Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ౧. చిత్తుప్పాదకణ్డో

    1. Cittuppādakaṇḍo

    తికమాతికాపదవణ్ణనా

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ఇదాని

    Idāni

    ఇతి మే భాసమానస్స, అభిధమ్మకథం ఇమం;

    Iti me bhāsamānassa, abhidhammakathaṃ imaṃ;

    అవిక్ఖిత్తా నిసామేథ, దుల్లభా హి అయం కథాతి.

    Avikkhittā nisāmetha, dullabhā hi ayaṃ kathāti.

    ఏవం పటిఞ్ఞాతాయ అభిధమ్మకథాయ కథనోకాసో సమ్పత్తో. తత్థ యస్మా అభిధమ్మో నామ ధమ్మసఙ్గణీఆదీని సత్తప్పకరణాని; ధమ్మసఙ్గణీపి చిత్తుప్పాదకణ్డాదీనం వసేన చత్తారి కణ్డాని; చిత్తుప్పాదకణ్డమ్పి మాతికాపదభాజనీయవసేన దువిధం; తత్థ మాతికా ఆది; సాపి తికమాతికా దుకమాతికాతి దువిధా; తత్థ తికమాతికా ఆది; తికమాతికాయపి కుసలత్తికం కుసలత్తికేపి కుసలా ధమ్మాతి ఇదం పదం; తస్మా –

    Evaṃ paṭiññātāya abhidhammakathāya kathanokāso sampatto. Tattha yasmā abhidhammo nāma dhammasaṅgaṇīādīni sattappakaraṇāni; dhammasaṅgaṇīpi cittuppādakaṇḍādīnaṃ vasena cattāri kaṇḍāni; cittuppādakaṇḍampi mātikāpadabhājanīyavasena duvidhaṃ; tattha mātikā ādi; sāpi tikamātikā dukamātikāti duvidhā; tattha tikamātikā ādi; tikamātikāyapi kusalattikaṃ kusalattikepi kusalā dhammāti idaṃ padaṃ; tasmā –

    ఇతో పట్ఠాయ గమ్భీరం, అభిధమ్మకథం ఇమం;

    Ito paṭṭhāya gambhīraṃ, abhidhammakathaṃ imaṃ;

    వుచ్చమానం నిసామేథ, ఏకగ్గా సాధు సాధవోతి.

    Vuccamānaṃ nisāmetha, ekaggā sādhu sādhavoti.

    . ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి అయం తావ ఆదిపదేన లద్ధనామో కుసలత్తికో నామ. ‘‘సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, దుక్ఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా’’తి అయం సబ్బపదేహి లద్ధనామో వేదనాత్తికో నామ. ఏవం ఆదిపదవసేన వా సబ్బపదవసేన వా సబ్బేసమ్పి తికదుకానం నామం వేదితబ్బం . సబ్బేవ చేతే పఞ్చదసహి పరిచ్ఛేదేహి వవత్థితా. తికానఞ్హి ఏకో పరిచ్ఛేదో, దుకానం చతుద్దస. ‘‘హేతూ ధమ్మా, నహేతూ ధమ్మా’’తిఆదయో హి ఛ దుకా గన్థతో చ అత్థతో చ అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధేన కణ్ణికా వియ ఘటా వియ హుత్వా ఠితత్తా ‘హేతుగోచ్ఛకో’తి వుచ్చతి. తతో అపరే ‘‘సప్పచ్చయా ధమ్మా అప్పచ్చయా ధమ్మా’’తిఆదయో సత్త దుకా, అఞ్ఞమఞ్ఞం అసమ్బన్ధా, కేవలం దుకసామఞ్ఞతో ఉచ్చినిత్వా ఉచ్చినిత్వా విసుం విసుం గోచ్ఛకన్తరే ఠపితత్తా అఞ్ఞేహి చ మహన్తరదుకేహి చూళకత్తా ‘చూళన్తరదుకా’తి వేదితబ్బా. తతో పరం ఆసవదుకాదీనం ఛన్నం వసేన ‘ఆసవగోచ్ఛకో’ ; తథా సంయోజనదుకాదీనం వసేన ‘సంయోజనగోచ్ఛకో’; తథా గన్థఓఘయోగనీవరణదుకాదీనం వసేన ‘గన్థఓఘయోగనీవరణగోచ్ఛకా’; పరామాసదుకాదీనం పఞ్చన్నం వసేన ‘పరామాసగోచ్ఛకో’తి. సబ్బేపి సత్త గోచ్ఛకా వేదితబ్బా. తతో పరం ‘‘సారమ్మణా ధమ్మా’’తిఆదయో చతుద్దస దుకా ‘మహన్తరదుకా’ నామ. తతో ఉపాదానదుకాదయో ఛ దుకా ‘ఉపాదానగోచ్ఛకో’ నామ. తతో కిలేసదుకాదయో అట్ఠ దుకా ‘కిలేసగోచ్ఛకో’ నామ. తతో పరం దస్సనేనపహాతబ్బదుకాదయో అట్ఠారస దుకా అభిధమ్మమాతికాయ పరియోసానే ఠపితత్తా ‘పిట్ఠిదుకా’ నామ. ‘‘విజ్జాభాగినో ధమ్మా అవిజ్జాభాగినో ధమ్మా’’తిఆదయో పన ద్వాచత్తాలీస దుకా ‘సుత్తన్తికదుకా’ నామ. ఏవం సబ్బేపేతే పఞ్చదసహి పరిచ్ఛేదేహి వవత్థితాతి వేదితబ్బా.

    1. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’ti ayaṃ tāva ādipadena laddhanāmo kusalattiko nāma. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā, dukkhāya vedanāya sampayuttā dhammā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti ayaṃ sabbapadehi laddhanāmo vedanāttiko nāma. Evaṃ ādipadavasena vā sabbapadavasena vā sabbesampi tikadukānaṃ nāmaṃ veditabbaṃ . Sabbeva cete pañcadasahi paricchedehi vavatthitā. Tikānañhi eko paricchedo, dukānaṃ catuddasa. ‘‘Hetū dhammā, nahetū dhammā’’tiādayo hi cha dukā ganthato ca atthato ca aññamaññasambandhena kaṇṇikā viya ghaṭā viya hutvā ṭhitattā ‘hetugocchako’ti vuccati. Tato apare ‘‘sappaccayā dhammā appaccayā dhammā’’tiādayo satta dukā, aññamaññaṃ asambandhā, kevalaṃ dukasāmaññato uccinitvā uccinitvā visuṃ visuṃ gocchakantare ṭhapitattā aññehi ca mahantaradukehi cūḷakattā ‘cūḷantaradukā’ti veditabbā. Tato paraṃ āsavadukādīnaṃ channaṃ vasena ‘āsavagocchako’ ; tathā saṃyojanadukādīnaṃ vasena ‘saṃyojanagocchako’; tathā ganthaoghayoganīvaraṇadukādīnaṃ vasena ‘ganthaoghayoganīvaraṇagocchakā’; parāmāsadukādīnaṃ pañcannaṃ vasena ‘parāmāsagocchako’ti. Sabbepi satta gocchakā veditabbā. Tato paraṃ ‘‘sārammaṇā dhammā’’tiādayo catuddasa dukā ‘mahantaradukā’ nāma. Tato upādānadukādayo cha dukā ‘upādānagocchako’ nāma. Tato kilesadukādayo aṭṭha dukā ‘kilesagocchako’ nāma. Tato paraṃ dassanenapahātabbadukādayo aṭṭhārasa dukā abhidhammamātikāya pariyosāne ṭhapitattā ‘piṭṭhidukā’ nāma. ‘‘Vijjābhāgino dhammā avijjābhāgino dhammā’’tiādayo pana dvācattālīsa dukā ‘suttantikadukā’ nāma. Evaṃ sabbepete pañcadasahi paricchedehi vavatthitāti veditabbā.

    ఏవం వవత్థితా పనేతే సప్పదేసనిప్పదేసవసేన ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. తేసు హి నవ తికా ఏకసత్తతి చ దుకా సప్పదేసానం రూపారూపధమ్మానం పరిగ్గహితత్తా సప్పదేసా నామ. అవసేసా తేరస తికా ఏకసత్తతి చ దుకా నిప్పదేసా నామ. తత్థ తికేసు తావ వేదనాత్తికో వితక్కత్తికో పీతిత్తికో ఉప్పన్నత్తికో అతీతత్తికో చత్తారో ఆరమ్మణత్తికాతి ఇమే నవ తికా సప్పదేసా నామ. దుకేసు హేతుగోచ్ఛకాదీనం ఉపాదానగోచ్ఛకపరియోసానానం నవన్నం గోచ్ఛకానం పరియోసానే తయో తయో దుకా, కిలేసగోచ్ఛకపరియోసానే చత్తారో దుకా, ‘‘చిత్తసమ్పయుత్తా ధమ్మా, చిత్తవిప్పయుత్తా ధమ్మా’’‘‘చిత్తసంసట్ఠా ధమ్మా, చిత్తవిసంసట్ఠా ధమ్మా’’తి ద్వే మహన్తరదుకా, సుత్తన్తికదుకేసు అధివచనదుకం నిరుత్తిదుకం పఞ్ఞత్తిదుకం నామరూపదుకన్తి ఇమే చత్తారో దుకే ఠపేత్వా అవసేసా అట్ఠతింస దుకా చాతి ఏతే సప్పదేసా నామ. వుత్తావసేసా తికదుకా సబ్బేపి నిప్పదేసాతి వేదితబ్బా.

    Evaṃ vavatthitā panete sappadesanippadesavasena dve koṭṭhāsā honti. Tesu hi nava tikā ekasattati ca dukā sappadesānaṃ rūpārūpadhammānaṃ pariggahitattā sappadesā nāma. Avasesā terasa tikā ekasattati ca dukā nippadesā nāma. Tattha tikesu tāva vedanāttiko vitakkattiko pītittiko uppannattiko atītattiko cattāro ārammaṇattikāti ime nava tikā sappadesā nāma. Dukesu hetugocchakādīnaṃ upādānagocchakapariyosānānaṃ navannaṃ gocchakānaṃ pariyosāne tayo tayo dukā, kilesagocchakapariyosāne cattāro dukā, ‘‘cittasampayuttā dhammā, cittavippayuttā dhammā’’‘‘cittasaṃsaṭṭhā dhammā, cittavisaṃsaṭṭhā dhammā’’ti dve mahantaradukā, suttantikadukesu adhivacanadukaṃ niruttidukaṃ paññattidukaṃ nāmarūpadukanti ime cattāro duke ṭhapetvā avasesā aṭṭhatiṃsa dukā cāti ete sappadesā nāma. Vuttāvasesā tikadukā sabbepi nippadesāti veditabbā.

    ఇదాని కుసలా ధమ్మాతిఆదీనం మాతికాపదానం అయమనుపుబ్బపదవణ్ణనా – ‘కుసల’-సద్దో తావ ఆరోగ్యఅనవజ్జఛేకసుఖవిపాకేసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం, కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా॰ ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే దిస్సతి. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩౬౧) చ, ‘‘అపరం పన, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౪౫) చ ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గానం’’ (మ॰ ని॰ ౨.౮౭), ‘‘కుసలా నచ్చగీతస్స సిక్ఖితా చాతురిత్థియో’’తిఆదీసు (జా॰ ౨.౨౨.౯౪) ఛేకే. ‘‘కుసలానం, భిక్ఖవే, ధమ్మానం సమాదానహేతు’’ (దీ॰ ని॰ ౩.౮౦), ‘‘కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తిఆదీసు (ధ॰ స॰ ౪౩౧) సుఖవిపాకే. స్వాయమిధ ఆరోగ్యేపి అనవజ్జేపి సుఖవిపాకేపి వత్తతి.

    Idāni kusalā dhammātiādīnaṃ mātikāpadānaṃ ayamanupubbapadavaṇṇanā – ‘kusala’-saddo tāva ārogyaanavajjachekasukhavipākesu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) ca, ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariyaṃ yathā bhagavā dhammaṃ deseti kusalesu dhammesū’’ti (dī. ni. 3.145) ca evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgānaṃ’’ (ma. ni. 2.87), ‘‘kusalā naccagītassa sikkhitā cāturitthiyo’’tiādīsu (jā. 2.22.94) cheke. ‘‘Kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu’’ (dī. ni. 3.80), ‘‘kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431) sukhavipāke. Svāyamidha ārogyepi anavajjepi sukhavipākepi vattati.

    ధమ్మసద్దో పనాయం పరియత్తిహేతుగుణనిస్సత్తనిజ్జీవతాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘ధమ్మం పరియాపుణాతి సుత్తం గేయ్య’’న్తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౧౦౨) పరియత్తియం దిస్సతి. ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తిఆదీసు (విభ॰ ౭౨౦) హేతుమ్హి.

    Dhammasaddo panāyaṃ pariyattihetuguṇanissattanijjīvatādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyya’’ntiādīsu (a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) hetumhi.

    ‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

    ‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;

    అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా॰ ౩౦౪; జా॰ ౧.౧౫.౩౮౬) –

    Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304; jā. 1.15.386) –

    ఆదీసు గుణే. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి’’ (ధ॰ స॰ ౧౨౧), ‘‘ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౩) నిస్సత్తనిజ్జీవతాయం. స్వాయమిధాపి నిస్సత్తనిజ్జీవతాయమేవ వట్టతి.

    Ādīsu guṇe. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti’’ (dha. sa. 121), ‘‘dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) nissattanijjīvatāyaṃ. Svāyamidhāpi nissattanijjīvatāyameva vaṭṭati.

    వచనత్థో పనేత్థ – కుచ్ఛితే పాపకే ధమ్మే సలయన్తి చలయన్తి కమ్పేన్తి విద్ధంసేన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితేన వా ఆకారేన సయన్తీతి కుసా. తే అకుసలసఙ్ఖాతే కుసే లునన్తి ఛిన్దన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితానం వా సానతో తనుకరణతో ఓసానకరణతో ఞాణం కుసం నామ. తేన కుసేన లాతబ్బాతి కుసలా; గహేతబ్బా పవత్తేతబ్బాతి అత్థో. యథా వా కుసా ఉభయభాగగతం హత్థప్పదేసం లునన్తి, ఏవమిమేపి ఉప్పన్నానుప్పన్నభావేన ఉభయభాగగతం కిలేసపక్ఖం లునన్తి. తస్మా కుసా వియ లునన్తీతిపి కుసలా. అత్తనో పన సభావం ధారేన్తీతి ధమ్మా. ధారియన్తి వా పచ్చయేహి, ధారీయన్తి వా యథాసభావతోతి ధమ్మా. న కుసలా అకుసలా. మిత్తపటిపక్ఖా అమిత్తా వియ, లోభాదిపటిపక్ఖా అలోభాదయో వియ చ, కుసలపటిపక్ఖాతి అత్థో. న బ్యాకతాతి అబ్యాకతా, కుసలాకుసలభావేన అకథితాతి అత్థో. తేసు పన అనవజ్జసుఖవిపాకలక్ఖణా కుసలా, సావజ్జదుక్ఖవిపాకలక్ఖణా అకుసలా, అవిపాకలక్ఖణా అబ్యాకతా.

    Vacanattho panettha – kucchite pāpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaṃsentīti kusalā. Kucchitena vā ākārena sayantīti kusā. Te akusalasaṅkhāte kuse lunanti chindantīti kusalā. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato osānakaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma. Tena kusena lātabbāti kusalā; gahetabbā pavattetabbāti attho. Yathā vā kusā ubhayabhāgagataṃ hatthappadesaṃ lunanti, evamimepi uppannānuppannabhāvena ubhayabhāgagataṃ kilesapakkhaṃ lunanti. Tasmā kusā viya lunantītipi kusalā. Attano pana sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Dhāriyanti vā paccayehi, dhārīyanti vā yathāsabhāvatoti dhammā. Na kusalā akusalā. Mittapaṭipakkhā amittā viya, lobhādipaṭipakkhā alobhādayo viya ca, kusalapaṭipakkhāti attho. Na byākatāti abyākatā, kusalākusalabhāvena akathitāti attho. Tesu pana anavajjasukhavipākalakkhaṇā kusalā, sāvajjadukkhavipākalakkhaṇā akusalā, avipākalakkhaṇā abyākatā.

    కిం పనేతాని ‘కుసలా’తి వా ‘ధమ్మా’తి వాతిఆదీని ఏకత్థాని ఉదాహు నానత్థానీతి? కిఞ్చేత్థ? యది తావ ఏకత్థాని ‘కుసలా ధమ్మా’తి ఇదం ‘కుసలాకుసలా’తివుత్తసదిసం హోతి. అథ నానత్థాని తికదుకానం ఛక్కచతుక్కభావో ఆపజ్జతి పదానఞ్చ అసమ్బన్ధో.

    Kiṃ panetāni ‘kusalā’ti vā ‘dhammā’ti vātiādīni ekatthāni udāhu nānatthānīti? Kiñcettha? Yadi tāva ekatthāni ‘kusalā dhammā’ti idaṃ ‘kusalākusalā’tivuttasadisaṃ hoti. Atha nānatthāni tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjati padānañca asambandho.

    యథా హి ‘కుసలా’ ‘రూపం’‘చక్ఖుమా’తి వుత్తే అత్థవసేన అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోలోకేన్తానం పదానం న కోచి సమ్బన్ధో, ఏవమిధాపి పదానం అసమ్బన్ధో ఆపజ్జతి. పుబ్బాపరసమ్బన్ధరహితాని చ పదాని నిప్పయోజనాని నామ హోన్తి. యాపి చేసా పరతో ‘కతమే ధమ్మా కుసలా’తి పుచ్ఛా, తాయపి సద్ధిం విరోధో ఆపజ్జతి. నేవ హి ధమ్మా కుసలా; అథ చ పనిదం వుచ్చతి – కతమే ధమ్మా ‘కుసలా’తి. అపరో నయో – యది ఏతాని ఏకత్థాని, తిణ్ణం ‘ధమ్మానం’ ఏకత్తా కుసలాదీనమ్పి ఏకత్తం ఆపజ్జతి. కుసలాదిపరానఞ్హి తిణ్ణమ్పి ‘ధమ్మానం’ ధమ్మభావేన ఏకత్తం. తస్మా ధమ్మత్తయేన సద్ధిం అత్థతో నిన్నానత్థానం కుసలాదీనమ్పి ఏకత్తం ఆపజ్జతి. ‘యదేవ కుసలం, తం అకుసలం, తం అబ్యాకత’న్తి. ‘అథాపి తిణ్ణం ధమ్మానం ఏకత్తం న సమ్పటిచ్ఛథ, అఞ్ఞోవ కుసలపరో ధమ్మో, అఞ్ఞో అకుసలపరో ధమ్మో, అఞ్ఞో అబ్యాకతపరో ధమ్మోతి వదథ, ఏవం సన్తే ధమ్మో నామ భావో, భావతో చ అఞ్ఞో అభావోతి కుసలపరా భావసఙ్ఖాతా ధమ్మా అఞ్ఞో అకుసలపరో ధమ్మో అభావో సియా, తథా అబ్యాకతపరో. తేహి చ అఞ్ఞో కుసలపరోపి. ఏవం అభావత్తం ఆపన్నేహి ధమ్మేహి అనఞ్ఞే కుసలాదయోపి అభావాయేవ సియు’న్తి.

    Yathā hi ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’‘cakkhumā’ti vutte atthavasena aññamaññaṃ anolokentānaṃ padānaṃ na koci sambandho, evamidhāpi padānaṃ asambandho āpajjati. Pubbāparasambandharahitāni ca padāni nippayojanāni nāma honti. Yāpi cesā parato ‘katame dhammā kusalā’ti pucchā, tāyapi saddhiṃ virodho āpajjati. Neva hi dhammā kusalā; atha ca panidaṃ vuccati – katame dhammā ‘kusalā’ti. Aparo nayo – yadi etāni ekatthāni, tiṇṇaṃ ‘dhammānaṃ’ ekattā kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. Kusalādiparānañhi tiṇṇampi ‘dhammānaṃ’ dhammabhāvena ekattaṃ. Tasmā dhammattayena saddhiṃ atthato ninnānatthānaṃ kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. ‘Yadeva kusalaṃ, taṃ akusalaṃ, taṃ abyākata’nti. ‘Athāpi tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattaṃ na sampaṭicchatha, aññova kusalaparo dhammo, añño akusalaparo dhammo, añño abyākataparo dhammoti vadatha, evaṃ sante dhammo nāma bhāvo, bhāvato ca añño abhāvoti kusalaparā bhāvasaṅkhātā dhammā añño akusalaparo dhammo abhāvo siyā, tathā abyākataparo. Tehi ca añño kusalaparopi. Evaṃ abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvāyeva siyu’nti.

    సబ్బమేతం అకారణం. కస్మా? యథానుమతివోహారసిద్ధితోతి. వోహారో హి యథా యథా అత్థేసు అనుమతో సమ్పటిచ్ఛితో తథా తథేవ సిద్ధో. న చాయం ‘‘కుసలా ధమ్మా’’తిఆదీసు కుసలపుబ్బో ధమ్మాభిలాపో ధమ్మపరో చ కుసలాభిలాపో, యథా ‘కుసలా కుసలా’తి ఏవం, అత్తనో అత్థవిసేసాభావేన పణ్డితేహి సమ్పటిచ్ఛితో; న చ ‘కుసలా’ ‘రూపం’చక్ఖుమాసద్దా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోలోకితత్థభావేన. ‘కుసల’-సద్దో పనేత్థ అనవజ్జసుఖవిపాకసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స జోతకభావేన సమ్పటిచ్ఛితో, ‘అకుసల’-సద్దో సావజ్జదుక్ఖవిపాకత్థజోతకత్తేన, ‘అబ్యాకత’-సద్దో అవిపాకత్థజోతకత్తేన, ‘ధమ్మ’-సద్దో సభావధారణాదిఅత్థజోతకత్తేన. సో ఏతేసం అఞ్ఞతరానన్తరే వుచ్చమానో అత్తనో అత్థసామఞ్ఞం దీపేతి. సబ్బేవ హి ఏతే సభావధారణాదినా లక్ఖణేన ధమ్మా. కుసలాదిసద్దా చాపి ధమ్మసద్దస్స పురతో వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థవిసేసం తస్స దీపేన్తి. ధమ్మో హి కుసలో వా హోతి అకుసలో వా అబ్యాకతో వా. ఏవమేతే విసుం విసుం వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థమత్తదీపకత్తేన సమ్పటిచ్ఛితా. ధమ్మసద్దేన సహ వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థసామఞ్ఞం అత్థవిసేసం వా దీపకత్తేన లోకే పణ్డితేహి సమ్పటిచ్ఛితా. తస్మా యదేతమేత్థ ఏకత్థనానాత్థతం వికప్పేత్వా దోసారోపనకారణం వుత్తం సబ్బమేతం అకారణం. అయం తావ కుసలత్తికస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనా. ఇమినావ నయేన సేసతికదుకానమ్పి నయో వేదితబ్బో. ఇతో పరం పన విసేసమత్తమేవ వక్ఖామ.

    Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Yathānumativohārasiddhitoti. Vohāro hi yathā yathā atthesu anumato sampaṭicchito tathā tatheva siddho. Na cāyaṃ ‘‘kusalā dhammā’’tiādīsu kusalapubbo dhammābhilāpo dhammaparo ca kusalābhilāpo, yathā ‘kusalā kusalā’ti evaṃ, attano atthavisesābhāvena paṇḍitehi sampaṭicchito; na ca ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’cakkhumāsaddā viya aññamaññaṃ anolokitatthabhāvena. ‘Kusala’-saddo panettha anavajjasukhavipākasaṅkhātassa atthassa jotakabhāvena sampaṭicchito, ‘akusala’-saddo sāvajjadukkhavipākatthajotakattena, ‘abyākata’-saddo avipākatthajotakattena, ‘dhamma’-saddo sabhāvadhāraṇādiatthajotakattena. So etesaṃ aññatarānantare vuccamāno attano atthasāmaññaṃ dīpeti. Sabbeva hi ete sabhāvadhāraṇādinā lakkhaṇena dhammā. Kusalādisaddā cāpi dhammasaddassa purato vuccamānā attano attano atthavisesaṃ tassa dīpenti. Dhammo hi kusalo vā hoti akusalo vā abyākato vā. Evamete visuṃ visuṃ vuccamānā attano attano atthamattadīpakattena sampaṭicchitā. Dhammasaddena saha vuccamānā attano attano atthasāmaññaṃ atthavisesaṃ vā dīpakattena loke paṇḍitehi sampaṭicchitā. Tasmā yadetamettha ekatthanānātthataṃ vikappetvā dosāropanakāraṇaṃ vuttaṃ sabbametaṃ akāraṇaṃ. Ayaṃ tāva kusalattikassa anupubbapadavaṇṇanā. Imināva nayena sesatikadukānampi nayo veditabbo. Ito paraṃ pana visesamattameva vakkhāma.

    . సుఖాయ వేదనాయాతిఆదీసు ‘సుఖ’-సద్దో తావ సుఖవేదనాసుఖమూలసుఖారమ్మణసుఖహేతుసుఖపచ్చయట్ఠానఅబ్యాబజ్ఝనిబ్బానాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘సుఖస్స చ పహానా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౧.౨౩౨) సుఖవేదనాయం దిస్సతి. ‘‘సుఖో బుద్ధానం ఉప్పాదో’’ (ధ॰ ప॰ ౧౯౪), ‘‘సుఖా విరాగతా లోకే’’తిఆదీసు (ఉదా॰ ౧౧; మహావ॰ ౫) సుఖమూలే ‘‘యస్మా చ ఖో, మహాలి, రూపం సుఖం సుఖానుపతితం సుఖావక్కన్త’’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౬౦) సుఖారమ్మణే. ‘‘సుఖస్సేతం, భిక్ఖవే, అధివచనం యదిదం పుఞ్ఞానీ’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౭.౬౨) సుఖహేతుమ్హి. ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, న సుకరం అక్ఖానేన పాపుణితుం యావ సుఖా సగ్గా’’ (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౫), ‘‘న తే సుఖం పజానన్తి యే న పస్సన్తి నన్దన’’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౧.౧౧) సుఖపచ్చయట్ఠానే. ‘‘దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారా ఏతే ధమ్మా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౮౨) అబ్యాబజ్ఝే. ‘‘నిబ్బానం పరమం సుఖ’’న్తిఆదిసు (ధ॰ ప॰ ౨౦౩-౨౦౪) నిబ్బానే. ఇధ పనాయం సుఖవేదనాయమేవ దట్ఠబ్బో. ‘వేదనా’-సద్దో ‘‘విదితా వేదనా ఉప్పజ్జన్తీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౦౮) వేదయితస్మింయేవ వత్తతి.

    2. Sukhāya vedanāyātiādīsu ‘sukha’-saddo tāva sukhavedanāsukhamūlasukhārammaṇasukhahetusukhapaccayaṭṭhānaabyābajjhanibbānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232) sukhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Sukho buddhānaṃ uppādo’’ (dha. pa. 194), ‘‘sukhā virāgatā loke’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) sukhamūle ‘‘yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) sukhārammaṇe. ‘‘Sukhassetaṃ, bhikkhave, adhivacanaṃ yadidaṃ puññānī’’tiādīsu (a. ni. 7.62) sukhahetumhi. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ (ma. ni. 3.255), ‘‘na te sukhaṃ pajānanti ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11) sukhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Diṭṭhadhammasukhavihārā ete dhammā’’tiādīsu (ma. ni. 1.82) abyābajjhe. ‘‘Nibbānaṃ paramaṃ sukha’’ntiādisu (dha. pa. 203-204) nibbāne. Idha panāyaṃ sukhavedanāyameva daṭṭhabbo. ‘Vedanā’-saddo ‘‘viditā vedanā uppajjantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.208) vedayitasmiṃyeva vattati.

    ‘దుక్ఖ’-సద్దో దుక్ఖవేదనాదుక్ఖవత్థుదుక్ఖారమ్మణదుక్ఖపచ్చయదుక్ఖపచ్చయట్ఠానాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘దుక్ఖస్స చ పహానా’’తిఆదీసు దుక్ఖవేదనాయం దిస్సతి. ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౮౭; విభ॰ ౧౯౦) దుక్ఖవత్థుస్మిం. ‘‘యస్మా చ ఖో, మహాలి, రూపం దుక్ఖం దుక్ఖానుపతితం దుక్ఖావక్కన్త’’న్తిఆదీసు దుక్ఖారమ్మణే. ‘‘దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౧౧౭) దుక్ఖపచ్చయే. ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, న సుకరం అక్ఖానేన పాపుణితుం యావ దుక్ఖా నిరయా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౦) దుక్ఖపచ్చయట్ఠానే. ఇధ పనాయం దుక్ఖవేదనాయమేవ దట్ఠబ్బో.

    ‘Dukkha’-saddo dukkhavedanādukkhavatthudukkhārammaṇadukkhapaccayadukkhapaccayaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavedanāyameva daṭṭhabbo.

    వచనత్థో పనేత్థ – సుఖయతీతి సుఖా. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖా. న దుక్ఖా న సుఖాతి అదుక్ఖమసుఖా. ‘మ-కారో పదసన్ధివసేన వుత్తో. సబ్బాపి ఆరమ్మణరసం వేదయన్తి అనుభవన్తీతి వేదనా. తాసు ఇట్ఠానుభవనలక్ఖణా సుఖా, అనిట్ఠానుభవనలక్ఖణా దుక్ఖా, ఉభయవిపరీతానుభవనలక్ఖణా అదుక్ఖమసుఖా. యోపనాయం తీసుపి పదేసు ‘సమ్పయుత్త’-సద్దో, తస్సత్థో – సమం పకారేహి యుత్తాతి సమ్పయుత్తా. కతరేహి పకారేహీతి? ఏకుప్పాదతాదీహి. ‘‘నత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సమ్పయుత్తాతి? ఆమన్తా’’తి హి ఇమస్స పఞ్హస్స పటిక్ఖేపే ‘‘నను అత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సహగతా సహజాతా సంసట్ఠా ఏకుప్పాదా ఏకనిరోధా ఏకవత్థుకా ఏకారమ్మణా’’తి (కథా॰ ౪౭౩) ఏవం ఏకుప్పాదతాదీనం వసేన సమ్పయోగత్థో వుత్తో. ఇతి ఇమేహి ఏకుప్పాదతాదీహి సమం పకారేహి యుత్తాతి సమ్పయుత్తా.

    Vacanattho panettha – sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā. ‘Ma-kāro padasandhivasena vutto. Sabbāpi ārammaṇarasaṃ vedayanti anubhavantīti vedanā. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Yopanāyaṃ tīsupi padesu ‘sampayutta’-saddo, tassattho – samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā. Katarehi pakārehīti? Ekuppādatādīhi. ‘‘Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā’’ti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā.

    . విపాకత్తికే అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠానం కుసలాకుసలానం పాకాతి విపాకా. విపక్కభావమాపన్నానం అరూపధమ్మానమేతం అధివచనం. విపాకధమ్మధమ్మాతి విపాకసభావధమ్మా. యథా జాతిజరాసభావా జాతిజరాపకతికా సత్తా జాతిధమ్మా జరాధమ్మాతి వుచ్చన్తి ఏవం విపాకజనకట్ఠేన విపాకసభావా విపాకపకతికా ధమ్మాతి అత్థో. తతియపదం ఉభయసభావపటిక్ఖేపవసేన వుత్తం.

    3. Vipākattike aññamaññavisiṭṭhānaṃ kusalākusalānaṃ pākāti vipākā. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vipākadhammadhammāti vipākasabhāvadhammā. Yathā jātijarāsabhāvā jātijarāpakatikā sattā jātidhammā jarādhammāti vuccanti evaṃ vipākajanakaṭṭhena vipākasabhāvā vipākapakatikā dhammāti attho. Tatiyapadaṃ ubhayasabhāvapaṭikkhepavasena vuttaṃ.

    . ఉపాదిన్నుపాదానియత్తికే ఆరమ్మణకరణవసేన తణ్హాదిట్ఠీహి ఉపేతేన కమ్మునా ఆదిన్నా, ఫలభావేన గహితాతి ఉపాదిన్నా. ఆరమ్మణభావం ఉపగన్త్వా ఉపాదానసమ్బన్ధేన ఉపాదానానం హితాతి ఉపాదానియా. ఉపాదానస్స ఆరమ్మణపచ్చయభూతానమేతం అధివచనం. ఉపాదిణ్ణా చ తే ఉపాదానియా చాతి ఉపాదిణ్ణుపాదానియా; సాసవకమ్మనిబ్బత్తానం రూపారూపధమ్మానమేతం అధివచనం. ఇతి ఇమినా నయేన సేసపదద్వయేపి పటిసేధసహితో అత్థో వేదితబ్బో.

    4. Upādinnupādāniyattike ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena kammunā ādinnā, phalabhāvena gahitāti upādinnā. Ārammaṇabhāvaṃ upagantvā upādānasambandhena upādānānaṃ hitāti upādāniyā. Upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Upādiṇṇā ca te upādāniyā cāti upādiṇṇupādāniyā; sāsavakammanibbattānaṃ rūpārūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Iti iminā nayena sesapadadvayepi paṭisedhasahito attho veditabbo.

    . సంకిలిట్ఠసంకిలేసికత్తికే సంకిలేసేతీతి సంకిలేసో, విబాధతి, ఉపతాపేతి చాతి అత్థో. సంకిలేసేన సమన్నాగతాతి సంకిలిట్ఠా. అత్తానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనేన సంకిలేసం అరహన్తి , సంకిలేసే వా నియుత్తా, తస్స ఆరమ్మణభావానతిక్కమనతోతి సంకిలేసికా. సంకిలేసస్స ఆరమ్మణపచ్చయభూతానమేతం అధివచనం. సంకిలిట్ఠా చ తే సంకిలేసికా చాతి సంకిలిట్ఠసంకిలేసికా. సేసపదద్వయమ్పి పురిమత్తికే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

    5. Saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattike saṃkilesetīti saṃkileso, vibādhati, upatāpeti cāti attho. Saṃkilesena samannāgatāti saṃkiliṭṭhā. Attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanena saṃkilesaṃ arahanti , saṃkilese vā niyuttā, tassa ārammaṇabhāvānatikkamanatoti saṃkilesikā. Saṃkilesassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Saṃkiliṭṭhā ca te saṃkilesikā cāti saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā. Sesapadadvayampi purimattike vuttanayeneva veditabbaṃ.

    . వితక్కత్తికే సమ్పయోగవసేన వత్తమానేన సహ వితక్కేన సవితక్కా. సహ విచారేన సవిచారా. సవితక్కా చ తే సవిచారా చాతి సవితక్కసవిచారా. ఉభయరహితా అవితక్కఅవిచారా. వితక్కవిచారేసు విచారోవ మత్తా, పమాణం, ఏతేసన్తి విచారమత్తా. విచారతో ఉత్తరి వితక్కేన సద్ధిం సమ్పయోగం న గచ్ఛన్తీతి అత్థో. అవితక్కా చ తే విచారమత్తా చాతి అవితక్కవిచారమత్తా.

    6. Vitakkattike sampayogavasena vattamānena saha vitakkena savitakkā. Saha vicārena savicārā. Savitakkā ca te savicārā cāti savitakkasavicārā. Ubhayarahitā avitakkaavicārā. Vitakkavicāresu vicārova mattā, pamāṇaṃ, etesanti vicāramattā. Vicārato uttari vitakkena saddhiṃ sampayogaṃ na gacchantīti attho. Avitakkā ca te vicāramattā cāti avitakkavicāramattā.

    . పీతిత్తికే పీతియా సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతాతి పీతిసహగతా, పీతిసమ్పయుత్తాతి అత్థో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఉపేక్ఖాతి చేత్థ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వుత్తా. సా హి సుఖదుక్ఖాకారప్పవత్తిం ఉపేక్ఖతి, మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితత్తా తేనాకారేన పవత్తతీతి ఉపేక్ఖా. ఇతి వేదనాత్తికతో పదద్వయమేవ గహేత్వా నిప్పీతికస్స సుఖస్స సప్పీతికసుఖతో విసేసదస్సనవసేన అయం తికో వుత్తో.

    7. Pītittike pītiyā saha ekuppādādibhāvaṃ gatāti pītisahagatā, pītisampayuttāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Upekkhāti cettha adukkhamasukhā vedanā vuttā. Sā hi sukhadukkhākārappavattiṃ upekkhati, majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā. Iti vedanāttikato padadvayameva gahetvā nippītikassa sukhassa sappītikasukhato visesadassanavasena ayaṃ tiko vutto.

    . దస్సనత్తికే దస్సనేనాతి సోతాపత్తిమగ్గేన. సో హి పఠమం నిబ్బానం దస్సనతో దస్సనన్తి వుత్తో. గోత్రభు పన కిఞ్చాపి పఠమతరం పస్సతి, యథా పన రఞ్ఞో సన్తికం కేనచిదేవ కరణీయేన ఆగతో పురిసో దూరతోవ రథికాయ చరన్తం హత్థిక్ఖన్ధగతం రాజానం దిస్వాపి ‘దిట్ఠో తే రాజా’తి పుట్ఠో దిస్వాపి కత్తబ్బకిచ్చస్స అకతత్తా ‘న పస్సామీ’తి ఆహ. ఏవమేవ నిబ్బానం దిస్వాపి కత్తబ్బస్స కిలేసప్పహానస్సాభావా న దస్సనన్తి వుచ్చతి. తఞ్హి ఞాణం మగ్గస్స ఆవజ్జనట్ఠానే తిట్ఠతి. భావనాయాతి సేసమగ్గత్తయేన. సేసమగ్గత్తయఞ్హి పఠమమగ్గేన దిట్ఠస్మింయేవ ధమ్మే భావనావసేన ఉప్పజ్జతి, అదిట్ఠపుబ్బం కిఞ్చి న పస్సతి, తస్మా భావనాతి వుచ్చతి. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపవసేన వుత్తం.

    8. Dassanattike dassanenāti sotāpattimaggena. So hi paṭhamaṃ nibbānaṃ dassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘diṭṭho te rājā’ti puṭṭho disvāpi kattabbakiccassa akatattā ‘na passāmī’ti āha. Evameva nibbānaṃ disvāpi kattabbassa kilesappahānassābhāvā na dassananti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāyāti sesamaggattayena. Sesamaggattayañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, adiṭṭhapubbaṃ kiñci na passati, tasmā bhāvanāti vuccati. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepavasena vuttaṃ.

    . తదనన్తరత్తికే దస్సనేన పహాతబ్బో హేతు ఏతేసన్తి దస్సనేన పహాతబ్బహేతుకా. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. తతియపదే నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసన్తి ఏవమత్థం అగ్గహేత్వా నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసం అత్థీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో . ఇతరథా హి అహేతుకానం అగ్గహణం భవేయ్య; హేతుయేవ హి తేసం నత్థి యో దస్సనభావనాహి పహాతబ్బో సియా. సహేతుకేసుపి హేతువజ్జానం పహానం ఆపజ్జతి, న హేతూనం; హేతుయేవ హి ఏతేసం ‘నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో’తి వుత్తో, న తే ధమ్మా. ఉభయమ్పి చేతం అనధిప్పేతం. తస్మా నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసం అత్థీతి నేవదస్సనేన నభావనాయ పహాతబ్బహేతుకాతి అయమత్థో గహేతబ్బో.

    9. Tadanantarattike dassanena pahātabbo hetu etesanti dassanena pahātabbahetukā. Dutiyapadepi eseva nayo. Tatiyapade neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesanti evamatthaṃ aggahetvā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti evamattho gahetabbo . Itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyya; hetuyeva hi tesaṃ natthi yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā. Sahetukesupi hetuvajjānaṃ pahānaṃ āpajjati, na hetūnaṃ; hetuyeva hi etesaṃ ‘neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo’ti vutto, na te dhammā. Ubhayampi cetaṃ anadhippetaṃ. Tasmā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti nevadassanena nabhāvanāya pahātabbahetukāti ayamattho gahetabbo.

    ౧౦. ఆచయగామిత్తికే కమ్మకిలేసేహి ఆచియతీతి ఆచయో. పటిసన్ధిచుతిగతిప్పవత్తానం ఏతం నామం. తస్స కారణం హుత్వా నిప్ఫాదనకభావేన తం ఆచయం గచ్ఛన్తి, యస్స వా పవత్తన్తి తం పుగ్గలం యథావుత్తమేవ ఆచయం గమేన్తీతిపి ఆచయగామినో; సాసవకుసలాకుసలానం ఏతం అధివచనం. తతో ఏవ ఆచయసఙ్ఖాతా చయా అపేతత్తా, నిబ్బానం అపేతం చయాతి అపచయో. తం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనతో అపచయం గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినో; అరియమగ్గానమేతం అధివచనం. అపిచ పాకారం ఇట్ఠకవడ్ఢకీ వియ పవత్తం ఆచినన్తా గచ్ఛన్తీతి ఆచయగామినో. తేన చితం చితం ఇట్ఠకం విద్ధంసయమానో పురిసో వియ తదేవ పవత్తం అపచినన్తా గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినో. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం.

    10. Ācayagāmittike kammakilesehi āciyatīti ācayo. Paṭisandhicutigatippavattānaṃ etaṃ nāmaṃ. Tassa kāraṇaṃ hutvā nipphādanakabhāvena taṃ ācayaṃ gacchanti, yassa vā pavattanti taṃ puggalaṃ yathāvuttameva ācayaṃ gamentītipi ācayagāmino; sāsavakusalākusalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tato eva ācayasaṅkhātā cayā apetattā, nibbānaṃ apetaṃ cayāti apacayo. Taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino; ariyamaggānametaṃ adhivacanaṃ. Apica pākāraṃ iṭṭhakavaḍḍhakī viya pavattaṃ ācinantā gacchantīti ācayagāmino. Tena citaṃ citaṃ iṭṭhakaṃ viddhaṃsayamāno puriso viya tadeva pavattaṃ apacinantā gacchantīti apacayagāmino. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.

    ౧౧. సేక్ఖత్తికే తీసు సిక్ఖాసు జాతాతి సేక్ఖా. సత్తన్నం సేక్ఖానం ఏతేతిపి సేక్ఖా. అపరియోసితసిక్ఖత్తా సయమేవ సిక్ఖన్తీతిపి సేక్ఖా . ఉపరి సిక్ఖితబ్బాభావతో న సేక్ఖాతి అసేక్ఖా. వుడ్ఢిప్పత్తా వా సేక్ఖాతిపి అసేక్ఖా. అరహత్తఫలధమ్మానం ఏతం అధివచనం. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం.

    11. Sekkhattike tīsu sikkhāsu jātāti sekkhā. Sattannaṃ sekkhānaṃ etetipi sekkhā. Apariyositasikkhattā sayameva sikkhantītipi sekkhā. Upari sikkhitabbābhāvato na sekkhāti asekkhā. Vuḍḍhippattā vā sekkhātipi asekkhā. Arahattaphaladhammānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.

    ౧౨. పరిత్తత్తికే సమన్తతో ఖణ్డితత్తా అప్పమత్తకం పరిత్తన్తి వుచ్చతి; ‘పరిత్తం గోమయపిణ్డ’న్తిఆదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౯౬) వియ. ఇమేపి అప్పానుభావతాయ పరిత్తా వియాతి పరిత్తా; కామావచరధమ్మానమేతం అధివచనం. కిలేసవిక్ఖమ్భనసమత్థతాయ విపులఫలతాయ దీఘసన్తానతాయ చ మహన్తభావం గతా, మహన్తేహి వా ఉళారచ్ఛన్దవీరియచిత్తపఞ్ఞేహి గతా పటిపన్నాతిపి మహగ్గతా. పమాణకరా ధమ్మా రాగాదయో పమాణం నామ. ఆరమ్మణతో వా సమ్పయోగతో వా నత్థి ఏతేసం పమాణం, పమాణస్స చ పటిపక్ఖాతి అప్పమాణా.

    12. Parittattike samantato khaṇḍitattā appamattakaṃ parittanti vuccati; ‘parittaṃ gomayapiṇḍa’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.96) viya. Imepi appānubhāvatāya parittā viyāti parittā; kāmāvacaradhammānametaṃ adhivacanaṃ. Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gatā, mahantehi vā uḷāracchandavīriyacittapaññehi gatā paṭipannātipi mahaggatā. Pamāṇakarā dhammā rāgādayo pamāṇaṃ nāma. Ārammaṇato vā sampayogato vā natthi etesaṃ pamāṇaṃ, pamāṇassa ca paṭipakkhāti appamāṇā.

    ౧౩. పరిత్తారమ్మణత్తికే పరిత్తం ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి పరిత్తారమ్మణా. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.

    13. Parittārammaṇattike parittaṃ ārammaṇaṃ etesanti parittārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    ౧౪. హీనత్తికే హీనాతి లామకా అకుసలా ధమ్మా. హీనప్పణీతానం మజ్ఝే భవాతి మజ్ఝిమా. అవసేసా తేభూమకా ధమ్మా ఉత్తమట్ఠేన అతప్పకట్ఠేన చ పణీతా; లోకుత్తరా ధమ్మా.

    14. Hīnattike hīnāti lāmakā akusalā dhammā. Hīnappaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā tebhūmakā dhammā uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītā; lokuttarā dhammā.

    ౧౫. మిచ్ఛత్తత్తికే ‘హితసుఖావహా మే భవిస్సన్తీ’తి ఏవం ఆసీసితాపి తథా అభావతో, ‘అసుభాదీసుయేవ సుభ’న్తిఆది విపరీతప్పవత్తితో చ మిచ్ఛాసభావాతి మిచ్ఛత్తా; విపాకదానే సతి ఖన్ధభేదానన్తరమేవ విపాకదానతో నియతా; మిచ్ఛత్తా చ తే నియతా చాతి మిచ్ఛత్తనియతా. వుత్తవిపరీతేన అత్థేన సమ్మాసభావాతి సమ్మత్తా; సమ్మత్తా చ తే నియతా చ అనన్తరమేవ ఫలదానేనాతి సమ్మత్తనియతా. ఉభయథాపి న నియతాతి అనియతా.

    15. Micchattattike ‘hitasukhāvahā me bhavissantī’ti evaṃ āsīsitāpi tathā abhāvato, ‘asubhādīsuyeva subha’ntiādi viparītappavattito ca micchāsabhāvāti micchattā; vipākadāne sati khandhabhedānantarameva vipākadānato niyatā; micchattā ca te niyatā cāti micchattaniyatā. Vuttaviparītena atthena sammāsabhāvāti sammattā; sammattā ca te niyatā ca anantarameva phaladānenāti sammattaniyatā. Ubhayathāpi na niyatāti aniyatā.

    ౧౬. మగ్గారమ్మణత్తికే నిబ్బానం మగ్గతి, గవేసతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో. మగ్గో ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి మగ్గారమ్మణా. అట్ఠఙ్గికోపి మగ్గో పచ్చయట్ఠేన ఏతేసం హేతూతి మగ్గహేతుకా. మగ్గసమ్పయుత్తా వా హేతూ మగ్గే వా హేతూతి మగ్గహేతూ. తే ఏతేసం హేతూతిపి మగ్గహేతుకా. సమ్మాదిట్ఠి సయం మగ్గో చేవ హేతు చ. ఇతి మగ్గో హేతు ఏతేసన్తిపి మగ్గహేతుకా. అభిభవిత్వా పవత్తనట్ఠేన మగ్గో అధిపతి ఏతేసన్తి మగ్గాధిపతినో.

    16. Maggārammaṇattike nibbānaṃ maggati, gavesati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Maggo ārammaṇaṃ etesanti maggārammaṇā. Aṭṭhaṅgikopi maggo paccayaṭṭhena etesaṃ hetūti maggahetukā. Maggasampayuttā vā hetū magge vā hetūti maggahetū. Te etesaṃ hetūtipi maggahetukā. Sammādiṭṭhi sayaṃ maggo ceva hetu ca. Iti maggo hetu etesantipi maggahetukā. Abhibhavitvā pavattanaṭṭhena maggo adhipati etesanti maggādhipatino.

    ౧౭. ఉప్పన్నత్తికే ఉప్పాదతో పట్ఠాయ యావ భఙ్గా ఉద్ధం పన్నా గతా పవత్తాతి ఉప్పన్నా. న ఉప్పన్నాతి అనుప్పన్నా. పరినిట్ఠితకారణేకదేసత్తా అవస్సం ఉప్పజ్జిస్సన్తీతి ఉప్పాదినో.

    17. Uppannattike uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannā gatā pavattāti uppannā. Na uppannāti anuppannā. Pariniṭṭhitakāraṇekadesattā avassaṃ uppajjissantīti uppādino.

    ౧౮. అతీతత్తికే అత్తనో సభావం ఉప్పాదాదిక్ఖణం వా పత్వా అతిక్కన్తాతి అతీతా. తదుభయమ్పి న ఆగతాతి అనాగతా. తం తం కారణం పటిచ్చ ఉప్పన్నాతి పచ్చుప్పన్నా.

    18. Atītattike attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā.

    ౧౯. అనన్తరత్తికే అతీతం ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి అతీతారమ్మణా. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.

    19. Anantarattike atītaṃ ārammaṇaṃ etesanti atītārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    ౨౦. అజ్ఝత్తత్తికే ‘ఏవం పవత్తమానా మయం అత్తా’తి గహణం, ‘గమిస్సామా’తి ఇమినా వియ అధిప్పాయేన అత్తానం అధికారం కత్వా పవత్తాతి అజ్ఝత్తా. ‘అజ్ఝత్త’-సద్దో పనాయం గోచరజ్ఝత్తే నియకజ్ఝత్తే అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే విసయజ్ఝత్తేతి చతూసు అత్థేసు దిస్సతి. ‘‘తేనానన్ద, భిక్ఖునా తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేతబ్బం’’ (మ॰ ని॰ ౩.౧౮౮), ‘‘అజ్ఝత్తరతో సమాహితో’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౩౬౨) హి అయం గోచరజ్ఝత్తే దిస్సతి. ‘‘అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం’’ (దీ॰ ని॰ ౧.౨౨౮; ధ॰ స॰ ౧౬౧), ‘‘అజ్ఝత్తం వా ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౩) నియకజ్ఝత్తే. ‘‘ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనానీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౩౦౪) అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే. ‘‘అయం ఖో పనానన్ద, విహారో తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో యదిదం సబ్బనిమిత్తానం అమనసికారా అజ్ఝత్తం సుఞ్ఞతం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౧౮౭) విసయజ్ఝత్తే; ఇస్సరియట్ఠానేతి అత్థో. ఫలసమాపత్తి హి బుద్ధానం ఇస్సరియట్ఠానం నామ. ఇధ పన నియకజ్ఝత్తే అధిప్పేతో. తస్మా అత్తనో సన్తానే పవత్తా పాటిపుగ్గలికా ధమ్మా అజ్ఝత్తాతి వేదితబ్బా. తతో బాహిరభూతా పన ఇన్ద్రియబద్ధా వా అనిన్ద్రియబద్ధా వా బహిద్ధా నామ. తతియపదం తదుభయవసేన వుత్తం.

    20. Ajjhattattike ‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attā’ti gahaṇaṃ, ‘gamissāmā’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. ‘Ajjhatta’-saddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati. ‘‘Tenānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ’’ (ma. ni. 3.188), ‘‘ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ’’ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ‘‘ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanānī’’tiādīsu (ma. ni. 3.304) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte; issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana niyakajjhatte adhippeto. Tasmā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā dhammā ajjhattāti veditabbā. Tato bāhirabhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.

    ౨౧. అనన్తరత్తికో తేయేవ తిప్పకారేపి ధమ్మే ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనవసేన వుత్తో.

    21. Anantarattiko teyeva tippakārepi dhamme ārammaṇaṃ katvā pavattanavasena vutto.

    ౨౨. సనిదస్సనత్తికే దట్ఠబ్బభావసఙ్ఖాతేన సహ నిదస్సనేనాతి సనిదస్సనా. పటిహననభావసఙ్ఖాతేన సహ పటిఘేనాతి సప్పటిఘా. సనిదస్సనా చ తే సప్పటిఘా చాతి సనిదస్సనసప్పటిఘా. నత్థి ఏతేసం దట్ఠబ్బభావసఙ్ఖాతం నిదస్సనన్తి అనిదస్సనా. అనిదస్సనా చ తే వుత్తనయేనేవ సప్పటిఘా చాతి అనిదస్సనసప్పటిఘా. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం. అయం తావ తికమాతికాయ అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

    22. Sanidassanattike daṭṭhabbabhāvasaṅkhātena saha nidassanenāti sanidassanā. Paṭihananabhāvasaṅkhātena saha paṭighenāti sappaṭighā. Sanidassanā ca te sappaṭighā cāti sanidassanasappaṭighā. Natthi etesaṃ daṭṭhabbabhāvasaṅkhātaṃ nidassananti anidassanā. Anidassanā ca te vuttanayeneva sappaṭighā cāti anidassanasappaṭighā. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ. Ayaṃ tāva tikamātikāya anupubbapadavaṇṇanā.

    తికమాతికాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీపాళి • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ౧. తికమాతికా • 1. Tikamātikā

    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / తికమాతికాపదవణ్ణనా • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / తికమాతికాపదవణ్ణనా • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact