| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
1. චිත්‌තුප්‌පාදකණ්‌ඩො
1. Cittuppādakaṇḍo
තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා
Tikamātikāpadavaṇṇanā
ඉදානි
Idāni
ඉති මෙ භාසමානස්‌ස, අභිධම්‌මකථං ඉමං;
Iti me bhāsamānassa, abhidhammakathaṃ imaṃ;
අවික්‌ඛිත්‌තා නිසාමෙථ, දුල්‌ලභා හි අයං කථාති.
Avikkhittā nisāmetha, dullabhā hi ayaṃ kathāti.
එවං පටිඤ්‌ඤාතාය අභිධම්‌මකථාය කථනොකාසො සම්‌පත්‌තො. තත්‌ථ යස්‌මා අභිධම්‌මො නාම ධම්‌මසඞ්‌ගණීආදීනි සත්‌තප්‌පකරණානි; ධම්‌මසඞ්‌ගණීපි චිත්‌තුප්‌පාදකණ්‌ඩාදීනං වසෙන චත්‌තාරි කණ්‌ඩානි; චිත්‌තුප්‌පාදකණ්‌ඩම්‌පි මාතිකාපදභාජනීයවසෙන දුවිධං; තත්‌ථ මාතිකා ආදි; සාපි තිකමාතිකා දුකමාතිකාති දුවිධා; තත්‌ථ තිකමාතිකා ආදි; තිකමාතිකායපි කුසලත්‌තිකං කුසලත්‌තිකෙපි කුසලා ධම්‌මාති ඉදං පදං; තස්‌මා –
Evaṃ paṭiññātāya abhidhammakathāya kathanokāso sampatto. Tattha yasmā abhidhammo nāma dhammasaṅgaṇīādīni sattappakaraṇāni; dhammasaṅgaṇīpi cittuppādakaṇḍādīnaṃ vasena cattāri kaṇḍāni; cittuppādakaṇḍampi mātikāpadabhājanīyavasena duvidhaṃ; tattha mātikā ādi; sāpi tikamātikā dukamātikāti duvidhā; tattha tikamātikā ādi; tikamātikāyapi kusalattikaṃ kusalattikepi kusalā dhammāti idaṃ padaṃ; tasmā –
ඉතො පට්‌ඨාය ගම්‌භීරං, අභිධම්‌මකථං ඉමං;
Ito paṭṭhāya gambhīraṃ, abhidhammakathaṃ imaṃ;
වුච්‌චමානං නිසාමෙථ, එකග්‌ගා සාධු සාධවොති.
Vuccamānaṃ nisāmetha, ekaggā sādhu sādhavoti.
1. ‘‘කුසලා ධම්‌මා, අකුසලා ධම්‌මා, අබ්‍යාකතා ධම්‌මා’’ති අයං තාව ආදිපදෙන ලද්‌ධනාමො කුසලත්‌තිකො නාම. ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා, දුක්‌ඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා, අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා’’ති අයං සබ්‌බපදෙහි ලද්‌ධනාමො වෙදනාත්‌තිකො නාම. එවං ආදිපදවසෙන වා සබ්‌බපදවසෙන වා සබ්‌බෙසම්‌පි තිකදුකානං නාමං වෙදිතබ්‌බං . සබ්‌බෙව චෙතෙ පඤ්‌චදසහි පරිච්‌ඡෙදෙහි වවත්‌ථිතා. තිකානඤ්‌හි එකො පරිච්‌ඡෙදො, දුකානං චතුද්‌දස. ‘‘හෙතූ ධම්‌මා, නහෙතූ ධම්‌මා’’තිආදයො හි ඡ දුකා ගන්‌ථතො ච අත්‌ථතො ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසම්‌බන්‌ධෙන කණ්‌ණිකා විය ඝටා විය හුත්‌වා ඨිතත්‌තා ‘හෙතුගොච්‌ඡකො’ති වුච්‌චති. තතො අපරෙ ‘‘සප්‌පච්‌චයා ධම්‌මා අප්‌පච්‌චයා ධම්‌මා’’තිආදයො සත්‌ත දුකා, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අසම්‌බන්‌ධා, කෙවලං දුකසාමඤ්‌ඤතො උච්‌චිනිත්‌වා උච්‌චිනිත්‌වා විසුං විසුං ගොච්‌ඡකන්‌තරෙ ඨපිතත්‌තා අඤ්‌ඤෙහි ච මහන්‌තරදුකෙහි චූළකත්‌තා ‘චූළන්‌තරදුකා’ති වෙදිතබ්‌බා. තතො පරං ආසවදුකාදීනං ඡන්‌නං වසෙන ‘ආසවගොච්‌ඡකො’ ; තථා සංයොජනදුකාදීනං වසෙන ‘සංයොජනගොච්‌ඡකො’; තථා ගන්‌ථඔඝයොගනීවරණදුකාදීනං වසෙන ‘ගන්‌ථඔඝයොගනීවරණගොච්‌ඡකා’; පරාමාසදුකාදීනං පඤ්‌චන්‌නං වසෙන ‘පරාමාසගොච්‌ඡකො’ති. සබ්‌බෙපි සත්‌ත ගොච්‌ඡකා වෙදිතබ්‌බා. තතො පරං ‘‘සාරම්‌මණා ධම්‌මා’’තිආදයො චතුද්‌දස දුකා ‘මහන්‌තරදුකා’ නාම. තතො උපාදානදුකාදයො ඡ දුකා ‘උපාදානගොච්‌ඡකො’ නාම. තතො කිලෙසදුකාදයො අට්‌ඨ දුකා ‘කිලෙසගොච්‌ඡකො’ නාම. තතො පරං දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බදුකාදයො අට්‌ඨාරස දුකා අභිධම්‌මමාතිකාය පරියොසානෙ ඨපිතත්‌තා ‘පිට්‌ඨිදුකා’ නාම. ‘‘විජ්‌ජාභාගිනො ධම්‌මා අවිජ්‌ජාභාගිනො ධම්‌මා’’තිආදයො පන ද්‌වාචත්‌තාලීස දුකා ‘සුත්‌තන්‌තිකදුකා’ නාම. එවං සබ්‌බෙපෙතෙ පඤ්‌චදසහි පරිච්‌ඡෙදෙහි වවත්‌ථිතාති වෙදිතබ්‌බා.
1. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’ti ayaṃ tāva ādipadena laddhanāmo kusalattiko nāma. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā, dukkhāya vedanāya sampayuttā dhammā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti ayaṃ sabbapadehi laddhanāmo vedanāttiko nāma. Evaṃ ādipadavasena vā sabbapadavasena vā sabbesampi tikadukānaṃ nāmaṃ veditabbaṃ . Sabbeva cete pañcadasahi paricchedehi vavatthitā. Tikānañhi eko paricchedo, dukānaṃ catuddasa. ‘‘Hetū dhammā, nahetū dhammā’’tiādayo hi cha dukā ganthato ca atthato ca aññamaññasambandhena kaṇṇikā viya ghaṭā viya hutvā ṭhitattā ‘hetugocchako’ti vuccati. Tato apare ‘‘sappaccayā dhammā appaccayā dhammā’’tiādayo satta dukā, aññamaññaṃ asambandhā, kevalaṃ dukasāmaññato uccinitvā uccinitvā visuṃ visuṃ gocchakantare ṭhapitattā aññehi ca mahantaradukehi cūḷakattā ‘cūḷantaradukā’ti veditabbā. Tato paraṃ āsavadukādīnaṃ channaṃ vasena ‘āsavagocchako’ ; tathā saṃyojanadukādīnaṃ vasena ‘saṃyojanagocchako’; tathā ganthaoghayoganīvaraṇadukādīnaṃ vasena ‘ganthaoghayoganīvaraṇagocchakā’; parāmāsadukādīnaṃ pañcannaṃ vasena ‘parāmāsagocchako’ti. Sabbepi satta gocchakā veditabbā. Tato paraṃ ‘‘sārammaṇā dhammā’’tiādayo catuddasa dukā ‘mahantaradukā’ nāma. Tato upādānadukādayo cha dukā ‘upādānagocchako’ nāma. Tato kilesadukādayo aṭṭha dukā ‘kilesagocchako’ nāma. Tato paraṃ dassanenapahātabbadukādayo aṭṭhārasa dukā abhidhammamātikāya pariyosāne ṭhapitattā ‘piṭṭhidukā’ nāma. ‘‘Vijjābhāgino dhammā avijjābhāgino dhammā’’tiādayo pana dvācattālīsa dukā ‘suttantikadukā’ nāma. Evaṃ sabbepete pañcadasahi paricchedehi vavatthitāti veditabbā.
එවං වවත්‌ථිතා පනෙතෙ සප්‌පදෙසනිප්‌පදෙසවසෙන ද්‌වෙ කොට්‌ඨාසා හොන්‌ති. තෙසු හි නව තිකා එකසත්‌තති ච දුකා සප්‌පදෙසානං රූපාරූපධම්‌මානං පරිග්‌ගහිතත්‌තා සප්‌පදෙසා නාම. අවසෙසා තෙරස තිකා එකසත්‌තති ච දුකා නිප්‌පදෙසා නාම. තත්‌ථ තිකෙසු තාව වෙදනාත්‌තිකො විතක්‌කත්‌තිකො පීතිත්‌තිකො උප්‌පන්‌නත්‌තිකො අතීතත්‌තිකො චත්‌තාරො ආරම්‌මණත්‌තිකාති ඉමෙ නව තිකා සප්‌පදෙසා නාම. දුකෙසු හෙතුගොච්‌ඡකාදීනං උපාදානගොච්‌ඡකපරියොසානානං නවන්‌නං ගොච්‌ඡකානං පරියොසානෙ තයො තයො දුකා, කිලෙසගොච්‌ඡකපරියොසානෙ චත්‌තාරො දුකා, ‘‘චිත්‌තසම්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා, චිත්‌තවිප්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා’’‘‘චිත්‌තසංසට්‌ඨා ධම්‌මා, චිත්‌තවිසංසට්‌ඨා ධම්‌මා’’ති ද්‌වෙ මහන්‌තරදුකා, සුත්‌තන්‌තිකදුකෙසු අධිවචනදුකං නිරුත්‌තිදුකං පඤ්‌ඤත්‌තිදුකං නාමරූපදුකන්‌ති ඉමෙ චත්‌තාරො දුකෙ ඨපෙත්‌වා අවසෙසා අට්‌ඨතිංස දුකා චාති එතෙ සප්‌පදෙසා නාම. වුත්‌තාවසෙසා තිකදුකා සබ්‌බෙපි නිප්‌පදෙසාති වෙදිතබ්‌බා.
Evaṃ vavatthitā panete sappadesanippadesavasena dve koṭṭhāsā honti. Tesu hi nava tikā ekasattati ca dukā sappadesānaṃ rūpārūpadhammānaṃ pariggahitattā sappadesā nāma. Avasesā terasa tikā ekasattati ca dukā nippadesā nāma. Tattha tikesu tāva vedanāttiko vitakkattiko pītittiko uppannattiko atītattiko cattāro ārammaṇattikāti ime nava tikā sappadesā nāma. Dukesu hetugocchakādīnaṃ upādānagocchakapariyosānānaṃ navannaṃ gocchakānaṃ pariyosāne tayo tayo dukā, kilesagocchakapariyosāne cattāro dukā, ‘‘cittasampayuttā dhammā, cittavippayuttā dhammā’’‘‘cittasaṃsaṭṭhā dhammā, cittavisaṃsaṭṭhā dhammā’’ti dve mahantaradukā, suttantikadukesu adhivacanadukaṃ niruttidukaṃ paññattidukaṃ nāmarūpadukanti ime cattāro duke ṭhapetvā avasesā aṭṭhatiṃsa dukā cāti ete sappadesā nāma. Vuttāvasesā tikadukā sabbepi nippadesāti veditabbā.
ඉදානි කුසලා ධම්‌මාතිආදීනං මාතිකාපදානං අයමනුපුබ්‌බපදවණ්‌ණනා – ‘කුසල’-සද්‌දො තාව ආරොග්‍යඅනවජ්‌ජඡෙකසුඛවිපාකෙසු දිස්‌සති. අයඤ්‌හි ‘‘කච්‌චි නු භොතො කුසලං, කච්‌චි භොතො අනාමය’’න්‌තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්‍යෙ දිස්‌සති. ‘‘කතමො පන, භන්‌තෙ, කායසමාචාරො කුසලො? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්‌ජො’’ති (ම. නි. 2.361) ච, ‘‘අපරං පන, භන්‌තෙ, එතදානුත්‌තරියං යථා භගවා ධම්‌මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්‌මෙසූ’’ති (දී. නි. 3.145) ච එවමාදීසු අනවජ්‌ජෙ. ‘‘කුසලො ත්‌වං රථස්‌ස අඞ්‌ගපච්‌චඞ්‌ගානං’’ (ම. නි. 2.87), ‘‘කුසලා නච්‌චගීතස්‌ස සික්‌ඛිතා චාතුරිත්‌ථියො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.94) ඡෙකෙ. ‘‘කුසලානං, භික්‌ඛවෙ, ධම්‌මානං සමාදානහෙතු’’ (දී. නි. 3.80), ‘‘කුසලස්‌ස කම්‌මස්‌ස කතත්‌තා උපචිතත්‌තා’’තිආදීසු (ධ. ස. 431) සුඛවිපාකෙ. ස්‌වායමිධ ආරොග්‍යෙපි අනවජ්‌ජෙපි සුඛවිපාකෙපි වත්‌තති.
Idāni kusalā dhammātiādīnaṃ mātikāpadānaṃ ayamanupubbapadavaṇṇanā – ‘kusala’-saddo tāva ārogyaanavajjachekasukhavipākesu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) ca, ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariyaṃ yathā bhagavā dhammaṃ deseti kusalesu dhammesū’’ti (dī. ni. 3.145) ca evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgānaṃ’’ (ma. ni. 2.87), ‘‘kusalā naccagītassa sikkhitā cāturitthiyo’’tiādīsu (jā. 2.22.94) cheke. ‘‘Kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu’’ (dī. ni. 3.80), ‘‘kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431) sukhavipāke. Svāyamidha ārogyepi anavajjepi sukhavipākepi vattati.
ධම්‌මසද්‌දො පනායං පරියත්‌තිහෙතුගුණනිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවතාදීසු දිස්‌සති. අයඤ්‌හි ‘‘ධම්‌මං පරියාපුණාති සුත්‌තං ගෙය්‍ය’’න්‌තිආදීසු (අ. නි. 4.102) පරියත්‌තියං දිස්‌සති. ‘‘හෙතුම්‌හි ඤාණං ධම්‌මපටිසම්‌භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) හෙතුම්‌හි.
Dhammasaddo panāyaṃ pariyattihetuguṇanissattanijjīvatādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyya’’ntiādīsu (a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) hetumhi.
‘‘න හි ධම්‌මො අධම්‌මො ච, උභො සමවිපාකිනො;
‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;
අධම්‌මො නිරයං නෙති, ධම්‌මො පාපෙති සුග්‌ගති’’න්‌ති. (ථෙරගා. 304; ජා. 1.15.386) –
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304; jā. 1.15.386) –
ආදීසු ගුණෙ. ‘‘තස්‌මිං ඛො පන සමයෙ ධම්‌මා හොන්‌ති’’ (ධ. ස. 121), ‘‘ධම්‌මෙසු ධම්‌මානුපස්‌සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවතායං. ස්‌වායමිධාපි නිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවතායමෙව වට්‌ටති.
Ādīsu guṇe. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti’’ (dha. sa. 121), ‘‘dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) nissattanijjīvatāyaṃ. Svāyamidhāpi nissattanijjīvatāyameva vaṭṭati.
වචනත්‌ථො පනෙත්‌ථ – කුච්‌ඡිතෙ පාපකෙ ධම්‌මෙ සලයන්‌ති චලයන්‌ති කම්‌පෙන්‌ති විද්‌ධංසෙන්‌තීති කුසලා. කුච්‌ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්‌තීති කුසා. තෙ අකුසලසඞ්‌ඛාතෙ කුසෙ ලුනන්‌ති ඡින්‌දන්‌තීති කුසලා. කුච්‌ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඔසානකරණතො ඤාණං කුසං නාම. තෙන කුසෙන ලාතබ්‌බාති කුසලා; ගහෙතබ්‌බා පවත්‌තෙතබ්‌බාති අත්‌ථො. යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්‌ථප්‌පදෙසං ලුනන්‌ති, එවමිමෙපි උප්‌පන්‌නානුප්‌පන්‌නභාවෙන උභයභාගගතං කිලෙසපක්‌ඛං ලුනන්‌ති. තස්‌මා කුසා විය ලුනන්‌තීතිපි කුසලා. අත්‌තනො පන සභාවං ධාරෙන්‌තීති ධම්‌මා. ධාරියන්‌ති වා පච්‌චයෙහි, ධාරීයන්‌ති වා යථාසභාවතොති ධම්‌මා. න කුසලා අකුසලා. මිත්‌තපටිපක්‌ඛා අමිත්‌තා විය, ලොභාදිපටිපක්‌ඛා අලොභාදයො විය ච, කුසලපටිපක්‌ඛාති අත්‌ථො. න බ්‍යාකතාති අබ්‍යාකතා, කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතාති අත්‌ථො. තෙසු පන අනවජ්‌ජසුඛවිපාකලක්‌ඛණා කුසලා, සාවජ්‌ජදුක්‌ඛවිපාකලක්‌ඛණා අකුසලා, අවිපාකලක්‌ඛණා අබ්‍යාකතා.
Vacanattho panettha – kucchite pāpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaṃsentīti kusalā. Kucchitena vā ākārena sayantīti kusā. Te akusalasaṅkhāte kuse lunanti chindantīti kusalā. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato osānakaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma. Tena kusena lātabbāti kusalā; gahetabbā pavattetabbāti attho. Yathā vā kusā ubhayabhāgagataṃ hatthappadesaṃ lunanti, evamimepi uppannānuppannabhāvena ubhayabhāgagataṃ kilesapakkhaṃ lunanti. Tasmā kusā viya lunantītipi kusalā. Attano pana sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Dhāriyanti vā paccayehi, dhārīyanti vā yathāsabhāvatoti dhammā. Na kusalā akusalā. Mittapaṭipakkhā amittā viya, lobhādipaṭipakkhā alobhādayo viya ca, kusalapaṭipakkhāti attho. Na byākatāti abyākatā, kusalākusalabhāvena akathitāti attho. Tesu pana anavajjasukhavipākalakkhaṇā kusalā, sāvajjadukkhavipākalakkhaṇā akusalā, avipākalakkhaṇā abyākatā.
කිං පනෙතානි ‘කුසලා’ති වා ‘ධම්‌මා’ති වාතිආදීනි එකත්‌ථානි උදාහු නානත්‌ථානීති? කිඤ්‌චෙත්‌ථ? යදි තාව එකත්‌ථානි ‘කුසලා ධම්‌මා’ති ඉදං ‘කුසලාකුසලා’තිවුත්‌තසදිසං හොති. අථ නානත්‌ථානි තිකදුකානං ඡක්‌කචතුක්‌කභාවො ආපජ්‌ජති පදානඤ්‌ච අසම්‌බන්‌ධො.
Kiṃ panetāni ‘kusalā’ti vā ‘dhammā’ti vātiādīni ekatthāni udāhu nānatthānīti? Kiñcettha? Yadi tāva ekatthāni ‘kusalā dhammā’ti idaṃ ‘kusalākusalā’tivuttasadisaṃ hoti. Atha nānatthāni tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjati padānañca asambandho.
යථා හි ‘කුසලා’ ‘රූපං’‘චක්‌ඛුමා’ති වුත්‌තෙ අත්‌ථවසෙන අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනොලොකෙන්‌තානං පදානං න කොචි සම්‌බන්‌ධො, එවමිධාපි පදානං අසම්‌බන්‌ධො ආපජ්‌ජති. පුබ්‌බාපරසම්‌බන්‌ධරහිතානි ච පදානි නිප්‌පයොජනානි නාම හොන්‌ති. යාපි චෙසා පරතො ‘කතමෙ ධම්‌මා කුසලා’ති පුච්‌ඡා, තායපි සද්‌ධිං විරොධො ආපජ්‌ජති. නෙව හි ධම්‌මා කුසලා; අථ ච පනිදං වුච්‌චති – කතමෙ ධම්‌මා ‘කුසලා’ති. අපරො නයො – යදි එතානි එකත්‌ථානි, තිණ්‌ණං ‘ධම්‌මානං’ එකත්‌තා කුසලාදීනම්‌පි එකත්‌තං ආපජ්‌ජති. කුසලාදිපරානඤ්‌හි තිණ්‌ණම්‌පි ‘ධම්‌මානං’ ධම්‌මභාවෙන එකත්‌තං. තස්‌මා ධම්‌මත්‌තයෙන සද්‌ධිං අත්‌ථතො නින්‌නානත්‌ථානං කුසලාදීනම්‌පි එකත්‌තං ආපජ්‌ජති. ‘යදෙව කුසලං, තං අකුසලං, තං අබ්‍යාකත’න්‌ති. ‘අථාපි තිණ්‌ණං ධම්‌මානං එකත්‌තං න සම්‌පටිච්‌ඡථ, අඤ්‌ඤොව කුසලපරො ධම්‌මො, අඤ්‌ඤො අකුසලපරො ධම්‌මො, අඤ්‌ඤො අබ්‍යාකතපරො ධම්‌මොති වදථ, එවං සන්‌තෙ ධම්‌මො නාම භාවො, භාවතො ච අඤ්‌ඤො අභාවොති කුසලපරා භාවසඞ්‌ඛාතා ධම්‌මා අඤ්‌ඤො අකුසලපරො ධම්‌මො අභාවො සියා, තථා අබ්‍යාකතපරො. තෙහි ච අඤ්‌ඤො කුසලපරොපි. එවං අභාවත්‌තං ආපන්‌නෙහි ධම්‌මෙහි අනඤ්‌ඤෙ කුසලාදයොපි අභාවායෙව සියු’න්‌ති.
Yathā hi ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’‘cakkhumā’ti vutte atthavasena aññamaññaṃ anolokentānaṃ padānaṃ na koci sambandho, evamidhāpi padānaṃ asambandho āpajjati. Pubbāparasambandharahitāni ca padāni nippayojanāni nāma honti. Yāpi cesā parato ‘katame dhammā kusalā’ti pucchā, tāyapi saddhiṃ virodho āpajjati. Neva hi dhammā kusalā; atha ca panidaṃ vuccati – katame dhammā ‘kusalā’ti. Aparo nayo – yadi etāni ekatthāni, tiṇṇaṃ ‘dhammānaṃ’ ekattā kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. Kusalādiparānañhi tiṇṇampi ‘dhammānaṃ’ dhammabhāvena ekattaṃ. Tasmā dhammattayena saddhiṃ atthato ninnānatthānaṃ kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. ‘Yadeva kusalaṃ, taṃ akusalaṃ, taṃ abyākata’nti. ‘Athāpi tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattaṃ na sampaṭicchatha, aññova kusalaparo dhammo, añño akusalaparo dhammo, añño abyākataparo dhammoti vadatha, evaṃ sante dhammo nāma bhāvo, bhāvato ca añño abhāvoti kusalaparā bhāvasaṅkhātā dhammā añño akusalaparo dhammo abhāvo siyā, tathā abyākataparo. Tehi ca añño kusalaparopi. Evaṃ abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvāyeva siyu’nti.
සබ්‌බමෙතං අකාරණං. කස්‌මා? යථානුමතිවොහාරසිද්‌ධිතොති. වොහාරො හි යථා යථා අත්‌ථෙසු අනුමතො සම්‌පටිච්‌ඡිතො තථා තථෙව සිද්‌ධො. න චායං ‘‘කුසලා ධම්‌මා’’තිආදීසු කුසලපුබ්‌බො ධම්‌මාභිලාපො ධම්‌මපරො ච කුසලාභිලාපො, යථා ‘කුසලා කුසලා’ති එවං, අත්‌තනො අත්‌ථවිසෙසාභාවෙන පණ්‌ඩිතෙහි සම්‌පටිච්‌ඡිතො; න ච ‘කුසලා’ ‘රූපං’චක්‌ඛුමාසද්‌දා විය අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනොලොකිතත්‌ථභාවෙන. ‘කුසල’-සද්‌දො පනෙත්‌ථ අනවජ්‌ජසුඛවිපාකසඞ්‌ඛාතස්‌ස අත්‌ථස්‌ස ජොතකභාවෙන සම්‌පටිච්‌ඡිතො, ‘අකුසල’-සද්‌දො සාවජ්‌ජදුක්‌ඛවිපාකත්‌ථජොතකත්‌තෙන, ‘අබ්‍යාකත’-සද්‌දො අවිපාකත්‌ථජොතකත්‌තෙන, ‘ධම්‌ම’-සද්‌දො සභාවධාරණාදිඅත්‌ථජොතකත්‌තෙන. සො එතෙසං අඤ්‌ඤතරානන්‌තරෙ වුච්‌චමානො අත්‌තනො අත්‌ථසාමඤ්‌ඤං දීපෙති. සබ්‌බෙව හි එතෙ සභාවධාරණාදිනා ලක්‌ඛණෙන ධම්‌මා. කුසලාදිසද්‌දා චාපි ධම්‌මසද්‌දස්‌ස පුරතො වුච්‌චමානා අත්‌තනො අත්‌තනො අත්‌ථවිසෙසං තස්‌ස දීපෙන්‌ති. ධම්‌මො හි කුසලො වා හොති අකුසලො වා අබ්‍යාකතො වා. එවමෙතෙ විසුං විසුං වුච්‌චමානා අත්‌තනො අත්‌තනො අත්‌ථමත්‌තදීපකත්‌තෙන සම්‌පටිච්‌ඡිතා. ධම්‌මසද්‌දෙන සහ වුච්‌චමානා අත්‌තනො අත්‌තනො අත්‌ථසාමඤ්‌ඤං අත්‌ථවිසෙසං වා දීපකත්‌තෙන ලොකෙ පණ්‌ඩිතෙහි සම්‌පටිච්‌ඡිතා. තස්‌මා යදෙතමෙත්‌ථ එකත්‌ථනානාත්‌ථතං විකප්‌පෙත්‌වා දොසාරොපනකාරණං වුත්‌තං සබ්‌බමෙතං අකාරණං. අයං තාව කුසලත්‌තිකස්‌ස අනුපුබ්‌බපදවණ්‌ණනා. ඉමිනාව නයෙන සෙසතිකදුකානම්‌පි නයො වෙදිතබ්‌බො. ඉතො පරං පන විසෙසමත්‌තමෙව වක්‌ඛාම.
Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Yathānumativohārasiddhitoti. Vohāro hi yathā yathā atthesu anumato sampaṭicchito tathā tatheva siddho. Na cāyaṃ ‘‘kusalā dhammā’’tiādīsu kusalapubbo dhammābhilāpo dhammaparo ca kusalābhilāpo, yathā ‘kusalā kusalā’ti evaṃ, attano atthavisesābhāvena paṇḍitehi sampaṭicchito; na ca ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’cakkhumāsaddā viya aññamaññaṃ anolokitatthabhāvena. ‘Kusala’-saddo panettha anavajjasukhavipākasaṅkhātassa atthassa jotakabhāvena sampaṭicchito, ‘akusala’-saddo sāvajjadukkhavipākatthajotakattena, ‘abyākata’-saddo avipākatthajotakattena, ‘dhamma’-saddo sabhāvadhāraṇādiatthajotakattena. So etesaṃ aññatarānantare vuccamāno attano atthasāmaññaṃ dīpeti. Sabbeva hi ete sabhāvadhāraṇādinā lakkhaṇena dhammā. Kusalādisaddā cāpi dhammasaddassa purato vuccamānā attano attano atthavisesaṃ tassa dīpenti. Dhammo hi kusalo vā hoti akusalo vā abyākato vā. Evamete visuṃ visuṃ vuccamānā attano attano atthamattadīpakattena sampaṭicchitā. Dhammasaddena saha vuccamānā attano attano atthasāmaññaṃ atthavisesaṃ vā dīpakattena loke paṇḍitehi sampaṭicchitā. Tasmā yadetamettha ekatthanānātthataṃ vikappetvā dosāropanakāraṇaṃ vuttaṃ sabbametaṃ akāraṇaṃ. Ayaṃ tāva kusalattikassa anupubbapadavaṇṇanā. Imināva nayena sesatikadukānampi nayo veditabbo. Ito paraṃ pana visesamattameva vakkhāma.
2. සුඛාය වෙදනායාතිආදීසු ‘සුඛ’-සද්‌දො තාව සුඛවෙදනාසුඛමූලසුඛාරම්‌මණසුඛහෙතුසුඛපච්‌චයට්‌ඨානඅබ්‍යාබජ්‌ඣනිබ්‌බානාදීසු දිස්‌සති. අයඤ්‌හි ‘‘සුඛස්‌ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232) සුඛවෙදනායං දිස්‌සති. ‘‘සුඛො බුද්‌ධානං උප්‌පාදො’’ (ධ. ප. 194), ‘‘සුඛා විරාගතා ලොකෙ’’තිආදීසු (උදා. 11; මහාව. 5) සුඛමූලෙ ‘‘යස්‌මා ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්‌කන්‌ත’’න්‌තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්‌මණෙ. ‘‘සුඛස්‌සෙතං, භික්‌ඛවෙ, අධිවචනං යදිදං පුඤ්‌ඤානී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.62) සුඛහෙතුම්‌හි. ‘‘යාවඤ්‌චිදං, භික්‌ඛවෙ, න සුකරං අක්‌ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්‌ගා’’ (ම. නි. 3.255), ‘‘න තෙ සුඛං පජානන්‌ති යෙ න පස්‌සන්‌ති නන්‌දන’’න්‌තිආදීසු (සං. නි. 1.11) සුඛපච්‌චයට්‌ඨානෙ. ‘‘දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරා එතෙ ධම්‌මා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.82) අබ්‍යාබජ්‌ඣෙ. ‘‘නිබ්‌බානං පරමං සුඛ’’න්‌තිආදිසු (ධ. ප. 203-204) නිබ්‌බානෙ. ඉධ පනායං සුඛවෙදනායමෙව දට්‌ඨබ්‌බො. ‘වෙදනා’-සද්‌දො ‘‘විදිතා වෙදනා උප්‌පජ්‌ජන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.208) වෙදයිතස්‌මිංයෙව වත්‌තති.
2. Sukhāya vedanāyātiādīsu ‘sukha’-saddo tāva sukhavedanāsukhamūlasukhārammaṇasukhahetusukhapaccayaṭṭhānaabyābajjhanibbānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232) sukhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Sukho buddhānaṃ uppādo’’ (dha. pa. 194), ‘‘sukhā virāgatā loke’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) sukhamūle ‘‘yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) sukhārammaṇe. ‘‘Sukhassetaṃ, bhikkhave, adhivacanaṃ yadidaṃ puññānī’’tiādīsu (a. ni. 7.62) sukhahetumhi. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ (ma. ni. 3.255), ‘‘na te sukhaṃ pajānanti ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11) sukhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Diṭṭhadhammasukhavihārā ete dhammā’’tiādīsu (ma. ni. 1.82) abyābajjhe. ‘‘Nibbānaṃ paramaṃ sukha’’ntiādisu (dha. pa. 203-204) nibbāne. Idha panāyaṃ sukhavedanāyameva daṭṭhabbo. ‘Vedanā’-saddo ‘‘viditā vedanā uppajjantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.208) vedayitasmiṃyeva vattati.
‘දුක්‌ඛ’-සද්‌දො දුක්‌ඛවෙදනාදුක්‌ඛවත්‌ථුදුක්‌ඛාරම්‌මණදුක්‌ඛපච්‌චයදුක්‌ඛපච්‌චයට්‌ඨානාදීසු දිස්‌සති. අයඤ්‌හි ‘‘දුක්‌ඛස්‌ස ච පහානා’’තිආදීසු දුක්‌ඛවෙදනායං දිස්‌සති. ‘‘ජාතිපි දුක්‌ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; විභ. 190) දුක්‌ඛවත්‌ථුස්‌මිං. ‘‘යස්‌මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්‌ඛං දුක්‌ඛානුපතිතං දුක්‌ඛාවක්‌කන්‌ත’’න්‌තිආදීසු දුක්‌ඛාරම්‌මණෙ. ‘‘දුක්‌ඛො පාපස්‌ස උච්‌චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්‌ඛපච්‌චයෙ. ‘‘යාවඤ්‌චිදං, භික්‌ඛවෙ, න සුකරං අක්‌ඛානෙන පාපුණිතුං යාව දුක්‌ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්‌ඛපච්‌චයට්‌ඨානෙ. ඉධ පනායං දුක්‌ඛවෙදනායමෙව දට්‌ඨබ්‌බො.
‘Dukkha’-saddo dukkhavedanādukkhavatthudukkhārammaṇadukkhapaccayadukkhapaccayaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavedanāyameva daṭṭhabbo.
වචනත්‌ථො පනෙත්‌ථ – සුඛයතීති සුඛා. දුක්‌ඛයතීති දුක්‌ඛා. න දුක්‌ඛා න සුඛාති අදුක්‌ඛමසුඛා. ‘ම-කාරො පදසන්‌ධිවසෙන වුත්‌තො. සබ්‌බාපි ආරම්‌මණරසං වෙදයන්‌ති අනුභවන්‌තීති වෙදනා. තාසු ඉට්‌ඨානුභවනලක්‌ඛණා සුඛා, අනිට්‌ඨානුභවනලක්‌ඛණා දුක්‌ඛා, උභයවිපරීතානුභවනලක්‌ඛණා අදුක්‌ඛමසුඛා. යොපනායං තීසුපි පදෙසු ‘සම්‌පයුත්‌ත’-සද්‌දො, තස්‌සත්‌ථො – සමං පකාරෙහි යුත්‌තාති සම්‌පයුත්‌තා. කතරෙහි පකාරෙහීති? එකුප්‌පාදතාදීහි. ‘‘නත්‌ථි කෙචි ධම්‌මා කෙහිචි ධම්‌මෙහි සම්‌පයුත්‌තාති? ආමන්‌තා’’ති හි ඉමස්‌ස පඤ්‌හස්‌ස පටික්‌ඛෙපෙ ‘‘නනු අත්‌ථි කෙචි ධම්‌මා කෙහිචි ධම්‌මෙහි සහගතා සහජාතා සංසට්‌ඨා එකුප්‌පාදා එකනිරොධා එකවත්‌ථුකා එකාරම්‌මණා’’ති (කථා. 473) එවං එකුප්‌පාදතාදීනං වසෙන සම්‌පයොගත්‌ථො වුත්‌තො. ඉති ඉමෙහි එකුප්‌පාදතාදීහි සමං පකාරෙහි යුත්‌තාති සම්‌පයුත්‌තා.
Vacanattho panettha – sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā. ‘Ma-kāro padasandhivasena vutto. Sabbāpi ārammaṇarasaṃ vedayanti anubhavantīti vedanā. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Yopanāyaṃ tīsupi padesu ‘sampayutta’-saddo, tassattho – samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā. Katarehi pakārehīti? Ekuppādatādīhi. ‘‘Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā’’ti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā.
3. විපාකත්‌තිකෙ අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤවිසිට්‌ඨානං කුසලාකුසලානං පාකාති විපාකා. විපක්‌කභාවමාපන්‌නානං අරූපධම්‌මානමෙතං අධිවචනං. විපාකධම්‌මධම්‌මාති විපාකසභාවධම්‌මා. යථා ජාතිජරාසභාවා ජාතිජරාපකතිකා සත්‌තා ජාතිධම්‌මා ජරාධම්‌මාති වුච්‌චන්‌ති එවං විපාකජනකට්‌ඨෙන විපාකසභාවා විපාකපකතිකා ධම්‌මාති අත්‌ථො. තතියපදං උභයසභාවපටික්‌ඛෙපවසෙන වුත්‌තං.
3. Vipākattike aññamaññavisiṭṭhānaṃ kusalākusalānaṃ pākāti vipākā. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vipākadhammadhammāti vipākasabhāvadhammā. Yathā jātijarāsabhāvā jātijarāpakatikā sattā jātidhammā jarādhammāti vuccanti evaṃ vipākajanakaṭṭhena vipākasabhāvā vipākapakatikā dhammāti attho. Tatiyapadaṃ ubhayasabhāvapaṭikkhepavasena vuttaṃ.
4. උපාදින්‌නුපාදානියත්‌තිකෙ ආරම්‌මණකරණවසෙන තණ්‌හාදිට්‌ඨීහි උපෙතෙන කම්‌මුනා ආදින්‌නා, ඵලභාවෙන ගහිතාති උපාදින්‌නා. ආරම්‌මණභාවං උපගන්‌ත්‌වා උපාදානසම්‌බන්‌ධෙන උපාදානානං හිතාති උපාදානියා. උපාදානස්‌ස ආරම්‌මණපච්‌චයභූතානමෙතං අධිවචනං. උපාදිණ්‌ණා ච තෙ උපාදානියා චාති උපාදිණ්‌ණුපාදානියා; සාසවකම්‌මනිබ්‌බත්‌තානං රූපාරූපධම්‌මානමෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමිනා නයෙන සෙසපදද්‌වයෙපි පටිසෙධසහිතො අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
4. Upādinnupādāniyattike ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena kammunā ādinnā, phalabhāvena gahitāti upādinnā. Ārammaṇabhāvaṃ upagantvā upādānasambandhena upādānānaṃ hitāti upādāniyā. Upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Upādiṇṇā ca te upādāniyā cāti upādiṇṇupādāniyā; sāsavakammanibbattānaṃ rūpārūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Iti iminā nayena sesapadadvayepi paṭisedhasahito attho veditabbo.
5. සංකිලිට්‌ඨසංකිලෙසිකත්‌තිකෙ සංකිලෙසෙතීති සංකිලෙසො, විබාධති, උපතාපෙති චාති අත්‌ථො. සංකිලෙසෙන සමන්‌නාගතාති සංකිලිට්‌ඨා. අත්‌තානං ආරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තනෙන සංකිලෙසං අරහන්‌ති , සංකිලෙසෙ වා නියුත්‌තා, තස්‌ස ආරම්‌මණභාවානතික්‌කමනතොති සංකිලෙසිකා. සංකිලෙසස්‌ස ආරම්‌මණපච්‌චයභූතානමෙතං අධිවචනං. සංකිලිට්‌ඨා ච තෙ සංකිලෙසිකා චාති සංකිලිට්‌ඨසංකිලෙසිකා. සෙසපදද්‌වයම්‌පි පුරිමත්‌තිකෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
5. Saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattike saṃkilesetīti saṃkileso, vibādhati, upatāpeti cāti attho. Saṃkilesena samannāgatāti saṃkiliṭṭhā. Attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanena saṃkilesaṃ arahanti , saṃkilese vā niyuttā, tassa ārammaṇabhāvānatikkamanatoti saṃkilesikā. Saṃkilesassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Saṃkiliṭṭhā ca te saṃkilesikā cāti saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā. Sesapadadvayampi purimattike vuttanayeneva veditabbaṃ.
6. විතක්‌කත්‌තිකෙ සම්‌පයොගවසෙන වත්‌තමානෙන සහ විතක්‌කෙන සවිතක්‌කා. සහ විචාරෙන සවිචාරා. සවිතක්‌කා ච තෙ සවිචාරා චාති සවිතක්‌කසවිචාරා. උභයරහිතා අවිතක්‌කඅවිචාරා. විතක්‌කවිචාරෙසු විචාරොව මත්‌තා, පමාණං, එතෙසන්‌ති විචාරමත්‌තා. විචාරතො උත්‌තරි විතක්‌කෙන සද්‌ධිං සම්‌පයොගං න ගච්‌ඡන්‌තීති අත්‌ථො. අවිතක්‌කා ච තෙ විචාරමත්‌තා චාති අවිතක්‌කවිචාරමත්‌තා.
6. Vitakkattike sampayogavasena vattamānena saha vitakkena savitakkā. Saha vicārena savicārā. Savitakkā ca te savicārā cāti savitakkasavicārā. Ubhayarahitā avitakkaavicārā. Vitakkavicāresu vicārova mattā, pamāṇaṃ, etesanti vicāramattā. Vicārato uttari vitakkena saddhiṃ sampayogaṃ na gacchantīti attho. Avitakkā ca te vicāramattā cāti avitakkavicāramattā.
7. පීතිත්‌තිකෙ පීතියා සහ එකුප්‌පාදාදිභාවං ගතාති පීතිසහගතා, පීතිසම්‌පයුත්‌තාති අත්‌ථො. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො. උපෙක්‌ඛාති චෙත්‌ථ අදුක්‌ඛමසුඛා වෙදනා වුත්‌තා. සා හි සුඛදුක්‌ඛාකාරප්‌පවත්‌තිං උපෙක්‌ඛති, මජ්‌ඣත්‌තාකාරසණ්‌ඨිතත්‌තා තෙනාකාරෙන පවත්‌තතීති උපෙක්‌ඛා. ඉති වෙදනාත්‌තිකතො පදද්‌වයමෙව ගහෙත්‌වා නිප්‌පීතිකස්‌ස සුඛස්‌ස සප්‌පීතිකසුඛතො විසෙසදස්‌සනවසෙන අයං තිකො වුත්‌තො.
7. Pītittike pītiyā saha ekuppādādibhāvaṃ gatāti pītisahagatā, pītisampayuttāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Upekkhāti cettha adukkhamasukhā vedanā vuttā. Sā hi sukhadukkhākārappavattiṃ upekkhati, majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā. Iti vedanāttikato padadvayameva gahetvā nippītikassa sukhassa sappītikasukhato visesadassanavasena ayaṃ tiko vutto.
8. දස්‌සනත්‌තිකෙ දස්‌සනෙනාති සොතාපත්‌තිමග්‌ගෙන. සො හි පඨමං නිබ්‌බානං දස්‌සනතො දස්‌සනන්‌ති වුත්‌තො. ගොත්‍රභු පන කිඤ්‌චාපි පඨමතරං පස්‌සති, යථා පන රඤ්‌ඤො සන්‌තිකං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ආගතො පුරිසො දූරතොව රථිකාය චරන්‌තං හත්‌ථික්‌ඛන්‌ධගතං රාජානං දිස්‌වාපි ‘දිට්‌ඨො තෙ රාජා’ති පුට්‌ඨො දිස්‌වාපි කත්‌තබ්‌බකිච්‌චස්‌ස අකතත්‌තා ‘න පස්‌සාමී’ති ආහ. එවමෙව නිබ්‌බානං දිස්‌වාපි කත්‌තබ්‌බස්‌ස කිලෙසප්‌පහානස්‌සාභාවා න දස්‌සනන්‌ති වුච්‌චති. තඤ්‌හි ඤාණං මග්‌ගස්‌ස ආවජ්‌ජනට්‌ඨානෙ තිට්‌ඨති. භාවනායාති සෙසමග්‌ගත්‌තයෙන. සෙසමග්‌ගත්‌තයඤ්‌හි පඨමමග්‌ගෙන දිට්‌ඨස්‌මිංයෙව ධම්‌මෙ භාවනාවසෙන උප්‌පජ්‌ජති, අදිට්‌ඨපුබ්‌බං කිඤ්‌චි න පස්‌සති, තස්‌මා භාවනාති වුච්‌චති. තතියපදං උභයපටික්‌ඛෙපවසෙන වුත්‌තං.
8. Dassanattike dassanenāti sotāpattimaggena. So hi paṭhamaṃ nibbānaṃ dassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘diṭṭho te rājā’ti puṭṭho disvāpi kattabbakiccassa akatattā ‘na passāmī’ti āha. Evameva nibbānaṃ disvāpi kattabbassa kilesappahānassābhāvā na dassananti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāyāti sesamaggattayena. Sesamaggattayañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, adiṭṭhapubbaṃ kiñci na passati, tasmā bhāvanāti vuccati. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepavasena vuttaṃ.
9. තදනන්‌තරත්‌තිකෙ දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසන්‌ති දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බහෙතුකා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. තතියපදෙ නෙව දස්‌සනෙන න භාවනාය පහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසන්‌ති එවමත්‌ථං අග්‌ගහෙත්‌වා නෙව දස්‌සනෙන න භාවනාය පහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසං අත්‌ථීති එවමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො . ඉතරථා හි අහෙතුකානං අග්‌ගහණං භවෙය්‍ය; හෙතුයෙව හි තෙසං නත්‌ථි යො දස්‌සනභාවනාහි පහාතබ්‌බො සියා. සහෙතුකෙසුපි හෙතුවජ්‌ජානං පහානං ආපජ්‌ජති, න හෙතූනං; හෙතුයෙව හි එතෙසං ‘නෙව දස්‌සනෙන න භාවනාය පහාතබ්‌බො’ති වුත්‌තො, න තෙ ධම්‌මා. උභයම්‌පි චෙතං අනධිප්‌පෙතං. තස්‌මා නෙව දස්‌සනෙන න භාවනාය පහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසං අත්‌ථීති නෙවදස්‌සනෙන නභාවනාය පහාතබ්‌බහෙතුකාති අයමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො.
9. Tadanantarattike dassanena pahātabbo hetu etesanti dassanena pahātabbahetukā. Dutiyapadepi eseva nayo. Tatiyapade neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesanti evamatthaṃ aggahetvā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti evamattho gahetabbo . Itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyya; hetuyeva hi tesaṃ natthi yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā. Sahetukesupi hetuvajjānaṃ pahānaṃ āpajjati, na hetūnaṃ; hetuyeva hi etesaṃ ‘neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo’ti vutto, na te dhammā. Ubhayampi cetaṃ anadhippetaṃ. Tasmā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti nevadassanena nabhāvanāya pahātabbahetukāti ayamattho gahetabbo.
10. ආචයගාමිත්‌තිකෙ කම්‌මකිලෙසෙහි ආචියතීති ආචයො. පටිසන්‌ධිචුතිගතිප්‌පවත්‌තානං එතං නාමං. තස්‌ස කාරණං හුත්‌වා නිප්‌ඵාදනකභාවෙන තං ආචයං ගච්‌ඡන්‌ති, යස්‌ස වා පවත්‌තන්‌ති තං පුග්‌ගලං යථාවුත්‌තමෙව ආචයං ගමෙන්‌තීතිපි ආචයගාමිනො; සාසවකුසලාකුසලානං එතං අධිවචනං. තතො එව ආචයසඞ්‌ඛාතා චයා අපෙතත්‌තා, නිබ්‌බානං අපෙතං චයාති අපචයො. තං ආරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තනතො අපචයං ගච්‌ඡන්‌තීති අපචයගාමිනො; අරියමග්‌ගානමෙතං අධිවචනං. අපිච පාකාරං ඉට්‌ඨකවඩ්‌ඪකී විය පවත්‌තං ආචිනන්‌තා ගච්‌ඡන්‌තීති ආචයගාමිනො. තෙන චිතං චිතං ඉට්‌ඨකං විද්‌ධංසයමානො පුරිසො විය තදෙව පවත්‌තං අපචිනන්‌තා ගච්‌ඡන්‌තීති අපචයගාමිනො. තතියපදං උභයපටික්‌ඛෙපෙන වුත්‌තං.
10. Ācayagāmittike kammakilesehi āciyatīti ācayo. Paṭisandhicutigatippavattānaṃ etaṃ nāmaṃ. Tassa kāraṇaṃ hutvā nipphādanakabhāvena taṃ ācayaṃ gacchanti, yassa vā pavattanti taṃ puggalaṃ yathāvuttameva ācayaṃ gamentītipi ācayagāmino; sāsavakusalākusalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tato eva ācayasaṅkhātā cayā apetattā, nibbānaṃ apetaṃ cayāti apacayo. Taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino; ariyamaggānametaṃ adhivacanaṃ. Apica pākāraṃ iṭṭhakavaḍḍhakī viya pavattaṃ ācinantā gacchantīti ācayagāmino. Tena citaṃ citaṃ iṭṭhakaṃ viddhaṃsayamāno puriso viya tadeva pavattaṃ apacinantā gacchantīti apacayagāmino. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.
11. සෙක්‌ඛත්‌තිකෙ තීසු සික්‌ඛාසු ජාතාති සෙක්‌ඛා. සත්‌තන්‌නං සෙක්‌ඛානං එතෙතිපි සෙක්‌ඛා. අපරියොසිතසික්‌ඛත්‌තා සයමෙව සික්‌ඛන්‌තීතිපි සෙක්‌ඛා . උපරි සික්‌ඛිතබ්‌බාභාවතො න සෙක්‌ඛාති අසෙක්‌ඛා. වුඩ්‌ඪිප්‌පත්‌තා වා සෙක්‌ඛාතිපි අසෙක්‌ඛා. අරහත්‌තඵලධම්‌මානං එතං අධිවචනං. තතියපදං උභයපටික්‌ඛෙපෙන වුත්‌තං.
11. Sekkhattike tīsu sikkhāsu jātāti sekkhā. Sattannaṃ sekkhānaṃ etetipi sekkhā. Apariyositasikkhattā sayameva sikkhantītipi sekkhā. Upari sikkhitabbābhāvato na sekkhāti asekkhā. Vuḍḍhippattā vā sekkhātipi asekkhā. Arahattaphaladhammānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.
12. පරිත්‌තත්‌තිකෙ සමන්‌තතො ඛණ්‌ඩිතත්‌තා අප්‌පමත්‌තකං පරිත්‌තන්‌ති වුච්‌චති; ‘පරිත්‌තං ගොමයපිණ්‌ඩ’න්‌තිආදීසු (සං. නි. 3.96) විය. ඉමෙපි අප්‌පානුභාවතාය පරිත්‌තා වියාති පරිත්‌තා; කාමාවචරධම්‌මානමෙතං අධිවචනං. කිලෙසවික්‌ඛම්‌භනසමත්‌ථතාය විපුලඵලතාය දීඝසන්‌තානතාය ච මහන්‌තභාවං ගතා, මහන්‌තෙහි වා උළාරච්‌ඡන්‌දවීරියචිත්‌තපඤ්‌ඤෙහි ගතා පටිපන්‌නාතිපි මහග්‌ගතා. පමාණකරා ධම්‌මා රාගාදයො පමාණං නාම. ආරම්‌මණතො වා සම්‌පයොගතො වා නත්‌ථි එතෙසං පමාණං, පමාණස්‌ස ච පටිපක්‌ඛාති අප්‌පමාණා.
12. Parittattike samantato khaṇḍitattā appamattakaṃ parittanti vuccati; ‘parittaṃ gomayapiṇḍa’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.96) viya. Imepi appānubhāvatāya parittā viyāti parittā; kāmāvacaradhammānametaṃ adhivacanaṃ. Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gatā, mahantehi vā uḷāracchandavīriyacittapaññehi gatā paṭipannātipi mahaggatā. Pamāṇakarā dhammā rāgādayo pamāṇaṃ nāma. Ārammaṇato vā sampayogato vā natthi etesaṃ pamāṇaṃ, pamāṇassa ca paṭipakkhāti appamāṇā.
13. පරිත්‌තාරම්‌මණත්‌තිකෙ පරිත්‌තං ආරම්‌මණං එතෙසන්‌ති පරිත්‌තාරම්‌මණා. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො.
13. Parittārammaṇattike parittaṃ ārammaṇaṃ etesanti parittārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.
14. හීනත්‌තිකෙ හීනාති ලාමකා අකුසලා ධම්‌මා. හීනප්‌පණීතානං මජ්‌ඣෙ භවාති මජ්‌ඣිමා. අවසෙසා තෙභූමකා ධම්‌මා උත්‌තමට්‌ඨෙන අතප්‌පකට්‌ඨෙන ච පණීතා; ලොකුත්‌තරා ධම්‌මා.
14. Hīnattike hīnāti lāmakā akusalā dhammā. Hīnappaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā tebhūmakā dhammā uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītā; lokuttarā dhammā.
15. මිච්‌ඡත්‌තත්‌තිකෙ ‘හිතසුඛාවහා මෙ භවිස්‌සන්‌තී’ති එවං ආසීසිතාපි තථා අභාවතො, ‘අසුභාදීසුයෙව සුභ’න්‌තිආදි විපරීතප්‌පවත්‌තිතො ච මිච්‌ඡාසභාවාති මිච්‌ඡත්‌තා; විපාකදානෙ සති ඛන්‌ධභෙදානන්‌තරමෙව විපාකදානතො නියතා; මිච්‌ඡත්‌තා ච තෙ නියතා චාති මිච්‌ඡත්‌තනියතා. වුත්‌තවිපරීතෙන අත්‌ථෙන සම්‌මාසභාවාති සම්‌මත්‌තා; සම්‌මත්‌තා ච තෙ නියතා ච අනන්‌තරමෙව ඵලදානෙනාති සම්‌මත්‌තනියතා. උභයථාපි න නියතාති අනියතා.
15. Micchattattike ‘hitasukhāvahā me bhavissantī’ti evaṃ āsīsitāpi tathā abhāvato, ‘asubhādīsuyeva subha’ntiādi viparītappavattito ca micchāsabhāvāti micchattā; vipākadāne sati khandhabhedānantarameva vipākadānato niyatā; micchattā ca te niyatā cāti micchattaniyatā. Vuttaviparītena atthena sammāsabhāvāti sammattā; sammattā ca te niyatā ca anantarameva phaladānenāti sammattaniyatā. Ubhayathāpi na niyatāti aniyatā.
16. මග්‌ගාරම්‌මණත්‌තිකෙ නිබ්‌බානං මග්‌ගති, ගවෙසති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්‌තො ගච්‌ඡතීති මග්‌ගො. මග්‌ගො ආරම්‌මණං එතෙසන්‌ති මග්‌ගාරම්‌මණා. අට්‌ඨඞ්‌ගිකොපි මග්‌ගො පච්‌චයට්‌ඨෙන එතෙසං හෙතූති මග්‌ගහෙතුකා. මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා වා හෙතූ මග්‌ගෙ වා හෙතූති මග්‌ගහෙතූ. තෙ එතෙසං හෙතූතිපි මග්‌ගහෙතුකා. සම්‌මාදිට්‌ඨි සයං මග්‌ගො චෙව හෙතු ච. ඉති මග්‌ගො හෙතු එතෙසන්‌තිපි මග්‌ගහෙතුකා. අභිභවිත්‌වා පවත්‌තනට්‌ඨෙන මග්‌ගො අධිපති එතෙසන්‌ති මග්‌ගාධිපතිනො.
16. Maggārammaṇattike nibbānaṃ maggati, gavesati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Maggo ārammaṇaṃ etesanti maggārammaṇā. Aṭṭhaṅgikopi maggo paccayaṭṭhena etesaṃ hetūti maggahetukā. Maggasampayuttā vā hetū magge vā hetūti maggahetū. Te etesaṃ hetūtipi maggahetukā. Sammādiṭṭhi sayaṃ maggo ceva hetu ca. Iti maggo hetu etesantipi maggahetukā. Abhibhavitvā pavattanaṭṭhena maggo adhipati etesanti maggādhipatino.
17. උප්‌පන්‌නත්‌තිකෙ උප්‌පාදතො පට්‌ඨාය යාව භඞ්‌ගා උද්‌ධං පන්‌නා ගතා පවත්‌තාති උප්‌පන්‌නා. න උප්‌පන්‌නාති අනුප්‌පන්‌නා. පරිනිට්‌ඨිතකාරණෙකදෙසත්‌තා අවස්‌සං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සන්‌තීති උප්‌පාදිනො.
17. Uppannattike uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannā gatā pavattāti uppannā. Na uppannāti anuppannā. Pariniṭṭhitakāraṇekadesattā avassaṃ uppajjissantīti uppādino.
18. අතීතත්‌තිකෙ අත්‌තනො සභාවං උප්‌පාදාදික්‌ඛණං වා පත්‌වා අතික්‌කන්‌තාති අතීතා. තදුභයම්‌පි න ආගතාති අනාගතා. තං තං කාරණං පටිච්‌ච උප්‌පන්‌නාති පච්‌චුප්‌පන්‌නා.
18. Atītattike attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā.
19. අනන්‌තරත්‌තිකෙ අතීතං ආරම්‌මණං එතෙසන්‌ති අතීතාරම්‌මණා. සෙසපදද්‌වයෙපි එසෙව නයො.
19. Anantarattike atītaṃ ārammaṇaṃ etesanti atītārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.
20. අජ්‌ඣත්‌තත්‌තිකෙ ‘එවං පවත්‌තමානා මයං අත්‌තා’ති ගහණං, ‘ගමිස්‌සාමා’ති ඉමිනා විය අධිප්‌පායෙන අත්‌තානං අධිකාරං කත්‌වා පවත්‌තාති අජ්‌ඣත්‌තා. ‘අජ්‌ඣත්‌ත’-සද්‌දො පනායං ගොචරජ්‌ඣත්‌තෙ නියකජ්‌ඣත්‌තෙ අජ්‌ඣත්‌තජ්‌ඣත්‌තෙ විසයජ්‌ඣත්‌තෙති චතූසු අත්‌ථෙසු දිස්‌සති. ‘‘තෙනානන්‌ද, භික්‌ඛුනා තස්‌මිංයෙව පුරිමස්‌මිං සමාධිනිමිත්‌තෙ අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙතබ්‌බං’’ (ම. නි. 3.188), ‘‘අජ්‌ඣත්‌තරතො සමාහිතො’’තිආදීසු (ධ. ප. 362) හි අයං ගොචරජ්‌ඣත්‌තෙ දිස්‌සති. ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං සම්‌පසාදනං’’ (දී. නි. 1.228; ධ. ස. 161), ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං වා ධම්‌මෙසු ධම්‌මානුපස්‌සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නියකජ්‌ඣත්‌තෙ. ‘‘ඡ අජ්‌ඣත්‌තිකානි ආයතනානී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.304) අජ්‌ඣත්‌තජ්‌ඣත්‌තෙ. ‘‘අයං ඛො පනානන්‌ද, විහාරො තථාගතෙන අභිසම්‌බුද්‌ධො යදිදං සබ්‌බනිමිත්‌තානං අමනසිකාරා අජ්‌ඣත්‌තං සුඤ්‌ඤතං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.187) විසයජ්‌ඣත්‌තෙ; ඉස්‌සරියට්‌ඨානෙති අත්‌ථො. ඵලසමාපත්‌ති හි බුද්‌ධානං ඉස්‌සරියට්‌ඨානං නාම. ඉධ පන නියකජ්‌ඣත්‌තෙ අධිප්‌පෙතො. තස්‌මා අත්‌තනො සන්‌තානෙ පවත්‌තා පාටිපුග්‌ගලිකා ධම්‌මා අජ්‌ඣත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. තතො බාහිරභූතා පන ඉන්‌ද්‍රියබද්‌ධා වා අනින්‌ද්‍රියබද්‌ධා වා බහිද්‌ධා නාම. තතියපදං තදුභයවසෙන වුත්‌තං.
20. Ajjhattattike ‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attā’ti gahaṇaṃ, ‘gamissāmā’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. ‘Ajjhatta’-saddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati. ‘‘Tenānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ’’ (ma. ni. 3.188), ‘‘ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ’’ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ‘‘ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanānī’’tiādīsu (ma. ni. 3.304) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte; issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana niyakajjhatte adhippeto. Tasmā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā dhammā ajjhattāti veditabbā. Tato bāhirabhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.
21. අනන්‌තරත්‌තිකො තෙයෙව තිප්‌පකාරෙපි ධම්‌මෙ ආරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තනවසෙන වුත්‌තො.
21. Anantarattiko teyeva tippakārepi dhamme ārammaṇaṃ katvā pavattanavasena vutto.
22. සනිදස්‌සනත්‌තිකෙ දට්‌ඨබ්‌බභාවසඞ්‌ඛාතෙන සහ නිදස්‌සනෙනාති සනිදස්‌සනා. පටිහනනභාවසඞ්‌ඛාතෙන සහ පටිඝෙනාති සප්‌පටිඝා. සනිදස්‌සනා ච තෙ සප්‌පටිඝා චාති සනිදස්‌සනසප්‌පටිඝා. නත්‌ථි එතෙසං දට්‌ඨබ්‌බභාවසඞ්‌ඛාතං නිදස්‌සනන්‌ති අනිදස්‌සනා. අනිදස්‌සනා ච තෙ වුත්‌තනයෙනෙව සප්‌පටිඝා චාති අනිදස්‌සනසප්‌පටිඝා. තතියපදං උභයපටික්‌ඛෙපෙන වුත්‌තං. අයං තාව තිකමාතිකාය අනුපුබ්‌බපදවණ්‌ණනා.
22. Sanidassanattike daṭṭhabbabhāvasaṅkhātena saha nidassanenāti sanidassanā. Paṭihananabhāvasaṅkhātena saha paṭighenāti sappaṭighā. Sanidassanā ca te sappaṭighā cāti sanidassanasappaṭighā. Natthi etesaṃ daṭṭhabbabhāvasaṅkhātaṃ nidassananti anidassanā. Anidassanā ca te vuttanayeneva sappaṭighā cāti anidassanasappaṭighā. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ. Ayaṃ tāva tikamātikāya anupubbapadavaṇṇanā.
තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / 1. තිකමාතිකා • 1. Tikamātikā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා • Tikamātikāpadavaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා • Tikamātikāpadavaṇṇanā
