Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    ១. ចិត្តុប្បាទកណ្ឌំ

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    តិកមាតិកាបទវណ្ណនា

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ឥទានិ បដិញ្ញាតកថំ កាតុំ ‘‘ឥទានិ ឥតិ មេ…បេ.… កថនោកាសោ សម្បត្តោ’’តិអាទិមាហ។ ឥតោ បដ្ឋាយាតិ កុសលធម្មបទតោ បដ្ឋាយ។

    Idāni paṭiññātakathaṃ kātuṃ ‘‘idāni iti me…pe… kathanokāso sampatto’’tiādimāha. Ito paṭṭhāyāti kusaladhammapadato paṭṭhāya.

    ១. សព្ពបទេហិ លទ្ធនាមោតិ តីសុបិ បទេសុ វេទនាសទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្តា តេន លទ្ធនាមោ សព្ពបទេហិ លទ្ធនាមោ ហោតិ។ ននុ សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មាតិ ចត្តារិ បទានិ, ឯវំ សេសេសុបីតិ ទ្វាទសេតានិ បទានិ, ន តីណីតិ វេទនាសទ្ទស្ស បទត្តយាវយវត្តំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពបទេហី’’តិ វុច្ចេយ្យ, ន យុត្តំ។ ‘‘វេទនាយា’’តិ ហិ វិសុំ បទំ ន កស្សចិ បទស្ស អវយវោ ហោតិ, នាបិ សុខាទិបទភាវំ ភជតីតិ តេន លទ្ធនាមោ កថំ សព្ពបទេហិ លទ្ធនាមោ សិយាតិ? អធិប្បេតប្បការត្ថគមកស្ស បទសមុទាយស្ស បទត្តា។ បជ្ជតិ អវពុជ្ឈីយតិ ឯតេនាតិ ហិ បទំ, ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា’’តិ ឯតេន ច បទសមុទាយេន យថាធិប្បេតោ អត្ថោ សមត្តោ វិញ្ញាយតិ, តស្មា សោ បទសមុទាយោ ‘‘បទ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវំ ឥតរេបិ វេទិតព្ពា។ តស្មា តេសំ តិណ្ណំ សមុទាយានំ អវយវេន លទ្ធនាមោ សព្ពបទេហិ លទ្ធនាមោតិ យុត្តោ។

    1. Sabbapadehi laddhanāmoti tīsupi padesu vedanāsaddassa vijjamānattā tena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmo hoti. Nanu sukhāya vedanāya sampayuttā dhammāti cattāri padāni, evaṃ sesesupīti dvādasetāni padāni, na tīṇīti vedanāsaddassa padattayāvayavattaṃ sandhāya ‘‘sabbapadehī’’ti vucceyya, na yuttaṃ. ‘‘Vedanāyā’’ti hi visuṃ padaṃ na kassaci padassa avayavo hoti, nāpi sukhādipadabhāvaṃ bhajatīti tena laddhanāmo kathaṃ sabbapadehi laddhanāmo siyāti? Adhippetappakāratthagamakassa padasamudāyassa padattā. Pajjati avabujjhīyati etenāti hi padaṃ, ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti etena ca padasamudāyena yathādhippeto attho samatto viññāyati, tasmā so padasamudāyo ‘‘pada’’nti vuccati. Evaṃ itarepi veditabbā. Tasmā tesaṃ tiṇṇaṃ samudāyānaṃ avayavena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmoti yutto.

    គន្ថតោ ច អត្ថតោ ចាតិ ឯត្ថ ហេតុបទសហេតុកបទាទីហិ សម្ពន្ធត្តា គន្ថតោ ច ហេតុអត្ថសហេតុកត្ថាទីហិ សម្ពន្ធត្តា អត្ថតោ ច អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ សហេតុកហេតុសម្បយុត្តទុកា ហិ ហេតុទុកេ ហេតូហិ សម្ពន្ធត្តា ហេតុទុកសម្ពន្ធា, ហេតុសហេតុកទុកោ ហេតុទុកសហេតុកទុកសម្ពន្ធោ ឧភយេកបទវសេន។ តថា ហេតុហេតុសម្បយុត្តទុកោ ហេតុទុកហេតុសម្បយុត្តទុកសម្ពន្ធោ , នហេតុសហេតុកទុកោ ឯកទ្វិបទវសេន ហេតុទុកសហេតុកទុកសម្ពន្ធោតិ។ កណ្ណិកា វិយាតិ បុប្ផមយកណ្ណិកា វិយ។ ឃដា វិយាតិ បុប្ផហត្ថកាទីសុ បុប្ផាទីនំ សមូហោ វិយ។ កណ្ណិកាឃដាទីសុ ហិ បុប្ផាទីនិ វណ្ដាទីហិ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធានិ ហោន្តីតិ តថាសម្ពន្ធតា ឯតេសំ ទុកានំ វុត្តា។ ទុកសាមញ្ញតោតិ អញ្ញេហិ ហេតុទុកាទីហិ ទុកវសេន សមានភាវា។ អញ្ញេហីតិ សារម្មណទុកាទីហិ។ អសង្គហិតោ បទេសោ យេសំ អត្ថិ, តេ សប្បទេសា។ យេសំ បន នត្ថិ, តេ និប្បទេសា។

    Ganthato ca atthato cāti ettha hetupadasahetukapadādīhi sambandhattā ganthato ca hetuatthasahetukatthādīhi sambandhattā atthato ca aññamaññasambandho veditabbo. Sahetukahetusampayuttadukā hi hetuduke hetūhi sambandhattā hetudukasambandhā, hetusahetukaduko hetudukasahetukadukasambandho ubhayekapadavasena. Tathā hetuhetusampayuttaduko hetudukahetusampayuttadukasambandho , nahetusahetukaduko ekadvipadavasena hetudukasahetukadukasambandhoti. Kaṇṇikā viyāti pupphamayakaṇṇikā viya. Ghaṭā viyāti pupphahatthakādīsu pupphādīnaṃ samūho viya. Kaṇṇikāghaṭādīsu hi pupphādīni vaṇṭādīhi aññamaññasambandhāni hontīti tathāsambandhatā etesaṃ dukānaṃ vuttā. Dukasāmaññatoti aññehi hetudukādīhi dukavasena samānabhāvā. Aññehīti sārammaṇadukādīhi. Asaṅgahito padeso yesaṃ atthi, te sappadesā. Yesaṃ pana natthi, te nippadesā.

    ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសល’’ន្តិ ឯវំ បុច្ឆិតមេវត្ថំ បាកដំ កត្វា បុច្ឆិតុំ ‘‘កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា កុសលសទ្ទោ អនាមយត្ថោ ហោតិ។ ពាហិតិកសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៦១) ភគវតោ កាយសមាចារាទយោ វណ្ណេន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ‘‘យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិ កុសលោ កាយសមាចារោ វុត្តោ។ ន ហិ ភគវតោ សុខវិបាកំ កម្មំ អត្ថីតិ សព្ពសាវជ្ជរហិតា កាយសមាចារាទយោ កុសលាតិ វុត្តា។ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ច ពោធិបក្ខិយធម្មា ‘‘កុសលា’’តិ វុត្តា។ តេ ច វិបស្សនាមគ្គផលសម្បយុត្តា ន ឯកន្តេន សុខវិបាកាយេវាតិ អនវជ្ជត្ថោ កុសលសទ្ទោ។ អង្គបច្ចង្គានន្តិ កុសលសទ្ទយោគេន ភុម្មត្ថេ សាមិវចនំ, អង្គបច្ចង្គានំ វា នាមកិរិយាបយោជនាទីសូតិ អត្ថោ។ នច្ចគីតស្សាតិ ច សាមិវចនំ ភុម្មត្ថេ, នច្ចគីតស្ស វិសេសេសូតិ វា យោជេតព្ពំ។ កុសលានំ ធម្មានំ សមាទានហេតុ ឯវមិទំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ បុញ្ញវិបាកនិព្ពត្តកកម្មំ ‘‘កុសល’’ន្តិ វុត្តំ។ ធម្មា ហោន្តីតិ សុញ្ញធម្មត្តា សភាវមត្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ។ ឯវំ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សីតិ ឯត្ថាបិ សុញ្ញតត្ថោ ធម្មសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ។

    ‘‘Kacci nu bhoto kusala’’nti evaṃ pucchitamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā pucchituṃ ‘‘kacci bhoto anāmaya’’nti vuttaṃ, tasmā kusalasaddo anāmayattho hoti. Bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) bhagavato kāyasamācārādayo vaṇṇentena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti kusalo kāyasamācāro vutto. Na hi bhagavato sukhavipākaṃ kammaṃ atthīti sabbasāvajjarahitā kāyasamācārādayo kusalāti vuttā. Kusalesu dhammesūti ca bodhipakkhiyadhammā ‘‘kusalā’’ti vuttā. Te ca vipassanāmaggaphalasampayuttā na ekantena sukhavipākāyevāti anavajjattho kusalasaddo. Aṅgapaccaṅgānanti kusalasaddayogena bhummatthe sāmivacanaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ vā nāmakiriyāpayojanādīsūti attho. Naccagītassāti ca sāmivacanaṃ bhummatthe, naccagītassa visesesūti vā yojetabbaṃ. Kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatīti puññavipākanibbattakakammaṃ ‘‘kusala’’nti vuttaṃ. Dhammā hontīti suññadhammattā sabhāvamattā hontīti attho. Evaṃ dhammesu dhammānupassīti etthāpi suññatattho dhammasaddo daṭṭhabbo.

    សលយន្តិ…បេ.… វិទ្ធំសេន្តីតិ ឯត្ថ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ អត្ថវចនំ។ អថ វា សលនស្ស អត្ថទីបនានិ ចលនាទីនិ តីណិ តទង្គប្បហានាទីហិ យោជេតព្ពានិ។ អប្បហីនភាវេន សន្តានេ សយមានា អកុសលា ធម្មា រាគាទិអសុចិសម្បយោគតោ នានាវិធទុក្ខហេតុតោ ច កុច្ឆិតេន អាការេន សយន្តិ។ ញាណវិប្បយុត្តានម្បិ ញាណំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតីតិ សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា កុសេន ញាណេន បវត្តេតព្ពាតិ កុសលា។ ឧប្បន្នំសានុប្បន្នំសភាគេសុ សង្គហិតត្តា ឧភយភាគគតំ សំកិលេសបក្ខំ បហានានុប្បាទនេហិ លុនន្តិ សម្មប្បធានទ្វយំ វិយ។

    Salayanti…pe… viddhaṃsentīti ettha purimassa purimassa pacchimaṃ pacchimaṃ atthavacanaṃ. Atha vā salanassa atthadīpanāni calanādīni tīṇi tadaṅgappahānādīhi yojetabbāni. Appahīnabhāvena santāne sayamānā akusalā dhammā rāgādiasucisampayogato nānāvidhadukkhahetuto ca kucchitena ākārena sayanti. Ñāṇavippayuttānampi ñāṇaṃ upanissayapaccayo hotīti sabbepi kusalā dhammā kusena ñāṇena pavattetabbāti kusalā. Uppannaṃsānuppannaṃsabhāgesu saṅgahitattā ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ pahānānuppādanehi lunanti sammappadhānadvayaṃ viya.

    សត្តាទិគាហកានំ ចិត្តានំ គោចរា សត្តាទយោ វិយ បញ្ញាយ ឧបបរិក្ខិយមានា ន និស្សភាវា, កិន្តុ អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធម្មា។ ន ច ធារិយមានសភាវា អញ្ញោ ធម្មោ នាម អត្ថិ។ ន ហិ រុប្បនាទីហិ អញ្ញេ រូបាទយោ, កក្ខឡាទីហិ ច អញ្ញេ បថវីអាទយោ ធម្មា វិជ្ជន្តីតិ។ អញ្ញថា បន អវពោធេតុំ ន សក្កាតិ នាមវសេន វិញ្ញាតាវិញ្ញាតេ សភាវធម្មេ អញ្ញេ វិយ កត្វា ‘‘អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តី’’តិ វុត្តំ។ សប្បច្ចយធម្មេសុ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធារីយន្តិ វា បច្ចយេហី’’តិ អាហ។ ធារីយន្តីតិ ឧបធារីយន្តិ, លក្ខីយន្តីតិ អត្ថោ។

    Sattādigāhakānaṃ cittānaṃ gocarā sattādayo viya paññāya upaparikkhiyamānā na nissabhāvā, kintu attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Na ca dhāriyamānasabhāvā añño dhammo nāma atthi. Na hi ruppanādīhi aññe rūpādayo, kakkhaḷādīhi ca aññe pathavīādayo dhammā vijjantīti. Aññathā pana avabodhetuṃ na sakkāti nāmavasena viññātāviññāte sabhāvadhamme aññe viya katvā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’ti vuttaṃ. Sappaccayadhammesu visesaṃ dassento ‘‘dhārīyanti vā paccayehī’’ti āha. Dhārīyantīti upadhārīyanti, lakkhīyantīti attho.

    អកុសលាតិ កុសលបដិសេធនមត្តំ កុសលាភាវមត្តវចនំ តទញ្ញមត្តវចនំ វា ឯតំ ន ហោតិ, កិន្តុ តប្បដិបក្ខវចនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘មិត្តបដិបក្ខា អមិត្តា វិយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តប្បដិបក្ខវចនតា ច អព្យាកតតតិយរាសិវចនេន វិញ្ញាយតិ។ យទិ ហិ កុសលាភាវមត្តវចនំ អកុសលសទ្ទោ, តេន ន កោចិ ធម្មោ វុត្តោតិ អព្យាកតវចនេនេវ ច តតិយោ រាសិ វុត្តោ ន សិយា, កុសលា ចេវ ធម្មា អព្យាកតា ចាតិ ទុកោវាយំ អាបជ្ជតិ, ន តិកោ, ឯវញ្ច សតិ អកុសលវចនេន ន កោចិ អត្ថោ។ អថ សិយា, ‘‘អនព្យាកតា’’តិ ច វត្តព្ពំ សិយា កុសលានំ វិយ អព្យាកតានញ្ច អភាវមត្តសម្ភវា, តស្មា អភាវមត្តវចនេ អព្យាកតភាវមត្តំ វិយ កុសលាភាវមត្តំ អកុសលំ ន កោចិ រាសីតិ ‘‘អព្យាកតា’’តិ តតិយោ រាសិ ន សិយា។ តតិយរាសិភាវេន ច អព្យាកតា វុត្តាតិ អកុសលោ ច ឯកោ រាសីតិ វិញ្ញាយតិ។ តស្មា នាភាវវចនតា, សភាវធារណាទិអត្ថេន ធម្មសទ្ទេន សមានាធិករណភាវតោ ច អកុសលសទ្ទស្ស កុសលាភាវមត្តវចនតា ន ហោតិ, នាបិ តទញ្ញមត្តវចនតា តតិយរាសិវចនតោ ឯវ។ យទិ ហិ កុសលេហិ អញ្ញេ អកុសលា ចេតសិកេហិ អញ្ញេ អចេតសិកា វិយ, កុសលាកុសលវចនេហិ សព្ពេសំ ធម្មានំ សង្គហិតត្តា អសង្គហិតស្ស តតិយរាសិស្ស អភាវា ចេតសិកទុកោ វិយ អយញ្ច ទុកោ វត្តព្ពោ សិយា ‘‘កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មា’’តិ, ន ‘‘អព្យាកតា’’តិ តតិយោ រាសិ វត្តព្ពោ, វុត្តោ ច សោ, តស្មា ន តទញ្ញមត្តវចនំ អកុសលសទ្ទោ, បារិសេសេន តប្បដិបក្ខេសុ អ-ការស្ស បយោគទស្សនតោ លោកេ ‘‘អមិត្តា’’តិ សាសនេ ‘‘អលោភោ’’តិ ឥធាបិ តប្បដិបក្ខវចនតា អកុសលសទ្ទស្ស សិទ្ធា, តត្ថ និរុឡ្ហត្តា ច ន ឥតរវចនតា, តប្បដិបក្ខភាវោ ច វិរុទ្ធសភាវត្តា តប្បហេយ្យភាវតោ ច វេទិតព្ពោ, ន កុសលវិនាសនតោ។ ន ហិ កុសលា អកុសលេហិ បហាតព្ពា, មហាពលវតាយ បន កុសលាយេវ បយោគនិប្ផាទិតា សទានុសយិតេ អកុសលេ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទវសេន បជហន្តីតិ។

    Akusalāti kusalapaṭisedhanamattaṃ kusalābhāvamattavacanaṃ tadaññamattavacanaṃ vā etaṃ na hoti, kintu tappaṭipakkhavacananti dassetuṃ ‘‘mittapaṭipakkhā amittā viyā’’tiādi vuttaṃ. Tappaṭipakkhavacanatā ca abyākatatatiyarāsivacanena viññāyati. Yadi hi kusalābhāvamattavacanaṃ akusalasaddo, tena na koci dhammo vuttoti abyākatavacaneneva ca tatiyo rāsi vutto na siyā, kusalā ceva dhammā abyākatā cāti dukovāyaṃ āpajjati, na tiko, evañca sati akusalavacanena na koci attho. Atha siyā, ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā kusalānaṃ viya abyākatānañca abhāvamattasambhavā, tasmā abhāvamattavacane abyākatabhāvamattaṃ viya kusalābhāvamattaṃ akusalaṃ na koci rāsīti ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi na siyā. Tatiyarāsibhāvena ca abyākatā vuttāti akusalo ca eko rāsīti viññāyati. Tasmā nābhāvavacanatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammasaddena samānādhikaraṇabhāvato ca akusalasaddassa kusalābhāvamattavacanatā na hoti, nāpi tadaññamattavacanatā tatiyarāsivacanato eva. Yadi hi kusalehi aññe akusalā cetasikehi aññe acetasikā viya, kusalākusalavacanehi sabbesaṃ dhammānaṃ saṅgahitattā asaṅgahitassa tatiyarāsissa abhāvā cetasikaduko viya ayañca duko vattabbo siyā ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā’’ti, na ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi vattabbo, vutto ca so, tasmā na tadaññamattavacanaṃ akusalasaddo, pārisesena tappaṭipakkhesu a-kārassa payogadassanato loke ‘‘amittā’’ti sāsane ‘‘alobho’’ti idhāpi tappaṭipakkhavacanatā akusalasaddassa siddhā, tattha niruḷhattā ca na itaravacanatā, tappaṭipakkhabhāvo ca viruddhasabhāvattā tappaheyyabhāvato ca veditabbo, na kusalavināsanato. Na hi kusalā akusalehi pahātabbā, mahābalavatāya pana kusalāyeva payoganipphāditā sadānusayite akusale tadaṅgavikkhambhanasamucchedavasena pajahantīti.

    ន ព្យាកតាតិ អកថិតា។ កថំ បនេតេ អកថិតា ហោន្តិ, ននុ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា’’តិអាទីហិ តិកទុកបទេហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិវចនេហិ ផស្សាទិវចនេហិ ច កថិតាតិ? នោ ន កថិតា, តានិ បន វចនានិ ឥធ អនធិប្បេតានិ អវុត្តត្តា អននុវត្តនតោ។ ន ហិ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘អព្យាកតា’’តិ វុត្តំ, តស្មា ន តានិ ឥធ អនុវត្តន្តីតិ តព្ពចនីយភាវេន អកថិតតា ន ហោតិ, កុសលាកុសលវចនានិ បន ឥធ វុត្តត្តា អនុវត្តន្តីតិ តព្ពចនីយភាវេន អកថិតតា ញាយតីតិ ‘‘កុសលាកុសលភាវេន អកថិតាតិ អត្ថោ’’តិ អាហ។ ន ព្យាកតាតិ វា អវិបាកា, អព្យាកតវចនេនេវ ច អវិបាកត្ថា ញាយន្តិ។ ន ហិ ភគវតោ វចនំ ញាបកសាធនីយំ, អាសយានុសយចរិយាទិកុសលេន ភគវតា យេសំ អវពោធនត្ថំ ធម្មា វុត្តា តេសំ វចនានន្តរំ តទត្ថបដិវេធតោ, បច្ឆិមេហិ បន យថា តេសំ អវពោធនត្ថំ ភគវតា តំ តំ វចនំ វុត្តំ, យថា ច តេហិ តទត្ថោ បដិវិទ្ធោ, តំ សព្ពំ អាចរិយេ បយិរុបាសិត្វា សុត្វា វេទិតព្ពំ ហោតិ, តស្មា ការណំ អវត្វា ‘‘កុសលាកុសលភាវេន អកថិតាតិ អត្ថោ’’តិ អាហ។ យោ ច វទេយ្យ ‘‘អកុសលវិបាកភាវេន អកថិតត្តា, កុសលា អព្យាកតាតិ អាបជ្ជន្តិ, កុសលវិបាកភាវេន អកថិតត្តា អកុសលាបី’’តិ, សោបិ ‘‘អញ្ញាបកសាធនីយវចនោ ភគវា’’តិ និវារេតព្ពោ អនុវត្តមានវចនវចនីយភាវេន អកថិតស្ស ច អព្យាកតភាវតោ។ ន ហិ អវិបាកវចនំ វុត្តំ កុសលវចនញ្ច អវុត្តំ, យតោ អវិបាកវចនស្ស អធិកតភាវោ កុសលស្ស ច តព្ពចនីយភាវេន អកថិតភាវោ សិយា, តស្មា ន កុសលានំ អព្យាកតតា, ឯវំ អកុសលានញ្ច អនព្យាកតភាវេ យោជនា កាតព្ពា។

    Nabyākatāti akathitā. Kathaṃ panete akathitā honti, nanu ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’tiādīhi tikadukapadehi cakkhuviññāṇādivacanehi phassādivacanehi ca kathitāti? No na kathitā, tāni pana vacanāni idha anadhippetāni avuttattā ananuvattanato. Na hi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādiṃ vatvā ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ, tasmā na tāni idha anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā na hoti, kusalākusalavacanāni pana idha vuttattā anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā ñāyatīti ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Na byākatāti vā avipākā, abyākatavacaneneva ca avipākatthā ñāyanti. Na hi bhagavato vacanaṃ ñāpakasādhanīyaṃ, āsayānusayacariyādikusalena bhagavatā yesaṃ avabodhanatthaṃ dhammā vuttā tesaṃ vacanānantaraṃ tadatthapaṭivedhato, pacchimehi pana yathā tesaṃ avabodhanatthaṃ bhagavatā taṃ taṃ vacanaṃ vuttaṃ, yathā ca tehi tadattho paṭividdho, taṃ sabbaṃ ācariye payirupāsitvā sutvā veditabbaṃ hoti, tasmā kāraṇaṃ avatvā ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Yo ca vadeyya ‘‘akusalavipākabhāvena akathitattā, kusalā abyākatāti āpajjanti, kusalavipākabhāvena akathitattā akusalāpī’’ti, sopi ‘‘aññāpakasādhanīyavacano bhagavā’’ti nivāretabbo anuvattamānavacanavacanīyabhāvena akathitassa ca abyākatabhāvato. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ kusalavacanañca avuttaṃ, yato avipākavacanassa adhikatabhāvo kusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na kusalānaṃ abyākatatā, evaṃ akusalānañca anabyākatabhāve yojanā kātabbā.

    អថ វា វិ-សទ្ទោ វិរោធវចនោ, អា-សទ្ទោ អភិមុខភាវប្បកាសនោ, តស្មា អត្តនោ បច្ចយេហិ អញ្ញមញ្ញវិរោធាភិមុខា កតា, លក្ខណវិរោធតោ វិនាសកវិនាសិតព្ពតោ ចាតិ ព្យាកតា, កុសលាកុសលា។ ន ព្យាកតាតិ អព្យាកតា។ តេ ហិ លក្ខណតោ កុសលាកុសលា វិយ វិរុទ្ធា ន ហោន្តិ។ ន ហិ អវិបាកតា ទុក្ខវិបាកតា វិយ សុខវិបាកតាយ សុខវិបាកតា វិយ ច ទុក្ខវិបាកតាយ សុខទុក្ខវិបាកតាហិ វិរុជ្ឈតីតិ នាបិ តេ កិញ្ចិ បជហន្តិ, ន ច តេ កេនចិ បហាតព្ពាតិ អយមេត្ថ អត្តនោមតិ។

    Atha vā vi-saddo virodhavacano, ā-saddo abhimukhabhāvappakāsano, tasmā attano paccayehi aññamaññavirodhābhimukhā katā, lakkhaṇavirodhato vināsakavināsitabbato cāti byākatā, kusalākusalā. Na byākatāti abyākatā. Te hi lakkhaṇato kusalākusalā viya viruddhā na honti. Na hi avipākatā dukkhavipākatā viya sukhavipākatāya sukhavipākatā viya ca dukkhavipākatāya sukhadukkhavipākatāhi virujjhatīti nāpi te kiñci pajahanti, na ca te kenaci pahātabbāti ayamettha attanomati.

    អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណាតិ ឯត្ថ នត្ថិ ឯតេសំ អវជ្ជន្តិ អនវជ្ជា, គរហិតព្ពភាវរហិតា និទ្ទោសាតិ អត្ថោ។ តេន នេសំ អគរហិតព្ពភាវំ ទស្សេតិ, ន គារយ្ហវិរហមត្តំ ។ អញ្ញេបិ អត្ថិ និទ្ទោសា អព្យាកតាតិ អនវជ្ជវចនមត្តេន តេសម្បិ កុសលតាបត្តិទោសំ ទិស្វា តំ បរិហរិតុំ សុខវិបាកវចនំ អាហ។ អវជ្ជបដិបក្ខា វា ឥធ អនវជ្ជាតិ វុត្តា, ន ពាហិតិកសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៦១) វិយ បដិប្បស្សទ្ធាវជ្ជា វិរហិតាវជ្ជមត្តា វា, តស្មា អនវជ្ជវចនេន អវជ្ជវិនាសនភាវោ ទស្សិតោ។ អព្យាកតេហិ បន វិសិដ្ឋំ កុសលាកុសលានំ សាធារណំ សវិបាកតាលក្ខណន្តិ តស្មិំ លក្ខណេ វិសេសទស្សនត្តំ សុខវិបាកវចនំ អវោច។ សិទ្ធោ ហិ បុរិមេនេវ អកុសលាព្យាកតេហិ កុសលានំ វិសេសោតិ។ សុខោ វិបាកោ ឯតេសន្តិ សុខវិបាកា។ តេន កុសលាកុសលានំ សាមញ្ញេ វិបាកធម្មភាវេ សុខវិបាកវិបច្ចនសភាវំ ទស្សេតិ, ន តេសំ សុខវិបាកសព្ភាវមេវ។ អនវជ្ជា ច តេ សុខវិបាកា ចាតិ អនវជ្ជសុខវិបាកា។ កុសលា លក្ខីយន្តិ ឯតេនាតិ លក្ខណំ, អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណំ ឯតេសន្តិ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា។ ននុ តេ ឯវ កុសលា អនវជ្ជសុខវិបាកា, កថំ តេ សយមេវ អត្តនោ លក្ខណំ ហោន្តីតិ? វិញ្ញាតាវិញ្ញាតសទ្ទត្ថភាវេន លក្ខណលក្ខិតព្ពភាវយុត្តិតោ។ កុសលសទ្ទត្ថវសេន ហិ អវិញ្ញាតា កុសលា លក្ខិតព្ពា ហោន្តិ, អនវជ្ជសុខវិបាកសទ្ទត្ថភាវេន វិញ្ញាតា លក្ខណន្តិ យុត្តមេតំ។ អថ វា លក្ខីយតីតិ លក្ខណំ, សភាវោ។ អនវជ្ជសុខវិបាកា ច តេ លក្ខណញ្ចាតិ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា, អនវជ្ជសុខវិបាកា ហុត្វា លក្ខិយមានា សភាវា កុសលា នាមាតិ អត្ថោ។

    Anavajjasukhavipākalakkhaṇāti ettha natthi etesaṃ avajjanti anavajjā, garahitabbabhāvarahitā niddosāti attho. Tena nesaṃ agarahitabbabhāvaṃ dasseti, na gārayhavirahamattaṃ . Aññepi atthi niddosā abyākatāti anavajjavacanamattena tesampi kusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ sukhavipākavacanaṃ āha. Avajjapaṭipakkhā vā idha anavajjāti vuttā, na bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) viya paṭippassaddhāvajjā virahitāvajjamattā vā, tasmā anavajjavacanena avajjavināsanabhāvo dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanattaṃ sukhavipākavacanaṃ avoca. Siddho hi purimeneva akusalābyākatehi kusalānaṃ visesoti. Sukho vipāko etesanti sukhavipākā. Tena kusalākusalānaṃ sāmaññe vipākadhammabhāve sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dasseti, na tesaṃ sukhavipākasabbhāvameva. Anavajjā ca te sukhavipākā cāti anavajjasukhavipākā. Kusalā lakkhīyanti etenāti lakkhaṇaṃ, anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Nanu te eva kusalā anavajjasukhavipākā, kathaṃ te sayameva attano lakkhaṇaṃ hontīti? Viññātāviññātasaddatthabhāvena lakkhaṇalakkhitabbabhāvayuttito. Kusalasaddatthavasena hi aviññātā kusalā lakkhitabbā honti, anavajjasukhavipākasaddatthabhāvena viññātā lakkhaṇanti yuttametaṃ. Atha vā lakkhīyatīti lakkhaṇaṃ, sabhāvo. Anavajjasukhavipākā ca te lakkhaṇañcāti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākā hutvā lakkhiyamānā sabhāvā kusalā nāmāti attho.

    អថ វា អនវជ្ជវចនេន អនវជ្ជត្តំ អាហ, សុខវិបាកវចនេន សុខវិបាកត្តំ, តស្មា អនវជ្ជញ្ច សុខវិបាកោ ច អនវជ្ជសុខវិបាកំ, តំ លក្ខណំ ឯតេសំ ករណត្ថេ ច កម្មត្ថេ ច លក្ខណសទ្ទេ សភាវភូតន្តិ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា, អនវជ្ជសុខវិបាកសភាវេន លក្ខិយមានា តំសភាវវន្តោ ច កុសលាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្ថ អនវជ្ជវចនេន បវត្តិសុខតំ កុសលានំ ទស្សេតិ, សុខវិបាកវចនេន វិបាកសុខតំ។ បុរិមញ្ហិ អត្តនោ បវត្តិសភាវវសេន លក្ខណតាវចនំ, បច្ឆិមំ កាលន្តរេ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាយាតិ។ តថា បុរិមេន កុសលានំ អត្តសុទ្ធិំ ទស្សេតិ , បច្ឆិមេន វិសុទ្ធវិបាកតំ។ បុរិមេន ច កុសលំ អកុសលសភាវតោ និវត្តេតិ, បច្ឆិមេន អព្យាកតសភាវតោ សវិបាកត្តទីបកត្តា បច្ឆិមស្ស។ បុរិមេន វា វជ្ជបដិបក្ខភាវទស្សនតោ កិច្ចដ្ឋេន រសេន អកុសលវិទ្ធំសនរសតំ ទីបេតិ, បច្ឆិមេន សម្បត្តិអត្ថេន ឥដ្ឋវិបាករសតំ។ បុរិមេន ច ឧបដ្ឋានាការដ្ឋេន បច្ចុបដ្ឋានេន វោទានបច្ចុបដ្ឋានតំ ទស្សេតិ, បច្ឆិមេន ផលត្ថេន សុខវិបាកបច្ចុបដ្ឋានតំ។ បុរិមេន ច យោនិសោមនសិការំ កុសលានំ បទដ្ឋានំ វិភាវេតិ។ តតោ ហិ តេ អនវជ្ជា ជាតាតិ។ បច្ឆិមេន កុសលានំ អញ្ញេសំ បទដ្ឋានភាវំ ទស្សេតិ។ តេ ហិ សុខវិបាកស្ស ការណំ ហោន្តីតិ។ ឯត្ថ ច សុខវិបាកសទ្ទេ សុខសទ្ទោ ឥដ្ឋបរិយាយវចនន្តិ ទដ្ឋព្ពោ។ ឥដ្ឋចតុក្ខន្ធវិបាកា ហិ កុសលា, ន សុខវេទនាវិបាកាវ។ សង្ខារទុក្ខោបសមសុខវិបាកតាយ ច សម្ភវោ ឯវ នត្ថិ។ ន ហិ តំវិបាកោតិ។ យទិ បន វិបាកសទ្ទោ ផលបរិយាយវចនំ, និស្សន្ទវិបាកេន ឥដ្ឋរូបេនាបិ សុខវិបាកតា យោជេតព្ពា។

    Atha vā anavajjavacanena anavajjattaṃ āha, sukhavipākavacanena sukhavipākattaṃ, tasmā anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesaṃ karaṇatthe ca kammatthe ca lakkhaṇasadde sabhāvabhūtanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākasabhāvena lakkhiyamānā taṃsabhāvavanto ca kusalāti vuttaṃ hoti. Tattha anavajjavacanena pavattisukhataṃ kusalānaṃ dasseti, sukhavipākavacanena vipākasukhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇatāvacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena kusalānaṃ attasuddhiṃ dasseti , pacchimena visuddhavipākataṃ. Purimena ca kusalaṃ akusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā vajjapaṭipakkhabhāvadassanato kiccaṭṭhena rasena akusalaviddhaṃsanarasataṃ dīpeti, pacchimena sampattiatthena iṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena vodānapaccupaṭṭhānataṃ dasseti, pacchimena phalatthena sukhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca yonisomanasikāraṃ kusalānaṃ padaṭṭhānaṃ vibhāveti. Tato hi te anavajjā jātāti. Pacchimena kusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ dasseti. Te hi sukhavipākassa kāraṇaṃ hontīti. Ettha ca sukhavipākasadde sukhasaddo iṭṭhapariyāyavacananti daṭṭhabbo. Iṭṭhacatukkhandhavipākā hi kusalā, na sukhavedanāvipākāva. Saṅkhāradukkhopasamasukhavipākatāya ca sambhavo eva natthi. Na hi taṃvipākoti. Yadi pana vipākasaddo phalapariyāyavacanaṃ, nissandavipākena iṭṭharūpenāpi sukhavipākatā yojetabbā.

    សាវជ្ជទុក្ខវិបាកលក្ខណាតិ ឯត្ថ ច វុត្តវិធិអនុសារេន អត្ថោ ច យោជនា ច យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពា។ វិបាការហតា កុសលាកុសលានំ លក្ខណភាវេន វុត្តា, តព្ភាវេន អកថិតា អព្យាកតា អវិបាការហសភាវា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘អវិបាកលក្ខណា អព្យាកតា’’តិ។ យថេវ ហិ សុខទុក្ខវិបាការហា សុខទុក្ខវិបាកាតិ ឯវំលក្ខណតា កុសលាកុសលានំ វុត្តា, ឯវមិធាបិ អវិបាការហា អវិបាកាតិ ឯវំលក្ខណតា អព្យាកតានំ វុត្តា។ តស្មា ‘‘អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ នត្ថិ កម្មវិបាកោ, អត្ថិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, ភវិស្សតិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២៣៤) ឯវំបការានំ កុសលាកុសលានំ កុសលាកុសលភាវានាបត្តិ អព្យាកតភាវាបត្តិ វា ន ហោតិ។ ន ហិ តេ សុខទុក្ខវិបាការហា ន ហោន្តិ វិបាកធម្មត្តា, អវិបាការហា វា ន ហោន្តិ អវិបាកធម្មត្តាភាវាតិ។

    Sāvajjadukkhavipākalakkhaṇāti ettha ca vuttavidhianusārena attho ca yojanā ca yathāsambhavaṃ veditabbā. Vipākārahatā kusalākusalānaṃ lakkhaṇabhāvena vuttā, tabbhāvena akathitā abyākatā avipākārahasabhāvā hontīti āha ‘‘avipākalakkhaṇā abyākatā’’ti. Yatheva hi sukhadukkhavipākārahā sukhadukkhavipākāti evaṃlakkhaṇatā kusalākusalānaṃ vuttā, evamidhāpi avipākārahā avipākāti evaṃlakkhaṇatā abyākatānaṃ vuttā. Tasmā ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko na bhavissati kammavipāko natthi kammavipāko, atthi kammaṃ natthi kammavipāko na bhavissati kammavipāko, bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) evaṃpakārānaṃ kusalākusalānaṃ kusalākusalabhāvānāpatti abyākatabhāvāpatti vā na hoti. Na hi te sukhadukkhavipākārahā na honti vipākadhammattā, avipākārahā vā na honti avipākadhammattābhāvāti.

    កុសលាតិ វា ធម្មាតិ វាតិអាទីនីតិ កុសលធម្មបទានិ ទ្វេ, អកុសលធម្មបទានិ ទ្វេ, អព្យាកតធម្មបទានិ ទ្វេតិ។ ឯកត្ថនានត្ថានីតិ វិសុំ វិសុំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខំ ឯកត្ថនានត្ថតំ ចោទេតិ, ន ឆន្នំ។ ទោសមេត្ថ វត្តុកាមោ ចោទកោ បុច្ឆតីតិ ញត្វា អាចរិយោ អាហ ‘‘កិញ្ចេត្ថា’’តិ។ ឯត្ថ ឯកត្ថនានត្ថតាយំ កិញ្ចិ វត្តព្ពំ អសមត្តា តេ ចោទនា, អវសិដ្ឋំ តាវ ព្រូហីតិ វុត្តំ ហោតិ។ យទិ ឯកត្ថានិ ឥន្ទសក្កសទ្ទានំ វិយ សទ្ទមត្តេ ឯវ ភេទោ, ឯវំ កុសលធម្មសទ្ទានំ, ន អត្ថេតិ។ យថា ‘‘ឥន្ទោ សក្កោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥន្ទោ ឥន្ទោ’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ, ឯវំ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ ឥទំ វចនំ ‘‘កុសលា កុសលា’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ។ ឯវំ ឥតរេសុបិ ‘‘អកុសលា អកុសលា’’តិ វុត្តសទិសតា ‘‘អព្យាកតា អព្យាកតា’’តិ វុត្តសទិសតា ច យោជេតព្ពា។ អថ នានត្ថានិ, ឥន្ទកុវេរសទ្ទានំ វិយ សទ្ទតោ អត្ថតោ ច កុសលធម្មសទ្ទានំ ភេទោ, តថា អកុសលធម្មសទ្ទាទីនន្តិ ឆហិ បទេហិ ចតូហិ បទេហិ ច ឆ ចត្តារោ ច អត្ថា ភិន្នា វុត្តាតិ កុសលត្តិកាទីនំ កុសលឆក្កាទិភាវោ, ហេតុទុកាទីនញ្ច ហេតុចតុក្កាទិភាវោ អាបជ្ជតីតិ។

    Kusalāti vā dhammāti vātiādīnīti kusaladhammapadāni dve, akusaladhammapadāni dve, abyākatadhammapadāni dveti. Ekatthanānatthānīti visuṃ visuṃ dvinnaṃ dvinnaṃ aññamaññāpekkhaṃ ekatthanānatthataṃ codeti, na channaṃ. Dosamettha vattukāmo codako pucchatīti ñatvā ācariyo āha ‘‘kiñcetthā’’ti. Ettha ekatthanānatthatāyaṃ kiñci vattabbaṃ asamattā te codanā, avasiṭṭhaṃ tāva brūhīti vuttaṃ hoti. Yadi ekatthāni indasakkasaddānaṃ viya saddamatte eva bhedo, evaṃ kusaladhammasaddānaṃ, na attheti. Yathā ‘‘indo sakko’’ti vutte ‘‘indo indo’’ti vuttasadisaṃ hoti, evaṃ ‘‘kusalā dhammā’’ti idaṃ vacanaṃ ‘‘kusalā kusalā’’ti vuttasadisaṃ hoti. Evaṃ itaresupi ‘‘akusalā akusalā’’ti vuttasadisatā ‘‘abyākatā abyākatā’’ti vuttasadisatā ca yojetabbā. Atha nānatthāni, indakuverasaddānaṃ viya saddato atthato ca kusaladhammasaddānaṃ bhedo, tathā akusaladhammasaddādīnanti chahi padehi catūhi padehi ca cha cattāro ca atthā bhinnā vuttāti kusalattikādīnaṃ kusalachakkādibhāvo, hetudukādīnañca hetucatukkādibhāvo āpajjatīti.

    ននុ តិណ្ណំ ធម្មសទ្ទានំ តិណ្ណំ ឥន្ទសទ្ទានំ វិយ រូបាភេទា អត្ថាភេទោតិ ឆក្កភាវោ ន ភវិស្សតិ, តស្មា ឯវមិទំ វត្តព្ពំ សិយា ‘‘តិកទុកានំ ចតុក្កតិកភាវោ អាបជ្ជតី’’តិ, ន វត្តព្ពំ, តិណ្ណំ ធម្មសទ្ទានំ ឯកត្ថានំ តិណ្ណំ ឥន្ទសទ្ទានំ វិយ វចនេ បយោជនាភាវា វុត្តានំ តេសំ មាសសទ្ទានំ វិយ អភិន្នរូបានញ្ច អត្ថភេទោ ឧបបជ្ជតីតិ, ឯវមបិ យថា ឯកោ មាសសទ្ទោ អភិន្នរូបោ កាលំ អបរណ្ណវិសេសំ សុវណ្ណមាសញ្ច វទតិ, ឯវំ ធម្មសទ្ទោបិ ឯកោ ភិន្នេ អត្ថេ វត្តុមរហតីតិ កាលាទីនំ មាសបទត្ថតាយ វិយ តព្ពចនីយភិន្នត្ថានំ ធម្មបទត្ថតាយ អភេទោតិ ចតុក្កតិកភាវោ ឯវ អាបជ្ជតីតិ, នាបជ្ជតិ ឯកស្ស សទ្ទស្ស ជាតិគុណកិរិយាភិន្នានំ អនភិធានតោ។ ន ហិ មាស-សទ្ទោ ឯកោ ជាតិភិន្នានំ កាលាទីនំ អន្តរេន សរូបេកសេសំ វាចកោ ហោតិ។ ឥធ ច យទិ សរូបេកសេសោ កតោ សិយា, ទុតិយោ តតិយោ ច ធម្ម-សទ្ទោ ន វត្តព្ពោ សិយា, វុត្តោ ច សោ, តស្មា កុសលាទិ-សទ្ទា វិយ អភិន្នកុសលាទិជាតីសុ រូបសាមញ្ញេបិ មាស-សទ្ទា វិយ តយោ វិនិវត្តអញ្ញជាតីសុ វត្តមានា តយោ ទ្វេ ច ធម្ម-សទ្ទា អាបន្នាតិ តិកទុកានំ ឆក្កចតុក្កភាវោ ឯវ អាបជ្ជតីតិ។

    Nanu tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya rūpābhedā atthābhedoti chakkabhāvo na bhavissati, tasmā evamidaṃ vattabbaṃ siyā ‘‘tikadukānaṃ catukkatikabhāvo āpajjatī’’ti, na vattabbaṃ, tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya vacane payojanābhāvā vuttānaṃ tesaṃ māsasaddānaṃ viya abhinnarūpānañca atthabhedo upapajjatīti, evamapi yathā eko māsasaddo abhinnarūpo kālaṃ aparaṇṇavisesaṃ suvaṇṇamāsañca vadati, evaṃ dhammasaddopi eko bhinne atthe vattumarahatīti kālādīnaṃ māsapadatthatāya viya tabbacanīyabhinnatthānaṃ dhammapadatthatāya abhedoti catukkatikabhāvo eva āpajjatīti, nāpajjati ekassa saddassa jātiguṇakiriyābhinnānaṃ anabhidhānato. Na hi māsa-saddo eko jātibhinnānaṃ kālādīnaṃ antarena sarūpekasesaṃ vācako hoti. Idha ca yadi sarūpekaseso kato siyā, dutiyo tatiyo ca dhamma-saddo na vattabbo siyā, vutto ca so, tasmā kusalādi-saddā viya abhinnakusalādijātīsu rūpasāmaññepi māsa-saddā viya tayo vinivattaaññajātīsu vattamānā tayo dve ca dhamma-saddā āpannāti tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo eva āpajjatīti.

    បទានញ្ច អសម្ពន្ធោតិ កុសលធម្មបទានំ អញ្ញមញ្ញំ តថា អកុសលធម្មបទានំ អព្យាកតធម្មបទានញ្ច អសម្ពន្ធោ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នញ្ហិ ឥច្ឆិតោ សម្ពន្ធោ, ន សព្ពេសំ ឆន្នំ ចតុន្នំ វា អញ្ញមញ្ញន្តិ។ ឥទំ បន កស្មា ចោទេតិ, ននុ នានត្ថត្តេ សតិ អត្ថន្តរទស្សនត្ថំ វុច្ចមានេសុ ធម្ម-សទ្ទេសុ កុសលាកុសលាព្យាកត-សទ្ទានំ វិយ អសម្ពន្ធោ វុត្តោ យុត្តោ ឯវាតិ? សច្ចមេតំ, អសម្ពន្ធំ បន សិទ្ធំ កត្វា បុរិមចោទនា កតា ‘‘តិកទុកានំ ឆក្កចតុក្កភាវោ អាបជ្ជតី’’តិ, ឥធ បន តំ អសម្ពន្ធំ សាធេតុំ ឥទំ ចោទិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ អថ វា ឯវមេត្ថ យោជនា កាតព្ពា – យទិ បន ឆក្កចតុក្កភាវំ ន ឥច្ឆសិ, បទានំ សម្ពន្ធេន ភវិតព្ពំ យថាវុត្តនយេន, សោ ច សមានវិភត្តីនំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ សម្ពន្ធោ ឯកត្ថត្តេ សតិ យុជ្ជេយ្យ, ត្វំ បន នានត្ថតំ វទសីតិ បទានញ្ច តេ អសម្ពន្ធោ អាបជ្ជតិ, នេវ នាបជ្ជតីតិ។ និយមនត្ថោ ច-សទ្ទោ។ បុព្ពាបរ…បេ.… និប្បយោជនានិ នាម ហោន្តីតិ ឆក្កចតុក្កភាវំ អនិច្ឆន្តស្ស, នានត្ថតំ បន ឥច្ឆន្តស្សាតិ អធិប្បាយោ។ អវស្សញ្ច សម្ពន្ធោ ឥច្ឆិតព្ពោ បុព្ពាបរវិរោធាបត្តិតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យាបិ ចេសា’’តិអាទិមាហ។ បុច្ឆា ហិ បទវិបល្លាសករណេន ធម្មា ឯវ កុសលាតិ កុសលធម្ម-សទ្ទានំ ឥធ ឧទ្ទិដ្ឋានំ ឯកត្ថតំ ទីបេតិ, តវ ច នានត្ថតំ វទន្តស្ស នេវ ហិ ធម្មា កុសលាតិ កត្វា តាយបិ បុច្ឆាយ វិរោធោ អាបជ្ជតិ, វុច្ចតិ ច តថា សា បុច្ឆាតិ ន នានត្ថតា យុជ្ជតិ។

    Padānañca asambandhoti kusaladhammapadānaṃ aññamaññaṃ tathā akusaladhammapadānaṃ abyākatadhammapadānañca asambandho āpajjatīti attho. Dvinnaṃ dvinnañhi icchito sambandho, na sabbesaṃ channaṃ catunnaṃ vā aññamaññanti. Idaṃ pana kasmā codeti, nanu nānatthatte sati atthantaradassanatthaṃ vuccamānesu dhamma-saddesu kusalākusalābyākata-saddānaṃ viya asambandho vutto yutto evāti? Saccametaṃ, asambandhaṃ pana siddhaṃ katvā purimacodanā katā ‘‘tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjatī’’ti, idha pana taṃ asambandhaṃ sādhetuṃ idaṃ coditanti veditabbaṃ. Atha vā evamettha yojanā kātabbā – yadi pana chakkacatukkabhāvaṃ na icchasi, padānaṃ sambandhena bhavitabbaṃ yathāvuttanayena, so ca samānavibhattīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ sambandho ekatthatte sati yujjeyya, tvaṃ pana nānatthataṃ vadasīti padānañca te asambandho āpajjati, neva nāpajjatīti. Niyamanattho ca-saddo. Pubbāpara…pe… nippayojanāni nāma hontīti chakkacatukkabhāvaṃ anicchantassa, nānatthataṃ pana icchantassāti adhippāyo. Avassañca sambandho icchitabbo pubbāparavirodhāpattitoti dassetuṃ ‘‘yāpi cesā’’tiādimāha. Pucchā hi padavipallāsakaraṇena dhammā eva kusalāti kusaladhamma-saddānaṃ idha uddiṭṭhānaṃ ekatthataṃ dīpeti, tava ca nānatthataṃ vadantassa neva hi dhammā kusalāti katvā tāyapi pucchāya virodho āpajjati, vuccati ca tathā sā pucchāti na nānatthatā yujjati.

    អបរោ នយោតិ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិអាទីនំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ឯកត្ថត្តមេវ តិណ្ណំ ធម្មសទ្ទានំ ឯកត្ថនានត្ថត្តេហិ ចោទេតិ។ តិណ្ណំ ធម្មានំ ឯកត្តាតិអាទិម្ហិ យថា តីហិ ឥន្ទ-សទ្ទេហិ វុច្ចមានានំ ឥន្ទត្ថានំ ឥន្ទភាវេន ឯកត្តា តតោ អនញ្ញេសំ សក្កបុរិន្ទទសហស្សក្ខសទ្ទត្ថានំ ឯកត្តំ, ឯវំ តិណ្ណំ ធម្ម-សទ្ទត្ថានំ ធម្មភាវេន ឯកត្តា តតោ អនញ្ញេសំ កុសលាកុសលាព្យាកត-សទ្ទត្ថានំ ឯកត្តំ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ធម្មោ នាម ភាវោតិ សភាវធារណាទិនា អត្ថេន ធម្មោតិ វុត្តោ, សោ ច សភាវស្សេវ ហោតិ, នាសភាវស្សាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វទតិ។ ហោតុ ភាវោ, តតោ កិន្តិ? យទិ តិណ្ណំ ធម្មសទ្ទានំ នានត្ថតា, តីសុ ធម្មេសុ យោ កោចិ ឯកោ ធម្មោ ភាវោ, តតោ អនញ្ញំ កុសលំ អកុសលំ អព្យាកតំ វា ឯកេកមេវ ភាវោ។ ភាវភូតា បន ធម្មា អញ្ញេ ទ្វេ អភាវា ហោន្តីតិ តេហិ អនញ្ញេ កុសលាទីសុ ទ្វេ យេ កេចិ អភាវា។ យោបិ ច សោ ឯកោ ធម្មោ ភាវោតិ គហិតោ, សោបិ សមានរូបេសុ តីសុ ធម្មសទ្ទេសុ អយមេវ ភាវត្ថោ ហោតីតិ និយមស្ស អភាវា អញ្ញស្ស ភាវត្ថត្តេ សតិ អភាវោ ហោតីតិ តតោ អនញ្ញស្សបិ អភាវត្តំ អាបន្នន្តិ កុសលាទីនំ សព្ពេសម្បិ អភាវត្តាបត្តិ ហោតិ។ ន ហិ ឥន្ទស្ស អមនុស្សត្តេ តតោ អនញ្ញេសំ សក្កាទីនំ មនុស្សត្តំ អត្ថីតិ។

    Aparo nayoti ‘‘kusalā dhammā’’tiādīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ ekatthattameva tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthanānatthattehi codeti. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattātiādimhi yathā tīhi inda-saddehi vuccamānānaṃ indatthānaṃ indabhāvena ekattā tato anaññesaṃ sakkapurindadasahassakkhasaddatthānaṃ ekattaṃ, evaṃ tiṇṇaṃ dhamma-saddatthānaṃ dhammabhāvena ekattā tato anaññesaṃ kusalākusalābyākata-saddatthānaṃ ekattaṃ āpajjatīti attho. Dhammo nāma bhāvoti sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammoti vutto, so ca sabhāvasseva hoti, nāsabhāvassāti iminā adhippāyena vadati. Hotu bhāvo, tato kinti? Yadi tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ nānatthatā, tīsu dhammesu yo koci eko dhammo bhāvo, tato anaññaṃ kusalaṃ akusalaṃ abyākataṃ vā ekekameva bhāvo. Bhāvabhūtā pana dhammā aññe dve abhāvā hontīti tehi anaññe kusalādīsu dve ye keci abhāvā. Yopi ca so eko dhammo bhāvoti gahito, sopi samānarūpesu tīsu dhammasaddesu ayameva bhāvattho hotīti niyamassa abhāvā aññassa bhāvatthatte sati abhāvo hotīti tato anaññassapi abhāvattaṃ āpannanti kusalādīnaṃ sabbesampi abhāvattāpatti hoti. Na hi indassa amanussatte tato anaññesaṃ sakkādīnaṃ manussattaṃ atthīti.

    ននុ ឯវមបិ ឯកស្ស ភាវត្តំ វិនា អញ្ញេសំ អភាវត្តំ ន សក្កា វត្តុំ, តត្ថ ច ឯកេនេវ ភាវេន ភវិតព្ពន្តិ និយមាភាវតោ តិណ្ណម្បិ ភាវត្តេ សិទ្ធេ តេហិ អនញ្ញេសំ កុសលាទីនម្បិ ភាវត្តំ សិទ្ធំ ហោតីតិ? ន ហោតិ តិណ្ណំ ធម្ម-សទ្ទានំ នានត្ថភាវស្ស អនុញ្ញាតត្តា។ ន ហិ តិណ្ណំ ភាវត្តេ នានត្ថតា អត្ថិ, អនុញ្ញាតា ច សា តយាតិ។ ននុ តិណ្ណំ ធម្មានំ អភាវត្តេបិ នានត្ថតា ន សិយាតិ? មា ហោតុ នានត្ថតា, តវ បន នានត្ថតំ បដិជានន្តស្ស ‘‘ឯសោ ទោសោ’’តិ វទាមិ, ន បន មយា នានត្ថតា ឯកត្ថតា វា អនុញ្ញាតាតិ កុតោ មេ វិរោធោ សិយាតិ។ អថ វា អភាវត្តំ អាបន្នេហិ ធម្មេហិ អនញ្ញេ កុសលាទយោបិ អភាវា ឯវ សិយុន្តិ ឥទំ វចនំ អនិយមេន យេ កេចិ ទ្វេ ធម្មា អភាវត្តំ អាបន្នា, តេហិ អនញ្ញេសំ កុសលាទីសុ យេសំ កេសញ្ចិ ទ្វិន្នំ កុសលាទីនំ អភាវត្តាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ ឯកស្ស ភាវត្តា។ យម្បិ វុត្តំ ‘‘តេហិ ច អញ្ញោ កុសលបរោបិ អភាវោ សិយា’’តិ, តំ អនិយមទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន សព្ពេសំ អភាវសាធនត្ថំ។ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ អកុសលបរស្ស វា អព្យាកតបរស្ស វា ធម្មស្ស ភាវត្តេ សតិ តេហិ អញ្ញោ កុសលបរោបិ អភាវោ សិយាតិ។

    Nanu evamapi ekassa bhāvattaṃ vinā aññesaṃ abhāvattaṃ na sakkā vattuṃ, tattha ca ekeneva bhāvena bhavitabbanti niyamābhāvato tiṇṇampi bhāvatte siddhe tehi anaññesaṃ kusalādīnampi bhāvattaṃ siddhaṃ hotīti? Na hoti tiṇṇaṃ dhamma-saddānaṃ nānatthabhāvassa anuññātattā. Na hi tiṇṇaṃ bhāvatte nānatthatā atthi, anuññātā ca sā tayāti. Nanu tiṇṇaṃ dhammānaṃ abhāvattepi nānatthatā na siyāti? Mā hotu nānatthatā, tava pana nānatthataṃ paṭijānantassa ‘‘eso doso’’ti vadāmi, na pana mayā nānatthatā ekatthatā vā anuññātāti kuto me virodho siyāti. Atha vā abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvā eva siyunti idaṃ vacanaṃ aniyamena ye keci dve dhammā abhāvattaṃ āpannā, tehi anaññesaṃ kusalādīsu yesaṃ kesañci dvinnaṃ kusalādīnaṃ abhāvattāpattiṃ sandhāya vuttaṃ ekassa bhāvattā. Yampi vuttaṃ ‘‘tehi ca añño kusalaparopi abhāvo siyā’’ti, taṃ aniyamadassanatthaṃ vuttaṃ, na sabbesaṃ abhāvasādhanatthaṃ. Ayañhi tattha attho akusalaparassa vā abyākataparassa vā dhammassa bhāvatte sati tehi añño kusalaparopi abhāvo siyāti.

    សព្ពមេតំ អការណន្តិ ឯត្ថ ការណំ នាម យុត្តិ។ កុសលកុសលសទ្ទានំ វិយ ឯកន្តឯកត្ថតំ, កុសលរូបចក្ខុម-សទ្ទានំ វិយ ឯកន្តនានត្ថតញ្ច វិកប្បេត្វា យាយំ បុនរុត្តិ ឆក្កចតុក្កាបត្តិ អសម្ពន្ធវិរោធាភាវាបត្តិ ទោសារោបនយុត្តិ វុត្តា, សព្ពា សា អយុត្តិ, តថា ឯកត្ថនានត្ថតាភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ យា យា អនុមតិ យថានុមតិ អនុមតិយា អនុមតិយា វោហារសិទ្ធិតោ។ អនុមតិយា អនុរូបំ វា យថានុមតិ, យថា អនុមតិ បវត្តា, តថា តទនុរូបំ វោហារសិទ្ធិតោតិ អត្ថោ។ អនុមតិ ហិ វិសេសនវិសេសិតព្ពាភាវតោ អច្ចន្តមភិន្នេសុ កត្ថចិ កិរិយាគុណាទិបរិគ្គហវិសេសេន អវិវដសទ្ទត្ថវិវរណត្ថំ បវត្តា យថា ‘‘សក្កោ ឥន្ទោ បុរិន្ទទោ’’តិ។ កត្ថចិ អច្ចន្តំ ភិន្នេសុ យថា ‘‘ធវោ ខទិរោ បលាសោ ច អានីយន្តូ’’តិ។ កត្ថចិ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវតោ ភេទាភេទវន្តេសុ សេយ្យថាបិ ‘‘នីលុប្បលំ បណ្ឌិតបុរិសោ’’តិ, តាយ តាយ អនុមតិយា តទនុរូបញ្ច តេ តេ វោហារា សិទ្ធា។ តស្មា ឥហាបិ កុសលធម្ម-សទ្ទានំ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវតោ វិសេសត្ថសាមញ្ញត្ថបរិគ្គហេន សមានេ អត្ថេ ភេទាភេទយុត្តេ បវត្តិ អនុមតាតិ តាយ តាយ អនុមតិយា តទនុរូបញ្ច សិទ្ធោ ឯសោ វោហារោ។ តស្មា វុត្តំ ‘‘សព្ពមេតំ អការណ’’ន្តិ។

    Sabbametaṃ akāraṇanti ettha kāraṇaṃ nāma yutti. Kusalakusalasaddānaṃ viya ekantaekatthataṃ, kusalarūpacakkhuma-saddānaṃ viya ekantanānatthatañca vikappetvā yāyaṃ punarutti chakkacatukkāpatti asambandhavirodhābhāvāpatti dosāropanayutti vuttā, sabbā sā ayutti, tathā ekatthanānatthatābhāvatoti vuttaṃ hoti. Yā yā anumati yathānumati anumatiyā anumatiyā vohārasiddhito. Anumatiyā anurūpaṃ vā yathānumati, yathā anumati pavattā, tathā tadanurūpaṃ vohārasiddhitoti attho. Anumati hi visesanavisesitabbābhāvato accantamabhinnesu katthaci kiriyāguṇādipariggahavisesena avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā yathā ‘‘sakko indo purindado’’ti. Katthaci accantaṃ bhinnesu yathā ‘‘dhavo khadiro palāso ca ānīyantū’’ti. Katthaci visesanavisesitabbabhāvato bhedābhedavantesu seyyathāpi ‘‘nīluppalaṃ paṇḍitapuriso’’ti, tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca te te vohārā siddhā. Tasmā ihāpi kusaladhamma-saddānaṃ visesanavisesitabbabhāvato visesatthasāmaññatthapariggahena samāne atthe bhedābhedayutte pavatti anumatāti tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca siddho eso vohāro. Tasmā vuttaṃ ‘‘sabbametaṃ akāraṇa’’nti.

    អត្តនោ អត្តនោ អត្ថវិសេសំ តស្ស ទីបេន្តីតិ អត្តនា បរិគ្គហិតំ អត្តនា វុច្ចមានំ អនវជ្ជសុខវិបាកាទិកុសលាទិភាវំ ធម្ម-សទ្ទស្ស ទីបេន្តិ តទត្ថស្ស តព្ភាវទីបនវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ ន ហិ ធម្ម-សទ្ទោ កុសលាទិភាវោ ហោតីតិ។ ឥមិនាវាតិ ‘‘ធម្ម-សទ្ទោ បរិយត្តិអាទីសុ ទិស្សតី’’តិអាទិនា ‘‘អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តី’’តិអាទិនា ច នយេន។ សោ ហិ សព្ពត្ថ សមានោ, ន កុសល-សទ្ទោ អារោគ្យាទីសុ ទិស្សតីតិ ‘‘កុច្ឆិតេ សលយន្តី’’តិអាទិកោ, សោ ច វិសេសនយោ ‘‘ឥតោ បរំ វិសេសមត្តមេវ វក្ខាមា’’តិ ឯតេន អបនីតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ន ហិ កុសលាទិវិសេសំ គហេត្វា បវត្តា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តាតិអាទយោ វិសេសាតិ។

    Attano attano atthavisesaṃ tassa dīpentīti attanā pariggahitaṃ attanā vuccamānaṃ anavajjasukhavipākādikusalādibhāvaṃ dhamma-saddassa dīpenti tadatthassa tabbhāvadīpanavasenāti adhippāyo. Na hi dhamma-saddo kusalādibhāvo hotīti. Imināvāti ‘‘dhamma-saddo pariyattiādīsu dissatī’’tiādinā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’tiādinā ca nayena. So hi sabbattha samāno, na kusala-saddo ārogyādīsu dissatīti ‘‘kucchite salayantī’’tiādiko, so ca visesanayo ‘‘ito paraṃ visesamattameva vakkhāmā’’ti etena apanītoti daṭṭhabbo. Na hi kusalādivisesaṃ gahetvā pavattā sukhāya vedanāya sampayuttātiādayo visesāti.

    ២. សុខស្ស ច បហានាតិ ឯត្ថ សុខិន្ទ្រិយំ ‘‘សុខ’’ន្តិ វុត្តំ, តញ្ច សុខវេទនាវ ហោតីតិ ‘‘សុខវេទនាយំ ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ, ន បន ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, វេទនា សុខា វេទនា’’តិឯវមាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤៩ អាទយោ) សុខ-សទ្ទោ វិយ សុខវេទនាសទ្ទេន សមានត្ថត្តា។ អយញ្ហិ សុខិន្ទ្រិយត្ថោ សុខ-សទ្ទោ កាយសុខនំ កាយានុគ្គហំ សាតវិសេសំ គហេត្វា បវត្តោ, ន បន សុខា វេទនា ‘‘យំ កិញ្ចិ វេទនំ វេទេតិ សុខំ វា (ម. និ. ១.៤០៩), យោ សុខំ ទុក្ខតោ’’តិឯវមាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៥៣) សុខ-សទ្ទោ វិយ សាតសាមញ្ញំ គហេត្វា បវត្តោតិ។ យស្មិំ សតិ សុខហេតូនំ បវត្តិ, តំ សុខមូលំ។ ពុទ្ធុប្បាទេ ច កាមសមតិក្កមាទិកេ វិរាគេ ច សតិ សុខហេតូនំ បុញ្ញបស្សទ្ធិអាទីនំ បវត្តិ ហោតីតិ តំ ‘‘សុខមូលំ សុខ’’ន្តិ វុត្តំ។ សុខស្ស ច អារម្មណត្តា ‘‘រូបំ សុខ’’ន្តិ វុត្តំ។ បុញ្ញានីតិ យទិទំ វចនំ, តំ សុខស្ស ច អធិវចនំ ឥដ្ឋវិបាកស្ស អធិវចនំ តទត្ថស្ស ឥដ្ឋវិបាកវិបច្ចនតោតិ អត្ថោ។ សុខបច្ចយានំ រូបាទីនំ ឥដ្ឋានំ ឋានំ ឱកាសោ សគ្គា នន្ទនញ្ចាតិ ‘‘សុខា សគ្គា សុខំ នន្ទន’’ន្តិ វុត្តំ។ ទិដ្ឋធម្មេតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ។ សុខវិហារាតិ បឋមជ្ឈានវិហារាទី។ នីវរណាទិព្យាពាធរហិតត្តា ‘‘អព្យាពជ្ឈា’’តិ វុត្តា។ សព្ពសង្ខារទុក្ខនិព្ពាបនតោ តំនិរោធត្តា វា ‘‘និព្ពានំ សុខ’’ន្តិ វុត្តំ។ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អទុក្ខមសុខំ សន្តំ, សុខមិច្ចេវ ភាសិត’’ន្តិ អទុក្ខមសុខេ។ ‘‘ទ្វេបិ មយា, អានន្ទ, វេទនា វុត្តា បរិយាយេន សុខា វេទនា ទុក្ខា វេទនា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៦៧) សុខោបេក្ខាសុ ច ឥដ្ឋាសូតិ ឯវមាទីសុ បវត្តិ សង្គហិតា។

    2. Sukhassa ca pahānāti ettha sukhindriyaṃ ‘‘sukha’’nti vuttaṃ, tañca sukhavedanāva hotīti ‘‘sukhavedanāyaṃ dissatī’’ti vuttaṃ, na pana ‘‘tisso imā, bhikkhave, vedanā sukhā vedanā’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.249 ādayo) sukha-saddo viya sukhavedanāsaddena samānatthattā. Ayañhi sukhindriyattho sukha-saddo kāyasukhanaṃ kāyānuggahaṃ sātavisesaṃ gahetvā pavatto, na pana sukhā vedanā ‘‘yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā (ma. ni. 1.409), yo sukhaṃ dukkhato’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.253) sukha-saddo viya sātasāmaññaṃ gahetvā pavattoti. Yasmiṃ sati sukhahetūnaṃ pavatti, taṃ sukhamūlaṃ. Buddhuppāde ca kāmasamatikkamādike virāge ca sati sukhahetūnaṃ puññapassaddhiādīnaṃ pavatti hotīti taṃ ‘‘sukhamūlaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Sukhassa ca ārammaṇattā ‘‘rūpaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Puññānīti yadidaṃ vacanaṃ, taṃ sukhassa ca adhivacanaṃ iṭṭhavipākassa adhivacanaṃ tadatthassa iṭṭhavipākavipaccanatoti attho. Sukhapaccayānaṃ rūpādīnaṃ iṭṭhānaṃ ṭhānaṃ okāso saggā nandanañcāti ‘‘sukhā saggā sukhaṃ nandana’’nti vuttaṃ. Diṭṭhadhammeti imasmiṃ attabhāve. Sukhavihārāti paṭhamajjhānavihārādī. Nīvaraṇādibyābādharahitattā ‘‘abyābajjhā’’ti vuttā. Sabbasaṅkhāradukkhanibbāpanato taṃnirodhattā vā ‘‘nibbānaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Ādi-saddena ‘‘adukkhamasukhaṃ santaṃ, sukhamicceva bhāsita’’nti adukkhamasukhe. ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyena sukhā vedanā dukkhā vedanā’’ti (saṃ. ni. 4.267) sukhopekkhāsu ca iṭṭhāsūti evamādīsu pavatti saṅgahitā.

    ទុក្ខវត្ថូតិ ទុក្ខស្ស ឱកាសោ។ អត្តនោ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជមានម្បិ ហិ តំ ទុក្ខំ ជាតិអាទីសុ វិជ្ជមានេសុ តព្ពត្ថុកំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ ទុក្ខបច្ចយេតិ ទុក្ខហេតុម្ហិ, ទុក្ខស្ស ជនកេតិ អត្ថោ។ ទុក្ខបច្ចយដ្ឋានេតិ ទុក្ខជនកកម្មស្ស សហាយភូតានំ អនិដ្ឋរូបាទិបច្ចយានំ ឋានេ។ បច្ចយសទ្ទោ ហិ ជនកេ ជនកសហាយេ ច បវត្តតីតិ។ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.១៥, ៤៥-៤៦, ៧៦) សង្ខារទុក្ខាទីសុ បវត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ សម្បយុត្តេ វត្ថុញ្ច ករជកាយំ សុខយតិ លទ្ធស្សាទេ អនុគ្គហិតេ ករោតីតិ សុខា។ សុខាតិ វេទនាសទ្ទមបេក្ខិត្វា សុខភាវមត្តស្ស អប្បកាសនេន នបុំសកលិង្គតា ន កតា។ សភាវតោ សង្កប្បតោ ច យំ ឥដ្ឋំ, តទនុភវនំ ឥដ្ឋាការានុភវនំ វា ឥដ្ឋានុភវនំ។

    Dukkhavatthūti dukkhassa okāso. Attano paccayehi uppajjamānampi hi taṃ dukkhaṃ jātiādīsu vijjamānesu tabbatthukaṃ hutvā uppajjati. Dukkhapaccayeti dukkhahetumhi, dukkhassa janaketi attho. Dukkhapaccayaṭṭhāneti dukkhajanakakammassa sahāyabhūtānaṃ aniṭṭharūpādipaccayānaṃ ṭhāne. Paccayasaddo hi janake janakasahāye ca pavattatīti. Ādi-saddena ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.15, 45-46, 76) saṅkhāradukkhādīsu pavatti daṭṭhabbā. Sampayutte vatthuñca karajakāyaṃ sukhayati laddhassāde anuggahite karotīti sukhā. Sukhāti vedanāsaddamapekkhitvā sukhabhāvamattassa appakāsanena napuṃsakaliṅgatā na katā. Sabhāvato saṅkappato ca yaṃ iṭṭhaṃ, tadanubhavanaṃ iṭṭhākārānubhavanaṃ vā iṭṭhānubhavanaṃ.

    សមន្តិ អវិសមំ។ សមា ឯកីភាវូបគតា វិយ យុត្តា, សមំ វា សហ យុត្តាតិ យោជេតព្ពំ។ ឯកុប្បាទាតិ ឯកោ សមានោ ឧប្បាទោ ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទា, សមានបច្ចយេហិ សហុប្បត្តិកាតិ អត្ថោ។ សហុប្បត្តិកានំ រូបារូបានញ្ច អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ‘‘ឯកនិរោធា’’តិ វុត្តំ, យេ សមានុប្បាទា សមាននិរោធា ច, តេ សម្បយុត្តាតិ រូបារូបានំ អញ្ញមញ្ញសម្បយោគោ និវារិតោ ហោតិ។ ឯវមបិ អវិនិព្ភោគរូបានំ អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ‘‘ឯកវត្ថុកា’’តិ វុត្តំ, យេ ឯកុប្បាទា ឯកនិរោធា ឯកវត្ថុកា ច, តេ សម្បយុត្តាតិ។ ឯវមបិ អវិនិព្ភោគរូបេសុ ឯកំ មហាភូតំ សេសមហាភូតោបាទារូបានំ និស្សយបច្ចយោ ហោតីតិ តេន តានិ ឯកវត្ថុកានីតិ, ចក្ខាទិនិស្សយភូតានិ វា ភូតានិ ឯកំ វត្ថុ ឯតេសុ សន្និស្សិតន្តិ ឯកវត្ថុកានីតិ កប្បេន្តស្ស តេសំ សម្បយុត្តតាបត្តិ សិយាតិ តន្និវារណត្ថំ ‘‘ឯការម្មណា’’តិ វុត្តំ, យេ ឯកុប្បាទា…បេ.… ឯការម្មណា ច ហោន្តិ, តេ សម្បយុត្តាតិ។ បដិលោមតោ វា ឯការម្មណាតិ វុត្តេ ឯកវីថិយញ្ច បញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនានំ នានាវីថិយំ បរសន្តានេ ច ឯកស្មិំ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជមានានំ ភិន្នវត្ថុកានំ សម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ‘‘ឯកវត្ថុកា’’តិ វុត្តំ, យេ ឯកវត្ថុកា ហុត្វា ឯការម្មណា, តេ សម្បយុត្តាតិ។ ឯវមបិ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណាទីនំ សម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ‘‘ឯកនិរោធា’’តិ វុត្តំ, យេ ឯកនិរោធា ហុត្វា ឯកវត្ថុកា ឯការម្មណា, តេ សម្បយុត្តាតិ។ កិំ បន នានុប្បាទាបិ ឯវំ តិវិធលក្ខណា ហោន្តិ, អថ ឯកុប្បាទា ឯវាតិ វិចារណាយ ឯកុប្បាទា ឯវ ឯវំ តិវិធលក្ខណា ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឯកុប្បាទា’’តិ វុត្តំ។

    Samanti avisamaṃ. Samā ekībhāvūpagatā viya yuttā, samaṃ vā saha yuttāti yojetabbaṃ. Ekuppādāti eko samāno uppādo etesanti ekuppādā, samānapaccayehi sahuppattikāti attho. Sahuppattikānaṃ rūpārūpānañca aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye samānuppādā samānanirodhā ca, te sampayuttāti rūpārūpānaṃ aññamaññasampayogo nivārito hoti. Evamapi avinibbhogarūpānaṃ aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ca, te sampayuttāti. Evamapi avinibbhogarūpesu ekaṃ mahābhūtaṃ sesamahābhūtopādārūpānaṃ nissayapaccayo hotīti tena tāni ekavatthukānīti, cakkhādinissayabhūtāni vā bhūtāni ekaṃ vatthu etesu sannissitanti ekavatthukānīti kappentassa tesaṃ sampayuttatāpatti siyāti tannivāraṇatthaṃ ‘‘ekārammaṇā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā…pe… ekārammaṇā ca honti, te sampayuttāti. Paṭilomato vā ekārammaṇāti vutte ekavīthiyañca pañcaviññāṇasampaṭicchanānaṃ nānāvīthiyaṃ parasantāne ca ekasmiṃ ārammaṇe uppajjamānānaṃ bhinnavatthukānaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekavatthukā hutvā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Evamapi sampaṭicchanasantīraṇādīnaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye ekanirodhā hutvā ekavatthukā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Kiṃ pana nānuppādāpi evaṃ tividhalakkhaṇā honti, atha ekuppādā evāti vicāraṇāya ekuppādā eva evaṃ tividhalakkhaṇā hontīti dassanatthaṃ ‘‘ekuppādā’’ti vuttaṃ.

    ៣. វិបក្កភាវមាបន្នានំ អរូបធម្មានន្តិ យថា សាលិពីជាទីនំ ផលានិ តំសទិសានិ និព្ពត្តានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន មូលង្កុរបត្តខន្ធនាឡានិ, ឯវំ កុសលាកុសលានំ ផលានិ អរូបធម្មភាវេន សារម្មណភាវេន សុក្កកណ្ហាទិភាវេន ច តំសទិសានិ វិបក្កភាវមាបន្នានីតិ វិបាកនិរុត្តិំ លភន្តិ, ន រូបធម្មា កម្មនិព្ពត្តាបិ កម្មាសទិសាតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ ជាតិជរាសភាវាតិ ជាយនជីរណសភាវា។ វិបាកបកតិកាតិ វិបច្ចនបកតិកា។ វិបច្ចនសភាវតា ច អនុបច្ឆិន្នាវិជ្ជាតណ្ហាមានសន្តានេ សព្យាបារតា, តេន អភិញ្ញាទិកុសលានំ ភាវនាយបហាតព្ពាទិអកុសលានញ្ច វិបាកានុប្បាទនេបិ វិបាកធម្មតា សិទ្ធា ហោតិ។ វិបក្កភាវន្តិ ចេត្ថ ភាវ-សទ្ទេន សភាវោ ឯវ វុត្តោ។ តំ យថាវុត្តំ វិបក្កសភាវំ ទុតិយស្ស វុត្តំ វិបច្ចនសភាវញ្ច គហេត្វា ‘‘ឧភយសភាវបដិក្ខេបវសេនា’’តិ អាហ។

    3. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānanti yathā sālibījādīnaṃ phalāni taṃsadisāni nibbattāni vipakkāni nāma honti, vipākaniruttiñca labhanti, na mūlaṅkurapattakhandhanāḷāni, evaṃ kusalākusalānaṃ phalāni arūpadhammabhāvena sārammaṇabhāvena sukkakaṇhādibhāvena ca taṃsadisāni vipakkabhāvamāpannānīti vipākaniruttiṃ labhanti, na rūpadhammā kammanibbattāpi kammāsadisāti dassetuṃ vuttaṃ. Jātijarāsabhāvāti jāyanajīraṇasabhāvā. Vipākapakatikāti vipaccanapakatikā. Vipaccanasabhāvatā ca anupacchinnāvijjātaṇhāmānasantāne sabyāpāratā, tena abhiññādikusalānaṃ bhāvanāyapahātabbādiakusalānañca vipākānuppādanepi vipākadhammatā siddhā hoti. Vipakkabhāvanti cettha bhāva-saddena sabhāvo eva vutto. Taṃ yathāvuttaṃ vipakkasabhāvaṃ dutiyassa vuttaṃ vipaccanasabhāvañca gahetvā ‘‘ubhayasabhāvapaṭikkhepavasenā’’ti āha.

    ៤. ឧបេតេន អាទិន្នា ឧបាទិន្នា។ កិំ បន តំ ឧបេតំ, កេន ច ឧបេតំ, កថញ្ច ឧបេតំ, កេ ច តេន អាទិន្នាតិ? សតិ ច លោកុត្តរានំ កេសញ្ចិ អារម្មណភាវេ តន្និវត្តនត្ថំ ឧបេតសទ្ទសម្ពន្ធិនា ឧបយ-សទ្ទេន វុច្ចមានាហិ ចតុព្ពិធុបាទានភូតាហិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ឧបេតំ, តេហិ ច អារម្មណករណវសេន ឧបេតំ, ន សមន្នាគមវសេន។ សតិ ច សព្ពតេភូមកធម្មានំ ឧបាទានារម្មណត្តេ យេហិ វិបាកកដត្តារូបានិ អម្ហេហិ និព្ពត្តត្តា អម្ហាកំ ឯតានិ ផលានីតិ គណ្ហន្តេហិ វិយ អាទិន្នានិ, តានិ តេភូមកកម្មានិ កម្មភាវេន ឯកត្តំ ឧបនេត្វា ឧបេតន្តិ ឥធ គហិតានិ។ តេហិ ច និព្ពត្តានិ វិបាកកដត្តារូបានិ ឧបាទិន្នា ធម្មាតិ សព្ពមេតំ ទស្សេតុំ ‘‘អារម្មណករណវសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អយញ្ច អត្ថនយោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ, ន វចនានុបុព្ពេនាតិ។ ឯត្ថាហ – យទិ អារម្មណករណវសេន តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ឧបេតេន អាទិន្នា ឧបាទិន្នា, សព្ពតេភូមកធម្មា ច តណ្ហាទីនំ អារម្មណា ហោន្តិ, ន ច ឧបេតសទ្ទោ កម្មេ ឯវ និរុឡ្ហោ, តេន កម្មស្សេវ គហណេ ការណំ នត្ថិ, តស្មា សព្ពតេភូមកធម្មបច្ចយុប្បន្នានំ អវិជ្ជាទិហេតូហិ និព្ពត្តានំ សង្ខារាទិផលានំ ឧបាទិន្នត្តំ អាបជ្ជតិ តេសម្បិ តេហិផលភាវេន គហិតត្តា។ ឧប-សទ្ទេន ច ឧបេតតាមត្តំ ជោតិតំ, ន អារម្មណករណំ សមន្នាគមនិវត្តកំ, អាទិន្ន-សទ្ទេន ច គហិតតាមត្តំ វុត្តំ, ន កម្មសមុដ្ឋានតាវិសេសោ។ តស្មា សព្ពបច្ចយុប្បន្នានំ ឧបាទិន្នត្តំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ ពោធនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ទេសនាបវត្តិតោ។ យេសញ្ហិ ពោធនត្ថំ ‘‘ឧបាទិន្នា’’តិ ឯតំ វុត្តំ, តេ តេនេវ វចនេន យថាវុត្តប្បការេ ធម្មេ ពុជ្ឈិំសុ, ឯតរហិ បន តាវតា ពុជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តេន សុត្វា តទត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ឯសា អត្ថវិភាវនា កតា ‘‘កម្មុនា’’តិ។

    4. Upetena ādinnā upādinnā. Kiṃ pana taṃ upetaṃ, kena ca upetaṃ, kathañca upetaṃ, ke ca tena ādinnāti? Sati ca lokuttarānaṃ kesañci ārammaṇabhāve tannivattanatthaṃ upetasaddasambandhinā upaya-saddena vuccamānāhi catubbidhupādānabhūtāhi taṇhādiṭṭhīhi upetaṃ, tehi ca ārammaṇakaraṇavasena upetaṃ, na samannāgamavasena. Sati ca sabbatebhūmakadhammānaṃ upādānārammaṇatte yehi vipākakaṭattārūpāni amhehi nibbattattā amhākaṃ etāni phalānīti gaṇhantehi viya ādinnāni, tāni tebhūmakakammāni kammabhāvena ekattaṃ upanetvā upetanti idha gahitāni. Tehi ca nibbattāni vipākakaṭattārūpāni upādinnā dhammāti sabbametaṃ dassetuṃ ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādi vuttaṃ. Ayañca atthanayo yathāsambhavaṃ yojetabbo, na vacanānupubbenāti. Etthāha – yadi ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena ādinnā upādinnā, sabbatebhūmakadhammā ca taṇhādīnaṃ ārammaṇā honti, na ca upetasaddo kamme eva niruḷho, tena kammasseva gahaṇe kāraṇaṃ natthi, tasmā sabbatebhūmakadhammapaccayuppannānaṃ avijjādihetūhi nibbattānaṃ saṅkhārādiphalānaṃ upādinnattaṃ āpajjati tesampi tehiphalabhāvena gahitattā. Upa-saddena ca upetatāmattaṃ jotitaṃ, na ārammaṇakaraṇaṃ samannāgamanivattakaṃ, ādinna-saddena ca gahitatāmattaṃ vuttaṃ, na kammasamuṭṭhānatāviseso. Tasmā sabbapaccayuppannānaṃ upādinnattaṃ āpajjatīti? Nāpajjati bodhaneyyajjhāsayavasena desanāpavattito. Yesañhi bodhanatthaṃ ‘‘upādinnā’’ti etaṃ vuttaṃ, te teneva vacanena yathāvuttappakāre dhamme bujjhiṃsu, etarahi pana tāvatā bujjhituṃ asakkontena sutvā tadattho veditabboti esā atthavibhāvanā katā ‘‘kammunā’’ti.

    អយំ បន អបរោ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – ឧប-សទ្ទោ ឧបេតំ ទីបេតិ។ អយញ្ហិ ឧប-សទ្ទោ សមាសេ បយុជ្ជមានោ ‘‘អតិមាលា’’តិអាទីសុ អតិ-សទ្ទោ វិយ អតិក្កមនំ សសាធនំ ឧបគមនំ សសាធនំ វទតិ, ឧបគមនញ្ច ឧបាទានឧបយោ, តេន ឧបគតំ ឧបេតំ។ កិំ បន តន្តិ? យំ អសតិ ឧបាទានេ ន ហោតិ, តំ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឯវំ វុត្តំ តេភូមកកម្មំ បច្ចយភាវេន បុរិមជាតុប្បន្នេន ឧបាទានេន ឧបគតត្តា ‘‘ឧបេត’’ន្តិ វុច្ចតិ។ ន ហិ កោចិ អនុបគ្គម្ម អនិច្ឆន្តោ កម្មំ ករោតីតិ។ តេន ឧបេតេន កម្មុនា បុនព្ភវស្ស អាទានំ ហោតិ។ កម្មុនា ហិ សាសវេន សត្តា អាទិយន្តិ បុនព្ភវំ, តស្មា អាទាតព្ពភាវេន បាកដោ បុនព្ភវោ។ សោ ច ឧបបត្តិភវោ តេភូមកវិបាកកដត្តារូបសង្គហោ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ឯត្ថ ជាតិវចនេ សមវរុទ្ធោតិ ឧបាទិន្នវចនេន ឧបបត្តិភវោ វុច្ចតិ, ឧបបត្តិភវោ ច តេភូមកវិបាកកដត្តារូបានីតិ ធាតុកថាយំ បកាសិតមេតំ។ តស្មា ឧបេតេន អាទិន្នាតិ តេ ឯវ ធម្មា វុច្ចន្តីតិ សិទ្ធោ អយមត្ថោតិ។ ឧបាទិន្ន-សទ្ទស្ស អត្ថំ វត្វា តំ វិស្សជ្ជេត្វា ឧបាទានិយ-សទ្ទស្ស វិសុំ ឧបាទិន្នសទ្ទានបេក្ខំ អត្ថំ វត្តុំ ‘‘អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា’’តិអាទិមាហ។ តស្មា ឯវ អវិសេសេត្វា ‘‘ឧបាទានស្ស អារម្មណបច្ចយភូតានមេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ។ តំ បន ឧបាទានិយំ ឧបាទិន្នំ អនុបាទិន្នន្តិ ទុវិធំ។ តស្មា តំ វិសេសនេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឧបាទិន្នា ច តេ ឧបាទានិយា ចា’’តិអាទិមាហ។

    Ayaṃ pana aparo attho daṭṭhabbo – upa-saddo upetaṃ dīpeti. Ayañhi upa-saddo samāse payujjamāno ‘‘atimālā’’tiādīsu ati-saddo viya atikkamanaṃ sasādhanaṃ upagamanaṃ sasādhanaṃ vadati, upagamanañca upādānaupayo, tena upagataṃ upetaṃ. Kiṃ pana tanti? Yaṃ asati upādāne na hoti, taṃ ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti evaṃ vuttaṃ tebhūmakakammaṃ paccayabhāvena purimajātuppannena upādānena upagatattā ‘‘upeta’’nti vuccati. Na hi koci anupaggamma anicchanto kammaṃ karotīti. Tena upetena kammunā punabbhavassa ādānaṃ hoti. Kammunā hi sāsavena sattā ādiyanti punabbhavaṃ, tasmā ādātabbabhāvena pākaṭo punabbhavo. So ca upapattibhavo tebhūmakavipākakaṭattārūpasaṅgaho ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti ettha jātivacane samavaruddhoti upādinnavacanena upapattibhavo vuccati, upapattibhavo ca tebhūmakavipākakaṭattārūpānīti dhātukathāyaṃ pakāsitametaṃ. Tasmā upetena ādinnāti te eva dhammā vuccantīti siddho ayamatthoti. Upādinna-saddassa atthaṃ vatvā taṃ vissajjetvā upādāniya-saddassa visuṃ upādinnasaddānapekkhaṃ atthaṃ vattuṃ ‘‘ārammaṇabhāvaṃ upagantvā’’tiādimāha. Tasmā eva avisesetvā ‘‘upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ. Taṃ pana upādāniyaṃ upādinnaṃ anupādinnanti duvidhaṃ. Tasmā taṃ visesanena dassento ‘‘upādinnā ca te upādāniyā cā’’tiādimāha.

    ៥. សំកិលេសោតិ ទស កិលេសវត្ថូនិ វុច្ចន្តិ។ សំកិលិដ្ឋាតិ តេហិ វិពាធិតា ឧបតាបិតា ច។ តេ បន យស្មា សំកិលេសសម្បយុត្តា ឯកុប្បាទាទីហិ និន្នានត្តា ឯកីភាវមិវ គតា វិសាទីហិ វិយ សប្បិអាទយោ វិទូសិតា មលីនា វិពាធិតា ឧបតាបិតា ច នាម ហោន្តិ, តស្មា អាហ ‘‘សំកិលេសេន សមន្នាគតា សំកិលិដ្ឋា’’តិ។ សំកិលេសំ អរហន្តីតិ សំកិលេសស្ស អារម្មណភាវេន តំ លទ្ធុំ អរហន្តីតិ អត្ថោ។ អារម្មណភាវានតិក្កមនតោតិ ឯតេន សំកិលេសានតិក្កមនមេវ ទស្សេតិ, វត្ថយុគិកសុង្កសាលិកសទ្ទានំ វិយ សំកិលេសិក-សទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា។

    5. Saṃkilesoti dasa kilesavatthūni vuccanti. Saṃkiliṭṭhāti tehi vibādhitā upatāpitā ca. Te pana yasmā saṃkilesasampayuttā ekuppādādīhi ninnānattā ekībhāvamiva gatā visādīhi viya sappiādayo vidūsitā malīnā vibādhitā upatāpitā ca nāma honti, tasmā āha ‘‘saṃkilesena samannāgatā saṃkiliṭṭhā’’ti. Saṃkilesaṃ arahantīti saṃkilesassa ārammaṇabhāvena taṃ laddhuṃ arahantīti attho. Ārammaṇabhāvānatikkamanatoti etena saṃkilesānatikkamanameva dasseti, vatthayugikasuṅkasālikasaddānaṃ viya saṃkilesika-saddassa pavatti veditabbā.

    ៦. សហ វិតក្កេន ហោន្តីតិ វចនសេសោ យោជេតព្ពោ អវុច្ចមានស្សបិ ភវតិ-អត្ថស្ស វិញ្ញាយមានត្តា។ មត្តាតិ បមាណវាចកំ ឯកំ បទន្តិ គហេត្វា ‘‘វិចារោវ មត្តា ឯតេស’’ន្តិ អត្ថោ វុត្តោ។ អញ្ញត្ថ អវិប្បយោគីសុ វិតក្កវិចារេសុ វិចារោវ ឯតេសំ មត្តា, តតោ ឧទ្ធំ វិតក្កេន សម្បយោគំ ន គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ។ អយមបរោ អត្ថោ – មត្ត-សទ្ទោ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ។ សវិតក្កសវិចារា ធម្មា ហិ វិតក្កវិសិដ្ឋេន វិចារេន សវិចារា, ឯតេ បន វិចារមត្តេន វិតក្កសង្ខាតវិសេសរហិតេន, តស្មា ‘‘វិចារមត្តា’’តិ វុច្ចន្តិ, វិចារមត្តវន្តោតិ អត្ថោ។ វិចារមត្តវចនេន អវិតក្កត្តេ សិទ្ធេ អវិតក្កានំ អញ្ញេសម្បិ អត្ថិភាវជោតនត្ថំ អវិតក្កវចនំ។ អវិតក្កា ហិ វិចារមត្តា ច សន្តិ អវិចារា ចាតិ និវត្តេតព្ពា គហេតព្ពា ច ហោន្តិ, តេសុ អវុច្ចមានេសុ និវត្តេតព្ពគហេតព្ពស្ស អទស្សិតត្តា វិចារមត្តាវអវិតក្កាតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ។ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ បន យថាកាមំ ហោតីតិ សាមញ្ញេន អវិតក្កភាវេន សហ វិចារមត្តតាយ ធម្មវិសេសនភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា’’តិ បទានុក្កមោ កតោ។

    6. Saha vitakkena hontīti vacanaseso yojetabbo avuccamānassapi bhavati-atthassa viññāyamānattā. Mattāti pamāṇavācakaṃ ekaṃ padanti gahetvā ‘‘vicārova mattā etesa’’nti attho vutto. Aññattha avippayogīsu vitakkavicāresu vicārova etesaṃ mattā, tato uddhaṃ vitakkena sampayogaṃ na gacchantīti attho. Ayamaparo attho – matta-saddo visesanivattiattho. Savitakkasavicārā dhammā hi vitakkavisiṭṭhena vicārena savicārā, ete pana vicāramattena vitakkasaṅkhātavisesarahitena, tasmā ‘‘vicāramattā’’ti vuccanti, vicāramattavantoti attho. Vicāramattavacanena avitakkatte siddhe avitakkānaṃ aññesampi atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ. Avitakkā hi vicāramattā ca santi avicārā cāti nivattetabbā gahetabbā ca honti, tesu avuccamānesu nivattetabbagahetabbassa adassitattā vicāramattāvaavitakkāti āpajjeyyāti. Visesanavisesitabbabhāvo pana yathākāmaṃ hotīti sāmaññena avitakkabhāvena saha vicāramattatāya dhammavisesanabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘avitakkavicāramattā’’ti padānukkamo kato.

    អថ វា សវិចារា ទុវិធា សវិតក្កា អវិតក្កា ច, តេសុ អវិតក្កេ និវត្តេតុំ អាទិបទំ វុត្តំ។ អវិចារា ច ទុវិធា សវិតក្កា អវិតក្កា ច, តេសុ សវិតក្កេ និវត្តេតុំ តតិយបទំ វុត្តំ។ យេ បន ទ្វីហិបិ និវត្តិតា អវិតក្កា សវិតក្កា ច សវិចារា អវិចារា ច, តេសុ អញ្ញតរទស្សនំ វា កត្តព្ពំ សិយា ឧភយទស្សនំ វា។ ឧភយទស្សនេ ករិយមានេ យទិ ‘‘សវិតក្កសវិចារា’’តិ វុច្ចេយ្យ, អាទិបទត្ថតាវ អាបជ្ជតិ។ អថ ‘‘អវិតក្កអវិចារា’’តិ វុច្ចេយ្យ, អន្តបទត្ថតា។ អថ បន ‘‘អវិតក្កសវិចារា សវិតក្កអវិចារា’’តិ វុច្ចេយ្យ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធានំ វិយ អត្ថន្តរាភាវោ វា សង្ករទោសោ វា ឯកស្សេវ សវិតក្កាវិតក្កតាសវិចារាវិចារតាវិរោធោ វា អាបជ្ជេយ្យ, តស្មា អញ្ញតរទស្សនេន ឥតរម្បិ បកាសេតុំ អវិតក្កវចនេន ទ្វិប្បការេសុ វត្តព្ពេសុ សវិតក្កអវិចារេ និវត្តេត្វា អវិតក្កសវិចារេ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា’’តិ។ អថ វា វិតក្កាភាវេន ឯតេ វិចារមត្តា, ន វិចារតោ អញ្ញស្ស កស្សចិ ធម្មស្ស អភាវាតិ ទស្សេតុំ អវិតក្កវចនេន វិចារមត្តា វិសេសិតា។

    Atha vā savicārā duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu avitakke nivattetuṃ ādipadaṃ vuttaṃ. Avicārā ca duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu savitakke nivattetuṃ tatiyapadaṃ vuttaṃ. Ye pana dvīhipi nivattitā avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā ca, tesu aññataradassanaṃ vā kattabbaṃ siyā ubhayadassanaṃ vā. Ubhayadassane kariyamāne yadi ‘‘savitakkasavicārā’’ti vucceyya, ādipadatthatāva āpajjati. Atha ‘‘avitakkaavicārā’’ti vucceyya, antapadatthatā. Atha pana ‘‘avitakkasavicārā savitakkaavicārā’’ti vucceyya, ajjhattabahiddhānaṃ viya atthantarābhāvo vā saṅkaradoso vā ekasseva savitakkāvitakkatāsavicārāvicāratāvirodho vā āpajjeyya, tasmā aññataradassanena itarampi pakāsetuṃ avitakkavacanena dvippakāresu vattabbesu savitakkaavicāre nivattetvā avitakkasavicāre dassento āha ‘‘avitakkavicāramattā’’ti. Atha vā vitakkābhāvena ete vicāramattā, na vicārato aññassa kassaci dhammassa abhāvāti dassetuṃ avitakkavacanena vicāramattā visesitā.

    ៧. ឧបេក្ខតីតិ វេទយមានាបិ មជ្ឈត្តវេទនា សុខាការេ ទុក្ខាការេ ច ឧទាសិនា ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា ឧបេតា យុត្តា សុខទុក្ខានំ អវិរុទ្ធា ឥក្ខា អនុភវនំ ឧបេក្ខា។ វិសេសទស្សនវសេនាតិ នានត្តទស្សនវសេន។ យទិ ហិ បីតិសហគតា ឯវ សុខសហគតា សិយុំ, ‘‘បីតិសហគតា’’តិ ឯតេនេវ សិទ្ធត្តា ‘‘សុខសហគតា’’តិ ឥទំ ន វត្តព្ពំ សិយា, ‘‘សុខសហគតា’’តិ វា វុច្ចមានេ ‘‘បីតិសហគតា’’តិ ន វត្តព្ពំ, តតោ តិកំ បូរេន្តេន ទុក្ខសហគតបទំ វត្តព្ពំ សិយា, ឯវញ្ច សតិ ‘‘វេទនាត្តិកោ ឯវាយ’’ន្តិ វុត្តវចនំ អាបជ្ជតិ, តស្មា ‘‘បីតិសហគតា’’តិ វត្វា ‘‘សុខសហគតា’’តិ វទន្តោ បីតិវិប្បយុត្តម្បិ សុខំ អត្ថីតិ តតិយជ្ឈានកាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ សុខំ សប្បីតិកសុខតោ ភិន្នំ កត្វា ទស្សេតីតិ អធិប្បាយោ។ អថ វា បីតិសុខានំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យនានត្តានំ នានត្តទស្សនត្ថំ អយំ តិកោ វុត្តោ។ ‘‘បីតិសហគតា’’តិ ឯត្ថ ហិ សុខេកទេសោ សង្គហិតោ, ន បីតិ។ ‘‘សុខសហគតា’’តិ ឯត្ថ បីតិ សង្គហិតា, ន សុខំ។ បីតិវិប្បយុត្តសុខសហគតា ច បុរិមេន អសង្គហិតា បច្ឆិមេន សង្គហិតាតិ សិទ្ធោ បីតិសុខានំ វិសេសោតិ។

    7. Upekkhatīti vedayamānāpi majjhattavedanā sukhākāre dukkhākāre ca udāsinā hotīti attho. Atha vā upetā yuttā sukhadukkhānaṃ aviruddhā ikkhā anubhavanaṃ upekkhā. Visesadassanavasenāti nānattadassanavasena. Yadi hi pītisahagatā eva sukhasahagatā siyuṃ, ‘‘pītisahagatā’’ti eteneva siddhattā ‘‘sukhasahagatā’’ti idaṃ na vattabbaṃ siyā, ‘‘sukhasahagatā’’ti vā vuccamāne ‘‘pītisahagatā’’ti na vattabbaṃ, tato tikaṃ pūrentena dukkhasahagatapadaṃ vattabbaṃ siyā, evañca sati ‘‘vedanāttiko evāya’’nti vuttavacanaṃ āpajjati, tasmā ‘‘pītisahagatā’’ti vatvā ‘‘sukhasahagatā’’ti vadanto pītivippayuttampi sukhaṃ atthīti tatiyajjhānakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ sappītikasukhato bhinnaṃ katvā dassetīti adhippāyo. Atha vā pītisukhānaṃ dubbiññeyyanānattānaṃ nānattadassanatthaṃ ayaṃ tiko vutto. ‘‘Pītisahagatā’’ti ettha hi sukhekadeso saṅgahito, na pīti. ‘‘Sukhasahagatā’’ti ettha pīti saṅgahitā, na sukhaṃ. Pītivippayuttasukhasahagatā ca purimena asaṅgahitā pacchimena saṅgahitāti siddho pītisukhānaṃ visesoti.

    ៨. និព្ពានំ ទស្សនតោតិ និព្ពានារម្មណតំ សន្ធាយាហ។ អថ វា ធម្មចក្ខុ បុនប្បុនំ និព្ពត្តនេន ភាវនាភាវំ អប្បត្តំ ទស្សនំ នាម, ធម្មចក្ខុ ច បរិញ្ញាទិកិច្ចករណេន ចតុសច្ចធម្មទស្សនំ តទតិសយោ, តស្មា នត្ថេត្ថ គោត្រភុស្ស ទស្សនភាវាបត្តីតិ។ ឧភយបដិក្ខេបវសេនាតិ ទ្វីហិ បទេហិ វុត្តធម្មបដិក្ខេបវសេន, ន បហាយកបដិក្ខេបវសេន។ តថា ហិ សតិ ទស្សនភាវនាហិ អញ្ញោ សមុច្ឆេទវសេន បហាយកោ អត្ថិ, តេន បហាតព្ពា នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពាតិ អយមត្ថោ អាបជ្ជតិ, ន ច អញ្ញោ បហាយកោ អត្ថិ អញ្ញេហិ វិក្ខម្ភិតានញ្ច បុនប្បវត្តិសព្ភាវា, នាបិ បហាតព្ពា តតិយបទេន សង្គយ្ហន្តិ, កិន្តុ អប្បហាតព្ពា ឯវាតិ។ តស្មា បហាតព្ពបទំ បច្ចេកំ យោជេត្វា នេវ ទស្សនេន បហាតព្ពា ន ភាវនាយ បហាតព្ពាតិ ទស្សនេន ភាវនាយ បហាតព្ពេហិ អញ្ញេ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។

    8. Nibbānaṃ dassanatoti nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha. Atha vā dhammacakkhu punappunaṃ nibbattanena bhāvanābhāvaṃ appattaṃ dassanaṃ nāma, dhammacakkhu ca pariññādikiccakaraṇena catusaccadhammadassanaṃ tadatisayo, tasmā natthettha gotrabhussa dassanabhāvāpattīti. Ubhayapaṭikkhepavasenāti dvīhi padehi vuttadhammapaṭikkhepavasena, na pahāyakapaṭikkhepavasena. Tathā hi sati dassanabhāvanāhi añño samucchedavasena pahāyako atthi, tena pahātabbā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbāti ayamattho āpajjati, na ca añño pahāyako atthi aññehi vikkhambhitānañca punappavattisabbhāvā, nāpi pahātabbā tatiyapadena saṅgayhanti, kintu appahātabbā evāti. Tasmā pahātabbapadaṃ paccekaṃ yojetvā neva dassanena pahātabbā na bhāvanāya pahātabbāti dassanena bhāvanāya pahātabbehi aññe gahitāti veditabbā.

    ៩. ឯវមត្ថំ អគ្គហេត្វាតិ អត្ថាយុត្តិតោ ច សទ្ទាយុត្តិតោ ច អគ្គហេតព្ពតំ ទស្សេតិ។ ទស្សនភាវនាហិ អប្បហាតព្ពហេតុមត្តេសុ ហិ គយ្ហមានេសុ អហេតុកា អសង្គហិតាតិ យថាធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស អបរិបុណ្ណត្តា អត្ថាយុត្តិ, បហាតព្ពសទ្ទស្ស និច្ចសាបេក្ខត្តេ ច សតិ ន សម្ពន្ធីសទ្ទតោ បហាយកតោ អញ្ញំ បដិសេធំ អបេក្ខមានស្ស ហេតុសទ្ទេន សមាសោ ឧបបជ្ជតីតិ សទ្ទាយុត្តិ ច វេទិតព្ពា។ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោតិ បហាតព្ព-សទ្ទំ បដិសេធេន អយោជេត្វា យេសំ អញ្ញបទត្ថេ សមាសោ, តព្ពិសេសនំ អត្ថីតិ ឥទំ បដិសេធេន យោជេត្វា ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ នេវត្ថីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវញ្ច សតិ យថាធិប្បេតត្ថោ សព្ពោ សង្គហិតោតិ។ អត្ថាយុត្តិ មា ហោតុ, សទ្ទោ បន ឥធាបិ ន យុត្តោ។ ឯកន្តយោគីនំ អត្ថិ-សទ្ទមេវ ហិ អបេក្ខមានានំ ឧភិន្នំ បហាតព្ពហេតុ-សទ្ទានំ សមាសោ យុត្តោ, ន បដិសេធំ អបេក្ខមានានន្តិ, តស្មា គហេតព្ពត្ថទស្សនមត្តំ ឯតំ កតំ, សទ្ទោ បន យថា យុជ្ជតិ, តថា យោជេតព្ពោ។ ឯវំ បន យុជ្ជតិ – បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថីតិ បហាតព្ពហេតុកា។ កេន បហាតព្ពោតិ? ទស្សនេន ភាវនាយ ច។ តយិទំ បហាតព្ពហេតុកបទំ ទស្សនភាវនាបទេហិ វិសុំ វិសុំ យោជេត្វា តេហិ យុត្តេន យេ ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកា នេវ ហោន្តិ, ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា ច ន ហោន្តីតិ បដិសេធញ្ច វិសុំ វិសុំ យោជេត្វា តេ នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកាតិ វុច្ចន្តិ។ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មវចនំ វិយ ហិ បុរិមបទទ្វយសង្គហិតធម្មបដិសេធនេន តទញ្ញធម្មនិទស្សនមេតំ ហោតិ, ន អហេតុកបទំ វិយ ហេតុវិរហប្បកាសនេនាតិ។ ឯវញ្ច កត្វា ទ្វេ បដិសេធា យុត្តា ហោន្តិ។

    9. Evamatthaṃ aggahetvāti atthāyuttito ca saddāyuttito ca aggahetabbataṃ dasseti. Dassanabhāvanāhi appahātabbahetumattesu hi gayhamānesu ahetukā asaṅgahitāti yathādhippetassa atthassa aparipuṇṇattā atthāyutti, pahātabbasaddassa niccasāpekkhatte ca sati na sambandhīsaddato pahāyakato aññaṃ paṭisedhaṃ apekkhamānassa hetusaddena samāso upapajjatīti saddāyutti ca veditabbā. Evamattho gahetabboti pahātabba-saddaṃ paṭisedhena ayojetvā yesaṃ aññapadatthe samāso, tabbisesanaṃ atthīti idaṃ paṭisedhena yojetvā dassanabhāvanāhi pahātabbo hetu etesaṃ nevatthīti attho gahetabboti vuttaṃ hoti. Evañca sati yathādhippetattho sabbo saṅgahitoti. Atthāyutti mā hotu, saddo pana idhāpi na yutto. Ekantayogīnaṃ atthi-saddameva hi apekkhamānānaṃ ubhinnaṃ pahātabbahetu-saddānaṃ samāso yutto, na paṭisedhaṃ apekkhamānānanti, tasmā gahetabbatthadassanamattaṃ etaṃ kataṃ, saddo pana yathā yujjati, tathā yojetabbo. Evaṃ pana yujjati – pahātabbo hetu etesaṃ atthīti pahātabbahetukā. Kena pahātabboti? Dassanena bhāvanāya ca. Tayidaṃ pahātabbahetukapadaṃ dassanabhāvanāpadehi visuṃ visuṃ yojetvā tehi yuttena ye dassanena pahātabbahetukā neva honti, bhāvanāya pahātabbahetukā ca na hontīti paṭisedhañca visuṃ visuṃ yojetvā te neva dassanena na bhāvanāya pahātabbahetukāti vuccanti. Nevavipākanavipākadhammadhammavacanaṃ viya hi purimapadadvayasaṅgahitadhammapaṭisedhanena tadaññadhammanidassanametaṃ hoti, na ahetukapadaṃ viya hetuvirahappakāsanenāti. Evañca katvā dve paṭisedhā yuttā honti.

    ហេតុយេវ ហិ តេសំ នត្ថិ, យោ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពោ សិយាតិ បុរិមស្មិញ្ហិ អត្ថេ ហេតូនំ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពតា បដិក្ខិត្តា, បដិក្ខេបោ ច បហាតព្ពាសង្កាសព្ភាវេ ហោតិ, បហាតព្ពាសង្កា ច ហេតុម្ហិ សតិ សិយា, តេសំ បន អហេតុកានំ ហេតុយេវ នត្ថិ, យោ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពោ សិយា, តទភាវា បហាតព្ពាសង្កា នត្ថីតិ តំនិវារណត្ថោ បដិក្ខេបោ ន សម្ភវតិ, តស្មា ‘‘នេវទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេស’’ន្តិ ឯវំ អហេតុកានំ គហណំ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។ អថ វា ឥតរថា ហិ អហេតុកានំ អគ្គហណំ ភវេយ្យាតិ អត្ថស្ស បាកដត្តា ន ការណសាធនីយោ ឯសោតិ គហេតព្ពត្ថស្សេវ ការណំ វទន្តោ ‘‘ហេតុយេវ ហិ តេសំ នត្ថី’’តិអាទិមាហ។ តេសញ្ហិ នេវទស្សនេន ន ភាវនាយបហាតព្ពហេតុកបទវចនីយានំ យោ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពោ សិយា, សោ ឯវំបការោ ហេតុ នត្ថិ។ តេ ហិ អនេកប្បការា សហេតុកា អហេតុកា ចាតិ, តស្មា នេវទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថីតិ អយមត្ថោ គហេតព្ពោតិ អត្ថោ។

    Hetuyeva hi tesaṃ natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyāti purimasmiñhi atthe hetūnaṃ dassanabhāvanāhi pahātabbatā paṭikkhittā, paṭikkhepo ca pahātabbāsaṅkāsabbhāve hoti, pahātabbāsaṅkā ca hetumhi sati siyā, tesaṃ pana ahetukānaṃ hetuyeva natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, tadabhāvā pahātabbāsaṅkā natthīti taṃnivāraṇattho paṭikkhepo na sambhavati, tasmā ‘‘nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesa’’nti evaṃ ahetukānaṃ gahaṇaṃ na bhaveyyāti attho. Atha vā itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyyāti atthassa pākaṭattā na kāraṇasādhanīyo esoti gahetabbatthasseva kāraṇaṃ vadanto ‘‘hetuyeva hi tesaṃ natthī’’tiādimāha. Tesañhi nevadassanena na bhāvanāyapahātabbahetukapadavacanīyānaṃ yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, so evaṃpakāro hetu natthi. Te hi anekappakārā sahetukā ahetukā cāti, tasmā nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti ayamattho gahetabboti attho.

    ១០. តំ អារម្មណំ កត្វាតិ ឥទំ ចតុកិច្ចសាធនវសេន អារម្មណករណំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ អញ្ញថា គោត្រភុផលបច្ចវេក្ខណាទីនម្បិ អបចយគាមិតា អាបជ្ជេយ្យាតិ។ អថ វា ហេតុភាវេន អបចយំ និព្ពានំ គច្ឆន្តីតិ អបចយគាមិនោ។ និព្ពានស្ស ហិ អនិព្ពត្តនិយត្តេបិ សមុទយប្បហានសមុទយនិរោធានំ អធិគមអធិគន្តព្ពភាវតោ ហេតុហេតុផលភាវោ មគ្គនិព្ពានានំ យុជ្ជតិ។ យថាហ ‘‘ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៩)។ អត្ថោតិ ហិ ហេតុផលំ។ ធម្មោតិ ហេតូតិ។ បុរិមបច្ឆិមានំ បុរិមេ សសម្បយុត្តា វុត្តា, បច្ឆិមេ កេវលា។ បុរិមេ វិយ បន បច្ឆិមេ អត្ថេបិ អរិយមគ្គសីសេន សព្ពលោកុត្តរកុសលចិត្តុប្បាទា គហេតព្ពា។ ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ‘‘អាចយំ គាមិនោ’’តិ វត្តព្ពេ អនុនាសិកលោបោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ អាចិនន្តីតិ វា អាចយា, អាចយា ហុត្វា គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិបិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    10. Taṃ ārammaṇaṃ katvāti idaṃ catukiccasādhanavasena ārammaṇakaraṇaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Aññathā gotrabhuphalapaccavekkhaṇādīnampi apacayagāmitā āpajjeyyāti. Atha vā hetubhāvena apacayaṃ nibbānaṃ gacchantīti apacayagāmino. Nibbānassa hi anibbattaniyattepi samudayappahānasamudayanirodhānaṃ adhigamaadhigantabbabhāvato hetuhetuphalabhāvo magganibbānānaṃ yujjati. Yathāha ‘‘dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719). Atthoti hi hetuphalaṃ. Dhammoti hetūti. Purimapacchimānaṃ purime sasampayuttā vuttā, pacchime kevalā. Purime viya pana pacchime atthepi ariyamaggasīsena sabbalokuttarakusalacittuppādā gahetabbā. Dutiye atthavikappe ‘‘ācayaṃ gāmino’’ti vattabbe anunāsikalopo katoti daṭṭhabbo. Ācinantīti vā ācayā, ācayā hutvā gacchanti pavattantītipi attho daṭṭhabbo.

    ១១. សត្ត បន សេក្ខា សិក្ខនសីលាតិ សេក្ខា, តេសំ ឥមេតិ សេក្ខា, អញ្ញាសាធារណា មគ្គផលត្តយធម្មា។ សយមេវ សិក្ខន្តីតិ សិក្ខនសីលានមេតំ និទស្សនំ។ យេ ហិ ធម្មា សិក្ខន្តិ, តេ សិក្ខនសីលា ហោន្តីតិ។ អក្ខរត្ថោ បន សិក្ខា ឯតេសំ សីលន្តិ សេក្ខាតិ។ ន សេក្ខាតិ យត្ថ សេក្ខភាវាសង្កា អត្ថិ, តត្ថាយំ បដិសេធោតិ លោកិយនិព្ពានេសុ អសេក្ខភាវានាបត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតា ហិ សិក្ខា អត្តនោ បដិបក្ខកិលេសេហិ វិប្បមុត្តា បរិសុទ្ធា ឧបក្កិលេសានំ អារម្មណភាវម្បិ អនុបគមនតោ ឯតា សិក្ខាតិ វត្តុំ យុត្តា អដ្ឋសុ មគ្គផលេសុ វិជ្ជន្តិ, តស្មា ចតុមគ្គហេដ្ឋិមផលត្តយធម្មា វិយ អរហត្តផលធម្មាបិ តាសុ សិក្ខាសុ ជាតាតិ ច, តំសិក្ខាសមង្គិនោ អរហតោ ឥតរេសំ វិយ សេក្ខត្តេ សតិ សេក្ខស្ស ឯតេតិ ច, សិក្ខា សីលំ ឯតេសន្តិ ច សេក្ខាតិ អាសង្កិតព្ពា សិយុន្តិ តទាសង្កានិវត្តនត្ថំ ‘‘អសេក្ខា’’តិ យថាវុត្តសេក្ខភាវបដិសេធោ កតោ។ អរហត្តផលេ ហិ បវត្តមានា សិក្ខា បរិនិដ្ឋិតសិក្ខាកិច្ចត្តា ន សិក្ខាកិច្ចំ ករោន្តិ, កេវលំ សិក្ខាផលភាវេនេវ បវត្តន្តិ, តស្មា តា ន សិក្ខាវចនំ អរហន្តិ, នាបិ តំសមង្គិនោ សេក្ខវចនំ, ន ច តំសម្បយុត្តា សិក្ខនសីលាតិ សិក្ខាសុ ជាតាតិអាទិអត្ថេហិ អគ្គផលធម្មា សេក្ខា ន ហោន្តិ, ហេដ្ឋិមផលេសុ បន សិក្ខា សកទាគាមិមគ្គវិបស្សនាទីនំ ឧបនិស្សយភាវតោ សិក្ខាកិច្ចំ ករោន្តីតិ សិក្ខាវចនំ អរហន្តិ, តំសមង្គិនោ ច សេក្ខវចនំ, តំសម្បយុត្តា ច សិក្ខនសីលវុត្តីតិ តត្ថ ធម្មា យថាវុត្តេហិ អត្ថេហិ សេក្ខា ហោន្តិ ឯវ។

    11. Satta pana sekkhā sikkhanasīlāti sekkhā, tesaṃ imeti sekkhā, aññāsādhāraṇā maggaphalattayadhammā. Sayameva sikkhantīti sikkhanasīlānametaṃ nidassanaṃ. Ye hi dhammā sikkhanti, te sikkhanasīlā hontīti. Akkharattho pana sikkhā etesaṃ sīlanti sekkhāti. Na sekkhāti yattha sekkhabhāvāsaṅkā atthi, tatthāyaṃ paṭisedhoti lokiyanibbānesu asekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbā. Sīlasamādhipaññāsaṅkhātā hi sikkhā attano paṭipakkhakilesehi vippamuttā parisuddhā upakkilesānaṃ ārammaṇabhāvampi anupagamanato etā sikkhāti vattuṃ yuttā aṭṭhasu maggaphalesu vijjanti, tasmā catumaggaheṭṭhimaphalattayadhammā viya arahattaphaladhammāpi tāsu sikkhāsu jātāti ca, taṃsikkhāsamaṅgino arahato itaresaṃ viya sekkhatte sati sekkhassa eteti ca, sikkhā sīlaṃ etesanti ca sekkhāti āsaṅkitabbā siyunti tadāsaṅkānivattanatthaṃ ‘‘asekkhā’’ti yathāvuttasekkhabhāvapaṭisedho kato. Arahattaphale hi pavattamānā sikkhā pariniṭṭhitasikkhākiccattā na sikkhākiccaṃ karonti, kevalaṃ sikkhāphalabhāveneva pavattanti, tasmā tā na sikkhāvacanaṃ arahanti, nāpi taṃsamaṅgino sekkhavacanaṃ, na ca taṃsampayuttā sikkhanasīlāti sikkhāsu jātātiādiatthehi aggaphaladhammā sekkhā na honti, heṭṭhimaphalesu pana sikkhā sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ upanissayabhāvato sikkhākiccaṃ karontīti sikkhāvacanaṃ arahanti, taṃsamaṅgino ca sekkhavacanaṃ, taṃsampayuttā ca sikkhanasīlavuttīti tattha dhammā yathāvuttehi atthehi sekkhā honti eva.

    សេក្ខាតិ វា អបរិយោសិតសិក្ខា ទស្សិតា។ អនន្តរមេវ ‘‘អសេក្ខា’’តិ វចនំ បរិយោសិតសិក្ខានំ ទស្សនន្តិ ន លោកិយនិព្ពានានំ អសេក្ខតាបត្តិ។ វុទ្ធិប្បត្តា វា សេក្ខាតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ សេក្ខធម្មេសុ ឯវ កេសញ្ចិ វុទ្ធិប្បត្តានំ អសេក្ខតា អាបជ្ជតិ, តេន អរហត្តមគ្គធម្មា វុទ្ធិប្បត្តា ច យថាវុត្តេហិ ច អត្ថេហិ សេក្ខាតិ កត្វា អសេក្ខា អាបន្នាតិ? ន, តំសទិសេសុ តព្ពោហារា។ អរហត្តមគ្គតោ ហិ និន្នានាករណំ អរហត្តផលំ ឋបេត្វា បរិញ្ញាទិកិច្ចករណំ វិបាកភាវញ្ច, តស្មា តេ ឯវ សេក្ខា ធម្មា អរហត្តផលភាវំ អាបន្នាតិ សក្កា វត្តុំ, កុសលសុខតោ ច វិបាកសុខំ សន្តតរតាយ បណីតតរន្តិ វុទ្ធិប្បត្តា ច តេ ធម្មា ហោន្តីតិ អសេក្ខាតិ វុច្ចន្តីតិ។

    Sekkhāti vā apariyositasikkhā dassitā. Anantarameva ‘‘asekkhā’’ti vacanaṃ pariyositasikkhānaṃ dassananti na lokiyanibbānānaṃ asekkhatāpatti. Vuddhippattā vā sekkhāti etasmiṃ atthe sekkhadhammesu eva kesañci vuddhippattānaṃ asekkhatā āpajjati, tena arahattamaggadhammā vuddhippattā ca yathāvuttehi ca atthehi sekkhāti katvā asekkhā āpannāti? Na, taṃsadisesu tabbohārā. Arahattamaggato hi ninnānākaraṇaṃ arahattaphalaṃ ṭhapetvā pariññādikiccakaraṇaṃ vipākabhāvañca, tasmā te eva sekkhā dhammā arahattaphalabhāvaṃ āpannāti sakkā vattuṃ, kusalasukhato ca vipākasukhaṃ santataratāya paṇītataranti vuddhippattā ca te dhammā hontīti asekkhāti vuccantīti.

    ១២. កិលេសវិក្ខម្ភនាសមត្ថតាទីហិ បរិត្តា។ ‘‘កិលេស…បេ.… តាយា’’តិ អត្ថត្តយម្បិ កុសលេសុ យុជ្ជតិ, វិបាកកិរិយេសុ ទីឃសន្តានតាវ។ បមាណករេហិ វា ឱឡារិកេហិ កាមតណ្ហាទីហិ បរិច្ឆិន្នា បរិត្តា។ តេហិ អបរិច្ឆិន្នត្តា សុខុមេហិ រូបតណ្ហាទីហិ បរិច្ឆិន្នា បមាណមហត្តំ គតាតិ មហគ្គតា។ អបរិច្ឆិន្នា អប្បមាណា។

    12. Kilesavikkhambhanāsamatthatādīhi parittā. ‘‘Kilesa…pe… tāyā’’ti atthattayampi kusalesu yujjati, vipākakiriyesu dīghasantānatāva. Pamāṇakarehi vā oḷārikehi kāmataṇhādīhi paricchinnā parittā. Tehi aparicchinnattā sukhumehi rūpataṇhādīhi paricchinnā pamāṇamahattaṃ gatāti mahaggatā. Aparicchinnā appamāṇā.

    ១៤. អតប្បកដ្ឋេនាតិ ទិវសម្បិ បច្ចវេក្ខិយមានា លោកុត្តរធម្មា តិត្តិំ ន ជនេន្តិ សមាបជ្ជិយមានាបិ ផលធម្មាតិ។

    14. Atappakaṭṭhenāti divasampi paccavekkhiyamānā lokuttaradhammā tittiṃ na janenti samāpajjiyamānāpi phaladhammāti.

    ១៥. មាតុឃាតាទីសុ បវត្តមានាបិ ហិតសុខំ ឥច្ឆន្តាវ បវត្តន្តីតិ តេ ធម្មា ហិតសុខាវហា មេ ភវិស្សន្តីតិ អាសីសិតា ហោន្តិ, តថា អសុភាសុខានិច្ចានត្តេសុ សុភាទិវិបរិយាសទឡ្ហតាយ អានន្តរិយកម្មនិយតមិច្ឆាទិដ្ឋីសុ បវត្តិ ហោតីតិ តេ ធម្មា អសុភាទីសុ សុភាទិវិបរីតប្បវត្តិកា ហោន្តិ។ មិច្ឆាសភាវាតិ មុសាសភាវា។ អនេកេសុ អានន្តរិយេសុ កតេសុ យំ តត្ថ ពលវំ, តំ វិបច្ចតិ, ន ឥតរានីតិ ឯកន្តវិបាកជនកតាយ និយតតា ន សក្កា វត្តុន្តិ ‘‘វិបាកទានេ សតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ខន្ធភេទានន្តរន្តិ ចុតិអនន្តរំ។ ចុតិ ហិ មរណនិទ្ទេសេ (វិភ. ១៩៣) ‘‘ខន្ធានំ ភេទោ’’តិ វុត្តាតិ។ ឯតេន វចនេន សតិ ផលទានេ ចុតិអនន្តរោ ឯវ, ន អញ្ញោ ឯតេសំ ផលកាលោតិ ផលកាលនិយមេនេវ និយតតា វុត្តា ហោតិ, ន ផលទាននិយមេនាតិ និយតផលកាលានំ អញ្ញេសម្បិ ឧបបជ្ជវេទនីយានំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយានម្បិ និយតតា អាបជ្ជតិ, តស្មា វិបាកធម្មធម្មានំ បច្ចយន្តរវិកលតាទីហិ អវិបច្ចមានានម្បិ អត្តនោ សភាវេន វិបាកធម្មតា វិយ ពលវតា អានន្តរិយេន វិបាកេ ទិន្នេ អវិបច្ចមានានម្បិ អានន្តរិយានំ ផលទានេ និយតសភាវា អានន្តរិយសភាវា ច បវត្តីតិ អត្តនោ សភាវេន ផលទាននិយមេនេវ និយតតា អានន្តរិយតា ច វេទិតព្ពា។ អវស្សញ្ច និយតសភាវា អានន្តរិយសភាវា ច តេសំ បវត្តីតិ សម្បដិច្ឆិតព្ពមេតំ អញ្ញស្ស ពលវតោ អានន្តរិយស្ស អភាវេ ចុតិអនន្តរំ ឯកន្តេន ផលទានតោ។

    15. Mātughātādīsu pavattamānāpi hitasukhaṃ icchantāva pavattantīti te dhammā hitasukhāvahā me bhavissantīti āsīsitā honti, tathā asubhāsukhāniccānattesu subhādivipariyāsadaḷhatāya ānantariyakammaniyatamicchādiṭṭhīsu pavatti hotīti te dhammā asubhādīsu subhādiviparītappavattikā honti. Micchāsabhāvāti musāsabhāvā. Anekesu ānantariyesu katesu yaṃ tattha balavaṃ, taṃ vipaccati, na itarānīti ekantavipākajanakatāya niyatatā na sakkā vattunti ‘‘vipākadāne satī’’tiādimāha. Tattha khandhabhedānantaranti cutianantaraṃ. Cuti hi maraṇaniddese (vibha. 193) ‘‘khandhānaṃ bhedo’’ti vuttāti. Etena vacanena sati phaladāne cutianantaro eva, na añño etesaṃ phalakāloti phalakālaniyameneva niyatatā vuttā hoti, na phaladānaniyamenāti niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ diṭṭhadhammavedanīyānampi niyatatā āpajjati, tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatatā ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ aññassa balavato ānantariyassa abhāve cutianantaraṃ ekantena phaladānato.

    ននុ ឯវំ អញ្ញេសម្បិ ឧបបជ្ជវេទនីយានំ អញ្ញស្មិំ វិបាកទាយកេ អសតិ ចុតិអនន្តរមេវ ឯកន្តេន ផលទានតោ អានន្តរិយសភាវា និយតសភាវា ច បវត្តិ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ អសមានជាតិកេន ចេតោបណិធិវសេន ឧបឃាតកេន ច និវត្តេតព្ពវិបាកត្តា អនន្តរេកន្តផលទាយកត្តាភាវា, ន បន អានន្តរិយកានំ បឋមជ្ឈានាទីនំ ទុតិយជ្ឈានាទីនិ វិយ អសមានជាតិកំ ផលនិវត្តកំ អត្ថិ សព្ពានន្តរិយកានំ អវីចិផលត្តា, ន ច ហេដ្ឋុបបត្តិំ ឥច្ឆតោ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិយ ឧបរូបបត្តិជនកកម្មផលំ អានន្តរិយកផលំ និវត្តេតុំ សមត្ថោ ចេតោបណិធិ អត្ថិ អនិច្ឆន្តស្សេវ អវីចិបាតនតោ, ន ច អានន្តរិយកោបឃាតកំ កិញ្ចិ កម្មំ អត្ថិ, តស្មា តេសំយេវ អនន្តរេកន្តវិបាកជនកសភាវា បវត្តីតិ។

    Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantarameva ekantena phaladānato ānantariyasabhāvā niyatasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati asamānajātikena cetopaṇidhivasena upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantarekantaphaladāyakattābhāvā, na pana ānantariyakānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyakānaṃ avīciphalattā, na ca heṭṭhupapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammaphalaṃ ānantariyakaphalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyakopaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi, tasmā tesaṃyeva anantarekantavipākajanakasabhāvā pavattīti.

    អនេកានិ ច អានន្តរិយកានិ កតានិ ឯកន្តេ វិបាកេ សន្និយតត្តា ឧបរតាវិបច្ចនសភាវាសង្កត្តា និច្ឆិតានិ សភាវតោ និយតានេវ។ ចុតិអនន្តរំ បន ផលំ អនន្តរំ នាម តស្មិំ អនន្តរេ និយុត្តានិ តន្និព្ពត្តនេន អនន្តរករណសីលានិ អនន្តរប្បយោជនានិ ចាតិ សភាវតោ អានន្តរិយកានេវ ច ហោន្តិ។ តេសុ បន សមានសភាវេសុ ឯកេន វិបាកេ ទិន្នេ ឥតរានិ អត្តនា កត្តព្ពស្ស កិច្ចស្ស តេនេវ កតត្តា ន ទុតិយំ តតិយម្បិ ច បដិសន្ធិំ ករោន្តិ, ន សមត្ថតាវិឃាតត្តាតិ នត្ថិ តេសំ និយតានន្តរិយតានិវត្តីតិ។ ន ហិ សមានសភាវំ សមានសភាវស្ស សមត្ថតំ វិហនតីតិ។ ឯកស្ស បន អញ្ញានិបិ ឧបត្ថម្ភកានិ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពានីតិ។ សម្មា សភាវាតិ សច្ចសភាវា។

    Anekāni ca ānantariyakāni katāni ekante vipāke sanniyatattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Cutianantaraṃ pana phalaṃ anantaraṃ nāma tasmiṃ anantare niyuttāni tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni anantarappayojanāni cāti sabhāvato ānantariyakāneva ca honti. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kattabbassa kiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyampi ca paṭisandhiṃ karonti, na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ niyatānantariyatānivattīti. Na hi samānasabhāvaṃ samānasabhāvassa samatthataṃ vihanatīti. Ekassa pana aññānipi upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbānīti. Sammā sabhāvāti saccasabhāvā.

    ១៦. បរិបុណ្ណមគ្គកិច្ចត្តា ចត្តារោ អរិយមគ្គាវ ឥធ ‘‘មគ្គា’’តិ វុត្តា។ បច្ចយដ្ឋេនាតិ មគ្គបច្ចយដ្ឋេន។ និក្ខេបកណ្ឌេបិ ហិ យេ មគ្គបច្ចយំ លភន្តិ, ន បន សយំ មគ្គបច្ចយភាវំ គច្ឆន្តិ, តេ មគ្គហេតុកាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អរិយមគ្គសមង្គិស្ស មគ្គង្គានិ ឋបេត្វា’’តិអាទិ (ធ. ស. ១០៣៩) វុត្តំ។ យោ បន តត្ថេវ ‘‘អរិយមគ្គសមង្គិស្ស អលោភោ អទោសោ អមោហោ, ឥមេ ធម្មា មគ្គហេតូ’’តិ អាទិនយោ វុត្តោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘មគ្គសម្បយុត្តា វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘អរិយមគ្គសមង្គិស្ស សម្មាទិដ្ឋិ មគ្គោ ចេវ ហេតុ ចា’’តិអាទិនា បន វុត្តនយំ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិ សយ’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ បន អសង្គហិតសង្គណ្ហនវសេន បដិបាដិយា តយោ នយា វុត្តា, ហេតុពហុតាវសេន តតិយោ នយោ ឥធ ទុតិយោ វុត្តោ។

    16. Paripuṇṇamaggakiccattā cattāro ariyamaggāva idha ‘‘maggā’’ti vuttā. Paccayaṭṭhenāti maggapaccayaṭṭhena. Nikkhepakaṇḍepi hi ye maggapaccayaṃ labhanti, na pana sayaṃ maggapaccayabhāvaṃ gacchanti, te maggahetukāti dassetuṃ ‘‘ariyamaggasamaṅgissa maggaṅgāni ṭhapetvā’’tiādi (dha. sa. 1039) vuttaṃ. Yo pana tattheva ‘‘ariyamaggasamaṅgissa alobho adoso amoho, ime dhammā maggahetū’’ti ādinayo vutto, taṃ dassetuṃ ‘‘maggasampayuttā vā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ariyamaggasamaṅgissa sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’tiādinā pana vuttanayaṃ dassetuṃ ‘‘sammādiṭṭhi saya’’ntiādimāha. Tattha pana asaṅgahitasaṅgaṇhanavasena paṭipāṭiyā tayo nayā vuttā, hetubahutāvasena tatiyo nayo idha dutiyo vutto.

    អភិភវិត្វា បវត្តនដ្ឋេនាតិ សហជាតាធិបតិបិ បុព្ពាភិសង្ខារវសេន ជេដ្ឋកភាវេ បវត្តមានោ សហជាតេ អត្តនោ វសេ អនុវត្តយមានោ តេ អភិភវិត្វា បវត្តតិ, អារម្មណាធិបតិបិ តទារម្មណេ ធម្មេ តថេវ អត្តានំ អនុវត្តយមានោ តេ ធម្មេ អភិភវិត្វា អារម្មណភាវេន បវត្តតិ, ន បច្ចុប្បន្នភាវេន, តស្មា អធិបតិទ្វយម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘មគ្គោ អធិបតិ ឯតេស’’ន្តិ អយញ្ច អត្ថោ និក្ខេបកណ្ឌេ ឧទាហរណវសេន អាគតំ អត្ថនយំ គហេត្វា វុត្តោ។ យស្មា បន បដ្ឋានេ (បដ្ឋា. ២.១៦.១១) ‘‘មគ្គាធិបតិំ ធម្មំ បដិច្ច មគ្គាធិបតិ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ នាធិបតិបច្ចយា, មគ្គាធិបតី ខន្ធេ បដិច្ច មគ្គាធិបតិ អធិបតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា មគ្គោ អធិបតិ មគ្គាធិបតីតិ អយម្បិ អត្ថោ បាឡិយំ សរូបេកសេសវសេន សមានសទ្ទត្ថវសេន វា សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពោ។

    Abhibhavitvā pavattanaṭṭhenāti sahajātādhipatipi pubbābhisaṅkhāravasena jeṭṭhakabhāve pavattamāno sahajāte attano vase anuvattayamāno te abhibhavitvā pavattati, ārammaṇādhipatipi tadārammaṇe dhamme tatheva attānaṃ anuvattayamāno te dhamme abhibhavitvā ārammaṇabhāvena pavattati, na paccuppannabhāvena, tasmā adhipatidvayampi saṅgahitanti veditabbaṃ. ‘‘Maggo adhipati etesa’’nti ayañca attho nikkhepakaṇḍe udāharaṇavasena āgataṃ atthanayaṃ gahetvā vutto. Yasmā pana paṭṭhāne (paṭṭhā. 2.16.11) ‘‘maggādhipatiṃ dhammaṃ paṭicca maggādhipati dhammo uppajjati nādhipatipaccayā, maggādhipatī khandhe paṭicca maggādhipati adhipatī’’ti vuttaṃ, tasmā maggo adhipati maggādhipatīti ayampi attho pāḷiyaṃ sarūpekasesavasena samānasaddatthavasena vā saṅgahitoti veditabbo.

    ១៧. អនុប្បន្នាតិ ឯតេន សព្ពោ ឧប្បន្នភាវោ បដិសិទ្ធោ, ន ឧប្បន្នធម្មភាវោ ឯវាតិ តេន ឧប្បន្នា វិគតា អតីតាបិ ន សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ យទិ ហិ សង្គហិតា សិយុំ, ‘‘អនុប្បន្នោ ធម្មោ ឧប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិឯវមាទិ វុច្ចេយ្យ, ន តុ វុត្តន្តិ។ អនាគតានិ វិបាកកដត្តារូបានិ អតីតេ អនាគតេ វា កម្មេ បុរិមនិប្ផន្នេ ឯវ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ , នានិប្ផន្នេតិ បរិនិដ្ឋិតការណេកទេសានេវ ហោន្តិ, តស្មា តានិ ‘‘អវស្សំ ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ ឧប្បាទិនោ ធម្មា’’តិ វុច្ចន្តិ។

    17. Anuppannāti etena sabbo uppannabhāvo paṭisiddho, na uppannadhammabhāvo evāti tena uppannā vigatā atītāpi na saṅgahitāti daṭṭhabbā. Yadi hi saṅgahitā siyuṃ, ‘‘anuppanno dhammo uppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tievamādi vucceyya, na tu vuttanti. Anāgatāni vipākakaṭattārūpāni atīte anāgate vā kamme purimanipphanne eva uppajjissanti , nānipphanneti pariniṭṭhitakāraṇekadesāneva honti, tasmā tāni ‘‘avassaṃ uppajjissantīti uppādino dhammā’’ti vuccanti.

    ១៨. អត្តនោ សភាវន្តិ កក្ខឡផុសនាទិសភាវំ។

    18. Attano sabhāvanti kakkhaḷaphusanādisabhāvaṃ.

    ២០. ឯវំ បវត្តមានាតិ ឯវំ ចក្ខាទិភាវេន ផុសនាទិភាវេន ច ឯកសន្តតិបរិយាបន្នតាវសេន បវត្តមានា។ អត្តានំ អធិ អជ្ឈត្តាតិ អធិ-សទ្ទោ សមាសវិសយេ អធិការត្ថំ បវត្តិអត្ថញ្ច គហេត្វា បវត្តតីតិ អត្តានំ អធិកិច្ច ឧទ្ទិស្ស បវត្តា អជ្ឈត្តា។ តេនាតិ យស្ស ឈានា វុដ្ឋហិត្វា អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ច សុញ្ញតំ អានេញ្ជញ្ច មនសិករោតោ អជ្ឈត្តសុញ្ញតាទីសុ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ ន បសីទតិ ន សន្តិដ្ឋតិ នាធិមុច្ចតិ, យោ ច ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ, តេន ភិក្ខុនា។ តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេតិ បឋមជ្ឈានាទិសមាធិនិមិត្តេ។ អជ្ឈត្តមេវាតិ ឈានគោចរេ កសិណាទិម្ហិ។ ចិត្តំ សណ្ឋបេតព្ពន្តិ បឋមជ្ឈានាទិចិត្តំ សណ្ឋបេតព្ពំ។ អជ្ឈត្តរតោតិ គោចរជ្ឈត្តេ និព្ពានេ រតោ, សមាធិគោចរេ កម្មដ្ឋានេ វា រតោ។ ‘‘សមាហិតោ ឯកោ សន្តុសិតោ តមាហុ ភិក្ខុ’’ន្តិ (ធ. ប. ៣៦២) គាថាសេសោ។

    20. Evaṃ pavattamānāti evaṃ cakkhādibhāvena phusanādibhāvena ca ekasantatipariyāpannatāvasena pavattamānā. Attānaṃ adhi ajjhattāti adhi-saddo samāsavisaye adhikāratthaṃ pavattiatthañca gahetvā pavattatīti attānaṃ adhikicca uddissa pavattā ajjhattā. Tenāti yassa jhānā vuṭṭhahitvā ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññataṃ āneñjañca manasikaroto ajjhattasuññatādīsu cittaṃ na pakkhandati na pasīdati na santiṭṭhati nādhimuccati, yo ca itiha tattha sampajāno, tena bhikkhunā. Tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitteti paṭhamajjhānādisamādhinimitte. Ajjhattamevāti jhānagocare kasiṇādimhi. Cittaṃ saṇṭhapetabbanti paṭhamajjhānādicittaṃ saṇṭhapetabbaṃ. Ajjhattaratoti gocarajjhatte nibbāne rato, samādhigocare kammaṭṭhāne vā rato. ‘‘Samāhito eko santusito tamāhu bhikkhu’’nti (dha. pa. 362) gāthāseso.

    អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនន្តិ ឯត្ថ ឈានំ សកសន្តតិបរិយាបន្នត្តា ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិ វុត្តន្តិ និយកជ្ឈត្តត្ថោ អជ្ឈត្ត-សទ្ទោ ហោតិ។ អជ្ឈត្តន្តិ សកសន្តតិនិយកំ។ អជ្ឈត្តេ ភវា អជ្ឈត្តិកាតិ និយកជ្ឈត្តេសុបិ អព្ភន្តរា ចក្ខាទយោ វុច្ចន្តិ។ ឯត្ថ បន អជ្ឈត្តិក-សទ្ទោ ចក្ខាទីសុ បវត្តមានោ ទស្សិតោ , ន អជ្ឈត្តសទ្ទោ, អត្ថិ ច អជ្ឈត្តអជ្ឈត្តិកសទ្ទានំ ពហិទ្ធាពាហិរ-សទ្ទានំ វិយ វិសេសោ។ អជ្ឈត្តិកសទ្ទោ ហិ សបរសន្តានិកេសុ សព្ពេសុ ចក្ខាទីសុ រូបាទីសុ ពាហិរ-សទ្ទោ វិយ បវត្តតិ, អជ្ឈត្ត-សទ្ទោ បន សកសន្តានិកេស្វេវ ចក្ខុរូបាទីសុ តតោ អញ្ញេស្វេវ ពហិទ្ធា-សទ្ទោ វិយ បវត្តតីតិ តស្មា សទ្ទតោ អត្ថតោ ច អសមានត្តា ន ឥទមេត្ថ ឧទាហរណំ យុត្តន្តិ។ អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ ទដ្ឋព្ពោ – អជ្ឈត្តេ ភវា អជ្ឈត្តិកាតិ អយញ្ហិ វចនត្ថោ។ យញ្ច អជ្ឈត្តេ ភវំ, តេន អជ្ឈត្តេនេវ ភវិតព្ពំ, តេន តំវាចកស្ស អជ្ឈត្ត-សទ្ទស្ស អជ្ឈត្តិក-សទ្ទស្ស ច សមានត្ថតា។ ឧភិន្នម្បិ សទ្ទានំ សមានត្ថភាវតោ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ បវត្តមានេ អជ្ឈត្តិក-សទ្ទេ អជ្ឈត្ត-សទ្ទោ តត្ថ បវត្តោតិ សក្កា វត្តុន្តិ។

    Ajjhattaṃ sampasādananti ettha jhānaṃ sakasantatipariyāpannattā ‘‘ajjhatta’’nti vuttanti niyakajjhattattho ajjhatta-saddo hoti. Ajjhattanti sakasantatiniyakaṃ. Ajjhatte bhavā ajjhattikāti niyakajjhattesupi abbhantarā cakkhādayo vuccanti. Ettha pana ajjhattika-saddo cakkhādīsu pavattamāno dassito , na ajjhattasaddo, atthi ca ajjhattaajjhattikasaddānaṃ bahiddhābāhira-saddānaṃ viya viseso. Ajjhattikasaddo hi saparasantānikesu sabbesu cakkhādīsu rūpādīsu bāhira-saddo viya pavattati, ajjhatta-saddo pana sakasantānikesveva cakkhurūpādīsu tato aññesveva bahiddhā-saddo viya pavattatīti tasmā saddato atthato ca asamānattā na idamettha udāharaṇaṃ yuttanti. Ayaṃ panettha adhippāyo daṭṭhabbo – ajjhatte bhavā ajjhattikāti ayañhi vacanattho. Yañca ajjhatte bhavaṃ, tena ajjhatteneva bhavitabbaṃ, tena taṃvācakassa ajjhatta-saddassa ajjhattika-saddassa ca samānatthatā. Ubhinnampi saddānaṃ samānatthabhāvato ajjhattajjhatte pavattamāne ajjhattika-sadde ajjhatta-saddo tattha pavattoti sakkā vattunti.

    អយំ ខោ បនានន្ទ, វិហារោតិ វិហារសុញ្ញតាសុត្តេ (ម. និ. ៣.១៨៧) សង្គណិការាមតាយ រូបាទិរតិយា ច អាទីនវំ វត្វា តប្បដិបក្ខវិហារទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតន្តិ វិសយភូតំ ឥស្សរិយដ្ឋានភូតំ សុញ្ញតំ, សុញ្ញតាផលសមាបត្តិន្តិ អត្ថោ។ ចិត្តិស្សរា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ធម្មំ ទេសេន្តាបិ យំ មុហុត្តំ តុណ្ហី ភវិតព្ពំ ហោតិ, តំ មុហុត្តំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តិ, បគេវ អញ្ញស្មិំ កាលេ, តស្មា សព្ពត្ថាបិ ឥស្សរិយានំ ពហុលំ ផលសមាបត្តិយំ ឥស្សរិយស្ស បវត្តនតោ ផលសមាបត្តិ ‘‘ឥស្សរិយដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា។ អរហត្តផលាធិគមេន វា តថាគតានំ ឥស្សរិយំ និព្ពត្តំ តំជនកេនេវ មគ្គេនាតិ តំ តេសំ ឥស្សរិយដ្ឋានំ។ វិសយោ ច អនញ្ញត្ថភាវោវ យថា ‘‘អាកាសេ សកុណា ឧទកេ មច្ឆា’’តិ, ពុទ្ធា ច អញ្ញត្ថ ទិស្សមានាបិ វិវេកបព្ភារតាយ ផលសមាបត្តិនិន្នាវ, តេន តស្សា តស្សា កិរិយាយ អនន្តរំ ផលសមាបត្តិយំយេវ ភវន្តីតិ សា តេសំ វិសយោ, តព្ពិសយតា ច សច្ចកសុត្តេន (ម. និ. ១.៣៦៤ អាទយោ) ទីបេតព្ពា។

    Ayaṃkho panānanda, vihāroti vihārasuññatāsutte (ma. ni. 3.187) saṅgaṇikārāmatāya rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā tappaṭipakkhavihāradassanatthaṃ vuttaṃ. Ajjhattaṃ suññatanti visayabhūtaṃ issariyaṭṭhānabhūtaṃ suññataṃ, suññatāphalasamāpattinti attho. Cittissarā hi buddhā bhagavanto dhammaṃ desentāpi yaṃ muhuttaṃ tuṇhī bhavitabbaṃ hoti, taṃ muhuttaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjanti, pageva aññasmiṃ kāle, tasmā sabbatthāpi issariyānaṃ bahulaṃ phalasamāpattiyaṃ issariyassa pavattanato phalasamāpatti ‘‘issariyaṭṭhāna’’nti vuttā. Arahattaphalādhigamena vā tathāgatānaṃ issariyaṃ nibbattaṃ taṃjanakeneva maggenāti taṃ tesaṃ issariyaṭṭhānaṃ. Visayo ca anaññatthabhāvova yathā ‘‘ākāse sakuṇā udake macchā’’ti, buddhā ca aññattha dissamānāpi vivekapabbhāratāya phalasamāpattininnāva, tena tassā tassā kiriyāya anantaraṃ phalasamāpattiyaṃyeva bhavantīti sā tesaṃ visayo, tabbisayatā ca saccakasuttena (ma. ni. 1.364 ādayo) dīpetabbā.

    ២២. យេសំ ទដ្ឋព្ពភាវោ អត្ថិ, តេ សនិទស្សនា។ ចក្ខុវិញ្ញាណគោចរភាវោវ ទដ្ឋព្ពភាវោ, តស្ស រូបាយតនា អនញ្ញត្តេបិ អញ្ញេហិ ធម្មេហិ រូបាយតនំ វិសេសេតុំ អញ្ញំ វិយ កត្វា ‘‘សហ និទស្សនេនាតិ សនិទស្សនា’’តិ វុត្តំ។ ធម្មសភាវសាមញ្ញេន ហិ ឯកីភូតេសុ ធម្មេសុ យោ នានត្តករោ សភាវោ, សោ អញ្ញោ វិយ កត្វា ឧបចរិតុំ យុត្តោ ។ ឯវញ្ហិ អត្ថវិសេសាវពោធោ ហោតីតិ។ សយញ្ច និស្សយវសេន ច សម្បត្តានំ អសម្បត្តានញ្ច បដិមុខភាវោ អញ្ញមញ្ញបតនំ បដិហននភាវោ, យេន ព្យាបារាទិវិការបច្ចយន្តរសហិតេសុ ចក្ខាទីនំ វិសយេសុ វិការុប្បត្តិ។

    22. Yesaṃ daṭṭhabbabhāvo atthi, te sanidassanā. Cakkhuviññāṇagocarabhāvova daṭṭhabbabhāvo, tassa rūpāyatanā anaññattepi aññehi dhammehi rūpāyatanaṃ visesetuṃ aññaṃ viya katvā ‘‘saha nidassanenāti sanidassanā’’ti vuttaṃ. Dhammasabhāvasāmaññena hi ekībhūtesu dhammesu yo nānattakaro sabhāvo, so añño viya katvā upacarituṃ yutto . Evañhi atthavisesāvabodho hotīti. Sayañca nissayavasena ca sampattānaṃ asampattānañca paṭimukhabhāvo aññamaññapatanaṃ paṭihananabhāvo, yena byāpārādivikārapaccayantarasahitesu cakkhādīnaṃ visayesu vikāruppatti.

    តិកមាតិកាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ទុកមាតិកាបទវណ្ណនា • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ១. តិកមាតិកា • 1. Tikamātikā

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / តិកមាតិកាបទវណ្ណនា • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / តិកមាតិកាបទវណ្ណនា • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact