Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    ១. ចិត្តុប្បាទកណ្ឌំ

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    តិកមាតិកាបទវណ្ណនា

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ១. តេនាតិ វេទនាសទ្ទេន។ សព្ពបទេហីតិ តីហិ បទេហិ លទ្ធនាមោ ហោតិ អវយវធម្មេនាបិ សមុទាយស្ស អបទិសិតព្ពតោ យថា ‘‘សមំ ចុណ្ណ’’ន្តិ។ ចោទកោ យថាធិប្បេតមត្ថំ អប្បដិបជ្ជមានោ វិភត្តិអន្តស្សេវ បទភាវំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ននុ សុខាយា’’តិអាទិនា ចោទេតិ។ ឥតរោ ‘‘អធិប្បេតប្បការត្ថគមកស្សា’’តិអាទិនា អត្តនោ អធិប្បាយំ វិវរតិ។ តេន ‘‘វាក្យំ ឥធ បទន្តិ វុត្ត’’ន្តិ ទស្សេតិ។ ហេតុបទសហេតុកបទាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន នហេតុបទអហេតុកបទហេតុសម្បយុត្តបទានិ ហេតុវិប្បយុត្តបទម្បិ វា សង្គណ្ហាតិ។

    1. Tenāti vedanāsaddena. Sabbapadehīti tīhi padehi laddhanāmo hoti avayavadhammenāpi samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Codako yathādhippetamatthaṃ appaṭipajjamāno vibhattiantasseva padabhāvaṃ sallakkhetvā ‘‘nanu sukhāyā’’tiādinā codeti. Itaro ‘‘adhippetappakāratthagamakassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Tena ‘‘vākyaṃ idha padanti vutta’’nti dasseti. Hetupadasahetukapadādīhīti ādi-saddena nahetupadaahetukapadahetusampayuttapadāni hetuvippayuttapadampi vā saṅgaṇhāti.

    ឧភយេកបទវសេនាតិ ឧភយបទវសេន ហេតុទុកសម្ពន្ធោ, ឯកបទវសេន សហេតុកទុកសម្ពន្ធោ។ តថាតិ ឧភយេកបទវសេន។ ឯត្ថ ច សហេតុកហេតុសម្បយុត្តទុកាតិអាទិនា យថា ហេតុគោច្ឆកេ បឋមទុកសម្ពន្ធា ទុតិយតតិយទុកា, បឋមទុកទុតិយទុកសម្ពន្ធា ចតុត្ថឆដ្ឋទុកា, បឋមទុកតតិយទុកសម្ពន្ធោ បញ្ចមោ ទុកោ, ឯវំ អាសវគោច្ឆកាទីសុបីតិ នយំ ទស្សេតិ។ សក្កា ហិ ឥមិនាវ នយេន តេសុបិ ទុកន្តរសម្ពន្ធោ វិញ្ញាតុំ, កេវលំ បន អាសវគោច្ឆកាទីសុ ទុតិយទុកតតិយទុកសម្ពន្ធោ ឱសានទុកោ, កិលេសគោច្ឆកេ ច ទុតិយចតុត្ថទុកសម្ពន្ធោតិ។ ធម្មានំ សាវសេសនិរវសេសភាវេន តិកទុកានំ សប្បទេសនិប្បទេសតា វុត្តាតិ យេហិ តិកទុកា សាវសេសាតិ បទិស្សន្តិ អបទិស្សន្តិ, តេ អសង្គហិតធម្មាបទេសោ។ ឯវំ សតិ ‘‘អសង្គហិតោ’’តិ វិសេសនំ កិមត្ថិយន្តិ? ឯតស្សេវត្ថស្ស បាកដករណត្ថំ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា បទិស្សតិ ឯតេន សមុទាយោតិ បទេសោ, អវយវោ។ ‘‘សាមញ្ញជោតនា វិសេសេ អវតិដ្ឋតី’’តិ យថាធិប្បេតំ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘អសង្គហិតោ’’តិ អាហ។

    Ubhayekapadavasenāti ubhayapadavasena hetudukasambandho, ekapadavasena sahetukadukasambandho. Tathāti ubhayekapadavasena. Ettha ca sahetukahetusampayuttadukātiādinā yathā hetugocchake paṭhamadukasambandhā dutiyatatiyadukā, paṭhamadukadutiyadukasambandhā catutthachaṭṭhadukā, paṭhamadukatatiyadukasambandho pañcamo duko, evaṃ āsavagocchakādīsupīti nayaṃ dasseti. Sakkā hi imināva nayena tesupi dukantarasambandho viññātuṃ, kevalaṃ pana āsavagocchakādīsu dutiyadukatatiyadukasambandho osānaduko, kilesagocchake ca dutiyacatutthadukasambandhoti. Dhammānaṃ sāvasesaniravasesabhāvena tikadukānaṃ sappadesanippadesatā vuttāti yehi tikadukā sāvasesāti padissanti apadissanti, te asaṅgahitadhammāpadeso. Evaṃ sati ‘‘asaṅgahito’’ti visesanaṃ kimatthiyanti? Etassevatthassa pākaṭakaraṇatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā padissati etena samudāyoti padeso, avayavo. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti yathādhippetaṃ visesaṃ dassento ‘‘asaṅgahito’’ti āha.

    អនវជ្ជត្ថោ អវជ្ជវិរហត្ថោ។ នាមំ សញ្ញា, កិរិយា ករណំ, បយោជនំ រថរថង្គវិភាវនេន តេសំ បការតោ យោជនំ។ កុសេន ញាណេន លាតព្ពាតិ កុសលាតិ អយមត្ថោ ញាណសម្បយុត្តានំ តាវ ហោតុ, ញាណវិប្បយុត្តានំ កថន្តិ អាហ ‘‘ញាណវិប្បយុត្តានម្បី’’តិអាទិ។ ញាណវិប្បយុត្តាបិ ហិ ញាណេនេវ បវត្តិយន្តិ ហិតសុខហេតុភូតាយ បវត្តិយា បញ្ញវន្តានំ បដិបត្តិភាវតោ។ ន ហិ អន្តរេន យោនិសោមនសិការំ កុសលុប្បត្តិ អត្ថីតិ។ ‘‘យទិ កុសលស្ស ឧភយភាគគតំ សំកិលេសលវនំ បាកដំ សិយា, កុសា វិយ លុនន្តីតិ កុសលាតិ អយមត្ថោ យុត្តោ សិយា’’តិ កោចិ វទេយ្យាតិ អាសង្កាយ អាហ ‘‘សម្មប្បធានទ្វយំ វិយា’’តិ។

    Anavajjattho avajjavirahattho. Nāmaṃ saññā, kiriyā karaṇaṃ, payojanaṃ ratharathaṅgavibhāvanena tesaṃ pakārato yojanaṃ. Kusena ñāṇena lātabbāti kusalāti ayamattho ñāṇasampayuttānaṃ tāva hotu, ñāṇavippayuttānaṃ kathanti āha ‘‘ñāṇavippayuttānampī’’tiādi. Ñāṇavippayuttāpi hi ñāṇeneva pavattiyanti hitasukhahetubhūtāya pavattiyā paññavantānaṃ paṭipattibhāvato. Na hi antarena yonisomanasikāraṃ kusaluppatti atthīti. ‘‘Yadi kusalassa ubhayabhāgagataṃ saṃkilesalavanaṃ pākaṭaṃ siyā, kusā viya lunantīti kusalāti ayamattho yutto siyā’’ti koci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘sammappadhānadvayaṃ viyā’’ti.

    ន ចាតិអាទិនា ‘‘សភាវំ ធារេន្តី’’តិ ឯត្ថ បរមត្ថតោ កត្តុកម្មស្ស ច ភេទោ នត្ថិ, កប្បនាសិទ្ធោ ឯវ បន ភេទោតិ ទស្សេតិ។ តត្ថ នាមវសេន វិញ្ញាតាវិញ្ញាតេតិ យេសំ ‘‘ធម្មា’’តិ ឥមិនា បរិយាយេន អវិញ្ញាតា សភាវា, ‘‘សភាវំ ធារេន្តី’’តិ ឥមិនា ច បរិយាយេន វិញ្ញាតា, តេសំ វសេន ឯវំ វុត្តំ។ ឯត្ថ ច បឋមោ អត្ថោ សង្ខតាសង្ខតធម្មវសេន វុត្តោ, ទុតិយោ សង្ខតវសេន, តតិយោ សង្ខតាសង្ខតបញ្ញត្តិធម្មវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Na cātiādinā ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti ettha paramatthato kattukammassa ca bhedo natthi, kappanāsiddho eva pana bhedoti dasseti. Tattha nāmavasena viññātāviññāteti yesaṃ ‘‘dhammā’’ti iminā pariyāyena aviññātā sabhāvā, ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti iminā ca pariyāyena viññātā, tesaṃ vasena evaṃ vuttaṃ. Ettha ca paṭhamo attho saṅkhatāsaṅkhatadhammavasena vutto, dutiyo saṅkhatavasena, tatiyo saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammavasenāti daṭṭhabbaṃ.

    កុសលបដិសេធនំ កុសលាភាវោ ឯវ។ អភាវោ ហិ សត្តាបដិសេធោតិ។ ធម្មោតិ សភាវធម្មោ។ អកុសលវចនេន ន កោចិ អត្ថោ សភាវធម្មស្ស អពោធកត្តាតិ អធិប្បាយោ។ អថ សិយា អកុសលវចនេន កោចិ អត្ថោ អសភាវធម្មពោធកត្តេបិ ‘‘បញ្ញត្តិធម្មា’’តិអាទីសុ វិយ, ឯវំ សតិ ‘‘អនព្យាកតា’’តិ ច វត្តព្ពំ សិយា, តតោ ចាយំ ចតុក្កោ អាបជ្ជតិ, ន តិកោ។ តស្មាតិ យស្មា ទុកចតុក្កភាវោ អនព្យាកតវោហារោ ច នត្ថិ, សោ ច វុត្តនយេន អភាវមត្តវចនេ អាបជ្ជតិ, តស្មា។ សភាវធារណាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ធារីយន្តិ បច្ចយេហី’’តិ អយមត្ថោ សង្គហិតោ។ ញេយ្យបរិយាយេន បន ធម្ម-សទ្ទេនាយំ ទោសោតិ ននុ អញេយ្យបរិយាយេបិ ធម្ម-សទ្ទេ ន កោចិ ទោសោតិ? ន, វុត្តទោសានតិវត្តនតោ។

    Kusalapaṭisedhanaṃ kusalābhāvo eva. Abhāvo hi sattāpaṭisedhoti. Dhammoti sabhāvadhammo. Akusalavacanena na koci attho sabhāvadhammassa abodhakattāti adhippāyo. Atha siyā akusalavacanena koci attho asabhāvadhammabodhakattepi ‘‘paññattidhammā’’tiādīsu viya, evaṃ sati ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā, tato cāyaṃ catukko āpajjati, na tiko. Tasmāti yasmā dukacatukkabhāvo anabyākatavohāro ca natthi, so ca vuttanayena abhāvamattavacane āpajjati, tasmā. Sabhāvadhāraṇādīti ādi-saddena ‘‘dhārīyanti paccayehī’’ti ayamattho saṅgahito. Ñeyyapariyāyena pana dhamma-saddenāyaṃ dosoti nanu añeyyapariyāyepi dhamma-sadde na koci dosoti? Na, vuttadosānativattanato.

    បារិសេសេនាតិ ឯត្ថ ននុ អយមការោ ន-អត្ថត្តយស្សេវ ជោតកោ, អថ ខោ ‘‘អហេតុកា ធម្មា, អភិក្ខុកោ អាវាសោ’’តិ តំយោគនិវត្តិយា, ‘‘អប្បច្ចយា ធម្មា’’តិ តំសម្ពន្ធិភាវនិវត្តិយា។ បច្ចយុប្បន្នញ្ហិ បច្ចយសម្ពន្ធីតិ អប្បច្ចយុប្បន្នត្តា អសម្ពន្ធិតា ឯត្ថ ជោតីយតិ។ ‘‘អនិទស្សនា ធម្មា’’តិ តំសភាវនិវត្តិយា។ និទស្សនញ្ហិ ទដ្ឋព្ពតា។ អថ ចក្ខុវិញ្ញាណំ និទស្សនំ, តគ្គយ្ហភាវនិវត្តិយា, តថា ‘‘អនាសវា ធម្មា’’តិ។ ‘‘អប្បដិឃា ធម្មា អនារម្មណា ធម្មា’’តិ តំកិច្ចនិវត្តិយា។ ‘‘អរូបិនោ ធម្មា អចេតសិកា ធម្មា’’តិ តព្ភាវនិវត្តិយា។ តទញ្ញតា ហិ ឯត្ថ បកាសីយតិ។ ‘‘អមនុស្សោ’’តិ តព្ភាវមត្តនិវត្តិយា។ មនុស្សត្តមត្តំ នត្ថិ អញ្ញំ សមានន្តិ សទិសតា ហេត្ថ សូចិយតិ។ ‘‘អសមណោ សមណបដិញ្ញោ អបុត្តោ’’តិ តំសម្ភាវនគុណនិវត្តិយា។ គរហា ហិ ឯត្ថ ញាយតិ។ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ អនាមយា, អនុទរា កញ្ញា’’តិ តទប្បភាវនិវត្តិយា។ ‘‘អនុប្បន្នា ធម្មា’’តិ តំសទិសភាវនិវត្តិយា។ អតីតានញ្ហិ ឧប្បន្នបុព្ពត្តា ឧបាទិធម្មានញ្ច បច្ចយេកទេសនិប្ផត្តិយា អារទ្ធុប្បាទភាវតោ កាលវិនិមុត្តស្ស ច វិជ្ជមានត្តា ឧប្បន្នានុកូលតា, បគេវ បច្ចុប្បន្នានន្តិ តព្ពិធុរភាវោ ឯត្ថ វិញ្ញាយតិ។ ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ តទបរិយោសាននិវត្តិយា។ តំនិដ្ឋានញ្ហេត្ថ បកាសីយតីតិ ឯវមនេកេសំ អត្ថានំ ជោតកោ, តត្ថ កិំ វុច្ចតេ អត្ថទ្វយមេវ វត្វា បារិសេសេនាតិ? ឥតរេសំ ឯត្ថ សុវិទូរភាវតោ។ ន ហិ កុសលវិប្បយុត្តាទីនំ ធម្មានំ អកុសលភាវោ យុជ្ជតិ។

    Pārisesenāti ettha nanu ayamakāro na-atthattayasseva jotako, atha kho ‘‘ahetukā dhammā, abhikkhuko āvāso’’ti taṃyoganivattiyā, ‘‘appaccayā dhammā’’ti taṃsambandhibhāvanivattiyā. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā asambandhitā ettha jotīyati. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti taṃsabhāvanivattiyā. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha cakkhuviññāṇaṃ nidassanaṃ, taggayhabhāvanivattiyā, tathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti. ‘‘Appaṭighā dhammā anārammaṇā dhammā’’ti taṃkiccanivattiyā. ‘‘Arūpino dhammā acetasikā dhammā’’ti tabbhāvanivattiyā. Tadaññatā hi ettha pakāsīyati. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyā. Manussattamattaṃ natthi aññaṃ samānanti sadisatā hettha sūciyati. ‘‘Asamaṇo samaṇapaṭiñño aputto’’ti taṃsambhāvanaguṇanivattiyā. Garahā hi ettha ñāyati. ‘‘Kacci nu bhoto anāmayā, anudarā kaññā’’ti tadappabhāvanivattiyā. ‘‘Anuppannā dhammā’’ti taṃsadisabhāvanivattiyā. Atītānañhi uppannapubbattā upādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādabhāvato kālavinimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā, pageva paccuppannānanti tabbidhurabhāvo ettha viññāyati. ‘‘Asekkhā dhammā’’ti tadapariyosānanivattiyā. Taṃniṭṭhānañhettha pakāsīyatīti evamanekesaṃ atthānaṃ jotako, tattha kiṃ vuccate atthadvayameva vatvā pārisesenāti? Itaresaṃ ettha suvidūrabhāvato. Na hi kusalavippayuttādīnaṃ dhammānaṃ akusalabhāvo yujjati.

    អកុសលសទ្ទស្ស ឧច្ចារណានន្តរំ វិនេយ្យានំ កុសលបដិបក្ខភូតេ អត្ថេ បដិបត្តិភាវតោ តត្ថ និរុឡ្ហតា ទដ្ឋព្ពា។ ‘‘វិរុទ្ធសភាវត្តា’’តិ វុត្តំ កិច្ចវិរោធាទីនម្បិ តទន្តោគធត្តា, វិរុទ្ធសភាវត្តេបិ វិនាសកវិនាសិតព្ពភាវោ កុសលាកុសលេសុ និយតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘តប្បហេយ្យភាវតោ’’តិ អាហ។ ឥតរថា កុសលានម្បិ អកុសលេហិ បហាតព្ពភាវេ អច្ចន្តំ សមុច្ឆិន្នកុសលមូលត្តា អបាយបូរកា ឯវ សត្តា សិយុំ។ យំ បន ‘‘ធម្មាបិ វោ, ភិក្ខវេ, បហាតព្ពា’’តិ (ម. និ. ១.២៤០) វុត្តំ, តំ ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, ន តុម្ហាកំ, តំ បជហថា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៣៣) វិយ តទារម្មណសំកិលេសប្បហានវសេន បរិយាយេន វុត្តំ។ យថាហ ‘‘ន ហិ កុសលា អកុសលេហិ បហាតព្ពា’’តិ (ធ. ស. មូលដី ១)។

    Akusalasaddassa uccāraṇānantaraṃ vineyyānaṃ kusalapaṭipakkhabhūte atthe paṭipattibhāvato tattha niruḷhatā daṭṭhabbā. ‘‘Viruddhasabhāvattā’’ti vuttaṃ kiccavirodhādīnampi tadantogadhattā, viruddhasabhāvattepi vināsakavināsitabbabhāvo kusalākusalesu niyatoti dassetuṃ ‘‘tappaheyyabhāvato’’ti āha. Itarathā kusalānampi akusalehi pahātabbabhāve accantaṃ samucchinnakusalamūlattā apāyapūrakā eva sattā siyuṃ. Yaṃ pana ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240) vuttaṃ, taṃ ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.33) viya tadārammaṇasaṃkilesappahānavasena pariyāyena vuttaṃ. Yathāha ‘‘na hi kusalā akusalehi pahātabbā’’ti (dha. sa. mūlaṭī 1).

    ផស្សាទិវចនេហិ តំនិទ្ទេសភូតេហិ។ តព្ពចនីយភាវេនាតិ តេហិ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា’’តិអាទិវចនេហិ អភិធេយ្យភាវេន។ យថា អនវជ្ជសុខវិបាកាទិអត្ថា កុសលាទិវចនេហិ, ឯវំ អវិបាកត្ថា អព្យាកតវចនេន ពោធិតា ឯវាតិ អាហ ‘‘អព្យាកតវចនេនេវ ចា’’តិ។ ការណំ អវត្វាតិ ឥធ វុត្តភាវេន អនុវត្តមានត្តាតិ ការណំ អវត្វា។ អញ្ញា…បេ.… និវារេតព្ពោតិ ឯតេន កុសលាកុសលសទ្ទា វិយ កុសលាកុសលសភាវានំ តទុភយវិបរីតសភាវានំ ធម្មានំ អព្យាកតសទ្ទោ ពោធកោតិ ទស្សេតិ។ ន ហិ អវិបាកវចនំ វុត្តំ, អកុសលវចនញ្ច អវុត្តំ។ យតោ អវិបាកវចនស្ស អធិកតភាវោ អកុសលស្ស ច តព្ពចនីយភាវេន អកថិតភាវោ សិយា, តស្មា ន អកុសលានំ អព្យាកតតាតិ អយំ អកុសលានំ អនព្យាកតភាវេ យោជនា។

    Phassādivacanehi taṃniddesabhūtehi. Tabbacanīyabhāvenāti tehi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādivacanehi abhidheyyabhāvena. Yathā anavajjasukhavipākādiatthā kusalādivacanehi, evaṃ avipākatthā abyākatavacanena bodhitā evāti āha ‘‘abyākatavacaneneva cā’’ti. Kāraṇaṃ avatvāti idha vuttabhāvena anuvattamānattāti kāraṇaṃ avatvā. Aññā…pe… nivāretabboti etena kusalākusalasaddā viya kusalākusalasabhāvānaṃ tadubhayaviparītasabhāvānaṃ dhammānaṃ abyākatasaddo bodhakoti dasseti. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ, akusalavacanañca avuttaṃ. Yato avipākavacanassa adhikatabhāvo akusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na akusalānaṃ abyākatatāti ayaṃ akusalānaṃ anabyākatabhāve yojanā.

    តំ បរិហរិតុន្តិ អព្យាកតនិវត្តនមាហ។ យទិ ឯវំ ‘‘សុខវិបាកានវជ្ជា’’តិ វត្តព្ពំ។ អនវជ្ជា ហិ ព្យភិចារិតាយ វិសេសិតព្ពាតិ? ន, សុខវិបាកវចនស្ស វិសេសនភាវេន អគ្គហិតត្តា។ សុខវិបាកវចនេន ហិ កុសលភាវេ សមត្តោ វិញ្ញាយតិ, អនវជ្ជវចនំ បនេត្ថ កុសលានំ អគរហិតព្ពតាសង្ខាតំ កញ្ចិ វិសេសមាហ។ តេនេវ ច តស្ស វិសេសនភាវេន វុត្តស្ស បវត្តិសុខតាទិទស្សនភាវំ សយមេវ វក្ខតីតិ។ មនោសមាចារវិសេសភូតា ផលធម្មា វិសេសេន បដិប្បស្សទ្ធាវជ្ជា នាម ហោន្តីតិ សមាចារត្តយវសេន តស្មិំ សុត្តេ អនវជ្ជធម្មានំ វុត្តត្តា ច តេ អនវសេសតោ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘វិរហិតាវជ្ជមត្តា’’តិ វុត្តំ។ អវជ្ជវិនាសនភាវោ ទស្សិតោ កណ្ហសុក្កធម្មានំ វជ្ឈឃាតកភាវស្ស និយតត្តា។ សវិបាកតា វិបាកធម្មតា។ សុខោ វិបាកោ ឯតេសន្តិ សុខវិបាកាតិ ឥមិនា សមាសេន កុសលានំ សុខវិបាកវន្តតា វុត្តា។ សា ច នេសំ ន តំសមង្គិតាយ អសហវត្តនតោតិ តទុប្បាទនសមត្ថតាតិ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ‘‘សុខវិបាកវិបច្ចនសភាវំ ទស្សេតី’’តិ។ យុត្តមេតន្តិ បរមត្ថតោ ភេទាភាវេបិ យថាវុត្តវចនវចនីយភាវសង្ខាតោ ភេទោ តស្មិំ អភិធេយ្យត្ថភូតេ វត្ថុស្មិំ ឧបចារេន ហោតីតិ យុត្តមេត្ថ លក្ខណលក្ខិតព្ពភាវេន ភេទវចនំ។ ភវតិ ហិ សទ្ទត្ថវិសេសមត្តេនបិ អភិន្នេ វត្ថុស្មិំ ភេទវចនំ យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ។

    Taṃ pariharitunti abyākatanivattanamāha. Yadi evaṃ ‘‘sukhavipākānavajjā’’ti vattabbaṃ. Anavajjā hi byabhicāritāya visesitabbāti? Na, sukhavipākavacanassa visesanabhāvena aggahitattā. Sukhavipākavacanena hi kusalabhāve samatto viññāyati, anavajjavacanaṃ panettha kusalānaṃ agarahitabbatāsaṅkhātaṃ kañci visesamāha. Teneva ca tassa visesanabhāvena vuttassa pavattisukhatādidassanabhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Manosamācāravisesabhūtā phaladhammā visesena paṭippassaddhāvajjā nāma hontīti samācārattayavasena tasmiṃ sutte anavajjadhammānaṃ vuttattā ca te anavasesato saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘virahitāvajjamattā’’ti vuttaṃ. Avajjavināsanabhāvo dassito kaṇhasukkadhammānaṃ vajjhaghātakabhāvassa niyatattā. Savipākatā vipākadhammatā. Sukho vipāko etesanti sukhavipākāti iminā samāsena kusalānaṃ sukhavipākavantatā vuttā. Sā ca nesaṃ na taṃsamaṅgitāya asahavattanatoti taduppādanasamatthatāti viññāyatīti vuttaṃ ‘‘sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dassetī’’ti. Yuttametanti paramatthato bhedābhāvepi yathāvuttavacanavacanīyabhāvasaṅkhāto bhedo tasmiṃ abhidheyyatthabhūte vatthusmiṃ upacārena hotīti yuttamettha lakkhaṇalakkhitabbabhāvena bhedavacanaṃ. Bhavati hi saddatthavisesamattenapi abhinne vatthusmiṃ bhedavacanaṃ yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti.

    វិនាបិ ភាវាភិធាយិនា សទ្ទេន ភាវប្បធានោ និទ្ទេសោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អនវជ្ជវចនេន អនវជ្ជត្តំ អាហា’’តិ។ ឯវញ្ចេត្ថ បទវិគ្គហោ គហេតព្ពោ – ន អវជ្ជំ អនវជ្ជំ, អវជ្ជបដិបក្ខតាយ អគរហិតព្ពសភាវោ។ សុខោ វិបាកោ អស្សាតិ សុខវិបាកំ, សុខវិបាកវិបច្ចនសមត្ថតា។ អនវជ្ជញ្ច តំ សុខវិបាកញ្ចាតិ អនវជ្ជសុខវិបាកំ, តំ លក្ខណំ ឯតេសន្តិ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា។ អថ វា បុព្ពេ វិយ អនវជ្ជំ, វិបច្ចនំ វិបាកោ, សុខស្ស វិបាកោ សុខវិបាកោ, អនវជ្ជញ្ច សុខវិបាកោ ច អនវជ្ជសុខវិបាកំ ឯកត្តវសេន។ តំ លក្ខណំ ឯតេសន្តិ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា។ កិំ បនេត្ថ ការណំ បទទ្វយបរិគ្គហេ, ននុ ឯកេនេវ បទេន ឥដ្ឋប្បសិទ្ធិ។ យទិបិ ‘‘អវជ្ជរហិតំ អនវជ្ជ’’ន្តិ ឥមស្មិំ បន បក្ខេ អព្យាកតនិវត្តនត្ថំ សុខវិបាកគ្គហណំ កត្តព្ពំ សិយា, សុខវិបាកគ្គហណេ បន កតេ អនវជ្ជគ្គហណំ ន កត្តព្ពមេវ។ ‘‘អវជ្ជបដិបក្ខា អនវជ្ជា’’តិ ឯតស្មិំ បន បក្ខេ សុខវិបាកគ្គហណញ្ចាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘តត្ថ អនវជ្ជវចនេនា’’តិអាទិ។ តេន បវត្តិសុខសុខវិបាកតាអត្តសុទ្ធិវិសុទ្ធវិបាកតាអកុសលអព្យាកតសភាវនិវត្តិរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានវិសេសទីបនតោ ឯវំ វិបុលប្បយោជនត្ថោ បទទ្វយបរិគ្គហោតិ ទស្សេតិ។ សុខ-សទ្ទស្ស ឥដ្ឋបរិយាយតា វិយ ‘‘និព្ពានបរមំ សុខំ (ធ. ប. ២០៣-២០៤), សុខា វិរាគតា លោកេ (ឧទា. ១១), តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២) សង្ខារទុក្ខូបសមបរិយាយតាបិ វិជ្ជតិ, តំអវិបាកតាយ បន ឥធ សុខវិបាកភាវោ ន សក្កា វត្តុន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សង្ខា…បេ.… នត្ថី’’តិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេភូមកកុសលានម្បិ វិវដ្ដសន្និស្សយភាវេន បវត្តិសភាវត្តា កិញ្ចាបិ សព្ពេ កុសលា សង្ខារទុក្ខូបសមសុខនិប្ផាទកា សម្ភវន្តិ, យថាវុត្តសុខស្ស បន អវិបាកភាវតោ ន ឯតេន បទេន កុសលានំ សុខវិបាកតា សម្ភវតីតិ។ វិបក្កភាវមាបន្នេសុ អរូបធម្មេសុ និរុឡ្ហត្តា វិបាក-សទ្ទស្ស ‘‘យទិ បនា’’តិ សាសង្កំ វទតិ។

    Vināpi bhāvābhidhāyinā saddena bhāvappadhāno niddeso hotīti vuttaṃ ‘‘anavajjavacanena anavajjattaṃ āhā’’ti. Evañcettha padaviggaho gahetabbo – na avajjaṃ anavajjaṃ, avajjapaṭipakkhatāya agarahitabbasabhāvo. Sukho vipāko assāti sukhavipākaṃ, sukhavipākavipaccanasamatthatā. Anavajjañca taṃ sukhavipākañcāti anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Atha vā pubbe viya anavajjaṃ, vipaccanaṃ vipāko, sukhassa vipāko sukhavipāko, anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ ekattavasena. Taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Kiṃ panettha kāraṇaṃ padadvayapariggahe, nanu ekeneva padena iṭṭhappasiddhi. Yadipi ‘‘avajjarahitaṃ anavajja’’nti imasmiṃ pana pakkhe abyākatanivattanatthaṃ sukhavipākaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyā, sukhavipākaggahaṇe pana kate anavajjaggahaṇaṃ na kattabbameva. ‘‘Avajjapaṭipakkhā anavajjā’’ti etasmiṃ pana pakkhe sukhavipākaggahaṇañcāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tattha anavajjavacanenā’’tiādi. Tena pavattisukhasukhavipākatāattasuddhivisuddhavipākatāakusalaabyākatasabhāvanivattirasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavisesadīpanato evaṃ vipulappayojanattho padadvayapariggahoti dasseti. Sukha-saddassa iṭṭhapariyāyatā viya ‘‘nibbānaparamaṃ sukhaṃ (dha. pa. 203-204), sukhā virāgatā loke (udā. 11), tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272) saṅkhāradukkhūpasamapariyāyatāpi vijjati, taṃavipākatāya pana idha sukhavipākabhāvo na sakkā vattunti dassento āha ‘‘saṅkhā…pe… natthī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – tebhūmakakusalānampi vivaṭṭasannissayabhāvena pavattisabhāvattā kiñcāpi sabbe kusalā saṅkhāradukkhūpasamasukhanipphādakā sambhavanti, yathāvuttasukhassa pana avipākabhāvato na etena padena kusalānaṃ sukhavipākatā sambhavatīti. Vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu niruḷhattā vipāka-saddassa ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati.

    យថាសម្ភវន្តិ សហ អវជ្ជេនាតិ សាវជ្ជា, គរហិតព្ពភាវយុត្តា។ តេន នេសំ គរហិតព្ពសភាវំ ទស្សេតិ។ អញ្ញេបិ អត្ថិ ទុក្ខភាវេន គរហិតព្ពសភាវា អកុសលវិបាកាតិ សាវជ្ជវចនមត្តេន តេសម្បិ អកុសលតាបត្តិទោសំ ទិស្វា តំ បរិហរិតុំ ទុក្ខវិបាកវចនមាហ។ អវជ្ជ-សទ្ទោ វា រាគាទីសុ ឯកន្តាកុសលេសុ និរុឡ្ហោតិ តំសហវត្តិធម្មានំ ឯវ សាវជ្ជភាវេ កុសលាព្យាកតេហិ អកុសលានំ វិសេសោ សាវជ្ជវចនេនេវ ទស្សិតោ។ អព្យាកតេហិ បន វិសិដ្ឋំ កុសលាកុសលានំ សាធារណំ សវិបាកតាលក្ខណន្តិ តស្មិំ លក្ខណេ វិសេសទស្សនត្ថំ ទុក្ខវិបាកលក្ខណំ វុត្តំ។ ឥតោ បរំ ‘‘ទុក្ខោ វិបាកោ ឯតេសន្តិ ទុក្ខវិបាកា’’តិអាទិនា សុខវិបាកអនវជ្ជកុសលបទានំ ឋានេ ទុក្ខវិបាកសាវជ្ជអកុសលបទានិ ឋបេត្វា យថាវុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ ។ យោជនា ច សាវជ្ជវចនេន អកុសលានំ បវត្តិទុក្ខតំ ទស្សេតិ, ទុក្ខវិបាកវចនេន វិបាកទុក្ខតំ។ បុរិមញ្ហិ អត្តនោ បវត្តិសភាវវសេន លក្ខណវចនំ, បច្ឆិមំ កាលន្តរេ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាយាតិ។ តថា បុរិមេន អកុសលានំ អវិសុទ្ធសភាវតំ ទស្សេតិ, បច្ឆិមេន អវិសុទ្ធវិបាកតំ។ បុរិមេន ច អកុសលេ កុសលសភាវតោ និវត្តេតិ, បច្ឆិមេន អព្យាកតសភាវតោ សវិបាកត្តទីបកត្តា បច្ឆិមស្ស។ បុរិមេន វា អវជ្ជវន្តតាទស្សនតោ កិច្ចដ្ឋេន រសេន អនត្ថជននរសតំ ទស្សេតិ, បច្ឆិមេន សម្បត្តិអត្ថេន អនិដ្ឋវិបាករសតំ។ បុរិមេន ច ឧបដ្ឋានាការដ្ឋេន បច្ចុបដ្ឋានេន សំកិលេសបច្ចុបដ្ឋានតំ, បច្ឆិមេន ផលដ្ឋេន ទុក្ខវិបាកបច្ចុបដ្ឋានតំ។ បុរិមេន ច អយោនិសោមនសិការំ អកុសលានំ បទដ្ឋានំ បកាសេតិ។ តតោ ហិ តេ សាវជ្ជា ជាតាតិ។ បច្ឆិមេន អកុសលានំ អញ្ញេសំ បទដ្ឋានភាវំ វិភាវេតិ។ តេ ហិ ទុក្ខវិបាកស្ស ការណំ ហោតីតិ។ ឯត្ថ ច ទុក្ខ-សទ្ទោ អនិដ្ឋបរិយាយវចនន្តិ វេទិតព្ពំ។ អនិដ្ឋចតុក្ខន្ធវិបាកា ហិ អកុសលា, ន ទុក្ខវេទនាវិបាកាវ។ វិបាក-សទ្ទស្ស ផលបរិយាយភាវេ បន និស្សន្ទវិបាកេន អនិដ្ឋរូបេនបិ ទុក្ខវិបាកតា យោជេតព្ពា។ វិបាកធម្មតាបដិសេធវសេន អព្យាកតានំ អវិបាកលក្ខណាតិ លក្ខណំ វុត្តន្តិ តទត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អវិបាការហសភាវា’’តិ អាហ។ ឯវំបការានន្តិ អភិញ្ញាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។

    Yathāsambhavanti saha avajjenāti sāvajjā, garahitabbabhāvayuttā. Tena nesaṃ garahitabbasabhāvaṃ dasseti. Aññepi atthi dukkhabhāvena garahitabbasabhāvā akusalavipākāti sāvajjavacanamattena tesampi akusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ dukkhavipākavacanamāha. Avajja-saddo vā rāgādīsu ekantākusalesu niruḷhoti taṃsahavattidhammānaṃ eva sāvajjabhāve kusalābyākatehi akusalānaṃ viseso sāvajjavacaneneva dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanatthaṃ dukkhavipākalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Ito paraṃ ‘‘dukkho vipāko etesanti dukkhavipākā’’tiādinā sukhavipākaanavajjakusalapadānaṃ ṭhāne dukkhavipākasāvajjaakusalapadāni ṭhapetvā yathāvuttanayena attho veditabbo . Yojanā ca sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena akusalānaṃ avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena ca akusale kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalānaṃ padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi te sāvajjā jātāti. Pacchimena akusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Te hi dukkhavipākassa kāraṇaṃ hotīti. Ettha ca dukkha-saddo aniṭṭhapariyāyavacananti veditabbaṃ. Aniṭṭhacatukkhandhavipākā hi akusalā, na dukkhavedanāvipākāva. Vipāka-saddassa phalapariyāyabhāve pana nissandavipākena aniṭṭharūpenapi dukkhavipākatā yojetabbā. Vipākadhammatāpaṭisedhavasena abyākatānaṃ avipākalakkhaṇāti lakkhaṇaṃ vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘avipākārahasabhāvā’’ti āha. Evaṃpakārānanti abhiññādike saṅgaṇhāti.

    ឆហិ បទេហិ តិកេសុ, ចតូហិ ទុកេសុ យថាក្កមំ ឆ ចត្តារោ អត្ថា វុត្តា។ ឆក្កភាវោ ន ភវិស្សតីតិ ឯតេន ចតុក្កភាវាភាវោ ទស្សិតនយត្តា ចោទិតោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អត្ថភេទោ ឧបបជ្ជតីតិ កស្មា ឯវំ វុត្តំ, ននុ តីហិ ធម្មសទ្ទេហិ វុច្ចមានោ សភាវធារណាទិអត្ថេន អភិន្នោ ឯវ សោ អត្ថោតិ? ន, ជាតិអាទិភេទេន ភេទសព្ភាវតោ។ ភេទកា ហិ ជាតិអាទយោ។ មាសបទត្ថតាយាតិ មាស-សទ្ទាភិធេយ្យភាវេន។ តព្ពចនីយភិន្នត្ថានន្តិ តេហិ កាលសទ្ទាទីហិ វត្តព្ពានំ វិសិដ្ឋត្ថានំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យថា កាលសទ្ទាទិអភិធេយ្យានំ កាលាទិអត្ថានំ ភិន្នសភាវានម្បិ មាស-សទ្ទាភិធេយ្យភាវេន អភេទោ, ឯវំ ជាតិអាទិភេទេន ភិន្នានម្បិ តេសំ តិណ្ណំ ទ្វិន្នញ្ច អត្ថានំ ធម្ម-សទ្ទាភិធេយ្យភាវេន នត្ថិ ភេទោ’’តិ។ វិនិ…បេ.… មានាតិ ធម្ម-សទ្ទស្ស រូបាភេទេបិ ភេទការណមាហ។ ភិន្នជាតិយត្ថវចនីយតាយ ហិ តស្សេវត្ថភេទោតិ។

    Chahi padehi tikesu, catūhi dukesu yathākkamaṃ cha cattāro atthā vuttā. Chakkabhāvo na bhavissatīti etena catukkabhāvābhāvo dassitanayattā coditoyevāti daṭṭhabbaṃ. Atthabhedo upapajjatīti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu tīhi dhammasaddehi vuccamāno sabhāvadhāraṇādiatthena abhinno eva so atthoti? Na, jātiādibhedena bhedasabbhāvato. Bhedakā hi jātiādayo. Māsapadatthatāyāti māsa-saddābhidheyyabhāvena. Tabbacanīyabhinnatthānanti tehi kālasaddādīhi vattabbānaṃ visiṭṭhatthānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yathā kālasaddādiabhidheyyānaṃ kālādiatthānaṃ bhinnasabhāvānampi māsa-saddābhidheyyabhāvena abhedo, evaṃ jātiādibhedena bhinnānampi tesaṃ tiṇṇaṃ dvinnañca atthānaṃ dhamma-saddābhidheyyabhāvena natthi bhedo’’ti. Vini…pe… mānāti dhamma-saddassa rūpābhedepi bhedakāraṇamāha. Bhinnajātiyatthavacanīyatāya hi tassevatthabhedoti.

    សាធេតុន្តិ ពោធេតុំ។ ហោតុ អសម្ពន្ធោ, កា នោ ហានីតិ កទាចិ វទេយ្យាតិ អាសង្កាយ អាហ ‘‘បុព្ពា…បេ.… នាម ហោន្តី’’តិ។ សោ ចាតិ សភាវធារណបច្ចយធរិយមានតាសង្ខាតោ អត្ថោ ន សក្កា វត្តុន្តិ យថាវុត្តស្ស អភាវស្ស អបេក្ខាវុត្តិតាយ វុត្តំ។ ន ហិ អបេក្ខាវុត្តិនោ អន្តរេន អបេក្ខិតព្ពំ លភន្តិ។ សតិបិ សភាវធារណាទិអត្ថសាមញ្ញេ កុសលជាតិអាទិវិសិដ្ឋស្សេវ តស្ស ឥធ អធិប្បេតត្តា ឯកត្ថតា ន អនុញ្ញាតាតិ វុត្តំ, វចនសិលេសវសេន វា។ អថ វាតិអាទិនា តិណ្ណំ ធម្មសទ្ទានំ អភាវត្តំ អសម្បដិច្ឆន្តោ នានត្ថតាភាវទោសំ បរិហរតិ។

    Sādhetunti bodhetuṃ. Hotu asambandho, kā no hānīti kadāci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘pubbā…pe… nāma hontī’’ti. So cāti sabhāvadhāraṇapaccayadhariyamānatāsaṅkhāto attho na sakkā vattunti yathāvuttassa abhāvassa apekkhāvuttitāya vuttaṃ. Na hi apekkhāvuttino antarena apekkhitabbaṃ labhanti. Satipi sabhāvadhāraṇādiatthasāmaññe kusalajātiādivisiṭṭhasseva tassa idha adhippetattā ekatthatā na anuññātāti vuttaṃ, vacanasilesavasena vā. Atha vātiādinā tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ abhāvattaṃ asampaṭicchanto nānatthatābhāvadosaṃ pariharati.

    ញាបកហេតុភាវតោ ឧបបត្តិ ឥធ ការណន្តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘ការណំ នាម យុត្តី’’តិ។ បុនរុត្តីតិអាទិនា ននុ ‘‘កុសលាទីនម្បិ ឯកត្តំ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តត្តា ឯកត្តាបត្តិបិ វត្តព្ពាតិ ? សច្ចំ វត្តព្ពា, សា បន អភាវាបត្តិយំ ឯវ អន្តោគធា នានត្តាភាវចោទនាសាមញ្ញេន។ ភេទាភេទនិពន្ធនត្តា វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវស្ស សោ អច្ចន្តមភិន្នេសុ និយមេន នត្ថីតិ វិសេសនវិសេសិតព្ពាភាវេន អច្ចន្តាភេទំ ទស្សេតិ, ន បន អច្ចន្តំ អភិន្នេសុយេវ វិសេសនវិសេសិតព្ពាភាវំ។ អថ វា អច្ចន្តំ អភិន្នេសុ អវិវដសទ្ទត្ថវិវរណត្ថំ បវត្តា។ កស្មា? វិសេសនវិសេសិតព្ពាភាវតោតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា។ អមិត្តំ អភិភវិតុំ សក្កុណាតីតិ សក្កោ, ឥន្ទតីតិ ឥន្ទោ, បុរិមេ ទទាតីតិ បុរិន្ទទោតិ ឯវំ កិរិយាគុណាទិបរិគ្គហវិសេសេន។

    Ñāpakahetubhāvato upapatti idha kāraṇanti vuttāti āha ‘‘kāraṇaṃ nāma yuttī’’ti. Punaruttītiādinā nanu ‘‘kusalādīnampi ekattaṃ āpajjatī’’ti vuttattā ekattāpattipi vattabbāti ? Saccaṃ vattabbā, sā pana abhāvāpattiyaṃ eva antogadhā nānattābhāvacodanāsāmaññena. Bhedābhedanibandhanattā visesanavisesitabbabhāvassa so accantamabhinnesu niyamena natthīti visesanavisesitabbābhāvena accantābhedaṃ dasseti, na pana accantaṃ abhinnesuyeva visesanavisesitabbābhāvaṃ. Atha vā accantaṃ abhinnesu avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā. Kasmā? Visesanavisesitabbābhāvatoti evaṃ yojanā kātabbā. Amittaṃ abhibhavituṃ sakkuṇātīti sakko, indatīti indo, purime dadātīti purindadoti evaṃ kiriyāguṇādipariggahavisesena.

    ភេទាភេទវន្តេសូតិ វិសេសសាមញ្ញវន្តេសុ។ នីល-សទ្ទោ ហិ ឧប្បលសទ្ទសមាយោគោ រត្តុប្បលសេតុប្បលាទិឧប្បលជាតិសាមញ្ញតោ វិនិវត្តេត្វា នីលគុណយុត្តមេវ ឧប្បលជាតិវិសេសំ ជោតេតិ។ ឧប្បល-សទ្ទោបិ នីល-សទ្ទសមាយុត្តោ ភមរង្គារកោកិលាទិគតនីលគុណសាមញ្ញតោ អវច្ឆិន្ទិត្វា ឧប្បលវត្ថុគតមេវ នីលគុណំ បកាសេតីតិ វិសេសត្ថសាមញ្ញត្ថយុត្តតា បទទ្វយស្ស ទដ្ឋព្ពា។ ឥមិនា នយេន ឥតរត្រាបិ ភេទាភេទវន្តតា យោជេតព្ពា។ តាយ តាយ អនុមតិយាតិ តេន តេន សង្កេតេន។ តេ តេ វោហារាតិ អច្ចន្តំ អភិន្នេ អត្ថេ បរិយាយភាវេន អច្ចន្តំ ភិន្នេ យថាសកំ អត្ថវិវរណភាវេន ភេទាភេទវន្តេ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេន តា តា សមញ្ញា បញ្ញត្តិយោ សិទ្ធាតិ អត្ថោ ។ សមានេតិ ឯកស្មិំ។ កុសលាទិភាវន្តិ កុច្ឆិតសលនាទិភាវំ។ អភិធានត្ថោបិ ហិ អនវជ្ជសុខវិបាកាទិអភិធេយ្យត្ថោ វិយ សភាវធារណាទិសាមញ្ញត្ថំ វិសេសេតីតិ។

    Bhedābhedavantesūti visesasāmaññavantesu. Nīla-saddo hi uppalasaddasamāyogo rattuppalasetuppalādiuppalajātisāmaññato vinivattetvā nīlaguṇayuttameva uppalajātivisesaṃ joteti. Uppala-saddopi nīla-saddasamāyutto bhamaraṅgārakokilādigatanīlaguṇasāmaññato avacchinditvā uppalavatthugatameva nīlaguṇaṃ pakāsetīti visesatthasāmaññatthayuttatā padadvayassa daṭṭhabbā. Iminā nayena itaratrāpi bhedābhedavantatā yojetabbā. Tāya tāya anumatiyāti tena tena saṅketena. Te te vohārāti accantaṃ abhinne atthe pariyāyabhāvena accantaṃ bhinne yathāsakaṃ atthavivaraṇabhāvena bhedābhedavante visesanavisesitabbabhāvena tā tā samaññā paññattiyo siddhāti attho . Samāneti ekasmiṃ. Kusalādibhāvanti kucchitasalanādibhāvaṃ. Abhidhānatthopi hi anavajjasukhavipākādiabhidheyyattho viya sabhāvadhāraṇādisāmaññatthaṃ visesetīti.

    ឯត្ថាហ ‘‘កិំ បន ការណំ តិកា ឯវ បឋមំ វុត្តា, ន ទុកា, តិកេសុបិ កុសលត្តិកោវ, ន អញ្ញោ’’តិ? វុច្ចតេ – សុខគ្គហណតោ អប្បភេទតោ ច តិកា ឯវ បឋមំ វុត្តា។ យស្មា តិកេហិ ពោធិតេ កុសលាទិភេទេ តព្ពិភាគភិន្នា ហេតុអាទយោ វុច្ចមានា សុវិញ្ញេយ្យា ហោន្តិ។ តថា ហិ ‘‘តយោ កុសលហេតូ’’តិអាទិនា កុសលាទិមុខេន ហេតុអាទយោ វិភត្តា, កតិបយភេទា ច តិកា ទ្វាវីសតិបរិមាណត្តា។

    Etthāha ‘‘kiṃ pana kāraṇaṃ tikā eva paṭhamaṃ vuttā, na dukā, tikesupi kusalattikova, na añño’’ti? Vuccate – sukhaggahaṇato appabhedato ca tikā eva paṭhamaṃ vuttā. Yasmā tikehi bodhite kusalādibhede tabbibhāgabhinnā hetuādayo vuccamānā suviññeyyā honti. Tathā hi ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā kusalādimukhena hetuādayo vibhattā, katipayabhedā ca tikā dvāvīsatiparimāṇattā.

    តេសុ បន សព្ពសង្គហអសង្ករអាទិកល្យាណភាវេន បឋមំ កុសលត្តិកំ វុត្តំ។ និរវសេសា ហិ រូបារូបធម្មា កុសលត្តិកេន សង្គហិតា, ន តថា វេទនាត្តិកាទីហិ។ ននុ វិបាកត្តិកាទីហិបិ និរវសេសា ធម្មា សង្គហិតាតិ? សច្ចមេតំ, តេសុ បន អនវជ្ជសាវជ្ជធម្មា ន អសង្ករតោ វុត្តា យថា កុសលត្តិកេ។ ននុ ច សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកត្តិកាទីសុបិ តេ អសង្ករតោ វុត្តាតិ? ឯវមេតំ, តេ បន អកល្យាណភូតេ បាបធម្មេ អាទិំ កត្វា វុត្តា, ន ឯវមយំ។ អយំ បន កល្យាណភូតេ បុជ្ជភវបរិនិព្ពុតិនិប្ផាទកេ បុញ្ញធម្មេ អាទិំ កត្វា វុត្តោ។ ឥតិ ភគវា សណ្ហសុខុមំ រូបារូបទេសនំ អារភន្តោ សព្ពសង្គហអសង្ករអាទិកល្យាណគុណយោគតោ បឋមំ កុសលត្តិកំ ទេសេតិ, កិញ្ច តទញ្ញត្តិកានំ សុខគ្គហណតោ។ តថា ហិ កុសលត្តិកមុខេន ‘‘កាមាវចរកុសលតោ ចត្តារោ សោមនស្សសហគតចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិនា វេទនាត្តិកាទយោ វិភត្តាតិ។

    Tesu pana sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇabhāvena paṭhamaṃ kusalattikaṃ vuttaṃ. Niravasesā hi rūpārūpadhammā kusalattikena saṅgahitā, na tathā vedanāttikādīhi. Nanu vipākattikādīhipi niravasesā dhammā saṅgahitāti? Saccametaṃ, tesu pana anavajjasāvajjadhammā na asaṅkarato vuttā yathā kusalattike. Nanu ca saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattikādīsupi te asaṅkarato vuttāti? Evametaṃ, te pana akalyāṇabhūte pāpadhamme ādiṃ katvā vuttā, na evamayaṃ. Ayaṃ pana kalyāṇabhūte pujjabhavaparinibbutinipphādake puññadhamme ādiṃ katvā vutto. Iti bhagavā saṇhasukhumaṃ rūpārūpadesanaṃ ārabhanto sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇaguṇayogato paṭhamaṃ kusalattikaṃ deseti, kiñca tadaññattikānaṃ sukhaggahaṇato. Tathā hi kusalattikamukhena ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā vedanāttikādayo vibhattāti.

    កុសលត្តិកេបិ ច បធានបាសំសឧភយហិតភាវតោ កុសលា ធម្មា បឋមំ វុត្តា។ កុសលា ហិ ធម្មា សុខវិបាកត្តា សព្ពសង្ខតធម្មានំ ឧត្តមា អវជ្ជវិធមនតោ វិញ្ញុប្បសត្ថា ឥធលោកបរលោកេសុ អត្ថាវហា និស្សរណាវហា ច, តស្មា បធានាទិភាវេន បឋមំ វុត្តា, តប្បដិបក្ខត្តា តទនន្តរំ អកុសលា, តទុភយវិបរីតសភាវា តទនន្តរំ អព្យាកតា វុត្តា។ កុសលវសេន វា អស្សាទោ, អកុសលវសេន អាទីនវោ, អព្យាកតធម្មេសុ និព្ពានវសេន និស្សរណន្តិ ឥមិនា អស្សាទាទិក្កមេន, កុសលេសុ បតិដ្ឋាយ បណ្ឌិតា អកុសលេ បជហន្តា អព្យាកតធម្មភូតមគ្គផលំ និព្ពានញ្ច សច្ឆិករោន្តីតិ ឥមិនា វា បដិបត្តិក្កមេន អយមនុបុព្ពី ឋបិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Kusalattikepi ca padhānapāsaṃsaubhayahitabhāvato kusalā dhammā paṭhamaṃ vuttā. Kusalā hi dhammā sukhavipākattā sabbasaṅkhatadhammānaṃ uttamā avajjavidhamanato viññuppasatthā idhalokaparalokesu atthāvahā nissaraṇāvahā ca, tasmā padhānādibhāvena paṭhamaṃ vuttā, tappaṭipakkhattā tadanantaraṃ akusalā, tadubhayaviparītasabhāvā tadanantaraṃ abyākatā vuttā. Kusalavasena vā assādo, akusalavasena ādīnavo, abyākatadhammesu nibbānavasena nissaraṇanti iminā assādādikkamena, kusalesu patiṭṭhāya paṇḍitā akusale pajahantā abyākatadhammabhūtamaggaphalaṃ nibbānañca sacchikarontīti iminā vā paṭipattikkamena ayamanupubbī ṭhapitāti veditabbā.

    កស្មា បនេត្ថ សេក្ខត្តិកាទីសុ វិយ សរូបតោ បុរិមបទទ្វយបដិក្ខេបវសេន តតិយបទំ ន វុត្តំ ‘‘នេវកុសលា នាកុសលា’’តិ? វិសេសទីបនត្ថំ។ យថា ហិ សេក្ខាសេក្ខសភាវេសុ ធម្មេសុ កោចិបិ ធម្មោ តទុភយសភាវេន កេនចិបិ បរិយាយេន កទាចិ អព្យាករណីយោ នាម នត្ថីតិ សេក្ខត្តិកេ បទទ្វយបដិក្ខេបវសេន ‘‘នេវសេក្ខា នាសេក្ខា’’ត្វេវ វុត្តំ, ន ឯវំ ឥធ។ ឥធ បន កុសលសភាវា ឯវ ធម្មា អគ្គផលុប្បត្តិយា តថា ន ព្យាករណីយា ហោន្តីតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទីបនត្ថំ ‘‘អព្យាកតា’’តិ វុត្តំ។ វចនមត្តេ ឯវ វា ឥទំ នានាករណំ ‘‘អព្យាកតា នេវកុសលា នាកុសលា’’តិ ព្យាកត-សទ្ទេន កុសលាកុសលានំ ពោធិតត្តាតិ។

    Kasmā panettha sekkhattikādīsu viya sarūpato purimapadadvayapaṭikkhepavasena tatiyapadaṃ na vuttaṃ ‘‘nevakusalā nākusalā’’ti? Visesadīpanatthaṃ. Yathā hi sekkhāsekkhasabhāvesu dhammesu kocipi dhammo tadubhayasabhāvena kenacipi pariyāyena kadāci abyākaraṇīyo nāma natthīti sekkhattike padadvayapaṭikkhepavasena ‘‘nevasekkhā nāsekkhā’’tveva vuttaṃ, na evaṃ idha. Idha pana kusalasabhāvā eva dhammā aggaphaluppattiyā tathā na byākaraṇīyā hontīti imassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ. Vacanamatte eva vā idaṃ nānākaraṇaṃ ‘‘abyākatā nevakusalā nākusalā’’ti byākata-saddena kusalākusalānaṃ bodhitattāti.

    ឯត្ថ ច អកុសលេសុ តណ្ហាយ សព្ពាកុសលេហិ, តេភូមកកុសលាកុសលេហិ វា សមុទយសច្ចំ, តំតំអវសិដ្ឋតេភូមកធម្មេហិ ទុក្ខសច្ចំ, លោកុត្តរកុសលេន មគ្គសច្ចំ, អវសិដ្ឋអព្យាកតវិសេសេន និរោធសច្ចំ ទស្សិតំ ហោតិ។ តត្ថ សមុទយេន អស្សាទោ, ទុក្ខេន អាទីនវោ, មគ្គនិរោធេហិ និស្សរណំ។ កិញ្ចាបិ នាមរូបបរិច្ឆេទភាវតោ សភាវធម្មនិទ្ធារណបធានា អភិធម្មកថា, តេសំ បន កុសលាទិវិសេសេ និទ្ធារិតេ តស្ស ឧបសម្បាទេតព្ពតាទិបិ អត្ថតោ វុត្តមេវ ហោតិ។ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ ឧបសម្បទាយ ‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា’’តិ (ធ. ប. ១៨៣; ទី. និ. ២.៩០) ឯវមាទិវចនតោ ហិ កុសលាទីនំ ឧបសម្បាទនាទិទស្សនបរំ ភគវតោ សាសនំ, តស្មា កុសលានំ ឧបសម្បាទនំ អកុសលានំ បហានញ្ច ឧបាយោ, អព្យាកតវិសេសស្ស សច្ឆិកិរិយា ផលំ, កុសលាទីនំ ឧបសម្បាទនាទិអត្ថា ទេសនា អាណត្តីតិ អយំ ទេសនាហារោ។

    Ettha ca akusalesu taṇhāya sabbākusalehi, tebhūmakakusalākusalehi vā samudayasaccaṃ, taṃtaṃavasiṭṭhatebhūmakadhammehi dukkhasaccaṃ, lokuttarakusalena maggasaccaṃ, avasiṭṭhaabyākatavisesena nirodhasaccaṃ dassitaṃ hoti. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Kiñcāpi nāmarūpaparicchedabhāvato sabhāvadhammaniddhāraṇapadhānā abhidhammakathā, tesaṃ pana kusalādivisese niddhārite tassa upasampādetabbatādipi atthato vuttameva hoti. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ‘‘sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā’’ti (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90) evamādivacanato hi kusalādīnaṃ upasampādanādidassanaparaṃ bhagavato sāsanaṃ, tasmā kusalānaṃ upasampādanaṃ akusalānaṃ pahānañca upāyo, abyākatavisesassa sacchikiriyā phalaṃ, kusalādīnaṃ upasampādanādiatthā desanā āṇattīti ayaṃ desanāhāro.

    អារោគ្យដ្ឋេន អនវជ្ជដ្ឋេន កោសល្យសម្ភូតដ្ឋេន ច កុសលា, តប្បដិបក្ខតោ អកុសលា, តទុភយវិបរីតតោ អព្យាកតា, សភាវធារណាទិអត្ថេន ធម្មាតិ អនុបទវិចិននំ វិចយោ ហារោ។

    Ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalā, tappaṭipakkhato akusalā, tadubhayaviparītato abyākatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammāti anupadavicinanaṃ vicayo hāro.

    បុជ្ជភវផលបរិនិព្ពុតិនិប្ផត្តិ កុសលេហីតិ យុជ្ជតិ សុខវិបាកត្តា, អបាយទុក្ខសំសារទុក្ខុប្បត្តិ អកុសលេហីតិ យុជ្ជតិ អនិដ្ឋផលត្តា, តទុភយផលានំ អនុប្បត្តិ អព្យាកតេហីតិ យុជ្ជតិ អវិបាកធម្មត្តាតិ អយំ យុត្តិ ហារោ។

    Pujjabhavaphalaparinibbutinipphatti kusalehīti yujjati sukhavipākattā, apāyadukkhasaṃsāradukkhuppatti akusalehīti yujjati aniṭṭhaphalattā, tadubhayaphalānaṃ anuppatti abyākatehīti yujjati avipākadhammattāti ayaṃ yutti hāro.

    កុសលា ធម្មា សុខវិបាកស្ស បទដ្ឋានំ, អកុសលា ទុក្ខវិបាកស្ស, អព្យាកតា កុសលាកុសលាព្យាកតធម្មានន្តិ អយំ បទដ្ឋានោ ហារោ។

    Kusalā dhammā sukhavipākassa padaṭṭhānaṃ, akusalā dukkhavipākassa, abyākatā kusalākusalābyākatadhammānanti ayaṃ padaṭṭhāno hāro.

    កុសលគ្គហណេន យេ អនវជ្ជសុខវិបាកា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា វិបាកធម្មធម្មា អនុបាទិន្នុបាទានិយា អនុបាទិន្នអនុបាទានិយា…បេ.… អរណា ធម្មា, តេ ពោធិតា ភវន្តិ កុសលលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា។ តថា អកុសលគ្គហណេន យេ សាវជ្ជទុក្ខវិបាកា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា វិបាកធម្មធម្មា អនុបាទិន្នុបាទានិយា សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា…បេ.… សរណា ធម្មា, តេ ពោធិតា ភវន្តិ អកុសលលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា។ តថា អព្យាកតគ្គហណេន យេ អវិបាការហា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា វិបាកា ធម្មា នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា ឧបាទិន្នុបាទានិយា អនុបាទិន្នុបាទានិយា អនុបាទិន្នអនុបាទានិយា…បេ.… អរណា ធម្មា, តេ ពោធិតា ភវន្តិ អព្យាកតលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តាតិ អយំ លក្ខណោ ហារោ។

    Kusalaggahaṇena ye anavajjasukhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti kusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā akusalaggahaṇena ye sāvajjadukkhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā…pe… saraṇā dhammā, te bodhitā bhavanti akusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā abyākataggahaṇena ye avipākārahā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākā dhammā nevavipākanavipākadhammadhammā upādinnupādāniyā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti abyākatalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo hāro.

    ‘‘កុច្ឆិតេ បាបធម្មេ សលយន្តី’’តិអាទិនា និរុត្តិ វេទិតព្ពា, កុសលាទិមុខេន រូបារូបធម្មេ បរិគ្គហេត្វា វិសុទ្ធិបរម្បរាយ ‘‘កថំ នុ ខោ សត្តា អនុបាទិសេសនិព្ពានភាគិនោ ភវេយ្យុ’’ន្តិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ, និទានំ អសាធារណតោ កុសលាទិភេទេន ពុជ្ឈនកសត្តា។ សាធារណតោ បន បាកដមេវ។ បឋមំ កុសលត្តិកស្ស ទេសនា វិចារិតាយេវាតិ អយំ ចតុព្យូហោ ហារោ។

    ‘‘Kucchite pāpadhamme salayantī’’tiādinā nirutti veditabbā, kusalādimukhena rūpārūpadhamme pariggahetvā visuddhiparamparāya ‘‘kathaṃ nu kho sattā anupādisesanibbānabhāgino bhaveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo, nidānaṃ asādhāraṇato kusalādibhedena bujjhanakasattā. Sādhāraṇato pana pākaṭameva. Paṭhamaṃ kusalattikassa desanā vicāritāyevāti ayaṃ catubyūho hāro.

    កុសលគ្គហណេន កល្យាណមិត្តបរិគ្គហោ យោនិសោមនសិការបរិគ្គហោ ច។ តត្ថ បឋមេន សកលំ ព្រហ្មចរិយមាវត្តតិ, ទុតិយេន ច យោនិសោមនសិការមូលកា ធម្មា។ អកុសលគ្គហណេន វុត្តវិបរិយាយេន យោជេតព្ពំ។ អព្យាកតគ្គហណេន បន សកលសំកិលេសវោទានបក្ខោ យថារហមាវត្តតីតិ អយំ អាវត្តោ ហារោ។

    Kusalaggahaṇena kalyāṇamittapariggaho yonisomanasikārapariggaho ca. Tattha paṭhamena sakalaṃ brahmacariyamāvattati, dutiyena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā. Akusalaggahaṇena vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Abyākataggahaṇena pana sakalasaṃkilesavodānapakkho yathārahamāvattatīti ayaṃ āvatto hāro.

    តត្ថ កុសលា ភូមិតោ ចតុធា វិភត្តា, សម្បយុត្តបវត្តិអាការាទិតោ បន អនេកធា។ អកុសលា ភូមិតោ ឯកធា វិភត្តា, សម្បយុត្តាទិតោ អនេកធា។ អព្យាកតា បន វិបាកកិរិយរូបនិព្ពានវសេន ចតុធា ភូមិសម្បយុត្តាទិតោ អនេកធា ច វិភត្តាតិ អយំ វិភត្តិ ហារោ។

    Tattha kusalā bhūmito catudhā vibhattā, sampayuttapavattiākārādito pana anekadhā. Akusalā bhūmito ekadhā vibhattā, sampayuttādito anekadhā. Abyākatā pana vipākakiriyarūpanibbānavasena catudhā bhūmisampayuttādito anekadhā ca vibhattāti ayaṃ vibhatti hāro.

    កុសលា ធម្មា អកុសលានំ តទង្គាទិប្បហានាយ វីតិក្កមាទិប្បហានាយ ច សំវត្តន្តិ, អកុសលា ធម្មា កុសលានំ អនុបសម្បជ្ជនាយ, អព្យាកតេសុ អសង្ខតធាតុ សព្ពសង្ខតនិស្សរណាយាតិ អយំ បរិវត្តោ ហារោ។

    Kusalā dhammā akusalānaṃ tadaṅgādippahānāya vītikkamādippahānāya ca saṃvattanti, akusalā dhammā kusalānaṃ anupasampajjanāya, abyākatesu asaṅkhatadhātu sabbasaṅkhatanissaraṇāyāti ayaṃ parivatto hāro.

    កុសលា អនវជ្ជា បុញ្ញានីតិ បរិយាយវចនំ, អកុសលា សាវជ្ជា អបុញ្ញានីតិ បរិយាយ វចនំ, អព្យាកតា អវិបាការហា នេវអាចយគាមី នអបចយគាមីនោតិ បរិយាយវចនន្តិ អយំ វេវចនោ ហារោ។

    Kusalā anavajjā puññānīti pariyāyavacanaṃ, akusalā sāvajjā apuññānīti pariyāya vacanaṃ, abyākatā avipākārahā nevaācayagāmī naapacayagāmīnoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro.

    កុសលាទយោ ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិអាទិនា បភវភូមិវេវចនបញ្ញត្តិវសេន យថាសម្ភវំ បរិញ្ញាទិបញ្ញត្តិវសេន ច បញ្ញត្តាតិ អយំ បញ្ញត្តិ ហារោ។

    Kusalādayo ‘‘yasmiṃ samaye’’tiādinā pabhavabhūmivevacanapaññattivasena yathāsambhavaṃ pariññādipaññattivasena ca paññattāti ayaṃ paññatti hāro.

    អកុសលានំ កុច្ឆិតានំ បាបធម្មានំ សលនំ កុសានំ វិយ កុសានំ វា រាគាទីនំ លវនំ ឯវំធម្មតាតិ អយំ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន អវតរណំ, តថា កុសេន លាតព្ពា កោសល្លសម្ភូតា ចាតិ បច្ចយបដិពទ្ធវុត្តិតាយ បដិច្ចសមុប្បាទ…បេ.… អវតរណំ, បច្ចយបដិពទ្ធវុត្តិតាយ វា អាទិអន្តវន្តា អនិច្ចន្តិកា ចាតិ អនិច្ចតាមុខេន អវតរណំ, អនិច្ចតា ឯវ ឧទយព្ពយបដិបីឡិតតាយ ទុក្ខាតិ ទុក្ខតាមុខេន អវតរណំ, និស្សត្តនិជ្ជីវដ្ឋេន ធម្មាតិ អព្យាបារតោ សុញ្ញតាមុខេន អវតរណំ, ឯវំ កុសលាតិ ចត្តារោ ខន្ធា ទ្វាយតនានិ ទ្វេ ធាតុយោតិអាទិនា ខន្ធាយតនធាតាទិមុខេនបិ អវតរណំ វេទិតព្ពំ។ ឥមិនា នយេន អកុសលាព្យាកតេសុបិ អវតរណំ ទស្សេតព្ពន្តិ អយំ អវតរណោ ហារោ។

    Akusalānaṃ kucchitānaṃ pāpadhammānaṃ salanaṃ kusānaṃ viya kusānaṃ vā rāgādīnaṃ lavanaṃ evaṃdhammatāti ayaṃ paṭiccasamuppādamukhena avataraṇaṃ, tathā kusena lātabbā kosallasambhūtā cāti paccayapaṭibaddhavuttitāya paṭiccasamuppāda…pe… avataraṇaṃ, paccayapaṭibaddhavuttitāya vā ādiantavantā aniccantikā cāti aniccatāmukhena avataraṇaṃ, aniccatā eva udayabbayapaṭipīḷitatāya dukkhāti dukkhatāmukhena avataraṇaṃ, nissattanijjīvaṭṭhena dhammāti abyāpārato suññatāmukhena avataraṇaṃ, evaṃ kusalāti cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyotiādinā khandhāyatanadhātādimukhenapi avataraṇaṃ veditabbaṃ. Iminā nayena akusalābyākatesupi avataraṇaṃ dassetabbanti ayaṃ avataraṇo hāro.

    កុសលាតិ អារម្ភោ, ធម្មាតិ បទសុទ្ធិ, នោ អារម្ភសុទ្ធិ។ តថា អកុសលា ធម្មា អព្យាកតាតិ, ធម្មាតិ បន បទសុទ្ធិ អារម្ភសុទ្ធិ ចាតិ អយំ សោធនោ ហារោ។

    Kusalāti ārambho, dhammāti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā akusalā dhammā abyākatāti, dhammāti pana padasuddhi ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.

    ធម្មាតិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ, តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ កុសលាកុសលាព្យាកតាតិ។ តថា កុសលា ធម្មាតិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ, តំ អវិកប្បេត្វា កាមាវចរំ សោមនស្សសហគតន្តិអាទិ វិសេសវចនំ។ អកុសលា ធម្មាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ អយំ អធិដ្ឋានោ ហារោ។

    Dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ kusalākusalābyākatāti. Tathā kusalā dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā kāmāvacaraṃ somanassasahagatantiādi visesavacanaṃ. Akusalā dhammātiādīsupi eseva nayoti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    កុសលានំ ធម្មានំ នវមោ ខណោ ចត្តារិ ច សម្បត្តិចក្កានិ យោនិសោមនសិការោ ឯវ វា ហេតុ, វុត្តវិបរិយាយេន អកុសលានំ ធម្មានំ ហេតុ, កុសលាកុសលា ធម្មា យថាសម្ភវំ អព្យាកតានំ ធម្មានំ ហេតូតិ អយំ បរិក្ខារោ ហារោ។

    Kusalānaṃ dhammānaṃ navamo khaṇo cattāri ca sampatticakkāni yonisomanasikāro eva vā hetu, vuttavipariyāyena akusalānaṃ dhammānaṃ hetu, kusalākusalā dhammā yathāsambhavaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    កុសលាតិ បរិញ្ញេយ្យគ្គហណញ្ចេវ ភាវេតព្ពគ្គហណញ្ច។ អកុសលាតិ បរិញ្ញេយ្យគ្គហណញ្ចេវ បហាតព្ពគ្គហណញ្ច។ អព្យាកតាតិ បរិញ្ញេយ្យគ្គហណញ្ចេវ សច្ឆិកាតព្ពគ្គហណញ្ច។ ធម្មាតិ បរិញ្ញាទីនំ បវត្តនាការគ្គហណំ។ តេន បរិញ្ញេយ្យប្បហានភាវនាសច្ឆិករណានិ ទីបិតានីតិ តទង្គាទិវីតិក្កមាទិប្បហានានិ លោកិយលោកុត្តរា ច ភាវនា ទស្សិតាតិ អយំ សមារោបនោ ហារោ។

    Kusalāti pariññeyyaggahaṇañceva bhāvetabbaggahaṇañca. Akusalāti pariññeyyaggahaṇañceva pahātabbaggahaṇañca. Abyākatāti pariññeyyaggahaṇañceva sacchikātabbaggahaṇañca. Dhammāti pariññādīnaṃ pavattanākāraggahaṇaṃ. Tena pariññeyyappahānabhāvanāsacchikaraṇāni dīpitānīti tadaṅgādivītikkamādippahānāni lokiyalokuttarā ca bhāvanā dassitāti ayaṃ samāropano hāro.

    កាមញ្ចេតំ អវិសេសតោ សភាវធម្មកថនំ, វិសេសវន្តោ បន ធម្មា វិសេសតោ និទ្ធារិតា។ តថា ហិ ចិត្តេនេវ សមយោ និយមិតោ, តស្មា កុសលគ្គហណេន វិសេសតោ សាធិដ្ឋានោ សមថោ វិបស្សនា ច ទស្សិតាតិ។ តថា តប្បដិបក្ខតោ អកុសលគ្គហណេន សាធិដ្ឋានា តណ្ហា អវិជ្ជា ច , អព្យាកតគ្គហណេន សបរិវារា ចេតោវិមុត្តិ បញ្ញាវិមុត្តិ ចាតិ អយំ នន្ទិយាវត្តស្ស នយស្ស ភូមិ។

    Kāmañcetaṃ avisesato sabhāvadhammakathanaṃ, visesavanto pana dhammā visesato niddhāritā. Tathā hi citteneva samayo niyamito, tasmā kusalaggahaṇena visesato sādhiṭṭhāno samatho vipassanā ca dassitāti. Tathā tappaṭipakkhato akusalaggahaṇena sādhiṭṭhānā taṇhā avijjā ca , abyākataggahaṇena saparivārā cetovimutti paññāvimutti cāti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.

    តថា កុសលគ្គហណេន មូលភាវវិសេសតោ តីណិ កុសលមូលានិ, តេសុ ច អទោសេន សីលក្ខន្ធោ, អលោភេន សមាធិក្ខន្ធោ, អមោហេន បញ្ញាក្ខន្ធោ នីយតិ។ តថា អកុសលគ្គហណេន តីណិ អកុសលមូលានិ, តេសុ ច លោភេន តទេកដ្ឋា អកុសលា ធម្មា។ តថា ទោសមោហេហិ តំតទេកដ្ឋា។ អព្យាកតគ្គហណេន អប្បណិហិតានិមិត្តសុញ្ញតា នីយន្តីតិ អយំ តិបុក្ខលស្ស នយស្ស ភូមិ។

    Tathā kusalaggahaṇena mūlabhāvavisesato tīṇi kusalamūlāni, tesu ca adosena sīlakkhandho, alobhena samādhikkhandho, amohena paññākkhandho nīyati. Tathā akusalaggahaṇena tīṇi akusalamūlāni, tesu ca lobhena tadekaṭṭhā akusalā dhammā. Tathā dosamohehi taṃtadekaṭṭhā. Abyākataggahaṇena appaṇihitānimittasuññatā nīyantīti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    តថា កុសលគ្គហណេន យតោ កោសល្លតោ សម្ភូតា កុសលា, តំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ។ តំសហជាតា តទុបនិស្សយា ច សទ្ទហនុស្សហនាបិលាបាវិក្ខេបា សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ។ តេហិ ច សព្ពេ សទ្ធម្មា ពោធិតា ភវន្តិ។ អកុសលគ្គហណេន អកោសល្លបដិច្ឆាទិតាទីនវេសុ កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ សុភសុខនិច្ចអត្តាភិនិវេសភូតា ចត្តារោ វិបល្លាសា។ អព្យាកតគ្គហណេន យថាវុត្តឥន្ទ្រិយបច្ចយានិ យថាវុត្តវិបល្លាសប្បហានភូតានិ ច ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ ពោធិតានីតិ អយំ សីហវិក្កីឡិតស្ស នយស្ស ភូមីតិ ឥមេ តយោ អត្ថនយា។

    Tathā kusalaggahaṇena yato kosallato sambhūtā kusalā, taṃ paññindriyaṃ. Taṃsahajātā tadupanissayā ca saddahanussahanāpilāpāvikkhepā saddhindriyādīni. Tehi ca sabbe saddhammā bodhitā bhavanti. Akusalaggahaṇena akosallapaṭicchāditādīnavesu kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattābhinivesabhūtā cattāro vipallāsā. Abyākataggahaṇena yathāvuttaindriyapaccayāni yathāvuttavipallāsappahānabhūtāni ca cattāri sāmaññaphalāni bodhitānīti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmīti ime tayo atthanayā.

    តេហិ ច សិទ្ធេហិ ទ្វេ កម្មនយាបិ សិទ្ធា ហោន្តីតិ។ អយំ តិកោ សព្ពធម្មសង្គហិតសព្ពភាគិយោ វេទិតព្ពោតិ ឥទំ សាសនបដ្ឋានំ។

    Tehi ca siddhehi dve kammanayāpi siddhā hontīti. Ayaṃ tiko sabbadhammasaṅgahitasabbabhāgiyo veditabboti idaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ.

    អយំ តាវ នេត្តិនយេន កុសលត្តិកវណ្ណនា។

    Ayaṃ tāva nettinayena kusalattikavaṇṇanā.

    ឯវំ វេទនាត្តិកាទីសុបិ យថាសម្ភវំ ចតុសច្ចនិទ្ធារណាទិវិធិនា សោឡស ហារា បញ្ច នយា និទ្ទិសិតព្ពា, អតិវិត្ថារភយេន បន ន វិត្ថារយាម។ សក្កា ហិ ឥមិនា នយេន តេសុ តេសុ តិកទុកេសុ តំតំហារនយយោជនានុរូបធម្មនិទ្ធារណវសេន តេ តេ ហារនយា វិញ្ញុនា និទ្ទិសិតុន្តិ។

    Evaṃ vedanāttikādīsupi yathāsambhavaṃ catusaccaniddhāraṇādividhinā soḷasa hārā pañca nayā niddisitabbā, ativitthārabhayena pana na vitthārayāma. Sakkā hi iminā nayena tesu tesu tikadukesu taṃtaṃhāranayayojanānurūpadhammaniddhāraṇavasena te te hāranayā viññunā niddisitunti.

    ២. តញ្ច សុខិន្ទ្រិយំ សុខវេទនា ឯវ ហោតិ សាមញ្ញស្ស ភេទបរិយាទានតោ, ភេទស្ស ច សាមញ្ញបរិច្ចាគតោតិ អធិប្បាយោ។ យស្មា បន វិសេសសាមញ្ញានិ អវយវសមុទាយា វិយ អញ្ញមញ្ញតោ ភិន្នានិ, តស្មា ‘‘ន បន…បេ.… សមានត្ថត្តា’’តិ វុត្តំ។ ឥទានិ តមេវ នេសំ ភិន្នតត្វំ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ តន្តិ សុខហេតូនំ ការណំ។ តេន សុខស្ស ការណំ សុខហេតុ, សុខស្ស ការណការណំ សុខមូលន្តិ ទស្សេតិ។ សុខហេតូនន្តិ ឯត្ថ ហេតុ-សទ្ទេន ការណភាវសាមញ្ញតោ ហេតុបច្ចយា សង្គហិតាតិ អាហ ‘‘បុញ្ញបស្សទ្ធិអាទីន’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច សុខមូលសុខហេតូសុ ផលូបចារេន, សុខារម្មណសុខបច្ចយដ្ឋានេសុ សុខសហចរិយាយ, អព្យាបជ្ជនិព្ពានេសុ ទុក្ខាបគមភាវេន សុខបរិយាយោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ឥដ្ឋាសូតិ សុខុបេក្ខានំ វិបរិណាមាញ្ញាណសង្ខារទុក្ខតាយ អនិដ្ឋភាវោបិ អត្ថីតិ វិសេសេតិ។ ឧបេក្ខមេវ វា អបេក្ខិត្វា វិសេសនំ កតំ។ សា ហិ អកុសលវិបាកភូតា អនិដ្ឋាបិ អត្ថីតិ។ ឯវមាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘សោវគ្គិកំ សុខវិបាក’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៦៣) ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ ឥដ្ឋបរិយាយោ ហិ ឯត្ថ សុខ-សទ្ទោតិ។

    2. Tañca sukhindriyaṃ sukhavedanā eva hoti sāmaññassa bhedapariyādānato, bhedassa ca sāmaññapariccāgatoti adhippāyo. Yasmā pana visesasāmaññāni avayavasamudāyā viya aññamaññato bhinnāni, tasmā ‘‘na pana…pe… samānatthattā’’ti vuttaṃ. Idāni tameva nesaṃ bhinnatatvaṃ ‘‘ayañhī’’tiādinā vivarati. Tanti sukhahetūnaṃ kāraṇaṃ. Tena sukhassa kāraṇaṃ sukhahetu, sukhassa kāraṇakāraṇaṃ sukhamūlanti dasseti. Sukhahetūnanti ettha hetu-saddena kāraṇabhāvasāmaññato hetupaccayā saṅgahitāti āha ‘‘puññapassaddhiādīna’’nti. Ettha ca sukhamūlasukhahetūsu phalūpacārena, sukhārammaṇasukhapaccayaṭṭhānesu sukhasahacariyāya, abyāpajjanibbānesu dukkhāpagamabhāvena sukhapariyāyo vuttoti daṭṭhabbo. Iṭṭhāsūti sukhupekkhānaṃ vipariṇāmāññāṇasaṅkhāradukkhatāya aniṭṭhabhāvopi atthīti viseseti. Upekkhameva vā apekkhitvā visesanaṃ kataṃ. Sā hi akusalavipākabhūtā aniṭṭhāpi atthīti. Evamādīsūti ādi-saddena ‘‘sovaggikaṃ sukhavipāka’’nti (dī. ni. 1.163) evamādiṃ saṅgaṇhāti. Iṭṭhapariyāyo hi ettha sukha-saddoti.

    សង្ខារទុក្ខាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឋិតិសុខំ វិបរិណាមទុក្ខំ, អកុសលំ កាយកម្មំ ទុក្ខុទ្រយំ ទុក្ខវិបាក’’ន្តិអាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។ យថាក្កមំ សុខវេទនា ទុក្ខអនិដ្ឋបរិយាយោ ហិ ឯត្ថ ទុក្ខ-សទ្ទោតិ។ ទុក្ខវេទនាទុក្ខវត្ថុអាទីសុ ទុក្ខសទ្ទប្បវត្តិ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពា។ វិបាកាវិបាកភេទាយ សព្ពាយបិ សុខវេទនាយ វសេន លក្ខណស្ស វុត្តត្តា តទុភយានុកូលមត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘សភាវតោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ វិបាកា សភាវតោ ឥដ្ឋស្ស អនុភវនលក្ខណា។ ឥតរា សភាវតោ សង្កប្បតោ ច ឥដ្ឋស្ស ឥដ្ឋាការស្ស វា អនុភវនលក្ខណាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Saṅkhāradukkhādīsūti ettha ādi-saddena ‘‘ṭhitisukhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ, akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipāka’’ntiādike saṅgaṇhāti. Yathākkamaṃ sukhavedanā dukkhaaniṭṭhapariyāyo hi ettha dukkha-saddoti. Dukkhavedanādukkhavatthuādīsu dukkhasaddappavatti vuttanayeneva yojetabbā. Vipākāvipākabhedāya sabbāyapi sukhavedanāya vasena lakkhaṇassa vuttattā tadubhayānukūlamatthaṃ vivaranto ‘‘sabhāvato’’tiādimāha. Tattha vipākā sabhāvato iṭṭhassa anubhavanalakkhaṇā. Itarā sabhāvato saṅkappato ca iṭṭhassa iṭṭhākārassa vā anubhavanalakkhaṇāti daṭṭhabbaṃ.

    អសមានបច្ចយេហិ ឯកជ្ឈំ ឧប្បត្តិតោ សមានបច្ចយេហិ ឯកជ្ឈំ ឧប្បត្តិ សាតិសយាតិ ឧក្កំសគតិវិជាននវសេន ‘‘សមានបច្ចយេហិ សហុប្បត្តិកាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ។ អថ វា ឧប្បជ្ជនំ ឧប្បាទោ, ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មាតិ ឧប្បាទោតិ ទុវិធោបិ ឧប្បាទោ ឯកុប្បាទាតិ ឯត្ថ ឯកសេសនយេន សង្គហិតោតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ‘‘សមា…បេ.… អត្ថោ’’តិ វុត្តំ សិយា។ តេន តានិ ឯកវត្ថុកានីតិ ឯតស្ស ច ‘‘កប្បេន្តស្សា’’តិអាទិនា សម្ពន្ធោ។ តត្ថ បុរិមវិកប្បេ ឯកំ វត្ថុ និស្សយោ ឯតេសន្តិ យោជនា, ន ឯកំយេវ វត្ថូតិ។ ឯកេកភូតស្ស ភូតត្តយនិស្សិតត្តា ចតុភូតនិស្សិតត្តា ច ឧបាទារូបានំ។ ទុតិយវិកប្បេ បន ឯកំយេវ វត្ថុ ឯតេសុ និស្សិតន្តិ យោជនា។ និស្សយនិស្សិតតាសង្ខាតឧបការោបកត្តព្ពភាវទីបនំ ឯកវត្ថុកវចនន្តិ ទុតិយវិកប្បេ មហាភូតវសេន យោជនា កតា។ ឥតរថា ឯកំ វត្ថុ ឯតេសូតិ សមាសត្ថភាវេន ឧបាទារូបានម្បិ បរិគ្គហោ វត្តព្ពោ សិយា។ បញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនានន្តិ ឥទំ និទស្សនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ កិរិយមនោធាតុចក្ខុវិញ្ញាណាទយោបិ ហិ ឯការម្មណាភិន្នវត្ថុកា ចាតិ បាកដោយមត្ថោតិ។ សន្តីរណាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន វោដ្ឋព្ពនជវនតទារម្មណានិ សង្គយ្ហន្តិ, ឯតានិ ច សម្បដិច្ឆនាទីនិ ចុតិអាសន្នានិ ឥធាធិប្បេតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តានិ ហិ តទុទ្ធំ កម្មជរូបស្ស អនុប្បត្តិតោ ឯកស្មិំយេវ ហទយវត្ថុស្មិំ វត្តន្តិ, ឥតរានិ បន បុរិមបុរិមចិត្តក្ខណុប្បន្នេ ហទយវត្ថុស្មិំ ឧត្តរុត្តរានិ បវត្តន្តីតិ។ ឆសុ វា វត្ថូសុ ឯកំ ហទយវត្ថុយេវ វត្ថុ ឯតេសន្តិ ឯវំ បន អត្ថេ សតិ ចុតិអាសន្នតោ ឥតរេសំ សម្បដិច្ឆនាទីនំ គហណំ សិយាតិ ញាតព្ពំ។

    Asamānapaccayehi ekajjhaṃ uppattito samānapaccayehi ekajjhaṃ uppatti sātisayāti ukkaṃsagativijānanavasena ‘‘samānapaccayehi sahuppattikāti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā uppajjanaṃ uppādo, uppajjati etasmāti uppādoti duvidhopi uppādo ekuppādāti ettha ekasesanayena saṅgahitoti iminā adhippāyena ‘‘samā…pe… attho’’ti vuttaṃ siyā. Tena tāni ekavatthukānīti etassa ca ‘‘kappentassā’’tiādinā sambandho. Tattha purimavikappe ekaṃ vatthu nissayo etesanti yojanā, na ekaṃyeva vatthūti. Ekekabhūtassa bhūtattayanissitattā catubhūtanissitattā ca upādārūpānaṃ. Dutiyavikappe pana ekaṃyeva vatthu etesu nissitanti yojanā. Nissayanissitatāsaṅkhātaupakāropakattabbabhāvadīpanaṃ ekavatthukavacananti dutiyavikappe mahābhūtavasena yojanā katā. Itarathā ekaṃ vatthu etesūti samāsatthabhāvena upādārūpānampi pariggaho vattabbo siyā. Pañcaviññāṇasampaṭicchanānanti idaṃ nidassananti daṭṭhabbaṃ. Kiriyamanodhātucakkhuviññāṇādayopi hi ekārammaṇābhinnavatthukā cāti pākaṭoyamatthoti. Santīraṇādīnanti ādi-saddena voṭṭhabbanajavanatadārammaṇāni saṅgayhanti, etāni ca sampaṭicchanādīni cutiāsannāni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni hi taduddhaṃ kammajarūpassa anuppattito ekasmiṃyeva hadayavatthusmiṃ vattanti, itarāni pana purimapurimacittakkhaṇuppanne hadayavatthusmiṃ uttaruttarāni pavattantīti. Chasu vā vatthūsu ekaṃ hadayavatthuyeva vatthu etesanti evaṃ pana atthe sati cutiāsannato itaresaṃ sampaṭicchanādīnaṃ gahaṇaṃ siyāti ñātabbaṃ.

    ឯត្ថាហ – ‘‘កស្មា បនេត្ថ កុសលត្តិកានន្តរំ វេទនាត្តិកោវ វុត្តោ’’តិ? កិស្មិំ បន វុច្ចមានេ អយមនុយោគោ ន សិយា, អបិច អវយវានំ អនេកភេទតាទស្សនត្ថា តិកន្តរទេសនា។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ហិ កុសលត្តិកេន សព្ពធម្មានំ តិធា វិភាគំ ទស្សេត្វា បុន តទវយវានំ កុសលាទីនម្បិ អនេកភេទភិន្នតំ ទស្សេន្តេន តេសំ វេទនាសម្បយោគវិភាគវិភាវនត្ថំ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា’’តិ វុត្តំ។ កុសលា ហិ ធម្មា សិយា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា, សិយា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា។ អកុសលា ធម្មា សិយា សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា, សិយា ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា, សិយា អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា, តថា អព្យាកតា សម្បយោគារហាតិ។ ឯវំ កុសលាទិធម្មានំ បច្ចេកំ វេទនាភេទេន វិភាគទស្សនត្ថំ កុសលត្តិកានន្តរំ វេទនាត្តិកំ វត្វា ឥទានិ សុខសម្បយុត្តាទីនំ បច្ចេកំ វិបាកាទិភេទភិន្នតំ ទស្សេតុំ វេទនាត្តិកានន្តរំ វិបាកត្តិកោ វុត្តោ។ សុខសម្បយុត្តា ហិ ធម្មា សិយា វិបាកា, សិយា វិបាកធម្មធម្មា, សិយា នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា។ តថា អទុក្ខមសុខសម្បយុត្តា, ទុក្ខសម្បយុត្តា បន សិយា វិបាកា, សិយា វិបាកធម្មធម្មាតិ ឥមិនា នយេន អវសេសត្តិកានំ ទុកានញ្ច តស្ស តស្ស អនន្តរវចនេ បយោជនំ វិភាវេតព្ពំ។

    Etthāha – ‘‘kasmā panettha kusalattikānantaraṃ vedanāttikova vutto’’ti? Kismiṃ pana vuccamāne ayamanuyogo na siyā, apica avayavānaṃ anekabhedatādassanatthā tikantaradesanā. Sammāsambuddhena hi kusalattikena sabbadhammānaṃ tidhā vibhāgaṃ dassetvā puna tadavayavānaṃ kusalādīnampi anekabhedabhinnataṃ dassentena tesaṃ vedanāsampayogavibhāgavibhāvanatthaṃ ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti vuttaṃ. Kusalā hi dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Akusalā dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā dukkhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, tathā abyākatā sampayogārahāti. Evaṃ kusalādidhammānaṃ paccekaṃ vedanābhedena vibhāgadassanatthaṃ kusalattikānantaraṃ vedanāttikaṃ vatvā idāni sukhasampayuttādīnaṃ paccekaṃ vipākādibhedabhinnataṃ dassetuṃ vedanāttikānantaraṃ vipākattiko vutto. Sukhasampayuttā hi dhammā siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammā, siyā nevavipākanavipākadhammadhammā. Tathā adukkhamasukhasampayuttā, dukkhasampayuttā pana siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammāti iminā nayena avasesattikānaṃ dukānañca tassa tassa anantaravacane payojanaṃ vibhāvetabbaṃ.

    ៣. វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តីតិ តេសុ វិបាកសទ្ទស្ស និរុឡ្ហតំ ទស្សេតិ។ សុក្កកណ្ហាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន អកណ្ហអសុក្កផស្សាទិភាវោ បរិគ្គហិតោ។ សតិ បន បាក-សទ្ទស្ស ផលបរិយាយភាវេ រូបំ វិយ ន និហីនោ បក្កំ វិយ វិសិដ្ឋោ បាកោតិ វិបាកោតិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សព្យាបារតាតិ សឧស្សាហតា។ សន្តានេ សព្យាបារតាតិ ឯតេន ចិត្តប្បយោគសង្ខាតេន កិរិយាភាវេន វិបាកធម្មានំ សន្តានវិសេសមាហ ‘‘យតោ យស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ កុសលាកុសលា ចេតនា, តំសន្តានេ ឯវ តស្សា វិបាកុប្បត្តី’’តិ។ ឯត្ថ ច ‘‘សព្យាបារតា’’តិ ឯតេន អាវជ្ជនទ្វយំ វិបាកញ្ច និវត្តេតិ, ‘‘អនុបច្ឆិន្នាវិជ្ជាតណ្ហាមានេ’’តិ ឥមិនា អវសិដ្ឋំ កិរិយំ និវត្តេតិ។ ឧភយេនបិ អនុសយសហាយសឧស្សាហតាលក្ខណា វិបាកធម្មធម្មាតិ ទស្សេតិ។ លោកុត្តរកុសលានម្បិ ហិ អនុសយា ឧបនិស្សយា ហោន្តិ, យតោ ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ…បេ.… តស្មិំ សមយេ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា (វិភ. ៣៤២) អរិយមគ្គចេតនាយ អវិជ្ជាឧបនិស្សយតា បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ បកាសិតា។ និរុស្សាហសន្តភាវលក្ខណា វិបាកា, ឧភយវិបរីតលក្ខណា នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មាតិ។

    3. Vipākaniruttiñca labhantīti tesu vipākasaddassa niruḷhataṃ dasseti. Sukkakaṇhādīti ādi-saddena akaṇhaasukkaphassādibhāvo pariggahito. Sati pana pāka-saddassa phalapariyāyabhāve rūpaṃ viya na nihīno pakkaṃ viya visiṭṭho pākoti vipākoti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sabyāpāratāti saussāhatā. Santāne sabyāpāratāti etena cittappayogasaṅkhātena kiriyābhāvena vipākadhammānaṃ santānavisesamāha ‘‘yato yasmiṃ cittuppāde kusalākusalā cetanā, taṃsantāne eva tassā vipākuppattī’’ti. Ettha ca ‘‘sabyāpāratā’’ti etena āvajjanadvayaṃ vipākañca nivatteti, ‘‘anupacchinnāvijjātaṇhāmāne’’ti iminā avasiṭṭhaṃ kiriyaṃ nivatteti. Ubhayenapi anusayasahāyasaussāhatālakkhaṇā vipākadhammadhammāti dasseti. Lokuttarakusalānampi hi anusayā upanissayā honti, yato ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ…pe… tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (vibha. 342) ariyamaggacetanāya avijjāupanissayatā paṭiccasamuppādavibhaṅge pakāsitā. Nirussāhasantabhāvalakkhaṇā vipākā, ubhayaviparītalakkhaṇā nevavipākanavipākadhammadhammāti.

    អភិញ្ញាទិកុសលានន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២៣៤) ឥមិនា តិកេន សង្គហិតំ គតិឧបធិកាលបយោគាភាវេន អវិបាកំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ឧបបជ្ជវេទនីយញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ អបរាបរិយវេទនីយំ បន សំសារប្បវត្តិយំ អហោសិកម្មាទិភាវំ ន ភជតិ។ ភាវនាយ បហាតព្ពាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទស្សនេន បហាតព្ពំ សង្គណ្ហាតិ។ ឧភយម្បិ ‘‘វិបាកានុប្បាទនេ’’តិ វចនតោ គតិឧបធិកាលបយោគាភាវេន អនុប្បន្នវិបាកមេវ អធិប្បេតំ ភាវនាយ បហាតព្ពស្សបិ បវត្តិវិបាកស្ស អនុជាននតោ។ យេសំ បន ភាវនាយ បហាតព្ពា អវិបាកា, តេសំ មតេន អាទិ-សទ្ទេន ទស្សនេន បហាតព្ពស្ស អហោសិកម្មន្តិ ឯវំបការស្សេវ បរិគ្គហោតិ វេទិតព្ពំ។

    Abhiññādikusalānanti ādi-saddena ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā tikena saṅgahitaṃ gatiupadhikālapayogābhāvena avipākaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Aparāpariyavedanīyaṃ pana saṃsārappavattiyaṃ ahosikammādibhāvaṃ na bhajati. Bhāvanāya pahātabbādīti ādi-saddena dassanena pahātabbaṃ saṅgaṇhāti. Ubhayampi ‘‘vipākānuppādane’’ti vacanato gatiupadhikālapayogābhāvena anuppannavipākameva adhippetaṃ bhāvanāya pahātabbassapi pavattivipākassa anujānanato. Yesaṃ pana bhāvanāya pahātabbā avipākā, tesaṃ matena ādi-saddena dassanena pahātabbassa ahosikammanti evaṃpakārasseva pariggahoti veditabbaṃ.

    ៤. ‘‘កថមាទិន្នា’’តិ អយម្បិ បញ្ហោ លព្ភតិ។ ‘‘ផលភាវេនា’’តិ ហិ អាទានប្បការវចនំ។ កេសញ្ចិ គោត្រភុបច្ចវេក្ខណាទីនំ ឧបេតកិរិយភូតានំ តំកត្តុភូតានញ្ច អត្ថានំ ឧបេតព្ពសម្ពន្ធភាវតោ តទភិធាយិនោបិ សទ្ទា សម្ពន្ធា ឯវាតិ ‘‘ឧបេតសទ្ទសម្ពន្ធិនា’’តិ វុត្តំ។ ឧបេតន្តិ ហិ ឧបេតព្ពត្ថេ វុច្ចមានេ អវស្សំ ឧបេតកិរិយា ឧបេតា ច ញាយតីតិ។ ‘‘រូបធាតុយា ខោ បន, គហបតិ, យោ ឆន្ទោ យោ រាគោ យា នន្ទី យា តណ្ហា យេ ឧបយុបាទានា, ចេតសោ អធិដ្ឋានា អភិនិវេសា អនុសយា’’តិអាទីសុ ‘‘ឧបយោ’’តិ តណ្ហាទិដ្ឋិយោ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘ឧបយ…បេ.… ទិដ្ឋីហី’’តិ។ យថាសម្ភវន្តិ ‘‘អារម្មណករណវសេនា’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ វុត្តអត្ថេសុ យោ យោ សម្ភវតិ យោជេតុំ, សោ សោតិ អត្ថោ។ ន វចនានុបុព្ពេនាតិ ‘‘កិំ បន តំ ឧបេត’’ន្តិអាទិនា វុត្តវចនានុបុព្ពេន ន យោជេតព្ពោ។ សព្ពបច្ចយុប្បន្នានន្តិ សព្ពតេភូមកបច្ចយុប្បន្នានំ។ នាបជ្ជតិ សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ វិសេសត្ថិនា ច វិសេសោ អនុបយុជ្ជតីតិ តំ បន វិសេសំ វុត្តប្បការំ និយមេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ពោធនេយ្យា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    4. ‘‘Kathamādinnā’’ti ayampi pañho labbhati. ‘‘Phalabhāvenā’’ti hi ādānappakāravacanaṃ. Kesañci gotrabhupaccavekkhaṇādīnaṃ upetakiriyabhūtānaṃ taṃkattubhūtānañca atthānaṃ upetabbasambandhabhāvato tadabhidhāyinopi saddā sambandhā evāti ‘‘upetasaddasambandhinā’’ti vuttaṃ. Upetanti hi upetabbatthe vuccamāne avassaṃ upetakiriyā upetā ca ñāyatīti. ‘‘Rūpadhātuyā kho pana, gahapati, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā ye upayupādānā, cetaso adhiṭṭhānā abhinivesā anusayā’’tiādīsu ‘‘upayo’’ti taṇhādiṭṭhiyo adhippetāti āha ‘‘upaya…pe… diṭṭhīhī’’ti. Yathāsambhavanti ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaatthesu yo yo sambhavati yojetuṃ, so soti attho. Na vacanānupubbenāti ‘‘kiṃ pana taṃ upeta’’ntiādinā vuttavacanānupubbena na yojetabbo. Sabbapaccayuppannānanti sabbatebhūmakapaccayuppannānaṃ. Nāpajjati sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca viseso anupayujjatīti taṃ pana visesaṃ vuttappakāraṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘bodhaneyyā’’tiādi vuttaṃ.

    ឧបេតំ ទីបេតីតិ យថា ‘‘បាចរិយោ’’តិ ឯត្ថ បគតោ អាចរិយោ បាចរិយោតិ ប-សទ្ទោ បគតំ ទីបេតិ, ឯវំ ឧប-សទ្ទោ ឧបេតំ ទីបេតិ ឯវ, ន ចេត្ថ គតាទិអត្ថានំ ឯកន្តេន បច្ចត្តវចនយោគោ ឥច្ឆិតោតិ។ អតិសទ្ទោ វិយាតិ ច ឥទំ សសាធនកិរិយាទីបនសាមញ្ញេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ បច្ចយភាវេនាតិ ឯតេន បុរិមនិព្ពត្តិំ វិសេសេតិ។ តេន សហជាតស្សបិ ឧបាទានស្ស សង្គហោ កតោ ហោតិ។ សហជាតោបិ ហិ ធម្មោ បច្ចយភូតោ បុរិមនិប្ផន្នោ វិយ វោហរីយតិ យថា ‘‘ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច តយោ មហាភូតា’’តិ, ‘‘ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៥៣) ច។ ធាតុកថាយំ បកាសិតន្តិ ‘‘ឧបបត្តិភវោ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ឯកាទសហាយតនេហិ សត្តរសហិ ធាតូហិ សង្គហិតោ។ កតិហិ អសង្គហិតោ។ ន កេហិចិ ខន្ធេហិ ឯកេនាយតនេន ឯកាយ ធាតុយា អសង្គហិតោ’’តិ (ធាតុ. ៦៧) ឯវមាទិំ សន្ធាយាហ។ តស្មា ឯវាតិ ឧបាទិន្នសទ្ទានបេក្ខត្តា ឯវ។ អវិសេសេត្វាតិ ឧបាទិន្នានុបាទិន្នវិសេសំ អកត្វា។ ឧបាទានានំ អារម្មណភាវានតិវត្តនតោ ឧបាទានេហិ ឧបាទាតព្ពាតិ វា ឧបាទានិយា, ឧបាទាតុំ វា អរហន្តីតិ ឧបាទានិយា, ឧបាទានេ និយុត្តាតិ វា ឧបាទានិយា ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ។

    Upetaṃ dīpetīti yathā ‘‘pācariyo’’ti ettha pagato ācariyo pācariyoti pa-saddo pagataṃ dīpeti, evaṃ upa-saddo upetaṃ dīpeti eva, na cettha gatādiatthānaṃ ekantena paccattavacanayogo icchitoti. Atisaddo viyāti ca idaṃ sasādhanakiriyādīpanasāmaññena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paccayabhāvenāti etena purimanibbattiṃ viseseti. Tena sahajātassapi upādānassa saṅgaho kato hoti. Sahajātopi hi dhammo paccayabhūto purimanipphanno viya voharīyati yathā ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti, ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti (paṭṭhā. 1.1.53) ca. Dhātukathāyaṃ pakāsitanti ‘‘upapattibhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Katihi asaṅgahito. Na kehici khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā asaṅgahito’’ti (dhātu. 67) evamādiṃ sandhāyāha. Tasmā evāti upādinnasaddānapekkhattā eva. Avisesetvāti upādinnānupādinnavisesaṃ akatvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhāvānativattanato upādānehi upādātabbāti vā upādāniyā, upādātuṃ vā arahantīti upādāniyā, upādāne niyuttāti vā upādāniyā ka-kārassa ya-kāraṃ katvāti evamettha attho daṭṭhabboti.

    ៥. វិពាធនំ បីឡនំ កិលមនំ ឧបតាបោ បរិឡាហោ អប្បស្សទ្ធិភាវោ។ វិទូសិតា មលីនា ច យតោ កេចិ អកិលេសសភាវាបិ អនិដ្ឋផលា គារយ្ហា ច ជាតា។

    5. Vibādhanaṃ pīḷanaṃ kilamanaṃ upatāpo pariḷāho appassaddhibhāvo. Vidūsitā malīnā ca yato keci akilesasabhāvāpi aniṭṭhaphalā gārayhā ca jātā.

    ៦. ‘‘សីលមត្តកំ, បរំ វិយ មត្តាយា’’តិអាទីសុ មត្តា-សទ្ទស្ស បមាណវាចកតា ទដ្ឋព្ពា។ មរិយាទវាចកោ វា មត្តា-សទ្ទោ។ វិចារោ ហេត្ថ ឈានង្គេសុ ហេដ្ឋិមមរិយាទោ, ន បឋមជ្ឈានឧបចារជ្ឈានេសុ វិយ វិតក្កោ។ សា បន វិចារមរិយាទតា វិតក្កាភាវេន ឯតេសំ ជាតាតិ អវិតក្កគ្គហណំ កតំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អវិតក្កា ហុត្វា វិចារមរិយាទឈានង្គេសុ វិចារហេដ្ឋិមកោដិកាតិ។ អថ វា ឦសទត្ថោ មត្តា-សទ្ទោ ‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ។ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – វិតក្ករហិតា ភាវនាយ អតិសុខុមភូតវិចារត្តា ឦសំ វិចារា ច អវិតក្កវិចារមត្តាតិ។ ន ហិ ឥតោ បរំ វិចារោ អត្ថីតិ។ យទិ វិតក្កវិសេសរហិតា វិចារមត្តា, ឯវំ សន្តេ អវិតក្កវចនំ កិមត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘វិចារមត្តវចនេនា’’តិអាទិ។ យទិ វិចារមត្តតោ អញ្ញេសម្បិ អវិតក្កានំ អត្ថិភាវជោតនត្ថំ អវិតក្កវចនំ, អវិតក្កា ច វិចារមត្តា អវិចារាតិ និវត្តេតព្ពា គហេតព្ពា ច, ឯវំ សតិ វិចារមត្តា វិសេសនំ, អវិតក្កា វិសេសិតព្ពាតិ វិចារមត្តាវិតក្កាតិ វត្តព្ពន្តិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ’’តិអាទិ។ យថាកាមន្តិ វត្តុឥច្ឆានុរូបំ ។ យេន យេន ហិ បការេន ធម្មេសុ និវត្តេតព្ពគហេតព្ពភាវា លព្ភន្តិ, តេន តេន បការេន វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវោ សម្ភវតីតិ។ បទានំ អនុក្កមោ បទានុក្កមោ។

    6. ‘‘Sīlamattakaṃ, paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu mattā-saddassa pamāṇavācakatā daṭṭhabbā. Mariyādavācako vā mattā-saddo. Vicāro hettha jhānaṅgesu heṭṭhimamariyādo, na paṭhamajjhānaupacārajjhānesu viya vitakko. Sā pana vicāramariyādatā vitakkābhāvena etesaṃ jātāti avitakkaggahaṇaṃ kataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – avitakkā hutvā vicāramariyādajhānaṅgesu vicāraheṭṭhimakoṭikāti. Atha vā īsadattho mattā-saddo ‘‘mattāsukhapariccāgā’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Ayañhettha attho – vitakkarahitā bhāvanāya atisukhumabhūtavicārattā īsaṃ vicārā ca avitakkavicāramattāti. Na hi ito paraṃ vicāro atthīti. Yadi vitakkavisesarahitā vicāramattā, evaṃ sante avitakkavacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘vicāramattavacanenā’’tiādi. Yadi vicāramattato aññesampi avitakkānaṃ atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ, avitakkā ca vicāramattā avicārāti nivattetabbā gahetabbā ca, evaṃ sati vicāramattā visesanaṃ, avitakkā visesitabbāti vicāramattāvitakkāti vattabbanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘visesanavisesitabbabhāvo’’tiādi. Yathākāmanti vattuicchānurūpaṃ . Yena yena hi pakārena dhammesu nivattetabbagahetabbabhāvā labbhanti, tena tena pakārena visesanavisesitabbabhāvo sambhavatīti. Padānaṃ anukkamo padānukkamo.

    អវិតក្កា សវិតក្កា ច សវិចារា អវិចារា ចាតិ អវិតក្កាសវិចារា សវិតក្កា អវិចារាតិ យោជេតព្ពំ។ ឧភយេកទេសទស្សនម្បិ ឧភយទស្សនន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘យទិ សវិតក្កសវិចារា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឥតរម្បិ បកាសេតុន្តិ ឥទំ យថា សវិតក្កសវិចារេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ វិតក្កោ អវិតក្កសវិចារតាយ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តោ’’តិ វុត្តោ, ឯវំ យថាវុត្តចិត្តុប្បាទេសុ វិចារោ ‘‘សវិតក្កអវិចារោ’’តិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ។ វិតក្កាភាវេន ឯតេ វិចារមត្តាតិ អយម្បិ អត្ថោ វិសេសនិវត្តិអត្ថំយេវ មត្តា-សទ្ទំ គហេត្វា វុត្តោ។ វិចារមត្តាតិ ហិ វិចារមត្តវន្តោតិ វិញ្ញាយមានត្តា តទញ្ញវិសេសវិរហសាមញ្ញតោ និវត្តេត្វា វិតក្កវិសេសវិរហសង្ខាតេ អវិតក្ក-សទ្ទោ សន្និធាបិតោ វិសេសេតិ ទុតិយជ្ឈានធម្មេតិ។ យថាហ ‘‘ន វិចារតោ’’តិអាទិ។

    Avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā cāti avitakkāsavicārā savitakkā avicārāti yojetabbaṃ. Ubhayekadesadassanampi ubhayadassananti adhippāyena ‘‘yadi savitakkasavicārā’’tiādi vuttaṃ. Itarampi pakāsetunti idaṃ yathā savitakkasavicāresu cittuppādesu vitakko avitakkasavicāratāya ‘‘avitakkavicāramatto’’ti vutto, evaṃ yathāvuttacittuppādesu vicāro ‘‘savitakkaavicāro’’ti sakkā viññātunti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Vitakkābhāvena ete vicāramattāti ayampi attho visesanivattiatthaṃyeva mattā-saddaṃ gahetvā vutto. Vicāramattāti hi vicāramattavantoti viññāyamānattā tadaññavisesavirahasāmaññato nivattetvā vitakkavisesavirahasaṅkhāte avitakka-saddo sannidhāpito viseseti dutiyajjhānadhammeti. Yathāha ‘‘na vicārato’’tiādi.

    ៧. វេទយមានាតិ អនុភវមានា។ សុខាការេតិ ឥដ្ឋាការេ, ឥដ្ឋានុភវនាការេ វា។ ឧទាសិនាតិ នតិអបនតិរហិតា។ សុខទុក្ខានំ អវិរុទ្ធា តេសំ ព្យវធាយិកាភាវតោ។ សុខទុក្ខានិ វិយ ហិ សុខទុក្ខានំ អនន្តរំ បវត្តនតោ ព្យវធាយិកាភូតា ន តេហិ វិរុជ្ឈតិ, ន បន សុខទុក្ខានិ អនន្តរាបវត្តិតោ។ ‘‘ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឧបេក្ខា’’តិ អយំ បនត្ថោ ឥធ ឧបេក្ខា-សទ្ទស្ស សព្ពុបេក្ខាបរិយាទានតោ ន វុត្តោ។ ន ហិ លោភសម្បយុត្តាទិឧបេក្ខា ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ។ តស្មាតិ យស្មា បីតិសហគតាយេវ ន សុខសហគតា, សុខសហគតាបិ ន បីតិសហគតា ឯវាតិ បីតិសហគតា សុខសហគតា ច អញ្ញមញ្ញំ ភិន្នា, តស្មា។ សតិបិ សុខសហគតានំ យេភុយ្យេន បីតិសហគតភាវេ យេន សុខេន សមន្នាគតា សុខសហគតា ឯវ ហោន្តិ, ន បីតិសហគតា, តំ សុខំ និប្បីតិកសុខន្តិ អយំ វិសេសោ ឥមិនា តិកេន ទស្សិតោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘បីតិសហគតាតិ វត្វា’’តិអាទិមាហ។

    7. Vedayamānāti anubhavamānā. Sukhākāreti iṭṭhākāre, iṭṭhānubhavanākāre vā. Udāsināti natiapanatirahitā. Sukhadukkhānaṃ aviruddhā tesaṃ byavadhāyikābhāvato. Sukhadukkhāni viya hi sukhadukkhānaṃ anantaraṃ pavattanato byavadhāyikābhūtā na tehi virujjhati, na pana sukhadukkhāni anantarāpavattito. ‘‘Upapattito ikkhatīti upekkhā’’ti ayaṃ panattho idha upekkhā-saddassa sabbupekkhāpariyādānato na vutto. Na hi lobhasampayuttādiupekkhā upapattito ikkhatīti. Tasmāti yasmā pītisahagatāyeva na sukhasahagatā, sukhasahagatāpi na pītisahagatā evāti pītisahagatā sukhasahagatā ca aññamaññaṃ bhinnā, tasmā. Satipi sukhasahagatānaṃ yebhuyyena pītisahagatabhāve yena sukhena samannāgatā sukhasahagatā eva honti, na pītisahagatā, taṃ sukhaṃ nippītikasukhanti ayaṃ viseso iminā tikena dassitoti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘pītisahagatāti vatvā’’tiādimāha.

    សិទ្ធោតិ សាវសេសំ និរវសេសញ្ច សុខបីតិយោ សង្គហេត្វា បវត្តេហិ បឋមទុតិយបទេហិ យោ បីតិសហគតោ ធម្មវិសេសោ, តំ សុខំ, យោ ច សុខសហគតោ ធម្មវិសេសោ, សា បីតីតិ សតិបិ អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋភាវេ បទន្តរសង្គហិតភាវទីបនតោសិទ្ធោ ញាតោ វិទិតោតិ អត្ថោ។ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ អតិបណីតសុខន្តិ ឱឡារិកង្គតោ នីហរិត្វា តស្ស បណីតភាវំ ទស្សេតុំ អយំ តិកោ វុត្តោ’’តិ កេចិ វទន្តិ, តទេតំ សព្ពេសំ សុខវេទនាសម្បយុត្តធម្មានំ ឥធ ‘‘សុខសហគតា’’តិ វុត្តត្តា វិចារេតព្ពំ។ តថា ហិ ‘‘សុខភូមិយំ កាមាវចរេ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៨៣) ‘‘កាមាវចរកុសលតោ ចត្តារោ សោមនស្សសហគតចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៥៩៨) ច និទ្ទេសោ បវត្តោតិ។

    Siddhoti sāvasesaṃ niravasesañca sukhapītiyo saṅgahetvā pavattehi paṭhamadutiyapadehi yo pītisahagato dhammaviseso, taṃ sukhaṃ, yo ca sukhasahagato dhammaviseso, sā pītīti satipi aññamaññaṃ saṃsaṭṭhabhāve padantarasaṅgahitabhāvadīpanatosiddho ñāto viditoti attho. ‘‘Catutthajjhānasukhaṃ atipaṇītasukhanti oḷārikaṅgato nīharitvā tassa paṇītabhāvaṃ dassetuṃ ayaṃ tiko vutto’’ti keci vadanti, tadetaṃ sabbesaṃ sukhavedanāsampayuttadhammānaṃ idha ‘‘sukhasahagatā’’ti vuttattā vicāretabbaṃ. Tathā hi ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 1283) ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā (dha. sa. 1598) ca niddeso pavattoti.

    ៨. និព្ពានារម្មណតំ សន្ធាយាហ, ន និព្ពានបដិវិជ្ឈនំ, ឥតរថា គោត្រភុស្ស ទស្សនភាវាបត្តិ អចោទនីយា សិយាតិ អធិប្បាយោ។ ននុ ច ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចករណេន សោតាបត្តិមគ្គោវ ទស្សនន្តិ ឧក្កំសគតិវិជាននេន និព្ពានស្ស បដិវិជ្ឈនមេវ ទស្សនន្តិ គោត្រភុស្ស ទស្សនភាវាបត្តិ ន ចោទេតព្ពាវាតិ? ន, ទស្សនសាមញ្ញស្សេវ សុយ្យមានត្តា ទស្សនកត្តព្ពកិច្ចករណានញ្ច ភេទេន វុត្តត្តា។ តត្ថ យទិបិ ‘‘បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៨២) វិយ អភិន្នកាលស្សបិ ភិន្នកាលស្ស វិយ ភេទោបចារទស្សនតោ ភេទវចនំ យុត្តំ, ទស្សនវិសេសេ បន អធិប្បេតេ ទស្សនសាមញ្ញវចនំ ន កត្តព្ពន្តិ ទស្សនសាមញ្ញមត្តំ គហេត្វា ចោទនា កតាតិ ‘‘និព្ពានារម្មណតំ សន្ធាយាហា’’តិ វុត្តំ។ ទុតិយតតិយមគ្គានម្បិ ធម្មចក្ខុបរិយាយសព្ភាវតោ ‘‘ភាវនាភាវំ អប្បត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ ភាវនា វឌ្ឍនា។ សា ច ពហុលំ ឧប្បត្តិយា ហោតីតិ អាហ ‘‘បុនប្បុនំ និព្ពត្តនេនា’’តិ។ តថា ហិ សតីតិ ‘‘ឧភយបដិក្ខេបវសេនា’’តិ បទស្ស ទស្សនភាវនាបដិក្ខេបវសេនាតិ អត្ថេ សតិ។ ននុ លោកិយសមថវិបស្សនាបិ យថាពលំ កាមច្ឆន្ទាទីនំ បហាយកា, តត្រ កថមិទំ វុត្តំ, ន ច អញ្ញោ បហាយកោ អត្ថីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អញ្ញេហី’’តិអាទិ។

    8. Nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha, na nibbānapaṭivijjhanaṃ, itarathā gotrabhussa dassanabhāvāpatti acodanīyā siyāti adhippāyo. Nanu ca disvā kattabbakiccakaraṇena sotāpattimaggova dassananti ukkaṃsagativijānanena nibbānassa paṭivijjhanameva dassananti gotrabhussa dassanabhāvāpatti na codetabbāvāti? Na, dassanasāmaññasseva suyyamānattā dassanakattabbakiccakaraṇānañca bhedena vuttattā. Tattha yadipi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (ma. ni. 2.182) viya abhinnakālassapi bhinnakālassa viya bhedopacāradassanato bhedavacanaṃ yuttaṃ, dassanavisese pana adhippete dassanasāmaññavacanaṃ na kattabbanti dassanasāmaññamattaṃ gahetvā codanā katāti ‘‘nibbānārammaṇataṃ sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggānampi dhammacakkhupariyāyasabbhāvato ‘‘bhāvanābhāvaṃ appatta’’nti vuttaṃ. Tattha bhāvanā vaḍḍhanā. Sā ca bahulaṃ uppattiyā hotīti āha ‘‘punappunaṃ nibbattanenā’’ti. Tathā hi satīti ‘‘ubhayapaṭikkhepavasenā’’ti padassa dassanabhāvanāpaṭikkhepavasenāti atthe sati. Nanu lokiyasamathavipassanāpi yathābalaṃ kāmacchandādīnaṃ pahāyakā, tatra kathamidaṃ vuttaṃ, na ca añño pahāyako atthīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññehī’’tiādi.

    ៩. អប្បហាតព្ពហេតុមត្តេសូតិ អប្បហាតព្ពហេតុកមត្តេសុ។ សព្ពោ កុសលាព្យាកតធម្មោ យថាធិប្បេតត្ថោ។ សមាសោ ន ឧបបជ្ជតិ អសមត្ថភាវតោ។ យេសន្តិ យេ តតិយរាសិភាវេន វុត្តា ធម្មា, អត្ថោ តេសំ។ ឧភិន្នន្តិ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពតាយ ទ្វេ បហាតព្ពហេតុសទ្ទាតិ កត្វា វុត្តំ។ ឯតន្តិ ‘‘នេវទស្សនេន នភាវនាយ បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថី’’តិ ឯតំ វចនំ។ តេហិ ទស្សនភាវនាបទេហិ យុត្តេន បហាតព្ពហេតុកបទេន។ ឯវញ្ច កត្វាតិ ឯវំ ទស្សនភាវនាបទេហិ បហាតព្ពហេតុកបទស្ស វិសុំ វិសុំ យោជនតោ។ ឯវញ្ហិ បុរិមបទទ្វយ…បេ.… ទស្សនមេតំ ហោតីតិ។ ឯវន្តិ ទស្សនភាវនាហិ នបហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសន្តិ ឯវំ អត្ថេ សតិ។ ‘‘ហេតុ…បេ.… សិយា’’តិ ឯតស្ស ‘‘បុរិមស្មិញ្ហិ អត្ថេ’’តិអាទិនា អហេតុកានំ អគ្គហិតភាវទស្សនវសេន អត្ថំ វត្វា ឥទានិ ‘‘អថ វា’’តិអាទិនា ទុតិយស្សេវ អត្ថស្ស យុត្តភាវំ វិភាវេន្តោ ‘‘គហេតព្ពត្ថស្សេវា’’តិអាទិមាហ។ សោ ហិ ‘‘ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា គហេតព្ពត្ថោ។

    9. Appahātabbahetumattesūti appahātabbahetukamattesu. Sabbo kusalābyākatadhammo yathādhippetattho. Samāso na upapajjati asamatthabhāvato. Yesanti ye tatiyarāsibhāvena vuttā dhammā, attho tesaṃ. Ubhinnanti visuṃ visuṃ yojetabbatāya dve pahātabbahetusaddāti katvā vuttaṃ. Etanti ‘‘nevadassanena nabhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tehi dassanabhāvanāpadehi yuttena pahātabbahetukapadena. Evañca katvāti evaṃ dassanabhāvanāpadehi pahātabbahetukapadassa visuṃ visuṃ yojanato. Evañhi purimapadadvaya…pe… dassanametaṃ hotīti. Evanti dassanabhāvanāhi napahātabbo hetu etesanti evaṃ atthe sati. ‘‘Hetu…pe… siyā’’ti etassa ‘‘purimasmiñhi atthe’’tiādinā ahetukānaṃ aggahitabhāvadassanavasena atthaṃ vatvā idāni ‘‘atha vā’’tiādinā dutiyasseva atthassa yuttabhāvaṃ vibhāvento ‘‘gahetabbatthassevā’’tiādimāha. So hi ‘‘evamattho gahetabbo’’ti vuttattā gahetabbattho.

    ១០. អញ្ញថាតិ អារម្មណករណមត្តេ អធិប្បេតេ។ កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘អារម្មណំ កត្វាតិ ឯតេន ចតុកិច្ចសាធកំ អារម្មណករណំ វុច្ចតី’’តិ? សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ អរិយមគ្គធម្មានំយេវ ច អបចយគាមិភាវតោ។ ‘‘ចត្តារោ មគ្គា អបរិយាបន្នា អបចយគាមិនោ’’តិ (ធ. ស. ១០២១) ហិ វុត្តំ។ តេនេវាហ ‘‘អរិយមគ្គានំ ឯតំ អធិវចន’’ន្តិ។ ឯតេនេវ វា វិសេសុបលក្ខណហេតុភូតេន វចនេន យថាវុត្តោ អារម្មណករណវិសេសោ វិញ្ញាយតិ។ ឧក្កំសគតិវិជាននេន វា អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បច្ចវេក្ខណាទីនន្តិ វោទានាទយោ សង្គណ្ហាតិ។ ហេតុភាវេនាតិ សម្បាបកហេតុភាវេន។ ញាបកោ ការកោ សម្បាបកោតិ តិវិធោ ហិ ហេតុ, តថា ញាបេតព្ពាទិភាវេន ផលំ។ យថា និរយាទិមនុស្សភាវាទិគាមិបដិបទាភាវតោ អកុសលលោកិយកុសលចិត្តុប្បាទា ‘‘អាចយគាមិនោ ធម្មា’’តិ វុត្តា, ន មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទិលោកិយសម្មាទិដ្ឋិអាទិធម្មា ឯវ, ឯវំ និព្ពានគាមិបដិបទាភាវតោ លោកុត្តរកុសលចិត្តុប្បាទា ‘‘អបចយគាមិនោ’’តិ ទដ្ឋព្ពា, ន អរិយមគ្គធម្មា ឯវាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បុរិមបច្ឆិមាន’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ អរិយមគ្គស្សេវ និព្ពានគាមិបដិបទាភាវោ បរិព្យត្តោតិ តស្សេវ អបចយគាមិភាវោ យុត្តោ, តទនុវត្តកត្តា បន សេសធម្មេ សង្គហេត្វា វុត្តំ។ អបចយេ ទុក្ខបរិជាននាទិនា សាតិសយំ គមនំ យេសន្តេ អបចយគាមិនោតិ ‘‘មគ្គា ឯវ អបចយគាមិនោ’’តិ វុត្តំ។ បុរិមបច្ឆិមានន្តិ ច ឥមស្មិំ តិកេ បឋមបទទុតិយបទសង្គហិតានំ អត្ថានន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ជយំ វេរំ បសវតិ (ធ. ប. ២០១), ចរំ វា យទិ វា តិដ្ឋ’’ន្តិអាទីសុ (ឥតិវុ. ៨៦, ១១០; សុ. និ. ១៩៥) វិយ សានុនាសិកោ អាចយ-សទ្ទោតិ ‘‘អនុនាសិកលោបោ កតោ’’តិ វុត្តំ។ ឯត្ថ ច ‘‘អាចិន’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘អាចយ’’ន្តិ ព្យត្តយវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អាចយា ហុត្វា គច្ឆន្តីតិ ឯតេន អបចិនន្តីតិ អបចយា, អបចយា ហុត្វា គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ អយមត្ថោ នយតោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    10. Aññathāti ārammaṇakaraṇamatte adhippete. Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ārammaṇaṃ katvāti etena catukiccasādhakaṃ ārammaṇakaraṇaṃ vuccatī’’ti? Sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato ariyamaggadhammānaṃyeva ca apacayagāmibhāvato. ‘‘Cattāro maggā apariyāpannā apacayagāmino’’ti (dha. sa. 1021) hi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ariyamaggānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Eteneva vā visesupalakkhaṇahetubhūtena vacanena yathāvutto ārammaṇakaraṇaviseso viññāyati. Ukkaṃsagativijānanena vā ayamattho veditabbo. Paccavekkhaṇādīnanti vodānādayo saṅgaṇhāti. Hetubhāvenāti sampāpakahetubhāvena. Ñāpako kārako sampāpakoti tividho hi hetu, tathā ñāpetabbādibhāvena phalaṃ. Yathā nirayādimanussabhāvādigāmipaṭipadābhāvato akusalalokiyakusalacittuppādā ‘‘ācayagāmino dhammā’’ti vuttā, na micchādiṭṭhiādilokiyasammādiṭṭhiādidhammā eva, evaṃ nibbānagāmipaṭipadābhāvato lokuttarakusalacittuppādā ‘‘apacayagāmino’’ti daṭṭhabbā, na ariyamaggadhammā evāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘purimapacchimāna’’ntiādi. Tattha ariyamaggasseva nibbānagāmipaṭipadābhāvo paribyattoti tasseva apacayagāmibhāvo yutto, tadanuvattakattā pana sesadhamme saṅgahetvā vuttaṃ. Apacaye dukkhaparijānanādinā sātisayaṃ gamanaṃ yesante apacayagāminoti ‘‘maggā eva apacayagāmino’’ti vuttaṃ. Purimapacchimānanti ca imasmiṃ tike paṭhamapadadutiyapadasaṅgahitānaṃ atthānanti attho. ‘‘Jayaṃ veraṃ pasavati (dha. pa. 201), caraṃ vā yadi vā tiṭṭha’’ntiādīsu (itivu. 86, 110; su. ni. 195) viya sānunāsiko ācaya-saddoti ‘‘anunāsikalopo kato’’ti vuttaṃ. Ettha ca ‘‘ācina’’nti vattabbe ‘‘ācaya’’nti byattayavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ācayā hutvā gacchantīti etena apacinantīti apacayā, apacayā hutvā gacchanti pavattantīti ayamattho nayato dassitoti daṭṭhabbaṃ.

    ១១. លោកិយេសុ អសេក្ខភាវានាបត្តិ ទដ្ឋព្ពាតិ កស្មា ឯវំ វុត្តំ, ននុ –

    11. Lokiyesuasekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbāti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu –

    ‘‘សិក្ខតីតិ ខោ ភិក្ខុ តស្មា សេក្ខោតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច សិក្ខតិ, អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ អធិចិត្តម្បិ សិក្ខតិ អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតិ។ សិក្ខតីតិ ខោ ភិក្ខុ តស្មា សេក្ខោតិ វុច្ចតិ (អ. និ. ៣.៨៦)។ យោបិ កល្យាណបុថុជ្ជនោ អនុលោមបដិបទាយ បរិបូរការី សីលសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តោ បុព្ពរត្តាបររត្តំ ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ ភាវនានុយោគមនុយុត្តោ វិហរតិ ‘អជ្ជ វា ស្វេ វា អញ្ញតរំ សាមញ្ញផលំ អធិគមិស្សាមី’តិ, សោបិ សិក្ខតីតិ សេក្ខោ’’តិ –

    ‘‘Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati. Kiñca sikkhati, adhisīlampi sikkhati adhicittampi sikkhati adhipaññampi sikkhati. Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati (a. ni. 3.86). Yopi kalyāṇaputhujjano anulomapaṭipadāya paripūrakārī sīlasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyānuyogamanuyutto pubbarattāpararattaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanānuyogamanuyutto viharati ‘ajja vā sve vā aññataraṃ sāmaññaphalaṃ adhigamissāmī’ti, sopi sikkhatīti sekkho’’ti –

    វចនតោ យថាវុត្តកល្យាណបុថុជ្ជនស្សបិ សីលាទិធម្មា សេក្ខាតិ វុច្ចន្តីតិ? ន, បរិយាយភាវតោ។ និប្បរិយាយេន ហិ សេក្ខាសេក្ខភាវោ យថាសម្ភវំ មគ្គផលធម្មេសុ ឯវាតិ លោកិយេសុ សេក្ខភាវាសង្កាភាវតោ អសេក្ខភាវានាបត្តិ វុត្តា។ តេនេវាហ ‘‘សីលសមាធី’’តិអាទិ។ អរហត្តផលធម្មាបិ សិក្ខាផលភាវេន បវត្តនតោ ហេដ្ឋិមផលធម្មា វិយ សិក្ខាសុ ជាតាតិអាទិអត្ថេហិ សេក្ខា សិយុំ, ហេដ្ឋិមផលធម្មាបិ វា សិក្ខាផលភាវេន បវត្តនតោ អរហត្តផលធម្មា វិយ អសេក្ខាតិ ចោទនំ មនសិកត្វា ‘‘បរិនិដ្ឋិតសិក្ខាកិច្ចត្តា’’តិ វុត្តំ, តថា ‘‘ហេដ្ឋិមផលេសុ បនា’’តិអាទិ។ ‘‘តំ ឯវ សាលិំ ភុញ្ជាមិ, សា ឯវ តិត្តិរី, តានិ ឯវ ឱសធានី’’តិអាទីសុ តំសទិសេសុ តព្ពោហារោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯតេន ច សេក្ខសទិសា អសេក្ខា យថា ‘‘អមនុស្សោ’’តិ វុត្តំ ហោតីតិ អញ្ញេ។ អញ្ញត្ថ ‘‘អរិដ្ឋ’’ន្តិអាទីសុ វុទ្ធិអត្ថេបិ អ-ការោ ទិស្សតីតិ វុទ្ធិប្បត្តា សេក្ខា អសេក្ខាតិ អយម្បិ អត្ថោ វុត្តោ។

    Vacanato yathāvuttakalyāṇaputhujjanassapi sīlādidhammā sekkhāti vuccantīti? Na, pariyāyabhāvato. Nippariyāyena hi sekkhāsekkhabhāvo yathāsambhavaṃ maggaphaladhammesu evāti lokiyesu sekkhabhāvāsaṅkābhāvato asekkhabhāvānāpatti vuttā. Tenevāha ‘‘sīlasamādhī’’tiādi. Arahattaphaladhammāpi sikkhāphalabhāvena pavattanato heṭṭhimaphaladhammā viya sikkhāsu jātātiādiatthehi sekkhā siyuṃ, heṭṭhimaphaladhammāpi vā sikkhāphalabhāvena pavattanato arahattaphaladhammā viya asekkhāti codanaṃ manasikatvā ‘‘pariniṭṭhitasikkhākiccattā’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘heṭṭhimaphalesu panā’’tiādi. ‘‘Taṃ eva sāliṃ bhuñjāmi, sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’tiādīsu taṃsadisesu tabbohāro daṭṭhabbo. Etena ca sekkhasadisā asekkhā yathā ‘‘amanusso’’ti vuttaṃ hotīti aññe. Aññattha ‘‘ariṭṭha’’ntiādīsu vuddhiatthepi a-kāro dissatīti vuddhippattā sekkhā asekkhāti ayampi attho vutto.

    ១២. កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតាយាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ វិតក្កាទិវិក្ខម្ភនសមត្ថតាបិ ហេត្ថ លព្ភតីតិ។ អកុសលវិទ្ធំសនរសត្តា វា កុសលានំ តត្ថ សាតិសយកិច្ចយុត្តតំ បរិត្តធម្មេហិ មហគ្គតានំ បកាសេតុំ ‘‘កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតាយា’’តិ វុត្តំ។ វិបាកកិរិយេសុ ទីឃសន្តានតាវ, ន កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតា វិបុលផលតា ចាតិ អត្ថោ។ ‘‘វិបុលំ ផលំ វិបុលផល’’ន្តិ ឯវំ បន អត្ថេ គយ្ហមានេ វិបាកេសុបិ វិបុលផលតា លព្ភតេវ។ សោបិ ឯកសេសនយេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ មហន្តេហិ គតា បដិបន្នាតិ អយំ បនត្ថោ តិណ្ណម្បិ សាធារណោតិ។ គុណតោ អយំ ឯត្តកោតិ សត្តានំ បមាណំ ករោន្តា វិយ បវត្តន្តីតិ ឱឡារិកា កិលេសា ‘‘បមាណករា’’តិ វុត្តា។ តេហិ បរិតោ ខណ្ឌិតា បរិច្ឆិន្នាតិ បរិត្តា។ សតិបិ កេហិចិ បរិច្ឆិន្នត្តេ មហាបមាណភាវេន គតា បវត្តាតិ មហគ្គតា ។ បរិច្ឆេទករានំ កិលេសានំ សុខុមានម្បិ អគោចរភាវតោ តេហិ ន កថញ្ចិបិ បរិច្ឆិន្នា វីតិក្កន្តាតិ អបរិច្ឆិន្នា អប្បមាណា, យតោ តេ ‘‘អបរិយាបន្នា’’តិបិ វុច្ចន្តិ។

    12. Kilesavikkhambhanasamatthatāyāti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Vitakkādivikkhambhanasamatthatāpi hettha labbhatīti. Akusalaviddhaṃsanarasattā vā kusalānaṃ tattha sātisayakiccayuttataṃ parittadhammehi mahaggatānaṃ pakāsetuṃ ‘‘kilesavikkhambhanasamatthatāyā’’ti vuttaṃ. Vipākakiriyesu dīghasantānatāva, na kilesavikkhambhanasamatthatā vipulaphalatā cāti attho. ‘‘Vipulaṃ phalaṃ vipulaphala’’nti evaṃ pana atthe gayhamāne vipākesupi vipulaphalatā labbhateva. Sopi ekasesanayena aṭṭhakathāyaṃ vuttoti veditabbo. Mahantehi gatā paṭipannāti ayaṃ panattho tiṇṇampi sādhāraṇoti. Guṇato ayaṃ ettakoti sattānaṃ pamāṇaṃ karontā viya pavattantīti oḷārikā kilesā ‘‘pamāṇakarā’’ti vuttā. Tehi parito khaṇḍitā paricchinnāti parittā. Satipi kehici paricchinnatte mahāpamāṇabhāvena gatā pavattāti mahaggatā. Paricchedakarānaṃ kilesānaṃ sukhumānampi agocarabhāvato tehi na kathañcipi paricchinnā vītikkantāti aparicchinnā appamāṇā, yato te ‘‘apariyāpannā’’tipi vuccanti.

    ១៤. តិត្តិំ ន ជនេន្តិ សន្តតរតាយ អសេចនកភាវតោ។ ឯត្ថ ច ‘‘បមាណករេហី’’តិអាទិកោ អត្ថវិកប្បោ ‘‘អតប្បកត្ថេនា’’តិអាទិកាយ ហីនត្តិកបទវណ្ណនាយ បរតោ ពហូសុ បោត្ថកេសុ លិខីយតិ, យថាឋានេ ឯវ បន អានេត្វា វត្តព្ពោ។

    14. Tittiṃ na janenti santataratāya asecanakabhāvato. Ettha ca ‘‘pamāṇakarehī’’tiādiko atthavikappo ‘‘atappakatthenā’’tiādikāya hīnattikapadavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāne eva pana ānetvā vattabbo.

    ១៥. លោកិយសាធុជនេហិបិ អតិជិគុច្ឆនីយេសុ អានន្តរិយកម្មនត្ថិកវាទាទីសុ បវត្តិ វិនា វិបល្លាសពលវភាវេន ន ហោតីតិ ‘‘វិបរិយាសទឡ្ហតាយា’’តិ វុត្តំ។ ឯតេនាតិ ‘‘វិបាកទានេ សតី’’តិអាទិនា សតិបិ កាលនិយមេ វិបាកុប្បាទនេ សាសង្កវចនេន។ តស្មាតិ យស្មា យថាវុត្តនយេន និយតតាយ អតិប្បសង្គោ ទុន្និវារោ, តស្មា។ ពលវតា…បេ.… បវត្តីតិ ឯតេន អសមានជាតិកេន អនិវត្តនីយវិបាកតំ, សមានជាតិកេន ច វិបាកានុប្បាទនេបិ អនន្តរំ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាយ អវិហន្តព្ពតំ អនន្តរិកានំ ទស្សេតិ។ យតោ តេសំ វិបាកធម្មតា វិយ សភាវសិទ្ធា និយតានន្តរិយតា។ អញ្ញស្ស…បេ.… ទានតោតិ ឥមិនាបិ អសមានជាតិកាទីហិ អនិវត្តនីយផលតំ ឯវ វិភាវេតិ។

    15. Lokiyasādhujanehipi atijigucchanīyesu ānantariyakammanatthikavādādīsu pavatti vinā vipallāsabalavabhāvena na hotīti ‘‘vipariyāsadaḷhatāyā’’ti vuttaṃ. Etenāti ‘‘vipākadāne satī’’tiādinā satipi kālaniyame vipākuppādane sāsaṅkavacanena. Tasmāti yasmā yathāvuttanayena niyatatāya atippasaṅgo dunnivāro, tasmā. Balavatā…pe… pavattīti etena asamānajātikena anivattanīyavipākataṃ, samānajātikena ca vipākānuppādanepi anantaraṃ vipākuppādanasamatthatāya avihantabbataṃ anantarikānaṃ dasseti. Yato tesaṃ vipākadhammatā viya sabhāvasiddhā niyatānantariyatā. Aññassa…pe… dānatoti imināpi asamānajātikādīhi anivattanīyaphalataṃ eva vibhāveti.

    ចោទកោ អធិប្បាយំ អជានន្តោ ‘‘ននូ’’តិអាទិនា អតិប្បសង្គមេវ ចោទេតិ។ ឥតរោ ‘‘នាបជ្ជតី’’តិអាទិនា អត្តនោ អធិប្បាយំ វិវរតិ។ ឯកន្តេតិ អវស្សម្ភាវិនិ។ សន្និយតត្តាតិ សម្បាទនេ ជននេ និយតភាវតោ។ ឧបរតា អវិបច្ចនសភាវាសង្កា យេសុ តានិ ឧបរតាវិបច្ច…បេ.… សង្កានិ, តព្ភាវោ ឧប…បេ.… សង្កត្តំ, តស្មា។ ‘‘ន សមត្ថតាវិឃាតត្តាតិ ពលវតាបិ អានន្តរិយេន អនុបហន្តព្ពតំ អាហ។ ឧបត្ថម្ភកានិ អនុពលប្បទាយកានិ ហោន្តិ ឧប្បត្តិយា សន្តានស្ស វិសេសិតត្តា។ តេន នេសំ វិបាកានុប្បាទនេបិ អមោឃវុត្តិតំ អាហ។

    Codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanū’’tiādinā atippasaṅgameva codeti. Itaro ‘‘nāpajjatī’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Ekanteti avassambhāvini. Sanniyatattāti sampādane janane niyatabhāvato. Uparatā avipaccanasabhāvāsaṅkā yesu tāni uparatāvipacca…pe… saṅkāni, tabbhāvo upa…pe… saṅkattaṃ, tasmā. ‘‘Na samatthatāvighātattāti balavatāpi ānantariyena anupahantabbataṃ āha. Upatthambhakāni anubalappadāyakāni honti uppattiyā santānassa visesitattā. Tena nesaṃ vipākānuppādanepi amoghavuttitaṃ āha.

    ១៦. មគ្គកិច្ចំ បរិញ្ញាទិ។ អដ្ឋង្គិកមគ្គសម្មាទិដ្ឋិមគ្គសម្បយុត្តាលោភាទោសសង្ខាតេហិ មគ្គហេតូហិ មគ្គសម្បយុត្តខន្ធសេសមគ្គង្គសម្មាទិដ្ឋីនំ សហេតុកភាវទស្សនតោ តិណ្ណំ នយានំ អសង្គហិតសង្គណ្ហនវសេនាតិ វុត្តំ។ ហេតុពហុតាវសេនាតិ ពហុហេតុកស្ស បឋមនយស្ស អនន្តរំ ពហុហេតុកតាសាមញ្ញេន និក្ខេបកណ្ឌបាឡិយំ តតិយំ វុត្តនយោ ឥធ អដ្ឋកថាយំ ទុតិយំ វុត្តោ។ យថាសកំ បច្ចយេហិ បវត្តមានេសុ និរីហកេសុ ធម្មេសុ កេសញ្ចិ អនុវត្តនីយភាវោ ន កេវលំ ធម្មសភាវតោយេវ, អថ ខោ បុរិមធម្មានំ បវត្តិវិសេសេនបិ ហោតីតិ អាហ ‘‘បុព្ពាភិសង្ខារវសេនា’’តិ។ បវត្តិវិសេសោ ហិ បុរិមបុរិមានំ ចិត្តចេតសិកានំ ឧត្តរុត្តរេសុ វិសេសាធានំ ភាវនាបុព្ពាភិសង្ខារោតិ។ អនុវត្តយមានោតិ គរុការយមានោ។ ឧទាហរណវសេនាតិ និទស្សនវសេន, ន និរវសេសទស្សនវសេន។ យស្មា បនាតិអាទិនា យថាវុត្តំ អត្ថំ បាឋន្តរេន សាធេតិ។ តត្ថ ហិ អធិបតិបច្ចយស្ស បច្ចនីយេ ឋិតត្តា មគ្គោ អធិបតិ មគ្គាធិបតីតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ។ សមានសទ្ទត្ថវសេនាតិ សតិបិ អញ្ញបទត្ថសមានាធិករណសមាសត្ថភេទេ មគ្គាធិបតិសទ្ទត្ថភេទាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។

    16. Maggakiccaṃ pariññādi. Aṭṭhaṅgikamaggasammādiṭṭhimaggasampayuttālobhādosasaṅkhātehi maggahetūhi maggasampayuttakhandhasesamaggaṅgasammādiṭṭhīnaṃ sahetukabhāvadassanato tiṇṇaṃ nayānaṃ asaṅgahitasaṅgaṇhanavasenāti vuttaṃ. Hetubahutāvasenāti bahuhetukassa paṭhamanayassa anantaraṃ bahuhetukatāsāmaññena nikkhepakaṇḍapāḷiyaṃ tatiyaṃ vuttanayo idha aṭṭhakathāyaṃ dutiyaṃ vutto. Yathāsakaṃ paccayehi pavattamānesu nirīhakesu dhammesu kesañci anuvattanīyabhāvo na kevalaṃ dhammasabhāvatoyeva, atha kho purimadhammānaṃ pavattivisesenapi hotīti āha ‘‘pubbābhisaṅkhāravasenā’’ti. Pavattiviseso hi purimapurimānaṃ cittacetasikānaṃ uttaruttaresu visesādhānaṃ bhāvanāpubbābhisaṅkhāroti. Anuvattayamānoti garukārayamāno. Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, na niravasesadassanavasena. Yasmā panātiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pāṭhantarena sādheti. Tattha hi adhipatipaccayassa paccanīye ṭhitattā maggo adhipati maggādhipatīti ayamattho labbhatīti. Samānasaddatthavasenāti satipi aññapadatthasamānādhikaraṇasamāsatthabhede maggādhipatisaddatthabhedābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.

    ១៧. ឧប្បន្ន-សទ្ទោ ឧប្បាទាទិំ បដិបជ្ជមានោ, បត្វា វិគតោ ចាតិ ទុវិធេសុ អត្ថេសុ ឧភយេសម្បិ វាចកោ, ន បុរិមានំយេវាតិ តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុប្បន្នា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧប្បន្នភាវោ ឧប្បាទាទិប្បត្តតា។ តេន អតីតាបិ សង្គហិតា ហោន្តិ។ តេនេវាហ ‘‘សព្ពោ ឧប្បន្នភាវោ’’តិ។ ឧប្បន្នធម្មភាវោ ‘‘ឧប្បន្នា ធម្មា’’តិ បទេន គហិតធម្មភាវោ, វត្តមានធម្មភាវោតិ អត្ថោ។ យោ វា ឧប្បាទាទិប្បត្តោ អត្តនោ ច សភាវំ ធារេតិ បច្ចយេហិ ច ធារីយតិ, សោ ឧប្បន្នធម្មោតិ បច្ចុប្បន្នភាវោ ឧប្បន្នធម្មភាវោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឧប្បន្នធម្មេ វត្វា ‘‘អនុប្បន្នា’’តិ វចនំ ន យថាធិគតបដិសេធនន្តិ កថមិទំ បច្ចេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ។ កេចិ បនេត្ថ ‘‘ឧប្បន្នាតិ បទេន អតីតាបិ សង្គហិតា។ យទិ ន សង្គហិតា, និព្ពានំ វិយ តេបិ នវត្តព្ពាតិ វត្តព្ពំ សិយា , ន ច តថា វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ បន តេសំ មតិមត្តមេវ។ អយំ បន តិកោ ទ្វិន្នំ អទ្ធានំ វសេន បូរេត្វា ទស្សិតោតិ អដ្ឋកថាយំ វក្ខតីតិ។ ឯវំ សន្តេ កស្មា អតីតា នវត្តព្ពាតិ ន វុត្តាតិ? ធម្មវសេន អសង្គហិតត្តាភាវតោ។ ធម្មវសេន ហិ អសង្គហិតំ និព្ពានំ តត្ថ នវត្តព្ពំ ជាតំ, ន ច និយោគតោ អតីតា នាម ធម្មា កេចិ អត្ថិ, យេ ឥធ អសង្គហិតត្តា នវត្តព្ពា សិយុន្តិ។ ផលនិព្ពត្តិតោ ការណស្ស បុរេតរំ និព្ពត្តិ ឥធ បរិនិដ្ឋិតសទ្ទេន វុច្ចតិ, ន តស្ស ហុត្វា វិគតភាវោតិ អាហ ‘‘អនាគតេ វា’’តិ។ យតោ មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ ឧប្បជ្ជនកផលម្បិ ‘‘ឧប្បាទី’’តិ វុច្ចតិ។

    17. Uppanna-saddo uppādādiṃ paṭipajjamāno, patvā vigato cāti duvidhesu atthesu ubhayesampi vācako, na purimānaṃyevāti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘anuppannā’’tiādimāha. Tattha uppannabhāvo uppādādippattatā. Tena atītāpi saṅgahitā honti. Tenevāha ‘‘sabbo uppannabhāvo’’ti. Uppannadhammabhāvo ‘‘uppannā dhammā’’ti padena gahitadhammabhāvo, vattamānadhammabhāvoti attho. Yo vā uppādādippatto attano ca sabhāvaṃ dhāreti paccayehi ca dhārīyati, so uppannadhammoti paccuppannabhāvo uppannadhammabhāvoti evamettha attho daṭṭhabbo. Uppannadhamme vatvā ‘‘anuppannā’’ti vacanaṃ na yathādhigatapaṭisedhananti kathamidaṃ paccetabbanti āha ‘‘yadi hī’’tiādi. Keci panettha ‘‘uppannāti padena atītāpi saṅgahitā. Yadi na saṅgahitā, nibbānaṃ viya tepi navattabbāti vattabbaṃ siyā , na ca tathā vutta’’nti vadanti, taṃ pana tesaṃ matimattameva. Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassitoti aṭṭhakathāyaṃ vakkhatīti. Evaṃ sante kasmā atītā navattabbāti na vuttāti? Dhammavasena asaṅgahitattābhāvato. Dhammavasena hi asaṅgahitaṃ nibbānaṃ tattha navattabbaṃ jātaṃ, na ca niyogato atītā nāma dhammā keci atthi, ye idha asaṅgahitattā navattabbā siyunti. Phalanibbattito kāraṇassa puretaraṃ nibbatti idha pariniṭṭhitasaddena vuccati, na tassa hutvā vigatabhāvoti āha ‘‘anāgate vā’’ti. Yato metteyyassa bhagavato uppajjanakaphalampi ‘‘uppādī’’ti vuccati.

    ២០. យស្ស ឈានា វុដ្ឋហិត្វាតិអាទិនា ‘‘តេនានន្ទា’’តិអាទិបាឡិយា ហេដ្ឋាបាឡិំ អត្ថវសេន ទស្សេតិ។ អយញ្ហិ តត្ថ បាឡិ –

    20. Yassa jhānā vuṭṭhahitvātiādinā ‘‘tenānandā’’tiādipāḷiyā heṭṭhāpāḷiṃ atthavasena dasseti. Ayañhi tattha pāḷi –

    ‘‘កថញ្ចានន្ទ , ភិក្ខុ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេតិ សន្និសាទេតិ ឯកោទិំ ករោតិ សមាទហតិ។ ឥធានន្ទ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ…បេ.… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ។ ឯវំ ខោ…បេ.… សមាទហតិ។ សោ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ មនសិ ករោតិ, តស្ស អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ មនសិករោតោ សុញ្ញតាយ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ…បេ.… មុច្ចតិ។ ឯវំ សន្តមេតំ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ឯវំ សម្បជានាតិ អជ្ឈត្តំ ខោ មេ សុញ្ញតំ មនសិករោតោ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតាយ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ…បេ.… មុច្ចតីតិ, ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ។ សោ ពហិទ្ធា សុញ្ញតំ…បេ.… អជ្ឈត្តពហិទ្ធា សុញ្ញតំ…បេ.… សោ អានេញ្ជំ មនសិ ករោតិ, តស្ស អានេញ្ជំ មនសិករោតោ អានេញ្ជាយ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ…បេ.… មុច្ចតីតិ, ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ។ តេនានន្ទ, ភិក្ខុនា’’តិ (ម. និ. ៣.១៨៨)។

    ‘‘Kathañcānanda , bhikkhu ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati. Idhānanda, bhikkhu vivicceva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho…pe… samādahati. So ajjhattaṃ suññataṃ manasi karoti, tassa ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccati. Evaṃ santametaṃ, ānanda, bhikkhu evaṃ sampajānāti ajjhattaṃ kho me suññataṃ manasikaroto ajjhattaṃ suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. So bahiddhā suññataṃ…pe… ajjhattabahiddhā suññataṃ…pe… so āneñjaṃ manasi karoti, tassa āneñjaṃ manasikaroto āneñjāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. Tenānanda, bhikkhunā’’ti (ma. ni. 3.188).

    តត្ថ អជ្ឈត្តសុញ្ញតាទីសូតិ អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ច សុញ្ញតាយ អានេញ្ជេ ច។ បឋមជ្ឈានាទិសមាធិនិមិត្តេតិ បាទកភូតបឋមជ្ឈានាទិសមាធិនិមិត្តេ។ អបគុណបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋិតស្ស ហិ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ មនសិករោតោ តត្ថ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ ‘‘បរស្ស សន្តានេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ ពហិទ្ធា មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ ‘‘កាលេន អត្តនោ សន្តានេ, កាលេន បរស្ស សន្តានេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ តតោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតុកាមោ ‘‘អរូបសមាបត្តិយំ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អានេញ្ជំ មនសិ ករោតិ, តត្ថបិ ន បក្ខន្ទតិ។ ‘‘ឥទានិ មេ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតី’’តិ វិស្សដ្ឋវីរិយេន ន ភវិតព្ពំ, បាទកជ្ឈានមេវ បន សាធុកំ បុនប្បុនំ មនសិ កាតព្ពំ, ឯវមស្ស រុក្ខំ ឆិន្ទតោ ផរសុម្ហិ អវហន្តេ បុនប្បុនំ និសិតនិសិតំ ការេត្វា ឆិន្ទន្តស្ស ឆិជ្ជេ ផរសុ វិយ កម្មដ្ឋានេ មនសិការោ វហតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មិំយេវា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ។

    Tattha ajjhattasuññatādīsūti ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññatāya āneñje ca. Paṭhamajjhānādisamādhinimitteti pādakabhūtapaṭhamajjhānādisamādhinimitte. Apaguṇapādakajjhānato vuṭṭhitassa hi ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto tattha cittaṃ na pakkhandati. Tato ‘‘parassa santāne nu kho katha’’nti bahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ‘‘kālena attano santāne, kālena parassa santāne nu kho katha’’nti ajjhattabahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ubhatobhāgavimutto hotukāmo ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho katha’’nti āneñjaṃ manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. ‘‘Idāni me cittaṃ na pakkhandatī’’ti vissaṭṭhavīriyena na bhavitabbaṃ, pādakajjhānameva pana sādhukaṃ punappunaṃ manasi kātabbaṃ, evamassa rukkhaṃ chindato pharasumhi avahante punappunaṃ nisitanisitaṃ kāretvā chindantassa chijje pharasu viya kammaṭṭhāne manasikāro vahatīti dassetuṃ ‘‘tasmiṃyevā’’tiādi vuttanti.

    អត្ថតោ ច អសមានត្តាតិ ឥទំ កស្មា វុត្តំ។ ននុ យេសុ អត្ថេសុ អជ្ឈត្ត-សទ្ទោ វត្តតិ, តេ សព្ពេ ទស្សេត្វា ឥធាធិប្បេតត្ថនិទ្ធារណត្ថំ អត្ថុទ្ធារវសេនេតំ វុត្តំ។ ចក្ខាទីសុ ច អជ្ឈត្តិក-សទ្ទោ អជ្ឈត្តានំ អព្ភន្តរតាវិសេសមុបាទាយ បវត្តតិ, យតោ តេ អជ្ឈត្តអជ្ឈត្តាតិ វុច្ចន្តិ។ អបិច ‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានី’’តិ ឥទំ អជ្ឈត្តិក-សទ្ទស្ស ចក្ខាទីនំ អជ្ឈត្តភាវវិភាវនសព្ភាវតោ ឥធ ឧទាហរណវសេន វុត្តំ។ តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ អជ្ឈត្តិកទុកេ ‘‘អជ្ឈត្តាវ អជ្ឈត្តិកា’’តិ វុត្តំ។ ឯវញ្ច សតិ ន ឯត្ថ សទ្ទតោ អសមានតាបិ សិយា, តស្មាយេវ យថាវុត្តចោទនំ វិសោធេន្តោ ‘‘អយំ បនេត្ថា’’តិអាទិមាហ។ តេនាតិ តស្មា។ តំវាចកស្សាតិ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តវាចកស្ស សក្កា វត្តុំ តទត្ថស្ស អជ្ឈត្តភាវសព្ភាវតោ។

    Atthato ca asamānattāti idaṃ kasmā vuttaṃ. Nanu yesu atthesu ajjhatta-saddo vattati, te sabbe dassetvā idhādhippetatthaniddhāraṇatthaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttaṃ. Cakkhādīsu ca ajjhattika-saddo ajjhattānaṃ abbhantaratāvisesamupādāya pavattati, yato te ajjhattaajjhattāti vuccanti. Apica ‘‘cha ajjhattikānī’’ti idaṃ ajjhattika-saddassa cakkhādīnaṃ ajjhattabhāvavibhāvanasabbhāvato idha udāharaṇavasena vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ajjhattikaduke ‘‘ajjhattāva ajjhattikā’’ti vuttaṃ. Evañca sati na ettha saddato asamānatāpi siyā, tasmāyeva yathāvuttacodanaṃ visodhento ‘‘ayaṃ panetthā’’tiādimāha. Tenāti tasmā. Taṃvācakassāti ajjhattajjhattavācakassa sakkā vattuṃ tadatthassa ajjhattabhāvasabbhāvato.

    ‘‘ន ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ សោភតិ សង្គណិការាមោ សង្គណិការតោ សង្គណិការាមតំ អនុយុត្តោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.១៨៦) បព្ពជិតាសារុប្បស្ស នេក្ខម្មសុខាទិនិកាមលាភិតាយ អភាវស្ស ច ទស្សនេន សង្គណិការាមតាយ, ‘‘នាហំ, អានន្ទ, ឯកំ រូបម្បិ សមនុបស្សាមិ, យត្ថ រត្តស្ស យថាភិរតស្ស រូបស្ស វិបរិណាមញ្ញថាភាវា ន ឧប្បជ្ជេយ្យុំ សោកបរិ…បេ.… ឧបាយាសា’’តិ (ម. និ. ៣.១៨៦) ឯវំ រូបាទិរតិយា ច អាទីនវំ វត្វា សចេ កោចិ ទុប្បញ្ញជាតិកោ បព្ពជិតោ វទេយ្យ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ខេត្តេ បវិដ្ឋា គាវិយោ វិយ អម្ហេយេវ គណតោ នីហរតិ, ឯកីភាវេ និយោជេតិ, សយំ បន រាជរាជមហាមត្តាទីហិ បរិវុតោ វិហរតី’’តិ, តស្ស វចនោកាសុបច្ឆេទនត្ថំ ចក្កវាឡបរិយន្តាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសិន្នោបិ តថាគតោ ឯកកោវាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អយំ ខោ បនា’’តិ ទេសនា អារទ្ធាតិ អាហ ‘‘តប្បដិបក្ខវិហារទស្សនត្ថ’’ន្តិ។ តត្ថ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបាទីនំ សង្ខតនិមិត្តានំ ។ អជ្ឈត្តន្តិ វិសយជ្ឈត្តំ។ សុញ្ញតន្តិ អនត្តានុបស្សនានុភាវនិព្ពត្តផលសមាបត្តិំ។ តេនេវាហ ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ ទុតិយេ វិកប្បេ ឋាន-សទ្ទោ ការណបរិយាយោ ទដ្ឋព្ពោ។ សច្ចកសុត្តេនាតិ មហាសច្ចកសុត្តេន។ តត្ថ ហិ –

    ‘‘Na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo saṅgaṇikārato saṅgaṇikārāmataṃ anuyutto’’tiādinā (ma. ni. 3.186) pabbajitāsāruppassa nekkhammasukhādinikāmalābhitāya abhāvassa ca dassanena saṅgaṇikārāmatāya, ‘‘nāhaṃ, ānanda, ekaṃ rūpampi samanupassāmi, yattha rattassa yathābhiratassa rūpassa vipariṇāmaññathābhāvā na uppajjeyyuṃ sokapari…pe… upāyāsā’’ti (ma. ni. 3.186) evaṃ rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā sace koci duppaññajātiko pabbajito vadeyya ‘‘sammāsambuddho khette paviṭṭhā gāviyo viya amheyeva gaṇato nīharati, ekībhāve niyojeti, sayaṃ pana rājarājamahāmattādīhi parivuto viharatī’’ti, tassa vacanokāsupacchedanatthaṃ cakkavāḷapariyantāya parisāya majjhe nisinnopi tathāgato ekakovāti dassanatthaṃ ‘‘ayaṃ kho panā’’ti desanā āraddhāti āha ‘‘tappaṭipakkhavihāradassanattha’’nti. Tattha sabbanimittānanti rūpādīnaṃ saṅkhatanimittānaṃ . Ajjhattanti visayajjhattaṃ. Suññatanti anattānupassanānubhāvanibbattaphalasamāpattiṃ. Tenevāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Tattha dutiye vikappe ṭhāna-saddo kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Saccakasuttenāti mahāsaccakasuttena. Tattha hi –

    ‘‘អភិជានាមិ ខោ បនាហំ, អគ្គិវេស្សន, អនេកសតាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេតា, អបិស្សុ មំ ឯកមេកោ ឯវំ មញ្ញតិ ‘មមេវារព្ភ សមណោ គោតមោ ធម្មំ ទេសេតី’តិ។ ន ខោ បនេតំ, អគ្គិវេស្សន, ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ។ យាវទេវ វិញ្ញាបនត្ថាយ តថាគតោ បរេសំ ធម្មំ ទេសេតីតិ។ សោ ខោ អហំ, អគ្គិវេស្សន, តស្សាយេវ កថាយ បរិយោសានេ តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ សន្និសាទេមិ, ឯកោទិំ ករោមិ, សមាទហាមិ ‘យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧) –

    ‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, anekasatāya parisāya dhammaṃ desetā, apissu maṃ ekameko evaṃ maññati ‘mamevārabbha samaṇo gotamo dhammaṃ desetī’ti. Na kho panetaṃ, aggivessana, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Yāvadeva viññāpanatthāya tathāgato paresaṃ dhammaṃ desetīti. So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi, ekodiṃ karomi, samādahāmi ‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) –

    អាគតន្តិ។

    Āgatanti.

    ២២. អញ្ញេហិ អនិទស្សនេហិ អញ្ញំ វិយ កត្វា យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ។ ធម្មសភាវសាមញ្ញេនាតិអាទិនា កិញ្ចាបិ រូបាយតនតោ អញ្ញោ និទស្សនភាវោ នាម នត្ថិ, ធម្មសភាវោ បន អត្ថិ។ តតោ ច រូបាយតនស្ស វិសេសោ និទស្សនភាវេន កតោតិ តទញ្ញធម្មវិសេសករោ និទស្សនភាវោ រូបាយតនតោ អនញ្ញោបិ អញ្ញោ វិយ កត្វា ឧបចរិតោតិ ទស្សេតិ។ អត្ថវិសេសោ សាមញ្ញវិសេសត្ថភេទោ។ សយំ សម្បត្តានំ ផោដ្ឋព្ពធម្មានំ, និស្សយវសេន សម្បត្តានំ ឃានជិវ្ហាកាយានំ គន្ធរសានញ្ច, ឥតរេសំ អសម្បត្តានំ។ អញ្ញមញ្ញបតនំ អញ្ញមញ្ញស្ស យោគ្យទេសេ អវដ្ឋានំ, យេន បដិហននភាវេន។ ព្យាបារាទីតិ ចិត្តកិរិយាវាយោធាតុវិប្ផារវសេន អក្ខិបដលាទីនំ ហេដ្ឋា ឧបរិ ច សំសីទនលង្ឃនាទិប្បវត្តិមាហ។ វិការុប្បត្តិ វិសទិសុប្បត្តិ, វិសយស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវេន អនុគ្គហោ ឧបឃាតោ ចាតិ អត្ថោ។

    22. Aññehi anidassanehi aññaṃ viya katvā yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhammasabhāvasāmaññenātiādinā kiñcāpi rūpāyatanato añño nidassanabhāvo nāma natthi, dhammasabhāvo pana atthi. Tato ca rūpāyatanassa viseso nidassanabhāvena katoti tadaññadhammavisesakaro nidassanabhāvo rūpāyatanato anaññopi añño viya katvā upacaritoti dasseti. Atthaviseso sāmaññavisesatthabhedo. Sayaṃ sampattānaṃ phoṭṭhabbadhammānaṃ, nissayavasena sampattānaṃ ghānajivhākāyānaṃ gandharasānañca, itaresaṃ asampattānaṃ. Aññamaññapatanaṃ aññamaññassa yogyadese avaṭṭhānaṃ, yena paṭihananabhāvena. Byāpārādīti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena akkhipaṭalādīnaṃ heṭṭhā upari ca saṃsīdanalaṅghanādippavattimāha. Vikāruppatti visadisuppatti, visayassa iṭṭhāniṭṭhabhāvena anuggaho upaghāto cāti attho.

    តិកមាតិកាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ទុកមាតិកាបទវណ្ណនា • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ១. តិកមាតិកា • 1. Tikamātikā

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / តិកមាតិកាបទវណ្ណនា • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / តិកមាតិកាបទវណ្ណនា • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact