāti vuccanti. Apica ‘‘cha ajjhattikānī’’ti idaṃ ajjhattika-saddassa cakkhādīnaṃ ajjhattabhāvavibhāvanasabbhāvato idha udāharaṇavasena vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ajjhattikaduke ‘‘ajjhattāva ajjhattikā’’ti vuttaṃ. Evañca sati na ettha saddato asamānatāpi siyā, tasmāyeva yathāvuttacodanaṃ visodhento ‘‘ayaṃ panetthā’’tiādimāha. Tenāti tasmā. Taṃvācakassāti ajjhattajjhattavācakassa sakkā vattuṃ tadatthassa ajjhattabhāvasabbhāvato.
‘‘न खो, आनन्द, भिक्खु सोभति सङ्गणिकारामो सङ्गणिकारतो सङ्गणिकारामतं अनुयुत्तो’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.१८६) पब्बजितासारुप्पस्स नेक्खम्मसुखादिनिकामलाभिताय अभावस्स च दस्सनेन सङ्गणिकारामताय, ‘‘नाहं, आनन्द, एकं रूपम्पि समनुपस्सामि, यत्थ रत्तस्स यथाभिरतस्स रूपस्स विपरिणामञ्ञथाभावा न उप्पज्जेय्युं सोकपरि…पे॰… उपायासा’’ति (म॰ नि॰ ३.१८६) एवं रूपादिरतिया च आदीनवं वत्वा सचे कोचि दुप्पञ्ञजातिको पब्बजितो वदेय्य ‘‘सम्मासम्बुद्धो खेत्ते पविट्ठा गावियो विय अम्हेयेव गणतो नीहरति, एकीभावे नियोजेति, सयं पन राजराजमहामत्तादीहि परिवुतो विहरती’’ति, तस्स वचनोकासुपच्छेदनत्थं चक्कवाळपरियन्ताय परिसाय मज्झे निसिन्नोपि तथागतो एककोवाति दस्सनत्थं ‘‘अयं खो पना’’ति देसना आरद्धाति आह ‘‘तप्पटिपक्खविहारदस्सनत्थ’’न्ति। तत्थ सब्बनिमित्तानन्ति रूपादीनं सङ्खतनिमित्तानं । अज्झत्तन्ति विसयज्झत्तं। सुञ्ञतन्ति अनत्तानुपस्सनानुभावनिब्बत्तफलसमापत्तिं। तेनेवाह ‘‘अज्झत्त’’न्तिआदि। तत्थ दुतिये विकप्पे ठान-सद्दो कारणपरियायो दट्ठब्बो। सच्चकसुत्तेनाति महासच्चकसुत्तेन। तत्थ हि –
‘‘Na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo saṅgaṇikārato saṅgaṇikārāmataṃ anuyutto’’tiādinā (ma. ni. 3.186) pabbajitāsāruppassa nekkhammasukhādinikāmalābhitāya abhāvassa ca dassanena saṅgaṇikārāmatāya, ‘‘nāhaṃ, ānanda, ekaṃ rūpampi samanupassāmi, yattha rattassa yathābhiratassa rūpassa vipariṇāmaññathābhāvā na uppajjeyyuṃ sokapari…pe… upāyāsā’’ti (ma. ni. 3.186) evaṃ rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā sace koci duppaññajātiko pabbajito vadeyya ‘‘sammāsambuddho khette paviṭṭhā gāviyo viya amheyeva gaṇato nīharati, ekībhāve niyojeti, sayaṃ pana rājarājamahāmattādīhi parivuto viharatī’’ti, tassa vacanokāsupacchedanatthaṃ cakkavāḷapariyantāya parisāya majjhe nisinnopi tathāgato ekakovāti dassanatthaṃ ‘‘ayaṃ kho panā’’ti desanā āraddhāti āha ‘‘tappaṭipakkhavihāradassanattha’’nti. Tattha sabbanimittānanti rūpādīnaṃ saṅkhatanimittānaṃ . Ajjhattanti visayajjhattaṃ. Suññatanti anattānupassanānubhāvanibbattaphalasamāpattiṃ. Tenevāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Tattha dutiye vikappe ṭhāna-saddo kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Saccakasuttenāti mahāsaccakasuttena. Tattha hi –
‘‘अभिजानामि खो पनाहं, अग्गिवेस्सन, अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेता, अपिस्सु मं एकमेको एवं मञ्ञति ‘ममेवारब्भ समणो गोतमो धम्मं देसेती’ति। न खो पनेतं, अग्गिवेस्सन, एवं दट्ठब्बं। यावदेव विञ्ञापनत्थाय तथागतो परेसं धम्मं देसेतीति। सो खो अहं, अग्गिवेस्सन, तस्सायेव कथाय परियोसाने तस्मिंयेव पुरिमस्मिं समाधिनिमित्ते अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेमि सन्निसादेमि, एकोदिं करोमि, समादहामि ‘येन सुदं निच्चकप्पं विहरामी’’ति (म॰ नि॰ १.३८७) –
‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, anekasatāya parisāya dhammaṃ desetā, apissu maṃ ekameko evaṃ maññati ‘mamevārabbha samaṇo gotamo dhammaṃ desetī’ti. Na kho panetaṃ, aggivessana, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Yāvadeva viññāpanatthāya tathāgato paresaṃ dhammaṃ desetīti. So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi, ekodiṃ karomi, samādahāmi ‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) –
आगतन्ति।
Āgatanti.
२२. अञ्ञेहि अनिदस्सनेहि अञ्ञं विय कत्वा यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति। धम्मसभावसामञ्ञेनातिआदिना किञ्चापि रूपायतनतो अञ्ञो निदस्सनभावो नाम नत्थि, धम्मसभावो पन अत्थि। ततो च रूपायतनस्स विसेसो निदस्सनभावेन कतोति तदञ्ञधम्मविसेसकरो निदस्सनभावो रूपायतनतो अनञ्ञोपि अञ्ञो विय कत्वा उपचरितोति दस्सेति। अत्थविसेसो सामञ्ञविसेसत्थभेदो। सयं सम्पत्तानं फोट्ठब्बधम्मानं, निस्सयवसेन सम्पत्तानं घानजिव्हाकायानं गन्धरसानञ्च, इतरेसं असम्पत्तानं। अञ्ञमञ्ञपतनं अञ्ञमञ्ञस्स योग्यदेसे अवट्ठानं, येन पटिहननभावेन। ब्यापारादीति चित्तकिरियावायोधातुविप्फारवसेन अक्खिपटलादीनं हेट्ठा उपरि च संसीदनलङ्घनादिप्पवत्तिमाह। विकारुप्पत्ति विसदिसुप्पत्ति, विसयस्स इट्ठानिट्ठभावेन अनुग्गहो उपघातो चाति अत्थो।
22. Aññehi anidassanehi aññaṃ viya katvā yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhammasabhāvasāmaññenātiādinā kiñcāpi rūpāyatanato añño nidassanabhāvo nāma natthi, dhammasabhāvo pana atthi. Tato ca rūpāyatanassa viseso nidassanabhāvena katoti tadaññadhammavisesakaro nidassanabhāvo rūpāyatanato anaññopi añño viya katvā upacaritoti dasseti. Atthaviseso sāmaññavisesatthabhedo. Sayaṃ sampattānaṃ phoṭṭhabbadhammānaṃ, nissayavasena sampattānaṃ ghānajivhākāyānaṃ gandharasānañca, itaresaṃ asampattānaṃ. Aññamaññapatanaṃ aññamaññassa yogyadese avaṭṭhānaṃ, yena paṭihananabhāvena. Byāpārādīti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena akkhipaṭalādīnaṃ heṭṭhā upari ca saṃsīdanalaṅghanādippavattimāha. Vikāruppatti visadisuppatti, visayassa iṭṭhāniṭṭhabhāvena anuggaho upaghāto cāti attho.
तिकमातिकापदवण्णना निट्ठिता।
Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / १. तिकमातिका • 1. Tikamātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / तिकमातिकापदवण्णना • Tikamātikāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / तिकमातिकापदवण्णना • Tikamātikāpadavaṇṇanā
