| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
1. චිත්‌තුප්‌පාදකණ්‌ඩං
1. Cittuppādakaṇḍaṃ
තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා
Tikamātikāpadavaṇṇanā
1. තෙනාති වෙදනාසද්‌දෙන. සබ්‌බපදෙහීති තීහි පදෙහි ලද්‌ධනාමො හොති අවයවධම්‌මෙනාපි සමුදායස්‌ස අපදිසිතබ්‌බතො යථා ‘‘සමං චුණ්‌ණ’’න්‌ති. චොදකො යථාධිප්‌පෙතමත්‌ථං අප්‌පටිපජ්‌ජමානො විභත්‌තිඅන්‌තස්‌සෙව පදභාවං සල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා ‘‘නනු සුඛායා’’තිආදිනා චොදෙති. ඉතරො ‘‘අධිප්‌පෙතප්‌පකාරත්‌ථගමකස්‌සා’’තිආදිනා අත්‌තනො අධිප්‌පායං විවරති. තෙන ‘‘වාක්‍යං ඉධ පදන්‌ති වුත්‌ත’’න්‌ති දස්‌සෙති. හෙතුපදසහෙතුකපදාදීහීති ආදි-සද්‌දෙන නහෙතුපදඅහෙතුකපදහෙතුසම්‌පයුත්‌තපදානි හෙතුවිප්‌පයුත්‌තපදම්‌පි වා සඞ්‌ගණ්‌හාති.
1. Tenāti vedanāsaddena. Sabbapadehīti tīhi padehi laddhanāmo hoti avayavadhammenāpi samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Codako yathādhippetamatthaṃ appaṭipajjamāno vibhattiantasseva padabhāvaṃ sallakkhetvā ‘‘nanu sukhāyā’’tiādinā codeti. Itaro ‘‘adhippetappakāratthagamakassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Tena ‘‘vākyaṃ idha padanti vutta’’nti dasseti. Hetupadasahetukapadādīhīti ādi-saddena nahetupadaahetukapadahetusampayuttapadāni hetuvippayuttapadampi vā saṅgaṇhāti.
උභයෙකපදවසෙනාති උභයපදවසෙන හෙතුදුකසම්‌බන්‌ධො, එකපදවසෙන සහෙතුකදුකසම්‌බන්‌ධො. තථාති උභයෙකපදවසෙන. එත්‌ථ ච සහෙතුකහෙතුසම්‌පයුත්‌තදුකාතිආදිනා යථා හෙතුගොච්‌ඡකෙ පඨමදුකසම්‌බන්‌ධා දුතියතතියදුකා, පඨමදුකදුතියදුකසම්‌බන්‌ධා චතුත්‌ථඡට්‌ඨදුකා, පඨමදුකතතියදුකසම්‌බන්‌ධො පඤ්‌චමො දුකො, එවං ආසවගොච්‌ඡකාදීසුපීති නයං දස්‌සෙති. සක්‌කා හි ඉමිනාව නයෙන තෙසුපි දුකන්‌තරසම්‌බන්‌ධො විඤ්‌ඤාතුං, කෙවලං පන ආසවගොච්‌ඡකාදීසු දුතියදුකතතියදුකසම්‌බන්‌ධො ඔසානදුකො, කිලෙසගොච්‌ඡකෙ ච දුතියචතුත්‌ථදුකසම්‌බන්‌ධොති. ධම්‌මානං සාවසෙසනිරවසෙසභාවෙන තිකදුකානං සප්‌පදෙසනිප්‌පදෙසතා වුත්‌තාති යෙහි තිකදුකා සාවසෙසාති පදිස්‌සන්‌ති අපදිස්‌සන්‌ති, තෙ අසඞ්‌ගහිතධම්‌මාපදෙසො. එවං සති ‘‘අසඞ්‌ගහිතො’’ති විසෙසනං කිමත්‌ථියන්‌ති? එතස්‌සෙවත්‌ථස්‌ස පාකටකරණත්‌ථං දට්‌ඨබ්‌බං. අථ වා පදිස්‌සති එතෙන සමුදායොති පදෙසො, අවයවො. ‘‘සාමඤ්‌ඤජොතනා විසෙසෙ අවතිට්‌ඨතී’’ති යථාධිප්‌පෙතං විසෙසං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘අසඞ්‌ගහිතො’’ති ආහ.
Ubhayekapadavasenāti ubhayapadavasena hetudukasambandho, ekapadavasena sahetukadukasambandho. Tathāti ubhayekapadavasena. Ettha ca sahetukahetusampayuttadukātiādinā yathā hetugocchake paṭhamadukasambandhā dutiyatatiyadukā, paṭhamadukadutiyadukasambandhā catutthachaṭṭhadukā, paṭhamadukatatiyadukasambandho pañcamo duko, evaṃ āsavagocchakādīsupīti nayaṃ dasseti. Sakkā hi imināva nayena tesupi dukantarasambandho viññātuṃ, kevalaṃ pana āsavagocchakādīsu dutiyadukatatiyadukasambandho osānaduko, kilesagocchake ca dutiyacatutthadukasambandhoti. Dhammānaṃ sāvasesaniravasesabhāvena tikadukānaṃ sappadesanippadesatā vuttāti yehi tikadukā sāvasesāti padissanti apadissanti, te asaṅgahitadhammāpadeso. Evaṃ sati ‘‘asaṅgahito’’ti visesanaṃ kimatthiyanti? Etassevatthassa pākaṭakaraṇatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā padissati etena samudāyoti padeso, avayavo. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti yathādhippetaṃ visesaṃ dassento ‘‘asaṅgahito’’ti āha.
අනවජ්‌ජත්‌ථො අවජ්‌ජවිරහත්‌ථො. නාමං සඤ්‌ඤා, කිරියා කරණං, පයොජනං රථරථඞ්‌ගවිභාවනෙන තෙසං පකාරතො යොජනං. කුසෙන ඤාණෙන ලාතබ්‌බාති කුසලාති අයමත්‌ථො ඤාණසම්‌පයුත්‌තානං තාව හොතු, ඤාණවිප්‌පයුත්‌තානං කථන්‌ති ආහ ‘‘ඤාණවිප්‌පයුත්‌තානම්‌පී’’තිආදි. ඤාණවිප්‌පයුත්‌තාපි හි ඤාණෙනෙව පවත්‌තියන්‌ති හිතසුඛහෙතුභූතාය පවත්‌තියා පඤ්‌ඤවන්‌තානං පටිපත්‌තිභාවතො. න හි අන්‌තරෙන යොනිසොමනසිකාරං කුසලුප්‌පත්‌ති අත්‌ථීති. ‘‘යදි කුසලස්‌ස උභයභාගගතං සංකිලෙසලවනං පාකටං සියා, කුසා විය ලුනන්‌තීති කුසලාති අයමත්‌ථො යුත්‌තො සියා’’ති කොචි වදෙය්‍යාති ආසඞ්‌කාය ආහ ‘‘සම්‌මප්‌පධානද්‌වයං වියා’’ති.
Anavajjattho avajjavirahattho. Nāmaṃ saññā, kiriyā karaṇaṃ, payojanaṃ ratharathaṅgavibhāvanena tesaṃ pakārato yojanaṃ. Kusena ñāṇena lātabbāti kusalāti ayamattho ñāṇasampayuttānaṃ tāva hotu, ñāṇavippayuttānaṃ kathanti āha ‘‘ñāṇavippayuttānampī’’tiādi. Ñāṇavippayuttāpi hi ñāṇeneva pavattiyanti hitasukhahetubhūtāya pavattiyā paññavantānaṃ paṭipattibhāvato. Na hi antarena yonisomanasikāraṃ kusaluppatti atthīti. ‘‘Yadi kusalassa ubhayabhāgagataṃ saṃkilesalavanaṃ pākaṭaṃ siyā, kusā viya lunantīti kusalāti ayamattho yutto siyā’’ti koci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘sammappadhānadvayaṃ viyā’’ti.
න චාතිආදිනා ‘‘සභාවං ධාරෙන්‌තී’’ති එත්‌ථ පරමත්‌ථතො කත්‌තුකම්‌මස්‌ස ච භෙදො නත්‌ථි, කප්‌පනාසිද්‌ධො එව පන භෙදොති දස්‌සෙති. තත්‌ථ නාමවසෙන විඤ්‌ඤාතාවිඤ්‌ඤාතෙති යෙසං ‘‘ධම්‌මා’’ති ඉමිනා පරියායෙන අවිඤ්‌ඤාතා සභාවා, ‘‘සභාවං ධාරෙන්‌තී’’ති ඉමිනා ච පරියායෙන විඤ්‌ඤාතා, තෙසං වසෙන එවං වුත්‌තං. එත්‌ථ ච පඨමො අත්‌ථො සඞ්‌ඛතාසඞ්‌ඛතධම්‌මවසෙන වුත්‌තො, දුතියො සඞ්‌ඛතවසෙන, තතියො සඞ්‌ඛතාසඞ්‌ඛතපඤ්‌ඤත්‌තිධම්‌මවසෙනාති දට්‌ඨබ්‌බං.
Na cātiādinā ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti ettha paramatthato kattukammassa ca bhedo natthi, kappanāsiddho eva pana bhedoti dasseti. Tattha nāmavasena viññātāviññāteti yesaṃ ‘‘dhammā’’ti iminā pariyāyena aviññātā sabhāvā, ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti iminā ca pariyāyena viññātā, tesaṃ vasena evaṃ vuttaṃ. Ettha ca paṭhamo attho saṅkhatāsaṅkhatadhammavasena vutto, dutiyo saṅkhatavasena, tatiyo saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammavasenāti daṭṭhabbaṃ.
කුසලපටිසෙධනං කුසලාභාවො එව. අභාවො හි සත්‌තාපටිසෙධොති. ධම්‌මොති සභාවධම්‌මො. අකුසලවචනෙන න කොචි අත්‌ථො සභාවධම්‌මස්‌ස අබොධකත්‌තාති අධිප්‌පායො. අථ සියා අකුසලවචනෙන කොචි අත්‌ථො අසභාවධම්‌මබොධකත්‌තෙපි ‘‘පඤ්‌ඤත්‌තිධම්‌මා’’තිආදීසු විය, එවං සති ‘‘අනබ්‍යාකතා’’ති ච වත්‌තබ්‌බං සියා, තතො චායං චතුක්‌කො ආපජ්‌ජති, න තිකො. තස්‌මාති යස්‌මා දුකචතුක්‌කභාවො අනබ්‍යාකතවොහාරො ච නත්‌ථි, සො ච වුත්‌තනයෙන අභාවමත්‌තවචනෙ ආපජ්‌ජති, තස්‌මා. සභාවධාරණාදීති ආදි-සද්‌දෙන ‘‘ධාරීයන්‌ති පච්‌චයෙහී’’ති අයමත්‌ථො සඞ්‌ගහිතො. ඤෙය්‍යපරියායෙන පන ධම්‌ම-සද්‌දෙනායං දොසොති නනු අඤෙය්‍යපරියායෙපි ධම්‌ම-සද්‌දෙ න කොචි දොසොති? න, වුත්‌තදොසානතිවත්‌තනතො.
Kusalapaṭisedhanaṃ kusalābhāvo eva. Abhāvo hi sattāpaṭisedhoti. Dhammoti sabhāvadhammo. Akusalavacanena na koci attho sabhāvadhammassa abodhakattāti adhippāyo. Atha siyā akusalavacanena koci attho asabhāvadhammabodhakattepi ‘‘paññattidhammā’’tiādīsu viya, evaṃ sati ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā, tato cāyaṃ catukko āpajjati, na tiko. Tasmāti yasmā dukacatukkabhāvo anabyākatavohāro ca natthi, so ca vuttanayena abhāvamattavacane āpajjati, tasmā. Sabhāvadhāraṇādīti ādi-saddena ‘‘dhārīyanti paccayehī’’ti ayamattho saṅgahito. Ñeyyapariyāyena pana dhamma-saddenāyaṃ dosoti nanu añeyyapariyāyepi dhamma-sadde na koci dosoti? Na, vuttadosānativattanato.
පාරිසෙසෙනාති එත්‌ථ නනු අයමකාරො න-අත්‌ථත්‌තයස්‌සෙව ජොතකො, අථ ඛො ‘‘අහෙතුකා ධම්‌මා, අභික්‌ඛුකො ආවාසො’’ති තංයොගනිවත්‌තියා, ‘‘අප්‌පච්‌චයා ධම්‌මා’’ති තංසම්‌බන්‌ධිභාවනිවත්‌තියා. පච්‌චයුප්‌පන්‌නඤ්‌හි පච්‌චයසම්‌බන්‌ධීති අප්‌පච්‌චයුප්‌පන්‌නත්‌තා අසම්‌බන්‌ධිතා එත්‌ථ ජොතීයති. ‘‘අනිදස්‌සනා ධම්‌මා’’ති තංසභාවනිවත්‌තියා. නිදස්‌සනඤ්‌හි දට්‌ඨබ්‌බතා. අථ චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං නිදස්‌සනං, තග්‌ගය්‌හභාවනිවත්‌තියා, තථා ‘‘අනාසවා ධම්‌මා’’ති. ‘‘අප්‌පටිඝා ධම්‌මා අනාරම්‌මණා ධම්‌මා’’ති තංකිච්‌චනිවත්‌තියා. ‘‘අරූපිනො ධම්‌මා අචෙතසිකා ධම්‌මා’’ති තබ්‌භාවනිවත්‌තියා. තදඤ්‌ඤතා හි එත්‌ථ පකාසීයති. ‘‘අමනුස්‌සො’’ති තබ්‌භාවමත්‌තනිවත්‌තියා. මනුස්‌සත්‌තමත්‌තං නත්‌ථි අඤ්‌ඤං සමානන්‌ති සදිසතා හෙත්‌ථ සූචියති. ‘‘අසමණො සමණපටිඤ්‌ඤො අපුත්‌තො’’ති තංසම්‌භාවනගුණනිවත්‌තියා. ගරහා හි එත්‌ථ ඤායති. ‘‘කච්‌චි නු භොතො අනාමයා, අනුදරා කඤ්‌ඤා’’ති තදප්‌පභාවනිවත්‌තියා. ‘‘අනුප්‌පන්‌නා ධම්‌මා’’ති තංසදිසභාවනිවත්‌තියා. අතීතානඤ්‌හි උප්‌පන්‌නපුබ්‌බත්‌තා උපාදිධම්‌මානඤ්‌ච පච්‌චයෙකදෙසනිප්‌ඵත්‌තියා ආරද්‌ධුප්‌පාදභාවතො කාලවිනිමුත්‌තස්‌ස ච විජ්‌ජමානත්‌තා උප්‌පන්‌නානුකූලතා, පගෙව පච්‌චුප්‌පන්‌නානන්‌ති තබ්‌බිධුරභාවො එත්‌ථ විඤ්‌ඤායති. ‘‘අසෙක්‌ඛා ධම්‌මා’’ති තදපරියොසානනිවත්‌තියා. තංනිට්‌ඨානඤ්‌හෙත්‌ථ පකාසීයතීති එවමනෙකෙසං අත්‌ථානං ජොතකො, තත්‌ථ කිං වුච්‌චතෙ අත්‌ථද්‌වයමෙව වත්‌වා පාරිසෙසෙනාති? ඉතරෙසං එත්‌ථ සුවිදූරභාවතො. න හි කුසලවිප්‌පයුත්‌තාදීනං ධම්‌මානං අකුසලභාවො යුජ්‌ජති.
Pārisesenāti ettha nanu ayamakāro na-atthattayasseva jotako, atha kho ‘‘ahetukā dhammā, abhikkhuko āvāso’’ti taṃyoganivattiyā, ‘‘appaccayā dhammā’’ti taṃsambandhibhāvanivattiyā. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā asambandhitā ettha jotīyati. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti taṃsabhāvanivattiyā. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha cakkhuviññāṇaṃ nidassanaṃ, taggayhabhāvanivattiyā, tathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti. ‘‘Appaṭighā dhammā anārammaṇā dhammā’’ti taṃkiccanivattiyā. ‘‘Arūpino dhammā acetasikā dhammā’’ti tabbhāvanivattiyā. Tadaññatā hi ettha pakāsīyati. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyā. Manussattamattaṃ natthi aññaṃ samānanti sadisatā hettha sūciyati. ‘‘Asamaṇo samaṇapaṭiñño aputto’’ti taṃsambhāvanaguṇanivattiyā. Garahā hi ettha ñāyati. ‘‘Kacci nu bhoto anāmayā, anudarā kaññā’’ti tadappabhāvanivattiyā. ‘‘Anuppannā dhammā’’ti taṃsadisabhāvanivattiyā. Atītānañhi uppannapubbattā upādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādabhāvato kālavinimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā, pageva paccuppannānanti tabbidhurabhāvo ettha viññāyati. ‘‘Asekkhā dhammā’’ti tadapariyosānanivattiyā. Taṃniṭṭhānañhettha pakāsīyatīti evamanekesaṃ atthānaṃ jotako, tattha kiṃ vuccate atthadvayameva vatvā pārisesenāti? Itaresaṃ ettha suvidūrabhāvato. Na hi kusalavippayuttādīnaṃ dhammānaṃ akusalabhāvo yujjati.
අකුසලසද්‌දස්‌ස උච්‌චාරණානන්‌තරං විනෙය්‍යානං කුසලපටිපක්‌ඛභූතෙ අත්‌ථෙ පටිපත්‌තිභාවතො තත්‌ථ නිරුළ්‌හතා දට්‌ඨබ්‌බා. ‘‘විරුද්‌ධසභාවත්‌තා’’ති වුත්‌තං කිච්‌චවිරොධාදීනම්‌පි තදන්‌තොගධත්‌තා, විරුද්‌ධසභාවත්‌තෙපි විනාසකවිනාසිතබ්‌බභාවො කුසලාකුසලෙසු නියතොති දස්‌සෙතුං ‘‘තප්‌පහෙය්‍යභාවතො’’ති ආහ. ඉතරථා කුසලානම්‌පි අකුසලෙහි පහාතබ්‌බභාවෙ අච්‌චන්‌තං සමුච්‌ඡින්‌නකුසලමූලත්‌තා අපායපූරකා එව සත්‌තා සියුං. යං පන ‘‘ධම්‌මාපි වො, භික්‌ඛවෙ, පහාතබ්‌බා’’ති (ම. නි. 1.240) වුත්‌තං, තං ‘‘රූපං, භික්‌ඛවෙ, න තුම්‌හාකං, තං පජහථා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.33) විය තදාරම්‌මණසංකිලෙසප්‌පහානවසෙන පරියායෙන වුත්‌තං. යථාහ ‘‘න හි කුසලා අකුසලෙහි පහාතබ්‌බා’’ති (ධ. ස. මූලටී 1).
Akusalasaddassa uccāraṇānantaraṃ vineyyānaṃ kusalapaṭipakkhabhūte atthe paṭipattibhāvato tattha niruḷhatā daṭṭhabbā. ‘‘Viruddhasabhāvattā’’ti vuttaṃ kiccavirodhādīnampi tadantogadhattā, viruddhasabhāvattepi vināsakavināsitabbabhāvo kusalākusalesu niyatoti dassetuṃ ‘‘tappaheyyabhāvato’’ti āha. Itarathā kusalānampi akusalehi pahātabbabhāve accantaṃ samucchinnakusalamūlattā apāyapūrakā eva sattā siyuṃ. Yaṃ pana ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240) vuttaṃ, taṃ ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.33) viya tadārammaṇasaṃkilesappahānavasena pariyāyena vuttaṃ. Yathāha ‘‘na hi kusalā akusalehi pahātabbā’’ti (dha. sa. mūlaṭī 1).
ඵස්‌සාදිවචනෙහි තංනිද්‌දෙසභූතෙහි. තබ්‌බචනීයභාවෙනාති තෙහි ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා ධම්‌මා’’තිආදිවචනෙහි අභිධෙය්‍යභාවෙන. යථා අනවජ්‌ජසුඛවිපාකාදිඅත්‌ථා කුසලාදිවචනෙහි, එවං අවිපාකත්‌ථා අබ්‍යාකතවචනෙන බොධිතා එවාති ආහ ‘‘අබ්‍යාකතවචනෙනෙව චා’’ති. කාරණං අවත්‌වාති ඉධ වුත්‌තභාවෙන අනුවත්‌තමානත්‌තාති කාරණං අවත්‌වා. අඤ්‌ඤා…පෙ.… නිවාරෙතබ්‌බොති එතෙන කුසලාකුසලසද්‌දා විය කුසලාකුසලසභාවානං තදුභයවිපරීතසභාවානං ධම්‌මානං අබ්‍යාකතසද්‌දො බොධකොති දස්‌සෙති. න හි අවිපාකවචනං වුත්‌තං, අකුසලවචනඤ්‌ච අවුත්‌තං. යතො අවිපාකවචනස්‌ස අධිකතභාවො අකුසලස්‌ස ච තබ්‌බචනීයභාවෙන අකථිතභාවො සියා, තස්‌මා න අකුසලානං අබ්‍යාකතතාති අයං අකුසලානං අනබ්‍යාකතභාවෙ යොජනා.
Phassādivacanehi taṃniddesabhūtehi. Tabbacanīyabhāvenāti tehi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādivacanehi abhidheyyabhāvena. Yathā anavajjasukhavipākādiatthā kusalādivacanehi, evaṃ avipākatthā abyākatavacanena bodhitā evāti āha ‘‘abyākatavacaneneva cā’’ti. Kāraṇaṃ avatvāti idha vuttabhāvena anuvattamānattāti kāraṇaṃ avatvā. Aññā…pe… nivāretabboti etena kusalākusalasaddā viya kusalākusalasabhāvānaṃ tadubhayaviparītasabhāvānaṃ dhammānaṃ abyākatasaddo bodhakoti dasseti. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ, akusalavacanañca avuttaṃ. Yato avipākavacanassa adhikatabhāvo akusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na akusalānaṃ abyākatatāti ayaṃ akusalānaṃ anabyākatabhāve yojanā.
තං පරිහරිතුන්‌ති අබ්‍යාකතනිවත්‌තනමාහ. යදි එවං ‘‘සුඛවිපාකානවජ්‌ජා’’ති වත්‌තබ්‌බං. අනවජ්‌ජා හි බ්‍යභිචාරිතාය විසෙසිතබ්‌බාති? න, සුඛවිපාකවචනස්‌ස විසෙසනභාවෙන අග්‌ගහිතත්‌තා. සුඛවිපාකවචනෙන හි කුසලභාවෙ සමත්‌තො විඤ්‌ඤායති, අනවජ්‌ජවචනං පනෙත්‌ථ කුසලානං අගරහිතබ්‌බතාසඞ්‌ඛාතං කඤ්‌චි විසෙසමාහ. තෙනෙව ච තස්‌ස විසෙසනභාවෙන වුත්‌තස්‌ස පවත්‌තිසුඛතාදිදස්‌සනභාවං සයමෙව වක්‌ඛතීති. මනොසමාචාරවිසෙසභූතා ඵලධම්‌මා විසෙසෙන පටිප්‌පස්‌සද්‌ධාවජ්‌ජා නාම හොන්‌තීති සමාචාරත්‌තයවසෙන තස්‌මිං සුත්‌තෙ අනවජ්‌ජධම්‌මානං වුත්‌තත්‌තා ච තෙ අනවසෙසතො සඞ්‌ගහෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘විරහිතාවජ්‌ජමත්‌තා’’ති වුත්‌තං. අවජ්‌ජවිනාසනභාවො දස්‌සිතො කණ්‌හසුක්‌කධම්‌මානං වජ්‌ඣඝාතකභාවස්‌ස නියතත්‌තා. සවිපාකතා විපාකධම්‌මතා. සුඛො විපාකො එතෙසන්‌ති සුඛවිපාකාති ඉමිනා සමාසෙන කුසලානං සුඛවිපාකවන්‌තතා වුත්‌තා. සා ච නෙසං න තංසමඞ්‌ගිතාය අසහවත්‌තනතොති තදුප්‌පාදනසමත්‌ථතාති විඤ්‌ඤායතීති වුත්‌තං ‘‘සුඛවිපාකවිපච්‌චනසභාවං දස්‌සෙතී’’ති. යුත්‌තමෙතන්‌ති පරමත්‌ථතො භෙදාභාවෙපි යථාවුත්‌තවචනවචනීයභාවසඞ්‌ඛාතො භෙදො තස්‌මිං අභිධෙය්‍යත්‌ථභූතෙ වත්‌ථුස්‌මිං උපචාරෙන හොතීති යුත්‌තමෙත්‌ථ ලක්‌ඛණලක්‌ඛිතබ්‌බභාවෙන භෙදවචනං. භවති හි සද්‌දත්‌ථවිසෙසමත්‌තෙනපි අභින්‌නෙ වත්‌ථුස්‌මිං භෙදවචනං යථා ‘‘සිලාපුත්‌තකස්‌ස සරීර’’න්‌ති.
Taṃ pariharitunti abyākatanivattanamāha. Yadi evaṃ ‘‘sukhavipākānavajjā’’ti vattabbaṃ. Anavajjā hi byabhicāritāya visesitabbāti? Na, sukhavipākavacanassa visesanabhāvena aggahitattā. Sukhavipākavacanena hi kusalabhāve samatto viññāyati, anavajjavacanaṃ panettha kusalānaṃ agarahitabbatāsaṅkhātaṃ kañci visesamāha. Teneva ca tassa visesanabhāvena vuttassa pavattisukhatādidassanabhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Manosamācāravisesabhūtā phaladhammā visesena paṭippassaddhāvajjā nāma hontīti samācārattayavasena tasmiṃ sutte anavajjadhammānaṃ vuttattā ca te anavasesato saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘virahitāvajjamattā’’ti vuttaṃ. Avajjavināsanabhāvo dassito kaṇhasukkadhammānaṃ vajjhaghātakabhāvassa niyatattā. Savipākatā vipākadhammatā. Sukho vipāko etesanti sukhavipākāti iminā samāsena kusalānaṃ sukhavipākavantatā vuttā. Sā ca nesaṃ na taṃsamaṅgitāya asahavattanatoti taduppādanasamatthatāti viññāyatīti vuttaṃ ‘‘sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dassetī’’ti. Yuttametanti paramatthato bhedābhāvepi yathāvuttavacanavacanīyabhāvasaṅkhāto bhedo tasmiṃ abhidheyyatthabhūte vatthusmiṃ upacārena hotīti yuttamettha lakkhaṇalakkhitabbabhāvena bhedavacanaṃ. Bhavati hi saddatthavisesamattenapi abhinne vatthusmiṃ bhedavacanaṃ yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti.
විනාපි භාවාභිධායිනා සද්‌දෙන භාවප්‌පධානො නිද්‌දෙසො හොතීති වුත්‌තං ‘‘අනවජ්‌ජවචනෙන අනවජ්‌ජත්‌තං ආහා’’ති. එවඤ්‌චෙත්‌ථ පදවිග්‌ගහො ගහෙතබ්‌බො – න අවජ්‌ජං අනවජ්‌ජං, අවජ්‌ජපටිපක්‌ඛතාය අගරහිතබ්‌බසභාවො. සුඛො විපාකො අස්‌සාති සුඛවිපාකං, සුඛවිපාකවිපච්‌චනසමත්‌ථතා. අනවජ්‌ජඤ්‌ච තං සුඛවිපාකඤ්‌චාති අනවජ්‌ජසුඛවිපාකං, තං ලක්‌ඛණං එතෙසන්‌ති අනවජ්‌ජසුඛවිපාකලක්‌ඛණා. අථ වා පුබ්‌බෙ විය අනවජ්‌ජං, විපච්‌චනං විපාකො, සුඛස්‌ස විපාකො සුඛවිපාකො, අනවජ්‌ජඤ්‌ච සුඛවිපාකො ච අනවජ්‌ජසුඛවිපාකං එකත්‌තවසෙන. තං ලක්‌ඛණං එතෙසන්‌ති අනවජ්‌ජසුඛවිපාකලක්‌ඛණා. කිං පනෙත්‌ථ කාරණං පදද්‌වයපරිග්‌ගහෙ, නනු එකෙනෙව පදෙන ඉට්‌ඨප්‌පසිද්‌ධි. යදිපි ‘‘අවජ්‌ජරහිතං අනවජ්‌ජ’’න්‌ති ඉමස්‌මිං පන පක්‌ඛෙ අබ්‍යාකතනිවත්‌තනත්‌ථං සුඛවිපාකග්‌ගහණං කත්‌තබ්‌බං සියා, සුඛවිපාකග්‌ගහණෙ පන කතෙ අනවජ්‌ජග්‌ගහණං න කත්‌තබ්‌බමෙව. ‘‘අවජ්‌ජපටිපක්‌ඛා අනවජ්‌ජා’’ති එතස්‌මිං පන පක්‌ඛෙ සුඛවිපාකග්‌ගහණඤ්‌චාති චොදනං මනසි කත්‌වා ආහ ‘‘තත්‌ථ අනවජ්‌ජවචනෙනා’’තිආදි. තෙන පවත්‌තිසුඛසුඛවිපාකතාඅත්‌තසුද්‌ධිවිසුද්‌ධවිපාකතාඅකුසලඅබ්‍යාකතසභාවනිවත්‌තිරසපච්‌චුපට්‌ඨානපදට්‌ඨානවිසෙසදීපනතො එවං විපුලප්‌පයොජනත්‌ථො පදද්‌වයපරිග්‌ගහොති දස්‌සෙති. සුඛ-සද්‌දස්‌ස ඉට්‌ඨපරියායතා විය ‘‘නිබ්‌බානපරමං සුඛං (ධ. ප. 203-204), සුඛා විරාගතා ලොකෙ (උදා. 11), තෙසං වූපසමො සුඛො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272) සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛූපසමපරියායතාපි විජ්‌ජති, තංඅවිපාකතාය පන ඉධ සුඛවිපාකභාවො න සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘සඞ්‌ඛා…පෙ.… නත්‌ථී’’ති. ඉදං වුත්‌තං හොති – තෙභූමකකුසලානම්‌පි විවට්‌ටසන්‌නිස්‌සයභාවෙන පවත්‌තිසභාවත්‌තා කිඤ්‌චාපි සබ්‌බෙ කුසලා සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛූපසමසුඛනිප්‌ඵාදකා සම්‌භවන්‌ති, යථාවුත්‌තසුඛස්‌ස පන අවිපාකභාවතො න එතෙන පදෙන කුසලානං සුඛවිපාකතා සම්‌භවතීති. විපක්‌කභාවමාපන්‌නෙසු අරූපධම්‌මෙසු නිරුළ්‌හත්‌තා විපාක-සද්‌දස්‌ස ‘‘යදි පනා’’ති සාසඞ්‌කං වදති.
Vināpi bhāvābhidhāyinā saddena bhāvappadhāno niddeso hotīti vuttaṃ ‘‘anavajjavacanena anavajjattaṃ āhā’’ti. Evañcettha padaviggaho gahetabbo – na avajjaṃ anavajjaṃ, avajjapaṭipakkhatāya agarahitabbasabhāvo. Sukho vipāko assāti sukhavipākaṃ, sukhavipākavipaccanasamatthatā. Anavajjañca taṃ sukhavipākañcāti anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Atha vā pubbe viya anavajjaṃ, vipaccanaṃ vipāko, sukhassa vipāko sukhavipāko, anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ ekattavasena. Taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Kiṃ panettha kāraṇaṃ padadvayapariggahe, nanu ekeneva padena iṭṭhappasiddhi. Yadipi ‘‘avajjarahitaṃ anavajja’’nti imasmiṃ pana pakkhe abyākatanivattanatthaṃ sukhavipākaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyā, sukhavipākaggahaṇe pana kate anavajjaggahaṇaṃ na kattabbameva. ‘‘Avajjapaṭipakkhā anavajjā’’ti etasmiṃ pana pakkhe sukhavipākaggahaṇañcāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tattha anavajjavacanenā’’tiādi. Tena pavattisukhasukhavipākatāattasuddhivisuddhavipākatāakusalaabyākatasabhāvanivattirasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavisesadīpanato evaṃ vipulappayojanattho padadvayapariggahoti dasseti. Sukha-saddassa iṭṭhapariyāyatā viya ‘‘nibbānaparamaṃ sukhaṃ (dha. pa. 203-204), sukhā virāgatā loke (udā. 11), tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272) saṅkhāradukkhūpasamapariyāyatāpi vijjati, taṃavipākatāya pana idha sukhavipākabhāvo na sakkā vattunti dassento āha ‘‘saṅkhā…pe… natthī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – tebhūmakakusalānampi vivaṭṭasannissayabhāvena pavattisabhāvattā kiñcāpi sabbe kusalā saṅkhāradukkhūpasamasukhanipphādakā sambhavanti, yathāvuttasukhassa pana avipākabhāvato na etena padena kusalānaṃ sukhavipākatā sambhavatīti. Vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu niruḷhattā vipāka-saddassa ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati.
යථාසම්‌භවන්‌ති සහ අවජ්‌ජෙනාති සාවජ්‌ජා, ගරහිතබ්‌බභාවයුත්‌තා. තෙන නෙසං ගරහිතබ්‌බසභාවං දස්‌සෙති. අඤ්‌ඤෙපි අත්‌ථි දුක්‌ඛභාවෙන ගරහිතබ්‌බසභාවා අකුසලවිපාකාති සාවජ්‌ජවචනමත්‌තෙන තෙසම්‌පි අකුසලතාපත්‌තිදොසං දිස්‌වා තං පරිහරිතුං දුක්‌ඛවිපාකවචනමාහ. අවජ්‌ජ-සද්‌දො වා රාගාදීසු එකන්‌තාකුසලෙසු නිරුළ්‌හොති තංසහවත්‌තිධම්‌මානං එව සාවජ්‌ජභාවෙ කුසලාබ්‍යාකතෙහි අකුසලානං විසෙසො සාවජ්‌ජවචනෙනෙව දස්‌සිතො. අබ්‍යාකතෙහි පන විසිට්‌ඨං කුසලාකුසලානං සාධාරණං සවිපාකතාලක්‌ඛණන්‌ති තස්‌මිං ලක්‌ඛණෙ විසෙසදස්‌සනත්‌ථං දුක්‌ඛවිපාකලක්‌ඛණං වුත්‌තං. ඉතො පරං ‘‘දුක්‌ඛො විපාකො එතෙසන්‌ති දුක්‌ඛවිපාකා’’තිආදිනා සුඛවිපාකඅනවජ්‌ජකුසලපදානං ඨානෙ දුක්‌ඛවිපාකසාවජ්‌ජඅකුසලපදානි ඨපෙත්‌වා යථාවුත්‌තනයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො . යොජනා ච සාවජ්‌ජවචනෙන අකුසලානං පවත්‌තිදුක්‌ඛතං දස්‌සෙති, දුක්‌ඛවිපාකවචනෙන විපාකදුක්‌ඛතං. පුරිමඤ්‌හි අත්‌තනො පවත්‌තිසභාවවසෙන ලක්‌ඛණවචනං, පච්‌ඡිමං කාලන්‌තරෙ විපාකුප්‌පාදනසමත්‌ථතායාති. තථා පුරිමෙන අකුසලානං අවිසුද්‌ධසභාවතං දස්‌සෙති, පච්‌ඡිමෙන අවිසුද්‌ධවිපාකතං. පුරිමෙන ච අකුසලෙ කුසලසභාවතො නිවත්‌තෙති, පච්‌ඡිමෙන අබ්‍යාකතසභාවතො සවිපාකත්‌තදීපකත්‌තා පච්‌ඡිමස්‌ස. පුරිමෙන වා අවජ්‌ජවන්‌තතාදස්‌සනතො කිච්‌චට්‌ඨෙන රසෙන අනත්‌ථජනනරසතං දස්‌සෙති, පච්‌ඡිමෙන සම්‌පත්‌තිඅත්‌ථෙන අනිට්‌ඨවිපාකරසතං. පුරිමෙන ච උපට්‌ඨානාකාරට්‌ඨෙන පච්‌චුපට්‌ඨානෙන සංකිලෙසපච්‌චුපට්‌ඨානතං, පච්‌ඡිමෙන ඵලට්‌ඨෙන දුක්‌ඛවිපාකපච්‌චුපට්‌ඨානතං. පුරිමෙන ච අයොනිසොමනසිකාරං අකුසලානං පදට්‌ඨානං පකාසෙති. තතො හි තෙ සාවජ්‌ජා ජාතාති. පච්‌ඡිමෙන අකුසලානං අඤ්‌ඤෙසං පදට්‌ඨානභාවං විභාවෙති. තෙ හි දුක්‌ඛවිපාකස්‌ස කාරණං හොතීති. එත්‌ථ ච දුක්‌ඛ-සද්‌දො අනිට්‌ඨපරියායවචනන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අනිට්‌ඨචතුක්‌ඛන්‌ධවිපාකා හි අකුසලා, න දුක්‌ඛවෙදනාවිපාකාව. විපාක-සද්‌දස්‌ස ඵලපරියායභාවෙ පන නිස්‌සන්‌දවිපාකෙන අනිට්‌ඨරූපෙනපි දුක්‌ඛවිපාකතා යොජෙතබ්‌බා. විපාකධම්‌මතාපටිසෙධවසෙන අබ්‍යාකතානං අවිපාකලක්‌ඛණාති ලක්‌ඛණං වුත්‌තන්‌ති තදත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘අවිපාකාරහසභාවා’’ති ආහ. එවංපකාරානන්‌ති අභිඤ්‌ඤාදිකෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති.
Yathāsambhavanti saha avajjenāti sāvajjā, garahitabbabhāvayuttā. Tena nesaṃ garahitabbasabhāvaṃ dasseti. Aññepi atthi dukkhabhāvena garahitabbasabhāvā akusalavipākāti sāvajjavacanamattena tesampi akusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ dukkhavipākavacanamāha. Avajja-saddo vā rāgādīsu ekantākusalesu niruḷhoti taṃsahavattidhammānaṃ eva sāvajjabhāve kusalābyākatehi akusalānaṃ viseso sāvajjavacaneneva dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanatthaṃ dukkhavipākalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Ito paraṃ ‘‘dukkho vipāko etesanti dukkhavipākā’’tiādinā sukhavipākaanavajjakusalapadānaṃ ṭhāne dukkhavipākasāvajjaakusalapadāni ṭhapetvā yathāvuttanayena attho veditabbo . Yojanā ca sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena akusalānaṃ avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena ca akusale kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalānaṃ padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi te sāvajjā jātāti. Pacchimena akusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Te hi dukkhavipākassa kāraṇaṃ hotīti. Ettha ca dukkha-saddo aniṭṭhapariyāyavacananti veditabbaṃ. Aniṭṭhacatukkhandhavipākā hi akusalā, na dukkhavedanāvipākāva. Vipāka-saddassa phalapariyāyabhāve pana nissandavipākena aniṭṭharūpenapi dukkhavipākatā yojetabbā. Vipākadhammatāpaṭisedhavasena abyākatānaṃ avipākalakkhaṇāti lakkhaṇaṃ vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘avipākārahasabhāvā’’ti āha. Evaṃpakārānanti abhiññādike saṅgaṇhāti.
ඡහි පදෙහි තිකෙසු, චතූහි දුකෙසු යථාක්‌කමං ඡ චත්‌තාරො අත්‌ථා වුත්‌තා. ඡක්‌කභාවො න භවිස්‌සතීති එතෙන චතුක්‌කභාවාභාවො දස්‌සිතනයත්‌තා චොදිතොයෙවාති දට්‌ඨබ්‌බං. අත්‌ථභෙදො උපපජ්‌ජතීති කස්‌මා එවං වුත්‌තං, නනු තීහි ධම්‌මසද්‌දෙහි වුච්‌චමානො සභාවධාරණාදිඅත්‌ථෙන අභින්‌නො එව සො අත්‌ථොති? න, ජාතිආදිභෙදෙන භෙදසබ්‌භාවතො. භෙදකා හි ජාතිආදයො. මාසපදත්‌ථතායාති මාස-සද්‌දාභිධෙය්‍යභාවෙන. තබ්‌බචනීයභින්‌නත්‌ථානන්‌ති තෙහි කාලසද්‌දාදීහි වත්‌තබ්‌බානං විසිට්‌ඨත්‌ථානං. ඉදං වුත්‌තං හොති – ‘‘යථා කාලසද්‌දාදිඅභිධෙය්‍යානං කාලාදිඅත්‌ථානං භින්‌නසභාවානම්‌පි මාස-සද්‌දාභිධෙය්‍යභාවෙන අභෙදො, එවං ජාතිආදිභෙදෙන භින්‌නානම්‌පි තෙසං තිණ්‌ණං ද්‌වින්‌නඤ්‌ච අත්‌ථානං ධම්‌ම-සද්‌දාභිධෙය්‍යභාවෙන නත්‌ථි භෙදො’’ති. විනි…පෙ.… මානාති ධම්‌ම-සද්‌දස්‌ස රූපාභෙදෙපි භෙදකාරණමාහ. භින්‌නජාතියත්‌ථවචනීයතාය හි තස්‌සෙවත්‌ථභෙදොති.
Chahi padehi tikesu, catūhi dukesu yathākkamaṃ cha cattāro atthā vuttā. Chakkabhāvo na bhavissatīti etena catukkabhāvābhāvo dassitanayattā coditoyevāti daṭṭhabbaṃ. Atthabhedo upapajjatīti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu tīhi dhammasaddehi vuccamāno sabhāvadhāraṇādiatthena abhinno eva so atthoti? Na, jātiādibhedena bhedasabbhāvato. Bhedakā hi jātiādayo. Māsapadatthatāyāti māsa-saddābhidheyyabhāvena. Tabbacanīyabhinnatthānanti tehi kālasaddādīhi vattabbānaṃ visiṭṭhatthānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yathā kālasaddādiabhidheyyānaṃ kālādiatthānaṃ bhinnasabhāvānampi māsa-saddābhidheyyabhāvena abhedo, evaṃ jātiādibhedena bhinnānampi tesaṃ tiṇṇaṃ dvinnañca atthānaṃ dhamma-saddābhidheyyabhāvena natthi bhedo’’ti. Vini…pe… mānāti dhamma-saddassa rūpābhedepi bhedakāraṇamāha. Bhinnajātiyatthavacanīyatāya hi tassevatthabhedoti.
සාධෙතුන්‌ති බොධෙතුං. හොතු අසම්‌බන්‌ධො, කා නො හානීති කදාචි වදෙය්‍යාති ආසඞ්‌කාය ආහ ‘‘පුබ්‌බා…පෙ.… නාම හොන්‌තී’’ති. සො චාති සභාවධාරණපච්‌චයධරියමානතාසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො න සක්‌කා වත්‌තුන්‌ති යථාවුත්‌තස්‌ස අභාවස්‌ස අපෙක්‌ඛාවුත්‌තිතාය වුත්‌තං. න හි අපෙක්‌ඛාවුත්‌තිනො අන්‌තරෙන අපෙක්‌ඛිතබ්‌බං ලභන්‌ති. සතිපි සභාවධාරණාදිඅත්‌ථසාමඤ්‌ඤෙ කුසලජාතිආදිවිසිට්‌ඨස්‌සෙව තස්‌ස ඉධ අධිප්‌පෙතත්‌තා එකත්‌ථතා න අනුඤ්‌ඤාතාති වුත්‌තං, වචනසිලෙසවසෙන වා. අථ වාතිආදිනා තිණ්‌ණං ධම්‌මසද්‌දානං අභාවත්‌තං අසම්‌පටිච්‌ඡන්‌තො නානත්‌ථතාභාවදොසං පරිහරති.
Sādhetunti bodhetuṃ. Hotu asambandho, kā no hānīti kadāci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘pubbā…pe… nāma hontī’’ti. So cāti sabhāvadhāraṇapaccayadhariyamānatāsaṅkhāto attho na sakkā vattunti yathāvuttassa abhāvassa apekkhāvuttitāya vuttaṃ. Na hi apekkhāvuttino antarena apekkhitabbaṃ labhanti. Satipi sabhāvadhāraṇādiatthasāmaññe kusalajātiādivisiṭṭhasseva tassa idha adhippetattā ekatthatā na anuññātāti vuttaṃ, vacanasilesavasena vā. Atha vātiādinā tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ abhāvattaṃ asampaṭicchanto nānatthatābhāvadosaṃ pariharati.
ඤාපකහෙතුභාවතො උපපත්‌ති ඉධ කාරණන්‌ති වුත්‌තාති ආහ ‘‘කාරණං නාම යුත්‌තී’’ති. පුනරුත්‌තීතිආදිනා නනු ‘‘කුසලාදීනම්‌පි එකත්‌තං ආපජ්‌ජතී’’ති වුත්‌තත්‌තා එකත්‌තාපත්‌තිපි වත්‌තබ්‌බාති ? සච්‌චං වත්‌තබ්‌බා, සා පන අභාවාපත්‌තියං එව අන්‌තොගධා නානත්‌තාභාවචොදනාසාමඤ්‌ඤෙන. භෙදාභෙදනිබන්‌ධනත්‌තා විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බභාවස්‌ස සො අච්‌චන්‌තමභින්‌නෙසු නියමෙන නත්‌ථීති විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බාභාවෙන අච්‌චන්‌තාභෙදං දස්‌සෙති, න පන අච්‌චන්‌තං අභින්‌නෙසුයෙව විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බාභාවං. අථ වා අච්‌චන්‌තං අභින්‌නෙසු අවිවටසද්‌දත්‌ථවිවරණත්‌ථං පවත්‌තා. කස්‌මා? විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බාභාවතොති එවං යොජනා කාතබ්‌බා. අමිත්‌තං අභිභවිතුං සක්‌කුණාතීති සක්‌කො, ඉන්‌දතීති ඉන්‌දො, පුරිමෙ දදාතීති පුරින්‌දදොති එවං කිරියාගුණාදිපරිග්‌ගහවිසෙසෙන.
Ñāpakahetubhāvato upapatti idha kāraṇanti vuttāti āha ‘‘kāraṇaṃ nāma yuttī’’ti. Punaruttītiādinā nanu ‘‘kusalādīnampi ekattaṃ āpajjatī’’ti vuttattā ekattāpattipi vattabbāti ? Saccaṃ vattabbā, sā pana abhāvāpattiyaṃ eva antogadhā nānattābhāvacodanāsāmaññena. Bhedābhedanibandhanattā visesanavisesitabbabhāvassa so accantamabhinnesu niyamena natthīti visesanavisesitabbābhāvena accantābhedaṃ dasseti, na pana accantaṃ abhinnesuyeva visesanavisesitabbābhāvaṃ. Atha vā accantaṃ abhinnesu avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā. Kasmā? Visesanavisesitabbābhāvatoti evaṃ yojanā kātabbā. Amittaṃ abhibhavituṃ sakkuṇātīti sakko, indatīti indo, purime dadātīti purindadoti evaṃ kiriyāguṇādipariggahavisesena.
භෙදාභෙදවන්‌තෙසූති විසෙසසාමඤ්‌ඤවන්‌තෙසු. නීල-සද්‌දො හි උප්‌පලසද්‌දසමායොගො රත්‌තුප්‌පලසෙතුප්‌පලාදිඋප්‌පලජාතිසාමඤ්‌ඤතො විනිවත්‌තෙත්‌වා නීලගුණයුත්‌තමෙව උප්‌පලජාතිවිසෙසං ජොතෙති. උප්‌පල-සද්‌දොපි නීල-සද්‌දසමායුත්‌තො භමරඞ්‌ගාරකොකිලාදිගතනීලගුණසාමඤ්‌ඤතො අවච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උප්‌පලවත්‌ථුගතමෙව නීලගුණං පකාසෙතීති විසෙසත්‌ථසාමඤ්‌ඤත්‌ථයුත්‌තතා පදද්‌වයස්‌ස දට්‌ඨබ්‌බා. ඉමිනා නයෙන ඉතරත්‍රාපි භෙදාභෙදවන්‌තතා යොජෙතබ්‌බා. තාය තාය අනුමතියාති තෙන තෙන සඞ්‌කෙතෙන. තෙ තෙ වොහාරාති අච්‌චන්‌තං අභින්‌නෙ අත්‌ථෙ පරියායභාවෙන අච්‌චන්‌තං භින්‌නෙ යථාසකං අත්‌ථවිවරණභාවෙන භෙදාභෙදවන්‌තෙ විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බභාවෙන තා තා සමඤ්‌ඤා පඤ්‌ඤත්‌තියො සිද්‌ධාති අත්‌ථො . සමානෙති එකස්‌මිං. කුසලාදිභාවන්‌ති කුච්‌ඡිතසලනාදිභාවං. අභිධානත්‌ථොපි හි අනවජ්‌ජසුඛවිපාකාදිඅභිධෙය්‍යත්‌ථො විය සභාවධාරණාදිසාමඤ්‌ඤත්‌ථං විසෙසෙතීති.
Bhedābhedavantesūti visesasāmaññavantesu. Nīla-saddo hi uppalasaddasamāyogo rattuppalasetuppalādiuppalajātisāmaññato vinivattetvā nīlaguṇayuttameva uppalajātivisesaṃ joteti. Uppala-saddopi nīla-saddasamāyutto bhamaraṅgārakokilādigatanīlaguṇasāmaññato avacchinditvā uppalavatthugatameva nīlaguṇaṃ pakāsetīti visesatthasāmaññatthayuttatā padadvayassa daṭṭhabbā. Iminā nayena itaratrāpi bhedābhedavantatā yojetabbā. Tāya tāya anumatiyāti tena tena saṅketena. Te te vohārāti accantaṃ abhinne atthe pariyāyabhāvena accantaṃ bhinne yathāsakaṃ atthavivaraṇabhāvena bhedābhedavante visesanavisesitabbabhāvena tā tā samaññā paññattiyo siddhāti attho . Samāneti ekasmiṃ. Kusalādibhāvanti kucchitasalanādibhāvaṃ. Abhidhānatthopi hi anavajjasukhavipākādiabhidheyyattho viya sabhāvadhāraṇādisāmaññatthaṃ visesetīti.
එත්‌ථාහ ‘‘කිං පන කාරණං තිකා එව පඨමං වුත්‌තා, න දුකා, තිකෙසුපි කුසලත්‌තිකොව, න අඤ්‌ඤො’’ති? වුච්‌චතෙ – සුඛග්‌ගහණතො අප්‌පභෙදතො ච තිකා එව පඨමං වුත්‌තා. යස්‌මා තිකෙහි බොධිතෙ කුසලාදිභෙදෙ තබ්‌බිභාගභින්‌නා හෙතුආදයො වුච්‌චමානා සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා හොන්‌ති. තථා හි ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’තිආදිනා කුසලාදිමුඛෙන හෙතුආදයො විභත්‌තා, කතිපයභෙදා ච තිකා ද්‌වාවීසතිපරිමාණත්‌තා.
Etthāha ‘‘kiṃ pana kāraṇaṃ tikā eva paṭhamaṃ vuttā, na dukā, tikesupi kusalattikova, na añño’’ti? Vuccate – sukhaggahaṇato appabhedato ca tikā eva paṭhamaṃ vuttā. Yasmā tikehi bodhite kusalādibhede tabbibhāgabhinnā hetuādayo vuccamānā suviññeyyā honti. Tathā hi ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā kusalādimukhena hetuādayo vibhattā, katipayabhedā ca tikā dvāvīsatiparimāṇattā.
තෙසු පන සබ්‌බසඞ්‌ගහඅසඞ්‌කරආදිකල්‍යාණභාවෙන පඨමං කුසලත්‌තිකං වුත්‌තං. නිරවසෙසා හි රූපාරූපධම්‌මා කුසලත්‌තිකෙන සඞ්‌ගහිතා, න තථා වෙදනාත්‌තිකාදීහි. නනු විපාකත්‌තිකාදීහිපි නිරවසෙසා ධම්‌මා සඞ්‌ගහිතාති? සච්‌චමෙතං, තෙසු පන අනවජ්‌ජසාවජ්‌ජධම්‌මා න අසඞ්‌කරතො වුත්‌තා යථා කුසලත්‌තිකෙ. නනු ච සංකිලිට්‌ඨසංකිලෙසිකත්‌තිකාදීසුපි තෙ අසඞ්‌කරතො වුත්‌තාති? එවමෙතං, තෙ පන අකල්‍යාණභූතෙ පාපධම්‌මෙ ආදිං කත්‌වා වුත්‌තා, න එවමයං. අයං පන කල්‍යාණභූතෙ පුජ්‌ජභවපරිනිබ්‌බුතිනිප්‌ඵාදකෙ පුඤ්‌ඤධම්‌මෙ ආදිං කත්‌වා වුත්‌තො. ඉති භගවා සණ්‌හසුඛුමං රූපාරූපදෙසනං ආරභන්‌තො සබ්‌බසඞ්‌ගහඅසඞ්‌කරආදිකල්‍යාණගුණයොගතො පඨමං කුසලත්‌තිකං දෙසෙති, කිඤ්‌ච තදඤ්‌ඤත්‌තිකානං සුඛග්‌ගහණතො. තථා හි කුසලත්‌තිකමුඛෙන ‘‘කාමාවචරකුසලතො චත්‌තාරො සොමනස්‌සසහගතචිත්‌තුප්‌පාදා’’තිආදිනා වෙදනාත්‌තිකාදයො විභත්‌තාති.
Tesu pana sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇabhāvena paṭhamaṃ kusalattikaṃ vuttaṃ. Niravasesā hi rūpārūpadhammā kusalattikena saṅgahitā, na tathā vedanāttikādīhi. Nanu vipākattikādīhipi niravasesā dhammā saṅgahitāti? Saccametaṃ, tesu pana anavajjasāvajjadhammā na asaṅkarato vuttā yathā kusalattike. Nanu ca saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattikādīsupi te asaṅkarato vuttāti? Evametaṃ, te pana akalyāṇabhūte pāpadhamme ādiṃ katvā vuttā, na evamayaṃ. Ayaṃ pana kalyāṇabhūte pujjabhavaparinibbutinipphādake puññadhamme ādiṃ katvā vutto. Iti bhagavā saṇhasukhumaṃ rūpārūpadesanaṃ ārabhanto sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇaguṇayogato paṭhamaṃ kusalattikaṃ deseti, kiñca tadaññattikānaṃ sukhaggahaṇato. Tathā hi kusalattikamukhena ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā vedanāttikādayo vibhattāti.
කුසලත්‌තිකෙපි ච පධානපාසංසඋභයහිතභාවතො කුසලා ධම්‌මා පඨමං වුත්‌තා. කුසලා හි ධම්‌මා සුඛවිපාකත්‌තා සබ්‌බසඞ්‌ඛතධම්‌මානං උත්‌තමා අවජ්‌ජවිධමනතො විඤ්‌ඤුප්‌පසත්‌ථා ඉධලොකපරලොකෙසු අත්‌ථාවහා නිස්‌සරණාවහා ච, තස්‌මා පධානාදිභාවෙන පඨමං වුත්‌තා, තප්‌පටිපක්‌ඛත්‌තා තදනන්‌තරං අකුසලා, තදුභයවිපරීතසභාවා තදනන්‌තරං අබ්‍යාකතා වුත්‌තා. කුසලවසෙන වා අස්‌සාදො, අකුසලවසෙන ආදීනවො, අබ්‍යාකතධම්‌මෙසු නිබ්‌බානවසෙන නිස්‌සරණන්‌ති ඉමිනා අස්‌සාදාදික්‌කමෙන, කුසලෙසු පතිට්‌ඨාය පණ්‌ඩිතා අකුසලෙ පජහන්‌තා අබ්‍යාකතධම්‌මභූතමග්‌ගඵලං නිබ්‌බානඤ්‌ච සච්‌ඡිකරොන්‌තීති ඉමිනා වා පටිපත්‌තික්‌කමෙන අයමනුපුබ්‌බී ඨපිතාති වෙදිතබ්‌බා.
Kusalattikepi ca padhānapāsaṃsaubhayahitabhāvato kusalā dhammā paṭhamaṃ vuttā. Kusalā hi dhammā sukhavipākattā sabbasaṅkhatadhammānaṃ uttamā avajjavidhamanato viññuppasatthā idhalokaparalokesu atthāvahā nissaraṇāvahā ca, tasmā padhānādibhāvena paṭhamaṃ vuttā, tappaṭipakkhattā tadanantaraṃ akusalā, tadubhayaviparītasabhāvā tadanantaraṃ abyākatā vuttā. Kusalavasena vā assādo, akusalavasena ādīnavo, abyākatadhammesu nibbānavasena nissaraṇanti iminā assādādikkamena, kusalesu patiṭṭhāya paṇḍitā akusale pajahantā abyākatadhammabhūtamaggaphalaṃ nibbānañca sacchikarontīti iminā vā paṭipattikkamena ayamanupubbī ṭhapitāti veditabbā.
කස්‌මා පනෙත්‌ථ සෙක්‌ඛත්‌තිකාදීසු විය සරූපතො පුරිමපදද්‌වයපටික්‌ඛෙපවසෙන තතියපදං න වුත්‌තං ‘‘නෙවකුසලා නාකුසලා’’ති? විසෙසදීපනත්‌ථං. යථා හි සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛසභාවෙසු ධම්‌මෙසු කොචිපි ධම්‌මො තදුභයසභාවෙන කෙනචිපි පරියායෙන කදාචි අබ්‍යාකරණීයො නාම නත්‌ථීති සෙක්‌ඛත්‌තිකෙ පදද්‌වයපටික්‌ඛෙපවසෙන ‘‘නෙවසෙක්‌ඛා නාසෙක්‌ඛා’’ත්‌වෙව වුත්‌තං, න එවං ඉධ. ඉධ පන කුසලසභාවා එව ධම්‌මා අග්‌ගඵලුප්‌පත්‌තියා තථා න බ්‍යාකරණීයා හොන්‌තීති ඉමස්‌ස විසෙසස්‌ස දීපනත්‌ථං ‘‘අබ්‍යාකතා’’ති වුත්‌තං. වචනමත්‌තෙ එව වා ඉදං නානාකරණං ‘‘අබ්‍යාකතා නෙවකුසලා නාකුසලා’’ති බ්‍යාකත-සද්‌දෙන කුසලාකුසලානං බොධිතත්‌තාති.
Kasmā panettha sekkhattikādīsu viya sarūpato purimapadadvayapaṭikkhepavasena tatiyapadaṃ na vuttaṃ ‘‘nevakusalā nākusalā’’ti? Visesadīpanatthaṃ. Yathā hi sekkhāsekkhasabhāvesu dhammesu kocipi dhammo tadubhayasabhāvena kenacipi pariyāyena kadāci abyākaraṇīyo nāma natthīti sekkhattike padadvayapaṭikkhepavasena ‘‘nevasekkhā nāsekkhā’’tveva vuttaṃ, na evaṃ idha. Idha pana kusalasabhāvā eva dhammā aggaphaluppattiyā tathā na byākaraṇīyā hontīti imassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ. Vacanamatte eva vā idaṃ nānākaraṇaṃ ‘‘abyākatā nevakusalā nākusalā’’ti byākata-saddena kusalākusalānaṃ bodhitattāti.
එත්‌ථ ච අකුසලෙසු තණ්‌හාය සබ්‌බාකුසලෙහි, තෙභූමකකුසලාකුසලෙහි වා සමුදයසච්‌චං, තංතංඅවසිට්‌ඨතෙභූමකධම්‌මෙහි දුක්‌ඛසච්‌චං, ලොකුත්‌තරකුසලෙන මග්‌ගසච්‌චං, අවසිට්‌ඨඅබ්‍යාකතවිසෙසෙන නිරොධසච්‌චං දස්‌සිතං හොති. තත්‌ථ සමුදයෙන අස්‌සාදො, දුක්‌ඛෙන ආදීනවො, මග්‌ගනිරොධෙහි නිස්‌සරණං. කිඤ්‌චාපි නාමරූපපරිච්‌ඡෙදභාවතො සභාවධම්‌මනිද්‌ධාරණපධානා අභිධම්‌මකථා, තෙසං පන කුසලාදිවිසෙසෙ නිද්‌ධාරිතෙ තස්‌ස උපසම්‌පාදෙතබ්‌බතාදිපි අත්‌ථතො වුත්‌තමෙව හොති. අකුසලානං ධම්‌මානං පහානාය කුසලානං ධම්‌මානං උපසම්‌පදාය ‘‘සබ්‌බපාපස්‌ස අකරණං, කුසලස්‌ස උපසම්‌පදා’’ති (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) එවමාදිවචනතො හි කුසලාදීනං උපසම්‌පාදනාදිදස්‌සනපරං භගවතො සාසනං, තස්‌මා කුසලානං උපසම්‌පාදනං අකුසලානං පහානඤ්‌ච උපායො, අබ්‍යාකතවිසෙසස්‌ස සච්‌ඡිකිරියා ඵලං, කුසලාදීනං උපසම්‌පාදනාදිඅත්‌ථා දෙසනා ආණත්‌තීති අයං දෙසනාහාරො.
Ettha ca akusalesu taṇhāya sabbākusalehi, tebhūmakakusalākusalehi vā samudayasaccaṃ, taṃtaṃavasiṭṭhatebhūmakadhammehi dukkhasaccaṃ, lokuttarakusalena maggasaccaṃ, avasiṭṭhaabyākatavisesena nirodhasaccaṃ dassitaṃ hoti. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Kiñcāpi nāmarūpaparicchedabhāvato sabhāvadhammaniddhāraṇapadhānā abhidhammakathā, tesaṃ pana kusalādivisese niddhārite tassa upasampādetabbatādipi atthato vuttameva hoti. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ‘‘sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā’’ti (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90) evamādivacanato hi kusalādīnaṃ upasampādanādidassanaparaṃ bhagavato sāsanaṃ, tasmā kusalānaṃ upasampādanaṃ akusalānaṃ pahānañca upāyo, abyākatavisesassa sacchikiriyā phalaṃ, kusalādīnaṃ upasampādanādiatthā desanā āṇattīti ayaṃ desanāhāro.
ආරොග්‍යට්‌ඨෙන අනවජ්‌ජට්‌ඨෙන කොසල්‍යසම්‌භූතට්‌ඨෙන ච කුසලා, තප්‌පටිපක්‌ඛතො අකුසලා, තදුභයවිපරීතතො අබ්‍යාකතා, සභාවධාරණාදිඅත්‌ථෙන ධම්‌මාති අනුපදවිචිනනං විචයො හාරො.
Ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalā, tappaṭipakkhato akusalā, tadubhayaviparītato abyākatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammāti anupadavicinanaṃ vicayo hāro.
පුජ්‌ජභවඵලපරිනිබ්‌බුතිනිප්‌ඵත්‌ති කුසලෙහීති යුජ්‌ජති සුඛවිපාකත්‌තා, අපායදුක්‌ඛසංසාරදුක්‌ඛුප්‌පත්‌ති අකුසලෙහීති යුජ්‌ජති අනිට්‌ඨඵලත්‌තා, තදුභයඵලානං අනුප්‌පත්‌ති අබ්‍යාකතෙහීති යුජ්‌ජති අවිපාකධම්‌මත්‌තාති අයං යුත්‌ති හාරො.
Pujjabhavaphalaparinibbutinipphatti kusalehīti yujjati sukhavipākattā, apāyadukkhasaṃsāradukkhuppatti akusalehīti yujjati aniṭṭhaphalattā, tadubhayaphalānaṃ anuppatti abyākatehīti yujjati avipākadhammattāti ayaṃ yutti hāro.
කුසලා ධම්‌මා සුඛවිපාකස්‌ස පදට්‌ඨානං, අකුසලා දුක්‌ඛවිපාකස්‌ස, අබ්‍යාකතා කුසලාකුසලාබ්‍යාකතධම්‌මානන්‌ති අයං පදට්‌ඨානො හාරො.
Kusalā dhammā sukhavipākassa padaṭṭhānaṃ, akusalā dukkhavipākassa, abyākatā kusalākusalābyākatadhammānanti ayaṃ padaṭṭhāno hāro.
කුසලග්‌ගහණෙන යෙ අනවජ්‌ජසුඛවිපාකා සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා විපාකධම්‌මධම්‌මා අනුපාදින්‌නුපාදානියා අනුපාදින්‌නඅනුපාදානියා…පෙ.… අරණා ධම්‌මා, තෙ බොධිතා භවන්‌ති කුසලලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. තථා අකුසලග්‌ගහණෙන යෙ සාවජ්‌ජදුක්‌ඛවිපාකා සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා දුක්‌ඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා විපාකධම්‌මධම්‌මා අනුපාදින්‌නුපාදානියා සංකිලිට්‌ඨසංකිලෙසිකා…පෙ.… සරණා ධම්‌මා, තෙ බොධිතා භවන්‌ති අකුසලලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තා. තථා අබ්‍යාකතග්‌ගහණෙන යෙ අවිපාකාරහා සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා දුක්‌ඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා විපාකා ධම්‌මා නෙවවිපාකනවිපාකධම්‌මධම්‌මා උපාදින්‌නුපාදානියා අනුපාදින්‌නුපාදානියා අනුපාදින්‌නඅනුපාදානියා…පෙ.… අරණා ධම්‌මා, තෙ බොධිතා භවන්‌ති අබ්‍යාකතලක්‌ඛණෙන එකලක්‌ඛණත්‌තාති අයං ලක්‌ඛණො හාරො.
Kusalaggahaṇena ye anavajjasukhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti kusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā akusalaggahaṇena ye sāvajjadukkhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā…pe… saraṇā dhammā, te bodhitā bhavanti akusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā abyākataggahaṇena ye avipākārahā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākā dhammā nevavipākanavipākadhammadhammā upādinnupādāniyā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti abyākatalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo hāro.
‘‘කුච්‌ඡිතෙ පාපධම්‌මෙ සලයන්‌තී’’තිආදිනා නිරුත්‌ති වෙදිතබ්‌බා, කුසලාදිමුඛෙන රූපාරූපධම්‌මෙ පරිග්‌ගහෙත්‌වා විසුද්‌ධිපරම්‌පරාය ‘‘කථං නු ඛො සත්‌තා අනුපාදිසෙසනිබ්‌බානභාගිනො භවෙය්‍යු’’න්‌ති අයමෙත්‌ථ භගවතො අධිප්‌පායො, නිදානං අසාධාරණතො කුසලාදිභෙදෙන බුජ්‌ඣනකසත්‌තා. සාධාරණතො පන පාකටමෙව. පඨමං කුසලත්‌තිකස්‌ස දෙසනා විචාරිතායෙවාති අයං චතුබ්‍යූහො හාරො.
‘‘Kucchite pāpadhamme salayantī’’tiādinā nirutti veditabbā, kusalādimukhena rūpārūpadhamme pariggahetvā visuddhiparamparāya ‘‘kathaṃ nu kho sattā anupādisesanibbānabhāgino bhaveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo, nidānaṃ asādhāraṇato kusalādibhedena bujjhanakasattā. Sādhāraṇato pana pākaṭameva. Paṭhamaṃ kusalattikassa desanā vicāritāyevāti ayaṃ catubyūho hāro.
කුසලග්‌ගහණෙන කල්‍යාණමිත්‌තපරිග්‌ගහො යොනිසොමනසිකාරපරිග්‌ගහො ච. තත්‌ථ පඨමෙන සකලං බ්‍රහ්‌මචරියමාවත්‌තති, දුතියෙන ච යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්‌මා. අකුසලග්‌ගහණෙන වුත්‌තවිපරියායෙන යොජෙතබ්‌බං. අබ්‍යාකතග්‌ගහණෙන පන සකලසංකිලෙසවොදානපක්‌ඛො යථාරහමාවත්‌තතීති අයං ආවත්‌තො හාරො.
Kusalaggahaṇena kalyāṇamittapariggaho yonisomanasikārapariggaho ca. Tattha paṭhamena sakalaṃ brahmacariyamāvattati, dutiyena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā. Akusalaggahaṇena vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Abyākataggahaṇena pana sakalasaṃkilesavodānapakkho yathārahamāvattatīti ayaṃ āvatto hāro.
තත්‌ථ කුසලා භූමිතො චතුධා විභත්‌තා, සම්‌පයුත්‌තපවත්‌තිආකාරාදිතො පන අනෙකධා. අකුසලා භූමිතො එකධා විභත්‌තා, සම්‌පයුත්‌තාදිතො අනෙකධා. අබ්‍යාකතා පන විපාකකිරියරූපනිබ්‌බානවසෙන චතුධා භූමිසම්‌පයුත්‌තාදිතො අනෙකධා ච විභත්‌තාති අයං විභත්‌ති හාරො.
Tattha kusalā bhūmito catudhā vibhattā, sampayuttapavattiākārādito pana anekadhā. Akusalā bhūmito ekadhā vibhattā, sampayuttādito anekadhā. Abyākatā pana vipākakiriyarūpanibbānavasena catudhā bhūmisampayuttādito anekadhā ca vibhattāti ayaṃ vibhatti hāro.
කුසලා ධම්‌මා අකුසලානං තදඞ්‌ගාදිප්‌පහානාය වීතික්‌කමාදිප්‌පහානාය ච සංවත්‌තන්‌ති, අකුසලා ධම්‌මා කුසලානං අනුපසම්‌පජ්‌ජනාය, අබ්‍යාකතෙසු අසඞ්‌ඛතධාතු සබ්‌බසඞ්‌ඛතනිස්‌සරණායාති අයං පරිවත්‌තො හාරො.
Kusalā dhammā akusalānaṃ tadaṅgādippahānāya vītikkamādippahānāya ca saṃvattanti, akusalā dhammā kusalānaṃ anupasampajjanāya, abyākatesu asaṅkhatadhātu sabbasaṅkhatanissaraṇāyāti ayaṃ parivatto hāro.
කුසලා අනවජ්‌ජා පුඤ්‌ඤානීති පරියායවචනං, අකුසලා සාවජ්‌ජා අපුඤ්‌ඤානීති පරියාය වචනං, අබ්‍යාකතා අවිපාකාරහා නෙවආචයගාමී නඅපචයගාමීනොති පරියායවචනන්‌ති අයං වෙවචනො හාරො.
Kusalā anavajjā puññānīti pariyāyavacanaṃ, akusalā sāvajjā apuññānīti pariyāya vacanaṃ, abyākatā avipākārahā nevaācayagāmī naapacayagāmīnoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro.
කුසලාදයො ‘‘යස්‌මිං සමයෙ’’තිආදිනා පභවභූමිවෙවචනපඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන යථාසම්‌භවං පරිඤ්‌ඤාදිපඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන ච පඤ්‌ඤත්‌තාති අයං පඤ්‌ඤත්‌ති හාරො.
Kusalādayo ‘‘yasmiṃ samaye’’tiādinā pabhavabhūmivevacanapaññattivasena yathāsambhavaṃ pariññādipaññattivasena ca paññattāti ayaṃ paññatti hāro.
අකුසලානං කුච්‌ඡිතානං පාපධම්‌මානං සලනං කුසානං විය කුසානං වා රාගාදීනං ලවනං එවංධම්‌මතාති අයං පටිච්‌චසමුප්‌පාදමුඛෙන අවතරණං, තථා කුසෙන ලාතබ්‌බා කොසල්‌ලසම්‌භූතා චාති පච්‌චයපටිබද්‌ධවුත්‌තිතාය පටිච්‌චසමුප්‌පාද…පෙ.… අවතරණං, පච්‌චයපටිබද්‌ධවුත්‌තිතාය වා ආදිඅන්‌තවන්‌තා අනිච්‌චන්‌තිකා චාති අනිච්‌චතාමුඛෙන අවතරණං, අනිච්‌චතා එව උදයබ්‌බයපටිපීළිතතාය දුක්‌ඛාති දුක්‌ඛතාමුඛෙන අවතරණං, නිස්‌සත්‌තනිජ්‌ජීවට්‌ඨෙන ධම්‌මාති අබ්‍යාපාරතො සුඤ්‌ඤතාමුඛෙන අවතරණං, එවං කුසලාති චත්‌තාරො ඛන්‌ධා ද්‌වායතනානි ද්‌වෙ ධාතුයොතිආදිනා ඛන්‌ධායතනධාතාදිමුඛෙනපි අවතරණං වෙදිතබ්‌බං. ඉමිනා නයෙන අකුසලාබ්‍යාකතෙසුපි අවතරණං දස්‌සෙතබ්‌බන්‌ති අයං අවතරණො හාරො.
Akusalānaṃ kucchitānaṃ pāpadhammānaṃ salanaṃ kusānaṃ viya kusānaṃ vā rāgādīnaṃ lavanaṃ evaṃdhammatāti ayaṃ paṭiccasamuppādamukhena avataraṇaṃ, tathā kusena lātabbā kosallasambhūtā cāti paccayapaṭibaddhavuttitāya paṭiccasamuppāda…pe… avataraṇaṃ, paccayapaṭibaddhavuttitāya vā ādiantavantā aniccantikā cāti aniccatāmukhena avataraṇaṃ, aniccatā eva udayabbayapaṭipīḷitatāya dukkhāti dukkhatāmukhena avataraṇaṃ, nissattanijjīvaṭṭhena dhammāti abyāpārato suññatāmukhena avataraṇaṃ, evaṃ kusalāti cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyotiādinā khandhāyatanadhātādimukhenapi avataraṇaṃ veditabbaṃ. Iminā nayena akusalābyākatesupi avataraṇaṃ dassetabbanti ayaṃ avataraṇo hāro.
කුසලාති ආරම්‌භො, ධම්‌මාති පදසුද්‌ධි, නො ආරම්‌භසුද්‌ධි. තථා අකුසලා ධම්‌මා අබ්‍යාකතාති, ධම්‌මාති පන පදසුද්‌ධි ආරම්‌භසුද්‌ධි චාති අයං සොධනො හාරො.
Kusalāti ārambho, dhammāti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā akusalā dhammā abyākatāti, dhammāti pana padasuddhi ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.
ධම්‌මාති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා විසෙසවචනං කුසලාකුසලාබ්‍යාකතාති. තථා කුසලා ධම්‌මාති සාමඤ්‌ඤතො අධිට්‌ඨානං, තං අවිකප්‌පෙත්‌වා කාමාවචරං සොමනස්‌සසහගතන්‌තිආදි විසෙසවචනං. අකුසලා ධම්‌මාතිආදීසුපි එසෙව නයොති අයං අධිට්‌ඨානො හාරො.
Dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ kusalākusalābyākatāti. Tathā kusalā dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā kāmāvacaraṃ somanassasahagatantiādi visesavacanaṃ. Akusalā dhammātiādīsupi eseva nayoti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.
කුසලානං ධම්‌මානං නවමො ඛණො චත්‌තාරි ච සම්‌පත්‌තිචක්‌කානි යොනිසොමනසිකාරො එව වා හෙතු, වුත්‌තවිපරියායෙන අකුසලානං ධම්‌මානං හෙතු, කුසලාකුසලා ධම්‌මා යථාසම්‌භවං අබ්‍යාකතානං ධම්‌මානං හෙතූති අයං පරික්‌ඛාරො හාරො.
Kusalānaṃ dhammānaṃ navamo khaṇo cattāri ca sampatticakkāni yonisomanasikāro eva vā hetu, vuttavipariyāyena akusalānaṃ dhammānaṃ hetu, kusalākusalā dhammā yathāsambhavaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.
කුසලාති පරිඤ්‌ඤෙය්‍යග්‌ගහණඤ්‌චෙව භාවෙතබ්‌බග්‌ගහණඤ්‌ච. අකුසලාති පරිඤ්‌ඤෙය්‍යග්‌ගහණඤ්‌චෙව පහාතබ්‌බග්‌ගහණඤ්‌ච. අබ්‍යාකතාති පරිඤ්‌ඤෙය්‍යග්‌ගහණඤ්‌චෙව සච්‌ඡිකාතබ්‌බග්‌ගහණඤ්‌ච. ධම්‌මාති පරිඤ්‌ඤාදීනං පවත්‌තනාකාරග්‌ගහණං. තෙන පරිඤ්‌ඤෙය්‍යප්‌පහානභාවනාසච්‌ඡිකරණානි දීපිතානීති තදඞ්‌ගාදිවීතික්‌කමාදිප්‌පහානානි ලොකියලොකුත්‌තරා ච භාවනා දස්‌සිතාති අයං සමාරොපනො හාරො.
Kusalāti pariññeyyaggahaṇañceva bhāvetabbaggahaṇañca. Akusalāti pariññeyyaggahaṇañceva pahātabbaggahaṇañca. Abyākatāti pariññeyyaggahaṇañceva sacchikātabbaggahaṇañca. Dhammāti pariññādīnaṃ pavattanākāraggahaṇaṃ. Tena pariññeyyappahānabhāvanāsacchikaraṇāni dīpitānīti tadaṅgādivītikkamādippahānāni lokiyalokuttarā ca bhāvanā dassitāti ayaṃ samāropano hāro.
කාමඤ්‌චෙතං අවිසෙසතො සභාවධම්‌මකථනං, විසෙසවන්‌තො පන ධම්‌මා විසෙසතො නිද්‌ධාරිතා. තථා හි චිත්‌තෙනෙව සමයො නියමිතො, තස්‌මා කුසලග්‌ගහණෙන විසෙසතො සාධිට්‌ඨානො සමථො විපස්‌සනා ච දස්‌සිතාති. තථා තප්‌පටිපක්‌ඛතො අකුසලග්‌ගහණෙන සාධිට්‌ඨානා තණ්‌හා අවිජ්‌ජා ච , අබ්‍යාකතග්‌ගහණෙන සපරිවාරා චෙතොවිමුත්‌ති පඤ්‌ඤාවිමුත්‌ති චාති අයං නන්‌දියාවත්‌තස්‌ස නයස්‌ස භූමි.
Kāmañcetaṃ avisesato sabhāvadhammakathanaṃ, visesavanto pana dhammā visesato niddhāritā. Tathā hi citteneva samayo niyamito, tasmā kusalaggahaṇena visesato sādhiṭṭhāno samatho vipassanā ca dassitāti. Tathā tappaṭipakkhato akusalaggahaṇena sādhiṭṭhānā taṇhā avijjā ca , abyākataggahaṇena saparivārā cetovimutti paññāvimutti cāti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.
තථා කුසලග්‌ගහණෙන මූලභාවවිසෙසතො තීණි කුසලමූලානි, තෙසු ච අදොසෙන සීලක්‌ඛන්‌ධො, අලොභෙන සමාධික්‌ඛන්‌ධො, අමොහෙන පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධො නීයති. තථා අකුසලග්‌ගහණෙන තීණි අකුසලමූලානි, තෙසු ච ලොභෙන තදෙකට්‌ඨා අකුසලා ධම්‌මා. තථා දොසමොහෙහි තංතදෙකට්‌ඨා. අබ්‍යාකතග්‌ගහණෙන අප්‌පණිහිතානිමිත්‌තසුඤ්‌ඤතා නීයන්‌තීති අයං තිපුක්‌ඛලස්‌ස නයස්‌ස භූමි.
Tathā kusalaggahaṇena mūlabhāvavisesato tīṇi kusalamūlāni, tesu ca adosena sīlakkhandho, alobhena samādhikkhandho, amohena paññākkhandho nīyati. Tathā akusalaggahaṇena tīṇi akusalamūlāni, tesu ca lobhena tadekaṭṭhā akusalā dhammā. Tathā dosamohehi taṃtadekaṭṭhā. Abyākataggahaṇena appaṇihitānimittasuññatā nīyantīti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.
තථා කුසලග්‌ගහණෙන යතො කොසල්‌ලතො සම්‌භූතා කුසලා, තං පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං. තංසහජාතා තදුපනිස්‌සයා ච සද්‌දහනුස්‌සහනාපිලාපාවික්‌ඛෙපා සද්‌ධින්‌ද්‍රියාදීනි. තෙහි ච සබ්‌බෙ සද්‌ධම්‌මා බොධිතා භවන්‌ති. අකුසලග්‌ගහණෙන අකොසල්‌ලපටිච්‌ඡාදිතාදීනවෙසු කායවෙදනාචිත්‌තධම්‌මෙසු සුභසුඛනිච්‌චඅත්‌තාභිනිවෙසභූතා චත්‌තාරො විපල්‌ලාසා. අබ්‍යාකතග්‌ගහණෙන යථාවුත්‌තඉන්‌ද්‍රියපච්‌චයානි යථාවුත්‌තවිපල්‌ලාසප්‌පහානභූතානි ච චත්‌තාරි සාමඤ්‌ඤඵලානි බොධිතානීති අයං සීහවික්‌කීළිතස්‌ස නයස්‌ස භූමීති ඉමෙ තයො අත්‌ථනයා.
Tathā kusalaggahaṇena yato kosallato sambhūtā kusalā, taṃ paññindriyaṃ. Taṃsahajātā tadupanissayā ca saddahanussahanāpilāpāvikkhepā saddhindriyādīni. Tehi ca sabbe saddhammā bodhitā bhavanti. Akusalaggahaṇena akosallapaṭicchāditādīnavesu kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattābhinivesabhūtā cattāro vipallāsā. Abyākataggahaṇena yathāvuttaindriyapaccayāni yathāvuttavipallāsappahānabhūtāni ca cattāri sāmaññaphalāni bodhitānīti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmīti ime tayo atthanayā.
තෙහි ච සිද්‌ධෙහි ද්‌වෙ කම්‌මනයාපි සිද්‌ධා හොන්‌තීති. අයං තිකො සබ්‌බධම්‌මසඞ්‌ගහිතසබ්‌බභාගියො වෙදිතබ්‌බොති ඉදං සාසනපට්‌ඨානං.
Tehi ca siddhehi dve kammanayāpi siddhā hontīti. Ayaṃ tiko sabbadhammasaṅgahitasabbabhāgiyo veditabboti idaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ.
අයං තාව නෙත්‌තිනයෙන කුසලත්‌තිකවණ්‌ණනා.
Ayaṃ tāva nettinayena kusalattikavaṇṇanā.
එවං වෙදනාත්‌තිකාදීසුපි යථාසම්‌භවං චතුසච්‌චනිද්‌ධාරණාදිවිධිනා සොළස හාරා පඤ්‌ච නයා නිද්‌දිසිතබ්‌බා, අතිවිත්‌ථාරභයෙන පන න විත්‌ථාරයාම. සක්‌කා හි ඉමිනා නයෙන තෙසු තෙසු තිකදුකෙසු තංතංහාරනයයොජනානුරූපධම්‌මනිද්‌ධාරණවසෙන තෙ තෙ හාරනයා විඤ්‌ඤුනා නිද්‌දිසිතුන්‌ති.
Evaṃ vedanāttikādīsupi yathāsambhavaṃ catusaccaniddhāraṇādividhinā soḷasa hārā pañca nayā niddisitabbā, ativitthārabhayena pana na vitthārayāma. Sakkā hi iminā nayena tesu tesu tikadukesu taṃtaṃhāranayayojanānurūpadhammaniddhāraṇavasena te te hāranayā viññunā niddisitunti.
2. තඤ්‌ච සුඛින්‌ද්‍රියං සුඛවෙදනා එව හොති සාමඤ්‌ඤස්‌ස භෙදපරියාදානතො, භෙදස්‌ස ච සාමඤ්‌ඤපරිච්‌චාගතොති අධිප්‌පායො. යස්‌මා පන විසෙසසාමඤ්‌ඤානි අවයවසමුදායා විය අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤතො භින්‌නානි, තස්‌මා ‘‘න පන…පෙ.… සමානත්‌ථත්‌තා’’ති වුත්‌තං. ඉදානි තමෙව නෙසං භින්‌නතත්‌වං ‘‘අයඤ්‌හී’’තිආදිනා විවරති. තන්‌ති සුඛහෙතූනං කාරණං. තෙන සුඛස්‌ස කාරණං සුඛහෙතු, සුඛස්‌ස කාරණකාරණං සුඛමූලන්‌ති දස්‌සෙති. සුඛහෙතූනන්‌ති එත්‌ථ හෙතු-සද්‌දෙන කාරණභාවසාමඤ්‌ඤතො හෙතුපච්‌චයා සඞ්‌ගහිතාති ආහ ‘‘පුඤ්‌ඤපස්‌සද්‌ධිආදීන’’න්‌ති. එත්‌ථ ච සුඛමූලසුඛහෙතූසු ඵලූපචාරෙන, සුඛාරම්‌මණසුඛපච්‌චයට්‌ඨානෙසු සුඛසහචරියාය, අබ්‍යාපජ්‌ජනිබ්‌බානෙසු දුක්‌ඛාපගමභාවෙන සුඛපරියායො වුත්‌තොති දට්‌ඨබ්‌බො. ඉට්‌ඨාසූති සුඛුපෙක්‌ඛානං විපරිණාමාඤ්‌ඤාණසඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛතාය අනිට්‌ඨභාවොපි අත්‌ථීති විසෙසෙති. උපෙක්‌ඛමෙව වා අපෙක්‌ඛිත්‌වා විසෙසනං කතං. සා හි අකුසලවිපාකභූතා අනිට්‌ඨාපි අත්‌ථීති. එවමාදීසූති ආදි-සද්‌දෙන ‘‘සොවග්‌ගිකං සුඛවිපාක’’න්‌ති (දී. නි. 1.163) එවමාදිං සඞ්‌ගණ්‌හාති. ඉට්‌ඨපරියායො හි එත්‌ථ සුඛ-සද්‌දොති.
2. Tañca sukhindriyaṃ sukhavedanā eva hoti sāmaññassa bhedapariyādānato, bhedassa ca sāmaññapariccāgatoti adhippāyo. Yasmā pana visesasāmaññāni avayavasamudāyā viya aññamaññato bhinnāni, tasmā ‘‘na pana…pe… samānatthattā’’ti vuttaṃ. Idāni tameva nesaṃ bhinnatatvaṃ ‘‘ayañhī’’tiādinā vivarati. Tanti sukhahetūnaṃ kāraṇaṃ. Tena sukhassa kāraṇaṃ sukhahetu, sukhassa kāraṇakāraṇaṃ sukhamūlanti dasseti. Sukhahetūnanti ettha hetu-saddena kāraṇabhāvasāmaññato hetupaccayā saṅgahitāti āha ‘‘puññapassaddhiādīna’’nti. Ettha ca sukhamūlasukhahetūsu phalūpacārena, sukhārammaṇasukhapaccayaṭṭhānesu sukhasahacariyāya, abyāpajjanibbānesu dukkhāpagamabhāvena sukhapariyāyo vuttoti daṭṭhabbo. Iṭṭhāsūti sukhupekkhānaṃ vipariṇāmāññāṇasaṅkhāradukkhatāya aniṭṭhabhāvopi atthīti viseseti. Upekkhameva vā apekkhitvā visesanaṃ kataṃ. Sā hi akusalavipākabhūtā aniṭṭhāpi atthīti. Evamādīsūti ādi-saddena ‘‘sovaggikaṃ sukhavipāka’’nti (dī. ni. 1.163) evamādiṃ saṅgaṇhāti. Iṭṭhapariyāyo hi ettha sukha-saddoti.
සඞ්‌ඛාරදුක්‌ඛාදීසූති එත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන ‘‘ඨිතිසුඛං විපරිණාමදුක්‌ඛං, අකුසලං කායකම්‌මං දුක්‌ඛුද්‍රයං දුක්‌ඛවිපාක’’න්‌තිආදිකෙ සඞ්‌ගණ්‌හාති. යථාක්‌කමං සුඛවෙදනා දුක්‌ඛඅනිට්‌ඨපරියායො හි එත්‌ථ දුක්‌ඛ-සද්‌දොති. දුක්‌ඛවෙදනාදුක්‌ඛවත්‌ථුආදීසු දුක්‌ඛසද්‌දප්‌පවත්‌ති වුත්‌තනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බා. විපාකාවිපාකභෙදාය සබ්‌බායපි සුඛවෙදනාය වසෙන ලක්‌ඛණස්‌ස වුත්‌තත්‌තා තදුභයානුකූලමත්‌ථං විවරන්‌තො ‘‘සභාවතො’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ විපාකා සභාවතො ඉට්‌ඨස්‌ස අනුභවනලක්‌ඛණා. ඉතරා සභාවතො සඞ්‌කප්‌පතො ච ඉට්‌ඨස්‌ස ඉට්‌ඨාකාරස්‌ස වා අනුභවනලක්‌ඛණාති දට්‌ඨබ්‌බං.
Saṅkhāradukkhādīsūti ettha ādi-saddena ‘‘ṭhitisukhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ, akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipāka’’ntiādike saṅgaṇhāti. Yathākkamaṃ sukhavedanā dukkhaaniṭṭhapariyāyo hi ettha dukkha-saddoti. Dukkhavedanādukkhavatthuādīsu dukkhasaddappavatti vuttanayeneva yojetabbā. Vipākāvipākabhedāya sabbāyapi sukhavedanāya vasena lakkhaṇassa vuttattā tadubhayānukūlamatthaṃ vivaranto ‘‘sabhāvato’’tiādimāha. Tattha vipākā sabhāvato iṭṭhassa anubhavanalakkhaṇā. Itarā sabhāvato saṅkappato ca iṭṭhassa iṭṭhākārassa vā anubhavanalakkhaṇāti daṭṭhabbaṃ.
අසමානපච්‌චයෙහි එකජ්‌ඣං උප්‌පත්‌තිතො සමානපච්‌චයෙහි එකජ්‌ඣං උප්‌පත්‌ති සාතිසයාති උක්‌කංසගතිවිජානනවසෙන ‘‘සමානපච්‌චයෙහි සහුප්‌පත්‌තිකාති අත්‌ථො’’ති වුත්‌තං. අථ වා උප්‌පජ්‌ජනං උප්‌පාදො, උප්‌පජ්‌ජති එතස්‌මාති උප්‌පාදොති දුවිධොපි උප්‌පාදො එකුප්‌පාදාති එත්‌ථ එකසෙසනයෙන සඞ්‌ගහිතොති ඉමිනා අධිප්‌පායෙන ‘‘සමා…පෙ.… අත්‌ථො’’ති වුත්‌තං සියා. තෙන තානි එකවත්‌ථුකානීති එතස්‌ස ච ‘‘කප්‌පෙන්‌තස්‌සා’’තිආදිනා සම්‌බන්‌ධො. තත්‌ථ පුරිමවිකප්‌පෙ එකං වත්‌ථු නිස්‌සයො එතෙසන්‌ති යොජනා, න එකංයෙව වත්‌ථූති. එකෙකභූතස්‌ස භූතත්‌තයනිස්‌සිතත්‌තා චතුභූතනිස්‌සිතත්‌තා ච උපාදාරූපානං. දුතියවිකප්‌පෙ පන එකංයෙව වත්‌ථු එතෙසු නිස්‌සිතන්‌ති යොජනා. නිස්‌සයනිස්‌සිතතාසඞ්‌ඛාතඋපකාරොපකත්‌තබ්‌බභාවදීපනං එකවත්‌ථුකවචනන්‌ති දුතියවිකප්‌පෙ මහාභූතවසෙන යොජනා කතා. ඉතරථා එකං වත්‌ථු එතෙසූති සමාසත්‌ථභාවෙන උපාදාරූපානම්‌පි පරිග්‌ගහො වත්‌තබ්‌බො සියා. පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණසම්‌පටිච්‌ඡනානන්‌ති ඉදං නිදස්‌සනන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. කිරියමනොධාතුචක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදයොපි හි එකාරම්‌මණාභින්‌නවත්‌ථුකා චාති පාකටොයමත්‌ථොති. සන්‌තීරණාදීනන්‌ති ආදි-සද්‌දෙන වොට්‌ඨබ්‌බනජවනතදාරම්‌මණානි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති, එතානි ච සම්‌පටිච්‌ඡනාදීනි චුතිආසන්‌නානි ඉධාධිප්‌පෙතානීති දට්‌ඨබ්‌බං. තානි හි තදුද්‌ධං කම්‌මජරූපස්‌ස අනුප්‌පත්‌තිතො එකස්‌මිංයෙව හදයවත්‌ථුස්‌මිං වත්‌තන්‌ති, ඉතරානි පන පුරිමපුරිමචිත්‌තක්‌ඛණුප්‌පන්‌නෙ හදයවත්‌ථුස්‌මිං උත්‌තරුත්‌තරානි පවත්‌තන්‌තීති. ඡසු වා වත්‌ථූසු එකං හදයවත්‌ථුයෙව වත්‌ථු එතෙසන්‌ති එවං පන අත්‌ථෙ සති චුතිආසන්‌නතො ඉතරෙසං සම්‌පටිච්‌ඡනාදීනං ගහණං සියාති ඤාතබ්‌බං.
Asamānapaccayehi ekajjhaṃ uppattito samānapaccayehi ekajjhaṃ uppatti sātisayāti ukkaṃsagativijānanavasena ‘‘samānapaccayehi sahuppattikāti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā uppajjanaṃ uppādo, uppajjati etasmāti uppādoti duvidhopi uppādo ekuppādāti ettha ekasesanayena saṅgahitoti iminā adhippāyena ‘‘samā…pe… attho’’ti vuttaṃ siyā. Tena tāni ekavatthukānīti etassa ca ‘‘kappentassā’’tiādinā sambandho. Tattha purimavikappe ekaṃ vatthu nissayo etesanti yojanā, na ekaṃyeva vatthūti. Ekekabhūtassa bhūtattayanissitattā catubhūtanissitattā ca upādārūpānaṃ. Dutiyavikappe pana ekaṃyeva vatthu etesu nissitanti yojanā. Nissayanissitatāsaṅkhātaupakāropakattabbabhāvadīpanaṃ ekavatthukavacananti dutiyavikappe mahābhūtavasena yojanā katā. Itarathā ekaṃ vatthu etesūti samāsatthabhāvena upādārūpānampi pariggaho vattabbo siyā. Pañcaviññāṇasampaṭicchanānanti idaṃ nidassananti daṭṭhabbaṃ. Kiriyamanodhātucakkhuviññāṇādayopi hi ekārammaṇābhinnavatthukā cāti pākaṭoyamatthoti. Santīraṇādīnanti ādi-saddena voṭṭhabbanajavanatadārammaṇāni saṅgayhanti, etāni ca sampaṭicchanādīni cutiāsannāni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni hi taduddhaṃ kammajarūpassa anuppattito ekasmiṃyeva hadayavatthusmiṃ vattanti, itarāni pana purimapurimacittakkhaṇuppanne hadayavatthusmiṃ uttaruttarāni pavattantīti. Chasu vā vatthūsu ekaṃ hadayavatthuyeva vatthu etesanti evaṃ pana atthe sati cutiāsannato itaresaṃ sampaṭicchanādīnaṃ gahaṇaṃ siyāti ñātabbaṃ.
එත්‌ථාහ – ‘‘කස්‌මා පනෙත්‌ථ කුසලත්‌තිකානන්‌තරං වෙදනාත්‌තිකොව වුත්‌තො’’ති? කිස්‌මිං පන වුච්‌චමානෙ අයමනුයොගො න සියා, අපිච අවයවානං අනෙකභෙදතාදස්‌සනත්‌ථා තිකන්‌තරදෙසනා. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධෙන හි කුසලත්‌තිකෙන සබ්‌බධම්‌මානං තිධා විභාගං දස්‌සෙත්‌වා පුන තදවයවානං කුසලාදීනම්‌පි අනෙකභෙදභින්‌නතං දස්‌සෙන්‌තෙන තෙසං වෙදනාසම්‌පයොගවිභාගවිභාවනත්‌ථං ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා’’ති වුත්‌තං. කුසලා හි ධම්‌මා සියා සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා, සියා අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා. අකුසලා ධම්‌මා සියා සුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා, සියා දුක්‌ඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා, සියා අදුක්‌ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්‌පයුත්‌තා, තථා අබ්‍යාකතා සම්‌පයොගාරහාති. එවං කුසලාදිධම්‌මානං පච්‌චෙකං වෙදනාභෙදෙන විභාගදස්‌සනත්‌ථං කුසලත්‌තිකානන්‌තරං වෙදනාත්‌තිකං වත්‌වා ඉදානි සුඛසම්‌පයුත්‌තාදීනං පච්‌චෙකං විපාකාදිභෙදභින්‌නතං දස්‌සෙතුං වෙදනාත්‌තිකානන්‌තරං විපාකත්‌තිකො වුත්‌තො. සුඛසම්‌පයුත්‌තා හි ධම්‌මා සියා විපාකා, සියා විපාකධම්‌මධම්‌මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්‌මධම්‌මා. තථා අදුක්‌ඛමසුඛසම්‌පයුත්‌තා, දුක්‌ඛසම්‌පයුත්‌තා පන සියා විපාකා, සියා විපාකධම්‌මධම්‌මාති ඉමිනා නයෙන අවසෙසත්‌තිකානං දුකානඤ්‌ච තස්‌ස තස්‌ස අනන්‌තරවචනෙ පයොජනං විභාවෙතබ්‌බං.
Etthāha – ‘‘kasmā panettha kusalattikānantaraṃ vedanāttikova vutto’’ti? Kismiṃ pana vuccamāne ayamanuyogo na siyā, apica avayavānaṃ anekabhedatādassanatthā tikantaradesanā. Sammāsambuddhena hi kusalattikena sabbadhammānaṃ tidhā vibhāgaṃ dassetvā puna tadavayavānaṃ kusalādīnampi anekabhedabhinnataṃ dassentena tesaṃ vedanāsampayogavibhāgavibhāvanatthaṃ ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti vuttaṃ. Kusalā hi dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Akusalā dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā dukkhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, tathā abyākatā sampayogārahāti. Evaṃ kusalādidhammānaṃ paccekaṃ vedanābhedena vibhāgadassanatthaṃ kusalattikānantaraṃ vedanāttikaṃ vatvā idāni sukhasampayuttādīnaṃ paccekaṃ vipākādibhedabhinnataṃ dassetuṃ vedanāttikānantaraṃ vipākattiko vutto. Sukhasampayuttā hi dhammā siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammā, siyā nevavipākanavipākadhammadhammā. Tathā adukkhamasukhasampayuttā, dukkhasampayuttā pana siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammāti iminā nayena avasesattikānaṃ dukānañca tassa tassa anantaravacane payojanaṃ vibhāvetabbaṃ.
3. විපාකනිරුත්‌තිඤ්‌ච ලභන්‌තීති තෙසු විපාකසද්‌දස්‌ස නිරුළ්‌හතං දස්‌සෙති. සුක්‌කකණ්‌හාදීති ආදි-සද්‌දෙන අකණ්‌හඅසුක්‌කඵස්‌සාදිභාවො පරිග්‌ගහිතො. සති පන පාක-සද්‌දස්‌ස ඵලපරියායභාවෙ රූපං විය න නිහීනො පක්‌කං විය විසිට්‌ඨො පාකොති විපාකොති එවං වා එත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. සබ්‍යාපාරතාති සඋස්‌සාහතා. සන්‌තානෙ සබ්‍යාපාරතාති එතෙන චිත්‌තප්‌පයොගසඞ්‌ඛාතෙන කිරියාභාවෙන විපාකධම්‌මානං සන්‌තානවිසෙසමාහ ‘‘යතො යස්‌මිං චිත්‌තුප්‌පාදෙ කුසලාකුසලා චෙතනා, තංසන්‌තානෙ එව තස්‌සා විපාකුප්‌පත්‌තී’’ති. එත්‌ථ ච ‘‘සබ්‍යාපාරතා’’ති එතෙන ආවජ්‌ජනද්‌වයං විපාකඤ්‌ච නිවත්‌තෙති, ‘‘අනුපච්‌ඡින්‌නාවිජ්‌ජාතණ්‌හාමානෙ’’ති ඉමිනා අවසිට්‌ඨං කිරියං නිවත්‌තෙති. උභයෙනපි අනුසයසහායසඋස්‌සාහතාලක්‌ඛණා විපාකධම්‌මධම්‌මාති දස්‌සෙති. ලොකුත්‌තරකුසලානම්‌පි හි අනුසයා උපනිස්‌සයා හොන්‌ති, යතො ‘‘කතමෙ ධම්‌මා කුසලා? යස්‌මිං සමයෙ ලොකුත්‌තරං…පෙ.… තස්‌මිං සමයෙ අවිජ්‌ජාපච්‌චයා සඞ්‌ඛාරා’’තිආදිනා (විභ. 342) අරියමග්‌ගචෙතනාය අවිජ්‌ජාඋපනිස්‌සයතා පටිච්‌චසමුප්‌පාදවිභඞ්‌ගෙ පකාසිතා. නිරුස්‌සාහසන්‌තභාවලක්‌ඛණා විපාකා, උභයවිපරීතලක්‌ඛණා නෙවවිපාකනවිපාකධම්‌මධම්‌මාති.
3. Vipākaniruttiñca labhantīti tesu vipākasaddassa niruḷhataṃ dasseti. Sukkakaṇhādīti ādi-saddena akaṇhaasukkaphassādibhāvo pariggahito. Sati pana pāka-saddassa phalapariyāyabhāve rūpaṃ viya na nihīno pakkaṃ viya visiṭṭho pākoti vipākoti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sabyāpāratāti saussāhatā. Santāne sabyāpāratāti etena cittappayogasaṅkhātena kiriyābhāvena vipākadhammānaṃ santānavisesamāha ‘‘yato yasmiṃ cittuppāde kusalākusalā cetanā, taṃsantāne eva tassā vipākuppattī’’ti. Ettha ca ‘‘sabyāpāratā’’ti etena āvajjanadvayaṃ vipākañca nivatteti, ‘‘anupacchinnāvijjātaṇhāmāne’’ti iminā avasiṭṭhaṃ kiriyaṃ nivatteti. Ubhayenapi anusayasahāyasaussāhatālakkhaṇā vipākadhammadhammāti dasseti. Lokuttarakusalānampi hi anusayā upanissayā honti, yato ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ…pe… tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (vibha. 342) ariyamaggacetanāya avijjāupanissayatā paṭiccasamuppādavibhaṅge pakāsitā. Nirussāhasantabhāvalakkhaṇā vipākā, ubhayaviparītalakkhaṇā nevavipākanavipākadhammadhammāti.
අභිඤ්‌ඤාදිකුසලානන්‌ති ආදි-සද්‌දෙන ‘‘අහොසි කම්‌මං නාහොසි කම්‌මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) ඉමිනා තිකෙන සඞ්‌ගහිතං ගතිඋපධිකාලපයොගාභාවෙන අවිපාකං දිට්‌ඨධම්‌මවෙදනීයං උපපජ්‌ජවෙදනීයඤ්‌ච සඞ්‌ගණ්‌හාති. අපරාපරියවෙදනීයං පන සංසාරප්‌පවත්‌තියං අහොසිකම්‌මාදිභාවං න භජති. භාවනාය පහාතබ්‌බාදීති ආදි-සද්‌දෙන දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බං සඞ්‌ගණ්‌හාති. උභයම්‌පි ‘‘විපාකානුප්‌පාදනෙ’’ති වචනතො ගතිඋපධිකාලපයොගාභාවෙන අනුප්‌පන්‌නවිපාකමෙව අධිප්‌පෙතං භාවනාය පහාතබ්‌බස්‌සපි පවත්‌තිවිපාකස්‌ස අනුජානනතො. යෙසං පන භාවනාය පහාතබ්‌බා අවිපාකා, තෙසං මතෙන ආදි-සද්‌දෙන දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බස්‌ස අහොසිකම්‌මන්‌ති එවංපකාරස්‌සෙව පරිග්‌ගහොති වෙදිතබ්‌බං.
Abhiññādikusalānanti ādi-saddena ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā tikena saṅgahitaṃ gatiupadhikālapayogābhāvena avipākaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Aparāpariyavedanīyaṃ pana saṃsārappavattiyaṃ ahosikammādibhāvaṃ na bhajati. Bhāvanāya pahātabbādīti ādi-saddena dassanena pahātabbaṃ saṅgaṇhāti. Ubhayampi ‘‘vipākānuppādane’’ti vacanato gatiupadhikālapayogābhāvena anuppannavipākameva adhippetaṃ bhāvanāya pahātabbassapi pavattivipākassa anujānanato. Yesaṃ pana bhāvanāya pahātabbā avipākā, tesaṃ matena ādi-saddena dassanena pahātabbassa ahosikammanti evaṃpakārasseva pariggahoti veditabbaṃ.
4. ‘‘කථමාදින්‌නා’’ති අයම්‌පි පඤ්‌හො ලබ්‌භති. ‘‘ඵලභාවෙනා’’ති හි ආදානප්‌පකාරවචනං. කෙසඤ්‌චි ගොත්‍රභුපච්‌චවෙක්‌ඛණාදීනං උපෙතකිරියභූතානං තංකත්‌තුභූතානඤ්‌ච අත්‌ථානං උපෙතබ්‌බසම්‌බන්‌ධභාවතො තදභිධායිනොපි සද්‌දා සම්‌බන්‌ධා එවාති ‘‘උපෙතසද්‌දසම්‌බන්‌ධිනා’’ති වුත්‌තං. උපෙතන්‌ති හි උපෙතබ්‌බත්‌ථෙ වුච්‌චමානෙ අවස්‌සං උපෙතකිරියා උපෙතා ච ඤායතීති. ‘‘රූපධාතුයා ඛො පන, ගහපති, යො ඡන්‌දො යො රාගො යා නන්‌දී යා තණ්‌හා යෙ උපයුපාදානා, චෙතසො අධිට්‌ඨානා අභිනිවෙසා අනුසයා’’තිආදීසු ‘‘උපයො’’ති තණ්‌හාදිට්‌ඨියො අධිප්‌පෙතාති ආහ ‘‘උපය…පෙ.… දිට්‌ඨීහී’’ති. යථාසම්‌භවන්‌ති ‘‘ආරම්‌මණකරණවසෙනා’’තිආදිනා අට්‌ඨකථායං වුත්‌තඅත්‌ථෙසු යො යො සම්‌භවති යොජෙතුං, සො සොති අත්‌ථො. න වචනානුපුබ්‌බෙනාති ‘‘කිං පන තං උපෙත’’න්‌තිආදිනා වුත්‌තවචනානුපුබ්‌බෙන න යොජෙතබ්‌බො. සබ්‌බපච්‌චයුප්‌පන්‌නානන්‌ති සබ්‌බතෙභූමකපච්‌චයුප්‌පන්‌නානං. නාපජ්‌ජති සාමඤ්‌ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්‌ඨානතො විසෙසත්‌ථිනා ච විසෙසො අනුපයුජ්‌ජතීති තං පන විසෙසං වුත්‌තප්‌පකාරං නියමෙත්‌වා දස්‌සෙතුං ‘‘බොධනෙය්‍යා’’තිආදි වුත්‌තං.
4. ‘‘Kathamādinnā’’ti ayampi pañho labbhati. ‘‘Phalabhāvenā’’ti hi ādānappakāravacanaṃ. Kesañci gotrabhupaccavekkhaṇādīnaṃ upetakiriyabhūtānaṃ taṃkattubhūtānañca atthānaṃ upetabbasambandhabhāvato tadabhidhāyinopi saddā sambandhā evāti ‘‘upetasaddasambandhinā’’ti vuttaṃ. Upetanti hi upetabbatthe vuccamāne avassaṃ upetakiriyā upetā ca ñāyatīti. ‘‘Rūpadhātuyā kho pana, gahapati, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā ye upayupādānā, cetaso adhiṭṭhānā abhinivesā anusayā’’tiādīsu ‘‘upayo’’ti taṇhādiṭṭhiyo adhippetāti āha ‘‘upaya…pe… diṭṭhīhī’’ti. Yathāsambhavanti ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaatthesu yo yo sambhavati yojetuṃ, so soti attho. Na vacanānupubbenāti ‘‘kiṃ pana taṃ upeta’’ntiādinā vuttavacanānupubbena na yojetabbo. Sabbapaccayuppannānanti sabbatebhūmakapaccayuppannānaṃ. Nāpajjati sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca viseso anupayujjatīti taṃ pana visesaṃ vuttappakāraṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘bodhaneyyā’’tiādi vuttaṃ.
උපෙතං දීපෙතීති යථා ‘‘පාචරියො’’ති එත්‌ථ පගතො ආචරියො පාචරියොති ප-සද්‌දො පගතං දීපෙති, එවං උප-සද්‌දො උපෙතං දීපෙති එව, න චෙත්‌ථ ගතාදිඅත්‌ථානං එකන්‌තෙන පච්‌චත්‌තවචනයොගො ඉච්‌ඡිතොති. අතිසද්‌දො වියාති ච ඉදං සසාධනකිරියාදීපනසාමඤ්‌ඤෙන වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. පච්‌චයභාවෙනාති එතෙන පුරිමනිබ්‌බත්‌තිං විසෙසෙති. තෙන සහජාතස්‌සපි උපාදානස්‌ස සඞ්‌ගහො කතො හොති. සහජාතොපි හි ධම්‌මො පච්‌චයභූතො පුරිමනිප්‌ඵන්‌නො විය වොහරීයති යථා ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්‌ච තයො මහාභූතා’’ති, ‘‘එකං ඛන්‌ධං පටිච්‌ච තයො ඛන්‌ධා’’ති (පට්‌ඨා. 1.1.53) ච. ධාතුකථායං පකාසිතන්‌ති ‘‘උපපත්‌තිභවො පඤ්‌චහි ඛන්‌ධෙහි එකාදසහායතනෙහි සත්‌තරසහි ධාතූහි සඞ්‌ගහිතො. කතිහි අසඞ්‌ගහිතො. න කෙහිචි ඛන්‌ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා අසඞ්‌ගහිතො’’ති (ධාතු. 67) එවමාදිං සන්‌ධායාහ. තස්‌මා එවාති උපාදින්‌නසද්‌දානපෙක්‌ඛත්‌තා එව. අවිසෙසෙත්‌වාති උපාදින්‌නානුපාදින්‌නවිසෙසං අකත්‌වා. උපාදානානං ආරම්‌මණභාවානතිවත්‌තනතො උපාදානෙහි උපාදාතබ්‌බාති වා උපාදානියා, උපාදාතුං වා අරහන්‌තීති උපාදානියා, උපාදානෙ නියුත්‌තාති වා උපාදානියා ක-කාරස්‌ස ය-කාරං කත්‌වාති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බොති.
Upetaṃ dīpetīti yathā ‘‘pācariyo’’ti ettha pagato ācariyo pācariyoti pa-saddo pagataṃ dīpeti, evaṃ upa-saddo upetaṃ dīpeti eva, na cettha gatādiatthānaṃ ekantena paccattavacanayogo icchitoti. Atisaddo viyāti ca idaṃ sasādhanakiriyādīpanasāmaññena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paccayabhāvenāti etena purimanibbattiṃ viseseti. Tena sahajātassapi upādānassa saṅgaho kato hoti. Sahajātopi hi dhammo paccayabhūto purimanipphanno viya voharīyati yathā ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti, ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti (paṭṭhā. 1.1.53) ca. Dhātukathāyaṃ pakāsitanti ‘‘upapattibhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Katihi asaṅgahito. Na kehici khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā asaṅgahito’’ti (dhātu. 67) evamādiṃ sandhāyāha. Tasmā evāti upādinnasaddānapekkhattā eva. Avisesetvāti upādinnānupādinnavisesaṃ akatvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhāvānativattanato upādānehi upādātabbāti vā upādāniyā, upādātuṃ vā arahantīti upādāniyā, upādāne niyuttāti vā upādāniyā ka-kārassa ya-kāraṃ katvāti evamettha attho daṭṭhabboti.
5. විබාධනං පීළනං කිලමනං උපතාපො පරිළාහො අප්‌පස්‌සද්‌ධිභාවො. විදූසිතා මලීනා ච යතො කෙචි අකිලෙසසභාවාපි අනිට්‌ඨඵලා ගාරය්‌හා ච ජාතා.
5. Vibādhanaṃ pīḷanaṃ kilamanaṃ upatāpo pariḷāho appassaddhibhāvo. Vidūsitā malīnā ca yato keci akilesasabhāvāpi aniṭṭhaphalā gārayhā ca jātā.
6. ‘‘සීලමත්‌තකං, පරං විය මත්‌තායා’’තිආදීසු මත්‌තා-සද්‌දස්‌ස පමාණවාචකතා දට්‌ඨබ්‌බා. මරියාදවාචකො වා මත්‌තා-සද්‌දො. විචාරො හෙත්‌ථ ඣානඞ්‌ගෙසු හෙට්‌ඨිමමරියාදො, න පඨමජ්‌ඣානඋපචාරජ්‌ඣානෙසු විය විතක්‌කො. සා පන විචාරමරියාදතා විතක්‌කාභාවෙන එතෙසං ජාතාති අවිතක්‌කග්‌ගහණං කතං. ඉදං වුත්‌තං හොති – අවිතක්‌කා හුත්‌වා විචාරමරියාදඣානඞ්‌ගෙසු විචාරහෙට්‌ඨිමකොටිකාති. අථ වා ඊසදත්‌ථො මත්‌තා-සද්‌දො ‘‘මත්‌තාසුඛපරිච්‌චාගා’’තිආදීසු (ධ. ප. 290) විය. අයඤ්‌හෙත්‌ථ අත්‌ථො – විතක්‌කරහිතා භාවනාය අතිසුඛුමභූතවිචාරත්‌තා ඊසං විචාරා ච අවිතක්‌කවිචාරමත්‌තාති. න හි ඉතො පරං විචාරො අත්‌ථීති. යදි විතක්‌කවිසෙසරහිතා විචාරමත්‌තා, එවං සන්‌තෙ අවිතක්‌කවචනං කිමත්‌ථියන්‌ති ආහ ‘‘විචාරමත්‌තවචනෙනා’’තිආදි. යදි විචාරමත්‌තතො අඤ්‌ඤෙසම්‌පි අවිතක්‌කානං අත්‌ථිභාවජොතනත්‌ථං අවිතක්‌කවචනං, අවිතක්‌කා ච විචාරමත්‌තා අවිචාරාති නිවත්‌තෙතබ්‌බා ගහෙතබ්‌බා ච, එවං සති විචාරමත්‌තා විසෙසනං, අවිතක්‌කා විසෙසිතබ්‌බාති විචාරමත්‌තාවිතක්‌කාති වත්‌තබ්‌බන්‌ති චොදනං මනසි කත්‌වා ආහ ‘‘විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බභාවො’’තිආදි. යථාකාමන්‌ති වත්‌තුඉච්‌ඡානුරූපං . යෙන යෙන හි පකාරෙන ධම්‌මෙසු නිවත්‌තෙතබ්‌බගහෙතබ්‌බභාවා ලබ්‌භන්‌ති, තෙන තෙන පකාරෙන විසෙසනවිසෙසිතබ්‌බභාවො සම්‌භවතීති. පදානං අනුක්‌කමො පදානුක්‌කමො.
6. ‘‘Sīlamattakaṃ, paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu mattā-saddassa pamāṇavācakatā daṭṭhabbā. Mariyādavācako vā mattā-saddo. Vicāro hettha jhānaṅgesu heṭṭhimamariyādo, na paṭhamajjhānaupacārajjhānesu viya vitakko. Sā pana vicāramariyādatā vitakkābhāvena etesaṃ jātāti avitakkaggahaṇaṃ kataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – avitakkā hutvā vicāramariyādajhānaṅgesu vicāraheṭṭhimakoṭikāti. Atha vā īsadattho mattā-saddo ‘‘mattāsukhapariccāgā’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Ayañhettha attho – vitakkarahitā bhāvanāya atisukhumabhūtavicārattā īsaṃ vicārā ca avitakkavicāramattāti. Na hi ito paraṃ vicāro atthīti. Yadi vitakkavisesarahitā vicāramattā, evaṃ sante avitakkavacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘vicāramattavacanenā’’tiādi. Yadi vicāramattato aññesampi avitakkānaṃ atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ, avitakkā ca vicāramattā avicārāti nivattetabbā gahetabbā ca, evaṃ sati vicāramattā visesanaṃ, avitakkā visesitabbāti vicāramattāvitakkāti vattabbanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘visesanavisesitabbabhāvo’’tiādi. Yathākāmanti vattuicchānurūpaṃ . Yena yena hi pakārena dhammesu nivattetabbagahetabbabhāvā labbhanti, tena tena pakārena visesanavisesitabbabhāvo sambhavatīti. Padānaṃ anukkamo padānukkamo.
අවිතක්‌කා සවිතක්‌කා ච සවිචාරා අවිචාරා චාති අවිතක්‌කාසවිචාරා සවිතක්‌කා අවිචාරාති යොජෙතබ්‌බං. උභයෙකදෙසදස්‌සනම්‌පි උභයදස්‌සනන්‌ති අධිප්‌පායෙන ‘‘යදි සවිතක්‌කසවිචාරා’’තිආදි වුත්‌තං. ඉතරම්‌පි පකාසෙතුන්‌ති ඉදං යථා සවිතක්‌කසවිචාරෙසු චිත්‌තුප්‌පාදෙසු විතක්‌කො අවිතක්‌කසවිචාරතාය ‘‘අවිතක්‌කවිචාරමත්‌තො’’ති වුත්‌තො, එවං යථාවුත්‌තචිත්‌තුප්‌පාදෙසු විචාරො ‘‘සවිතක්‌කඅවිචාරො’’ති සක්‌කා විඤ්‌ඤාතුන්‌ති ඉමමත්‌ථං සන්‌ධාය වුත්‌තං. විතක්‌කාභාවෙන එතෙ විචාරමත්‌තාති අයම්‌පි අත්‌ථො විසෙසනිවත්‌තිඅත්‌ථංයෙව මත්‌තා-සද්‌දං ගහෙත්‌වා වුත්‌තො. විචාරමත්‌තාති හි විචාරමත්‌තවන්‌තොති විඤ්‌ඤායමානත්‌තා තදඤ්‌ඤවිසෙසවිරහසාමඤ්‌ඤතො නිවත්‌තෙත්‌වා විතක්‌කවිසෙසවිරහසඞ්‌ඛාතෙ අවිතක්‌ක-සද්‌දො සන්‌නිධාපිතො විසෙසෙති දුතියජ්‌ඣානධම්‌මෙති. යථාහ ‘‘න විචාරතො’’තිආදි.
Avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā cāti avitakkāsavicārā savitakkā avicārāti yojetabbaṃ. Ubhayekadesadassanampi ubhayadassananti adhippāyena ‘‘yadi savitakkasavicārā’’tiādi vuttaṃ. Itarampi pakāsetunti idaṃ yathā savitakkasavicāresu cittuppādesu vitakko avitakkasavicāratāya ‘‘avitakkavicāramatto’’ti vutto, evaṃ yathāvuttacittuppādesu vicāro ‘‘savitakkaavicāro’’ti sakkā viññātunti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Vitakkābhāvena ete vicāramattāti ayampi attho visesanivattiatthaṃyeva mattā-saddaṃ gahetvā vutto. Vicāramattāti hi vicāramattavantoti viññāyamānattā tadaññavisesavirahasāmaññato nivattetvā vitakkavisesavirahasaṅkhāte avitakka-saddo sannidhāpito viseseti dutiyajjhānadhammeti. Yathāha ‘‘na vicārato’’tiādi.
7. වෙදයමානාති අනුභවමානා. සුඛාකාරෙති ඉට්‌ඨාකාරෙ, ඉට්‌ඨානුභවනාකාරෙ වා. උදාසිනාති නතිඅපනතිරහිතා. සුඛදුක්‌ඛානං අවිරුද්‌ධා තෙසං බ්‍යවධායිකාභාවතො. සුඛදුක්‌ඛානි විය හි සුඛදුක්‌ඛානං අනන්‌තරං පවත්‌තනතො බ්‍යවධායිකාභූතා න තෙහි විරුජ්‌ඣති, න පන සුඛදුක්‌ඛානි අනන්‌තරාපවත්‌තිතො. ‘‘උපපත්‌තිතො ඉක්‌ඛතීති උපෙක්‌ඛා’’ති අයං පනත්‌ථො ඉධ උපෙක්‌ඛා-සද්‌දස්‌ස සබ්‌බුපෙක්‌ඛාපරියාදානතො න වුත්‌තො. න හි ලොභසම්‌පයුත්‌තාදිඋපෙක්‌ඛා උපපත්‌තිතො ඉක්‌ඛතීති. තස්‌මාති යස්‌මා පීතිසහගතායෙව න සුඛසහගතා, සුඛසහගතාපි න පීතිසහගතා එවාති පීතිසහගතා සුඛසහගතා ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං භින්‌නා, තස්‌මා. සතිපි සුඛසහගතානං යෙභුය්‍යෙන පීතිසහගතභාවෙ යෙන සුඛෙන සමන්‌නාගතා සුඛසහගතා එව හොන්‌ති, න පීතිසහගතා, තං සුඛං නිප්‌පීතිකසුඛන්‌ති අයං විසෙසො ඉමිනා තිකෙන දස්‌සිතොති ඉමමත්‌ථං විභාවෙන්‌තො ‘‘පීතිසහගතාති වත්‌වා’’තිආදිමාහ.
7. Vedayamānāti anubhavamānā. Sukhākāreti iṭṭhākāre, iṭṭhānubhavanākāre vā. Udāsināti natiapanatirahitā. Sukhadukkhānaṃ aviruddhā tesaṃ byavadhāyikābhāvato. Sukhadukkhāni viya hi sukhadukkhānaṃ anantaraṃ pavattanato byavadhāyikābhūtā na tehi virujjhati, na pana sukhadukkhāni anantarāpavattito. ‘‘Upapattito ikkhatīti upekkhā’’ti ayaṃ panattho idha upekkhā-saddassa sabbupekkhāpariyādānato na vutto. Na hi lobhasampayuttādiupekkhā upapattito ikkhatīti. Tasmāti yasmā pītisahagatāyeva na sukhasahagatā, sukhasahagatāpi na pītisahagatā evāti pītisahagatā sukhasahagatā ca aññamaññaṃ bhinnā, tasmā. Satipi sukhasahagatānaṃ yebhuyyena pītisahagatabhāve yena sukhena samannāgatā sukhasahagatā eva honti, na pītisahagatā, taṃ sukhaṃ nippītikasukhanti ayaṃ viseso iminā tikena dassitoti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘pītisahagatāti vatvā’’tiādimāha.
සිද්‌ධොති සාවසෙසං නිරවසෙසඤ්‌ච සුඛපීතියො සඞ්‌ගහෙත්‌වා පවත්‌තෙහි පඨමදුතියපදෙහි යො පීතිසහගතො ධම්‌මවිසෙසො, තං සුඛං, යො ච සුඛසහගතො ධම්‌මවිසෙසො, සා පීතීති සතිපි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං සංසට්‌ඨභාවෙ පදන්‌තරසඞ්‌ගහිතභාවදීපනතොසිද්‌ධො ඤාතො විදිතොති අත්‌ථො. ‘‘චතුත්‌ථජ්‌ඣානසුඛං අතිපණීතසුඛන්‌ති ඔළාරිකඞ්‌ගතො නීහරිත්‌වා තස්‌ස පණීතභාවං දස්‌සෙතුං අයං තිකො වුත්‌තො’’ති කෙචි වදන්‌ති, තදෙතං සබ්‌බෙසං සුඛවෙදනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං ඉධ ‘‘සුඛසහගතා’’ති වුත්‌තත්‌තා විචාරෙතබ්‌බං. තථා හි ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදිනා (ධ. ස. 1283) ‘‘කාමාවචරකුසලතො චත්‌තාරො සොමනස්‌සසහගතචිත්‌තුප්‌පාදා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1598) ච නිද්‌දෙසො පවත්‌තොති.
Siddhoti sāvasesaṃ niravasesañca sukhapītiyo saṅgahetvā pavattehi paṭhamadutiyapadehi yo pītisahagato dhammaviseso, taṃ sukhaṃ, yo ca sukhasahagato dhammaviseso, sā pītīti satipi aññamaññaṃ saṃsaṭṭhabhāve padantarasaṅgahitabhāvadīpanatosiddho ñāto viditoti attho. ‘‘Catutthajjhānasukhaṃ atipaṇītasukhanti oḷārikaṅgato nīharitvā tassa paṇītabhāvaṃ dassetuṃ ayaṃ tiko vutto’’ti keci vadanti, tadetaṃ sabbesaṃ sukhavedanāsampayuttadhammānaṃ idha ‘‘sukhasahagatā’’ti vuttattā vicāretabbaṃ. Tathā hi ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 1283) ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā (dha. sa. 1598) ca niddeso pavattoti.
8. නිබ්‌බානාරම්‌මණතං සන්‌ධායාහ, න නිබ්‌බානපටිවිජ්‌ඣනං, ඉතරථා ගොත්‍රභුස්‌ස දස්‌සනභාවාපත්‌ති අචොදනීයා සියාති අධිප්‌පායො. නනු ච දිස්‌වා කත්‌තබ්‌බකිච්‌චකරණෙන සොතාපත්‌තිමග්‌ගොව දස්‌සනන්‌ති උක්‌කංසගතිවිජානනෙන නිබ්‌බානස්‌ස පටිවිජ්‌ඣනමෙව දස්‌සනන්‌ති ගොත්‍රභුස්‌ස දස්‌සනභාවාපත්‌ති න චොදෙතබ්‌බාවාති? න, දස්‌සනසාමඤ්‌ඤස්‌සෙව සුය්‍යමානත්‌තා දස්‌සනකත්‌තබ්‌බකිච්‌චකරණානඤ්‌ච භෙදෙන වුත්‌තත්‌තා. තත්‌ථ යදිපි ‘‘පඤ්‌ඤාය චස්‌ස දිස්‌වා ආසවා පරික්‌ඛීණා හොන්‌තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.182) විය අභින්‌නකාලස්‌සපි භින්‌නකාලස්‌ස විය භෙදොපචාරදස්‌සනතො භෙදවචනං යුත්‌තං, දස්‌සනවිසෙසෙ පන අධිප්‌පෙතෙ දස්‌සනසාමඤ්‌ඤවචනං න කත්‌තබ්‌බන්‌ති දස්‌සනසාමඤ්‌ඤමත්‌තං ගහෙත්‌වා චොදනා කතාති ‘‘නිබ්‌බානාරම්‌මණතං සන්‌ධායාහා’’ති වුත්‌තං. දුතියතතියමග්‌ගානම්‌පි ධම්‌මචක්‌ඛුපරියායසබ්‌භාවතො ‘‘භාවනාභාවං අප්‌පත්‌ත’’න්‌ති වුත්‌තං. තත්‌ථ භාවනා වඩ්‌ඪනා. සා ච බහුලං උප්‌පත්‌තියා හොතීති ආහ ‘‘පුනප්‌පුනං නිබ්‌බත්‌තනෙනා’’ති. තථා හි සතීති ‘‘උභයපටික්‌ඛෙපවසෙනා’’ති පදස්‌ස දස්‌සනභාවනාපටික්‌ඛෙපවසෙනාති අත්‌ථෙ සති. නනු ලොකියසමථවිපස්‌සනාපි යථාබලං කාමච්‌ඡන්‌දාදීනං පහායකා, තත්‍ර කථමිදං වුත්‌තං, න ච අඤ්‌ඤො පහායකො අත්‌ථීති චොදනං සන්‌ධායාහ ‘‘අඤ්‌ඤෙහී’’තිආදි.
8. Nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha, na nibbānapaṭivijjhanaṃ, itarathā gotrabhussa dassanabhāvāpatti acodanīyā siyāti adhippāyo. Nanu ca disvā kattabbakiccakaraṇena sotāpattimaggova dassananti ukkaṃsagativijānanena nibbānassa paṭivijjhanameva dassananti gotrabhussa dassanabhāvāpatti na codetabbāvāti? Na, dassanasāmaññasseva suyyamānattā dassanakattabbakiccakaraṇānañca bhedena vuttattā. Tattha yadipi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (ma. ni. 2.182) viya abhinnakālassapi bhinnakālassa viya bhedopacāradassanato bhedavacanaṃ yuttaṃ, dassanavisese pana adhippete dassanasāmaññavacanaṃ na kattabbanti dassanasāmaññamattaṃ gahetvā codanā katāti ‘‘nibbānārammaṇataṃ sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggānampi dhammacakkhupariyāyasabbhāvato ‘‘bhāvanābhāvaṃ appatta’’nti vuttaṃ. Tattha bhāvanā vaḍḍhanā. Sā ca bahulaṃ uppattiyā hotīti āha ‘‘punappunaṃ nibbattanenā’’ti. Tathā hi satīti ‘‘ubhayapaṭikkhepavasenā’’ti padassa dassanabhāvanāpaṭikkhepavasenāti atthe sati. Nanu lokiyasamathavipassanāpi yathābalaṃ kāmacchandādīnaṃ pahāyakā, tatra kathamidaṃ vuttaṃ, na ca añño pahāyako atthīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññehī’’tiādi.
9. අප්‌පහාතබ්‌බහෙතුමත්‌තෙසූති අප්‌පහාතබ්‌බහෙතුකමත්‌තෙසු. සබ්‌බො කුසලාබ්‍යාකතධම්‌මො යථාධිප්‌පෙතත්‌ථො. සමාසො න උපපජ්‌ජති අසමත්‌ථභාවතො. යෙසන්‌ති යෙ තතියරාසිභාවෙන වුත්‌තා ධම්‌මා, අත්‌ථො තෙසං. උභින්‌නන්‌ති විසුං විසුං යොජෙතබ්‌බතාය ද්‌වෙ පහාතබ්‌බහෙතුසද්‌දාති කත්‌වා වුත්‌තං. එතන්‌ති ‘‘නෙවදස්‌සනෙන නභාවනාය පහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසං අත්‌ථී’’ති එතං වචනං. තෙහි දස්‌සනභාවනාපදෙහි යුත්‌තෙන පහාතබ්‌බහෙතුකපදෙන. එවඤ්‌ච කත්‌වාති එවං දස්‌සනභාවනාපදෙහි පහාතබ්‌බහෙතුකපදස්‌ස විසුං විසුං යොජනතො. එවඤ්‌හි පුරිමපදද්‌වය…පෙ.… දස්‌සනමෙතං හොතීති. එවන්‌ති දස්‌සනභාවනාහි නපහාතබ්‌බො හෙතු එතෙසන්‌ති එවං අත්‌ථෙ සති. ‘‘හෙතු…පෙ.… සියා’’ති එතස්‌ස ‘‘පුරිමස්‌මිඤ්‌හි අත්‌ථෙ’’තිආදිනා අහෙතුකානං අග්‌ගහිතභාවදස්‌සනවසෙන අත්‌ථං වත්‌වා ඉදානි ‘‘අථ වා’’තිආදිනා දුතියස්‌සෙව අත්‌ථස්‌ස යුත්‌තභාවං විභාවෙන්‌තො ‘‘ගහෙතබ්‌බත්‌ථස්‌සෙවා’’තිආදිමාහ. සො හි ‘‘එවමත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො’’ති වුත්‌තත්‌තා ගහෙතබ්‌බත්‌ථො.
9. Appahātabbahetumattesūti appahātabbahetukamattesu. Sabbo kusalābyākatadhammo yathādhippetattho. Samāso na upapajjati asamatthabhāvato. Yesanti ye tatiyarāsibhāvena vuttā dhammā, attho tesaṃ. Ubhinnanti visuṃ visuṃ yojetabbatāya dve pahātabbahetusaddāti katvā vuttaṃ. Etanti ‘‘nevadassanena nabhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tehi dassanabhāvanāpadehi yuttena pahātabbahetukapadena. Evañca katvāti evaṃ dassanabhāvanāpadehi pahātabbahetukapadassa visuṃ visuṃ yojanato. Evañhi purimapadadvaya…pe… dassanametaṃ hotīti. Evanti dassanabhāvanāhi napahātabbo hetu etesanti evaṃ atthe sati. ‘‘Hetu…pe… siyā’’ti etassa ‘‘purimasmiñhi atthe’’tiādinā ahetukānaṃ aggahitabhāvadassanavasena atthaṃ vatvā idāni ‘‘atha vā’’tiādinā dutiyasseva atthassa yuttabhāvaṃ vibhāvento ‘‘gahetabbatthassevā’’tiādimāha. So hi ‘‘evamattho gahetabbo’’ti vuttattā gahetabbattho.
10. අඤ්‌ඤථාති ආරම්‌මණකරණමත්‌තෙ අධිප්‌පෙතෙ. කථං පනෙතං ජානිතබ්‌බං ‘‘ආරම්‌මණං කත්‌වාති එතෙන චතුකිච්‌චසාධකං ආරම්‌මණකරණං වුච්‌චතී’’ති? සාමඤ්‌ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්‌ඨානතො අරියමග්‌ගධම්‌මානංයෙව ච අපචයගාමිභාවතො. ‘‘චත්‌තාරො මග්‌ගා අපරියාපන්‌නා අපචයගාමිනො’’ති (ධ. ස. 1021) හි වුත්‌තං. තෙනෙවාහ ‘‘අරියමග්‌ගානං එතං අධිවචන’’න්‌ති. එතෙනෙව වා විසෙසුපලක්‌ඛණහෙතුභූතෙන වචනෙන යථාවුත්‌තො ආරම්‌මණකරණවිසෙසො විඤ්‌ඤායති. උක්‌කංසගතිවිජානනෙන වා අයමත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. පච්‌චවෙක්‌ඛණාදීනන්‌ති වොදානාදයො සඞ්‌ගණ්‌හාති. හෙතුභාවෙනාති සම්‌පාපකහෙතුභාවෙන. ඤාපකො කාරකො සම්‌පාපකොති තිවිධො හි හෙතු, තථා ඤාපෙතබ්‌බාදිභාවෙන ඵලං. යථා නිරයාදිමනුස්‌සභාවාදිගාමිපටිපදාභාවතො අකුසලලොකියකුසලචිත්‌තුප්‌පාදා ‘‘ආචයගාමිනො ධම්‌මා’’ති වුත්‌තා, න මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිආදිලොකියසම්‌මාදිට්‌ඨිආදිධම්‌මා එව, එවං නිබ්‌බානගාමිපටිපදාභාවතො ලොකුත්‌තරකුසලචිත්‌තුප්‌පාදා ‘‘අපචයගාමිනො’’ති දට්‌ඨබ්‌බා, න අරියමග්‌ගධම්‌මා එවාති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘පුරිමපච්‌ඡිමාන’’න්‌තිආදි. තත්‌ථ අරියමග්‌ගස්‌සෙව නිබ්‌බානගාමිපටිපදාභාවො පරිබ්‍යත්‌තොති තස්‌සෙව අපචයගාමිභාවො යුත්‌තො, තදනුවත්‌තකත්‌තා පන සෙසධම්‌මෙ සඞ්‌ගහෙත්‌වා වුත්‌තං. අපචයෙ දුක්‌ඛපරිජානනාදිනා සාතිසයං ගමනං යෙසන්‌තෙ අපචයගාමිනොති ‘‘මග්‌ගා එව අපචයගාමිනො’’ති වුත්‌තං. පුරිමපච්‌ඡිමානන්‌ති ච ඉමස්‌මිං තිකෙ පඨමපදදුතියපදසඞ්‌ගහිතානං අත්‌ථානන්‌ති අත්‌ථො. ‘‘ජයං වෙරං පසවති (ධ. ප. 201), චරං වා යදි වා තිට්‌ඨ’’න්‌තිආදීසු (ඉතිවු. 86, 110; සු. නි. 195) විය සානුනාසිකො ආචය-සද්‌දොති ‘‘අනුනාසිකලොපො කතො’’ති වුත්‌තං. එත්‌ථ ච ‘‘ආචින’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘ආචය’’න්‌ති බ්‍යත්‌තයවසෙන වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. ආචයා හුත්‌වා ගච්‌ඡන්‌තීති එතෙන අපචිනන්‌තීති අපචයා, අපචයා හුත්‌වා ගච්‌ඡන්‌ති පවත්‌තන්‌තීති අයමත්‌ථො නයතො දස්‌සිතොති දට්‌ඨබ්‌බං.
10. Aññathāti ārammaṇakaraṇamatte adhippete. Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ārammaṇaṃ katvāti etena catukiccasādhakaṃ ārammaṇakaraṇaṃ vuccatī’’ti? Sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato ariyamaggadhammānaṃyeva ca apacayagāmibhāvato. ‘‘Cattāro maggā apariyāpannā apacayagāmino’’ti (dha. sa. 1021) hi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ariyamaggānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Eteneva vā visesupalakkhaṇahetubhūtena vacanena yathāvutto ārammaṇakaraṇaviseso viññāyati. Ukkaṃsagativijānanena vā ayamattho veditabbo. Paccavekkhaṇādīnanti vodānādayo saṅgaṇhāti. Hetubhāvenāti sampāpakahetubhāvena. Ñāpako kārako sampāpakoti tividho hi hetu, tathā ñāpetabbādibhāvena phalaṃ. Yathā nirayādimanussabhāvādigāmipaṭipadābhāvato akusalalokiyakusalacittuppādā ‘‘ācayagāmino dhammā’’ti vuttā, na micchādiṭṭhiādilokiyasammādiṭṭhiādidhammā eva, evaṃ nibbānagāmipaṭipadābhāvato lokuttarakusalacittuppādā ‘‘apacayagāmino’’ti daṭṭhabbā, na ariyamaggadhammā evāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘purimapacchimāna’’ntiādi. Tattha ariyamaggasseva nibbānagāmipaṭipadābhāvo paribyattoti tasseva apacayagāmibhāvo yutto, tadanuvattakattā pana sesadhamme saṅgahetvā vuttaṃ. Apacaye dukkhaparijānanādinā sātisayaṃ gamanaṃ yesante apacayagāminoti ‘‘maggā eva apacayagāmino’’ti vuttaṃ. Purimapacchimānanti ca imasmiṃ tike paṭhamapadadutiyapadasaṅgahitānaṃ atthānanti attho. ‘‘Jayaṃ veraṃ pasavati (dha. pa. 201), caraṃ vā yadi vā tiṭṭha’’ntiādīsu (itivu. 86, 110; su. ni. 195) viya sānunāsiko ācaya-saddoti ‘‘anunāsikalopo kato’’ti vuttaṃ. Ettha ca ‘‘ācina’’nti vattabbe ‘‘ācaya’’nti byattayavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ācayā hutvā gacchantīti etena apacinantīti apacayā, apacayā hutvā gacchanti pavattantīti ayamattho nayato dassitoti daṭṭhabbaṃ.
11. ලොකියෙසු අසෙක්‌ඛභාවානාපත්‌ති දට්‌ඨබ්‌බාති කස්‌මා එවං වුත්‌තං, නනු –
11. Lokiyesuasekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbāti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu –
‘‘සික්‌ඛතීති ඛො භික්‌ඛු තස්‌මා සෙක්‌ඛොති වුච්‌චති. කිඤ්‌ච සික්‌ඛති, අධිසීලම්‌පි සික්‌ඛති අධිචිත්‌තම්‌පි සික්‌ඛති අධිපඤ්‌ඤම්‌පි සික්‌ඛති. සික්‌ඛතීති ඛො භික්‌ඛු තස්‌මා සෙක්‌ඛොති වුච්‌චති (අ. නි. 3.86). යොපි කල්‍යාණපුථුජ්‌ජනො අනුලොමපටිපදාය පරිපූරකාරී සීලසම්‌පන්‌නො ඉන්‌ද්‍රියෙසු ගුත්‌තද්‌වාරො භොජනෙ මත්‌තඤ්‌ඤූ ජාගරියානුයොගමනුයුත්‌තො පුබ්‌බරත්‌තාපරරත්‌තං බොධිපක්‌ඛියානං ධම්‌මානං භාවනානුයොගමනුයුත්‌තො විහරති ‘අජ්‌ජ වා ස්‌වෙ වා අඤ්‌ඤතරං සාමඤ්‌ඤඵලං අධිගමිස්‌සාමී’ති, සොපි සික්‌ඛතීති සෙක්‌ඛො’’ති –
‘‘Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati. Kiñca sikkhati, adhisīlampi sikkhati adhicittampi sikkhati adhipaññampi sikkhati. Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati (a. ni. 3.86). Yopi kalyāṇaputhujjano anulomapaṭipadāya paripūrakārī sīlasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyānuyogamanuyutto pubbarattāpararattaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanānuyogamanuyutto viharati ‘ajja vā sve vā aññataraṃ sāmaññaphalaṃ adhigamissāmī’ti, sopi sikkhatīti sekkho’’ti –
වචනතො යථාවුත්‌තකල්‍යාණපුථුජ්‌ජනස්‌සපි සීලාදිධම්‌මා සෙක්‌ඛාති වුච්‌චන්‌තීති? න, පරියායභාවතො. නිප්‌පරියායෙන හි සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛභාවො යථාසම්‌භවං මග්‌ගඵලධම්‌මෙසු එවාති ලොකියෙසු සෙක්‌ඛභාවාසඞ්‌කාභාවතො අසෙක්‌ඛභාවානාපත්‌ති වුත්‌තා. තෙනෙවාහ ‘‘සීලසමාධී’’තිආදි. අරහත්‌තඵලධම්‌මාපි සික්‌ඛාඵලභාවෙන පවත්‌තනතො හෙට්‌ඨිමඵලධම්‌මා විය සික්‌ඛාසු ජාතාතිආදිඅත්‌ථෙහි සෙක්‌ඛා සියුං, හෙට්‌ඨිමඵලධම්‌මාපි වා සික්‌ඛාඵලභාවෙන පවත්‌තනතො අරහත්‌තඵලධම්‌මා විය අසෙක්‌ඛාති චොදනං මනසිකත්‌වා ‘‘පරිනිට්‌ඨිතසික්‌ඛාකිච්‌චත්‌තා’’ති වුත්‌තං, තථා ‘‘හෙට්‌ඨිමඵලෙසු පනා’’තිආදි. ‘‘තං එව සාලිං භුඤ්‌ජාමි, සා එව තිත්‌තිරී, තානි එව ඔසධානී’’තිආදීසු තංසදිසෙසු තබ්‌බොහාරො දට්‌ඨබ්‌බො. එතෙන ච සෙක්‌ඛසදිසා අසෙක්‌ඛා යථා ‘‘අමනුස්‌සො’’ති වුත්‌තං හොතීති අඤ්‌ඤෙ. අඤ්‌ඤත්‌ථ ‘‘අරිට්‌ඨ’’න්‌තිආදීසු වුද්‌ධිඅත්‌ථෙපි අ-කාරො දිස්‌සතීති වුද්‌ධිප්‌පත්‌තා සෙක්‌ඛා අසෙක්‌ඛාති අයම්‌පි අත්‌ථො වුත්‌තො.
Vacanato yathāvuttakalyāṇaputhujjanassapi sīlādidhammā sekkhāti vuccantīti? Na, pariyāyabhāvato. Nippariyāyena hi sekkhāsekkhabhāvo yathāsambhavaṃ maggaphaladhammesu evāti lokiyesu sekkhabhāvāsaṅkābhāvato asekkhabhāvānāpatti vuttā. Tenevāha ‘‘sīlasamādhī’’tiādi. Arahattaphaladhammāpi sikkhāphalabhāvena pavattanato heṭṭhimaphaladhammā viya sikkhāsu jātātiādiatthehi sekkhā siyuṃ, heṭṭhimaphaladhammāpi vā sikkhāphalabhāvena pavattanato arahattaphaladhammā viya asekkhāti codanaṃ manasikatvā ‘‘pariniṭṭhitasikkhākiccattā’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘heṭṭhimaphalesu panā’’tiādi. ‘‘Taṃ eva sāliṃ bhuñjāmi, sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’tiādīsu taṃsadisesu tabbohāro daṭṭhabbo. Etena ca sekkhasadisā asekkhā yathā ‘‘amanusso’’ti vuttaṃ hotīti aññe. Aññattha ‘‘ariṭṭha’’ntiādīsu vuddhiatthepi a-kāro dissatīti vuddhippattā sekkhā asekkhāti ayampi attho vutto.
12. කිලෙසවික්‌ඛම්‌භනසමත්‌ථතායාති ඉදං නිදස්‌සනමත්‌තං දට්‌ඨබ්‌බං. විතක්‌කාදිවික්‌ඛම්‌භනසමත්‌ථතාපි හෙත්‌ථ ලබ්‌භතීති. අකුසලවිද්‌ධංසනරසත්‌තා වා කුසලානං තත්‌ථ සාතිසයකිච්‌චයුත්‌තතං පරිත්‌තධම්‌මෙහි මහග්‌ගතානං පකාසෙතුං ‘‘කිලෙසවික්‌ඛම්‌භනසමත්‌ථතායා’’ති වුත්‌තං. විපාකකිරියෙසු දීඝසන්‌තානතාව, න කිලෙසවික්‌ඛම්‌භනසමත්‌ථතා විපුලඵලතා චාති අත්‌ථො. ‘‘විපුලං ඵලං විපුලඵල’’න්‌ති එවං පන අත්‌ථෙ ගය්‌හමානෙ විපාකෙසුපි විපුලඵලතා ලබ්‌භතෙව. සොපි එකසෙසනයෙන අට්‌ඨකථායං වුත්‌තොති වෙදිතබ්‌බො. මහන්‌තෙහි ගතා පටිපන්‌නාති අයං පනත්‌ථො තිණ්‌ණම්‌පි සාධාරණොති. ගුණතො අයං එත්‌තකොති සත්‌තානං පමාණං කරොන්‌තා විය පවත්‌තන්‌තීති ඔළාරිකා කිලෙසා ‘‘පමාණකරා’’ති වුත්‌තා. තෙහි පරිතො ඛණ්‌ඩිතා පරිච්‌ඡින්‌නාති පරිත්‌තා. සතිපි කෙහිචි පරිච්‌ඡින්‌නත්‌තෙ මහාපමාණභාවෙන ගතා පවත්‌තාති මහග්‌ගතා . පරිච්‌ඡෙදකරානං කිලෙසානං සුඛුමානම්‌පි අගොචරභාවතො තෙහි න කථඤ්‌චිපි පරිච්‌ඡින්‌නා වීතික්‌කන්‌තාති අපරිච්‌ඡින්‌නා අප්‌පමාණා, යතො තෙ ‘‘අපරියාපන්‌නා’’තිපි වුච්‌චන්‌ති.
12. Kilesavikkhambhanasamatthatāyāti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Vitakkādivikkhambhanasamatthatāpi hettha labbhatīti. Akusalaviddhaṃsanarasattā vā kusalānaṃ tattha sātisayakiccayuttataṃ parittadhammehi mahaggatānaṃ pakāsetuṃ ‘‘kilesavikkhambhanasamatthatāyā’’ti vuttaṃ. Vipākakiriyesu dīghasantānatāva, na kilesavikkhambhanasamatthatā vipulaphalatā cāti attho. ‘‘Vipulaṃ phalaṃ vipulaphala’’nti evaṃ pana atthe gayhamāne vipākesupi vipulaphalatā labbhateva. Sopi ekasesanayena aṭṭhakathāyaṃ vuttoti veditabbo. Mahantehi gatā paṭipannāti ayaṃ panattho tiṇṇampi sādhāraṇoti. Guṇato ayaṃ ettakoti sattānaṃ pamāṇaṃ karontā viya pavattantīti oḷārikā kilesā ‘‘pamāṇakarā’’ti vuttā. Tehi parito khaṇḍitā paricchinnāti parittā. Satipi kehici paricchinnatte mahāpamāṇabhāvena gatā pavattāti mahaggatā. Paricchedakarānaṃ kilesānaṃ sukhumānampi agocarabhāvato tehi na kathañcipi paricchinnā vītikkantāti aparicchinnā appamāṇā, yato te ‘‘apariyāpannā’’tipi vuccanti.
14. තිත්‌තිං න ජනෙන්‌ති සන්‌තතරතාය අසෙචනකභාවතො. එත්‌ථ ච ‘‘පමාණකරෙහී’’තිආදිකො අත්‌ථවිකප්‌පො ‘‘අතප්‌පකත්‌ථෙනා’’තිආදිකාය හීනත්‌තිකපදවණ්‌ණනාය පරතො බහූසු පොත්‌ථකෙසු ලිඛීයති, යථාඨානෙ එව පන ආනෙත්‌වා වත්‌තබ්‌බො.
14. Tittiṃ na janenti santataratāya asecanakabhāvato. Ettha ca ‘‘pamāṇakarehī’’tiādiko atthavikappo ‘‘atappakatthenā’’tiādikāya hīnattikapadavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāne eva pana ānetvā vattabbo.
15. ලොකියසාධුජනෙහිපි අතිජිගුච්‌ඡනීයෙසු ආනන්‌තරියකම්‌මනත්‌ථිකවාදාදීසු පවත්‌ති විනා විපල්‌ලාසබලවභාවෙන න හොතීති ‘‘විපරියාසදළ්‌හතායා’’ති වුත්‌තං. එතෙනාති ‘‘විපාකදානෙ සතී’’තිආදිනා සතිපි කාලනියමෙ විපාකුප්‌පාදනෙ සාසඞ්‌කවචනෙන. තස්‌මාති යස්‌මා යථාවුත්‌තනයෙන නියතතාය අතිප්‌පසඞ්‌ගො දුන්‌නිවාරො, තස්‌මා. බලවතා…පෙ.… පවත්‌තීති එතෙන අසමානජාතිකෙන අනිවත්‌තනීයවිපාකතං, සමානජාතිකෙන ච විපාකානුප්‌පාදනෙපි අනන්‌තරං විපාකුප්‌පාදනසමත්‌ථතාය අවිහන්‌තබ්‌බතං අනන්‌තරිකානං දස්‌සෙති. යතො තෙසං විපාකධම්‌මතා විය සභාවසිද්‌ධා නියතානන්‌තරියතා. අඤ්‌ඤස්‌ස…පෙ.… දානතොති ඉමිනාපි අසමානජාතිකාදීහි අනිවත්‌තනීයඵලතං එව විභාවෙති.
15. Lokiyasādhujanehipi atijigucchanīyesu ānantariyakammanatthikavādādīsu pavatti vinā vipallāsabalavabhāvena na hotīti ‘‘vipariyāsadaḷhatāyā’’ti vuttaṃ. Etenāti ‘‘vipākadāne satī’’tiādinā satipi kālaniyame vipākuppādane sāsaṅkavacanena. Tasmāti yasmā yathāvuttanayena niyatatāya atippasaṅgo dunnivāro, tasmā. Balavatā…pe… pavattīti etena asamānajātikena anivattanīyavipākataṃ, samānajātikena ca vipākānuppādanepi anantaraṃ vipākuppādanasamatthatāya avihantabbataṃ anantarikānaṃ dasseti. Yato tesaṃ vipākadhammatā viya sabhāvasiddhā niyatānantariyatā. Aññassa…pe… dānatoti imināpi asamānajātikādīhi anivattanīyaphalataṃ eva vibhāveti.
චොදකො අධිප්‌පායං අජානන්‌තො ‘‘නනූ’’තිආදිනා අතිප්‌පසඞ්‌ගමෙව චොදෙති. ඉතරො ‘‘නාපජ්‌ජතී’’තිආදිනා අත්‌තනො අධිප්‌පායං විවරති. එකන්‌තෙති අවස්‌සම්‌භාවිනි. සන්‌නියතත්‌තාති සම්‌පාදනෙ ජනනෙ නියතභාවතො. උපරතා අවිපච්‌චනසභාවාසඞ්‌කා යෙසු තානි උපරතාවිපච්‌ච…පෙ.… සඞ්‌කානි, තබ්‌භාවො උප…පෙ.… සඞ්‌කත්‌තං, තස්‌මා. ‘‘න සමත්‌ථතාවිඝාතත්‌තාති බලවතාපි ආනන්‌තරියෙන අනුපහන්‌තබ්‌බතං ආහ. උපත්‌ථම්‌භකානි අනුබලප්‌පදායකානි හොන්‌ති උප්‌පත්‌තියා සන්‌තානස්‌ස විසෙසිතත්‌තා. තෙන නෙසං විපාකානුප්‌පාදනෙපි අමොඝවුත්‌තිතං ආහ.
Codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanū’’tiādinā atippasaṅgameva codeti. Itaro ‘‘nāpajjatī’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Ekanteti avassambhāvini. Sanniyatattāti sampādane janane niyatabhāvato. Uparatā avipaccanasabhāvāsaṅkā yesu tāni uparatāvipacca…pe… saṅkāni, tabbhāvo upa…pe… saṅkattaṃ, tasmā. ‘‘Na samatthatāvighātattāti balavatāpi ānantariyena anupahantabbataṃ āha. Upatthambhakāni anubalappadāyakāni honti uppattiyā santānassa visesitattā. Tena nesaṃ vipākānuppādanepi amoghavuttitaṃ āha.
16. මග්‌ගකිච්‌චං පරිඤ්‌ඤාදි. අට්‌ඨඞ්‌ගිකමග්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨිමග්‌ගසම්‌පයුත්‌තාලොභාදොසසඞ්‌ඛාතෙහි මග්‌ගහෙතූහි මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තඛන්‌ධසෙසමග්‌ගඞ්‌ගසම්‌මාදිට්‌ඨීනං සහෙතුකභාවදස්‌සනතො තිණ්‌ණං නයානං අසඞ්‌ගහිතසඞ්‌ගණ්‌හනවසෙනාති වුත්‌තං. හෙතුබහුතාවසෙනාති බහුහෙතුකස්‌ස පඨමනයස්‌ස අනන්‌තරං බහුහෙතුකතාසාමඤ්‌ඤෙන නික්‌ඛෙපකණ්‌ඩපාළියං තතියං වුත්‌තනයො ඉධ අට්‌ඨකථායං දුතියං වුත්‌තො. යථාසකං පච්‌චයෙහි පවත්‌තමානෙසු නිරීහකෙසු ධම්‌මෙසු කෙසඤ්‌චි අනුවත්‌තනීයභාවො න කෙවලං ධම්‌මසභාවතොයෙව, අථ ඛො පුරිමධම්‌මානං පවත්‌තිවිසෙසෙනපි හොතීති ආහ ‘‘පුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරවසෙනා’’ති. පවත්‌තිවිසෙසො හි පුරිමපුරිමානං චිත්‌තචෙතසිකානං උත්‌තරුත්‌තරෙසු විසෙසාධානං භාවනාපුබ්‌බාභිසඞ්‌ඛාරොති. අනුවත්‌තයමානොති ගරුකාරයමානො. උදාහරණවසෙනාති නිදස්‌සනවසෙන, න නිරවසෙසදස්‌සනවසෙන. යස්‌මා පනාතිආදිනා යථාවුත්‌තං අත්‌ථං පාඨන්‌තරෙන සාධෙති. තත්‌ථ හි අධිපතිපච්‌චයස්‌ස පච්‌චනීයෙ ඨිතත්‌තා මග්‌ගො අධිපති මග්‌ගාධිපතීති අයමත්‌ථො ලබ්‌භතීති. සමානසද්‌දත්‌ථවසෙනාති සතිපි අඤ්‌ඤපදත්‌ථසමානාධිකරණසමාසත්‌ථභෙදෙ මග්‌ගාධිපතිසද්‌දත්‌ථභෙදාභාවං සන්‌ධාය වුත්‌තං.
16. Maggakiccaṃ pariññādi. Aṭṭhaṅgikamaggasammādiṭṭhimaggasampayuttālobhādosasaṅkhātehi maggahetūhi maggasampayuttakhandhasesamaggaṅgasammādiṭṭhīnaṃ sahetukabhāvadassanato tiṇṇaṃ nayānaṃ asaṅgahitasaṅgaṇhanavasenāti vuttaṃ. Hetubahutāvasenāti bahuhetukassa paṭhamanayassa anantaraṃ bahuhetukatāsāmaññena nikkhepakaṇḍapāḷiyaṃ tatiyaṃ vuttanayo idha aṭṭhakathāyaṃ dutiyaṃ vutto. Yathāsakaṃ paccayehi pavattamānesu nirīhakesu dhammesu kesañci anuvattanīyabhāvo na kevalaṃ dhammasabhāvatoyeva, atha kho purimadhammānaṃ pavattivisesenapi hotīti āha ‘‘pubbābhisaṅkhāravasenā’’ti. Pavattiviseso hi purimapurimānaṃ cittacetasikānaṃ uttaruttaresu visesādhānaṃ bhāvanāpubbābhisaṅkhāroti. Anuvattayamānoti garukārayamāno. Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, na niravasesadassanavasena. Yasmā panātiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pāṭhantarena sādheti. Tattha hi adhipatipaccayassa paccanīye ṭhitattā maggo adhipati maggādhipatīti ayamattho labbhatīti. Samānasaddatthavasenāti satipi aññapadatthasamānādhikaraṇasamāsatthabhede maggādhipatisaddatthabhedābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.
17. උප්‌පන්‌න-සද්‌දො උප්‌පාදාදිං පටිපජ්‌ජමානො, පත්‌වා විගතො චාති දුවිධෙසු අත්‌ථෙසු උභයෙසම්‌පි වාචකො, න පුරිමානංයෙවාති තමත්‌ථං දස්‌සෙතුං ‘‘අනුප්‌පන්‌නා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ උප්‌පන්‌නභාවො උප්‌පාදාදිප්‌පත්‌තතා. තෙන අතීතාපි සඞ්‌ගහිතා හොන්‌ති. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්‌බො උප්‌පන්‌නභාවො’’ති. උප්‌පන්‌නධම්‌මභාවො ‘‘උප්‌පන්‌නා ධම්‌මා’’ති පදෙන ගහිතධම්‌මභාවො, වත්‌තමානධම්‌මභාවොති අත්‌ථො. යො වා උප්‌පාදාදිප්‌පත්‌තො අත්‌තනො ච සභාවං ධාරෙති පච්‌චයෙහි ච ධාරීයති, සො උප්‌පන්‌නධම්‌මොති පච්‌චුප්‌පන්‌නභාවො උප්‌පන්‌නධම්‌මභාවොති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. උප්‌පන්‌නධම්‌මෙ වත්‌වා ‘‘අනුප්‌පන්‌නා’’ති වචනං න යථාධිගතපටිසෙධනන්‌ති කථමිදං පච්‌චෙතබ්‌බන්‌ති ආහ ‘‘යදි හී’’තිආදි. කෙචි පනෙත්‌ථ ‘‘උප්‌පන්‌නාති පදෙන අතීතාපි සඞ්‌ගහිතා. යදි න සඞ්‌ගහිතා, නිබ්‌බානං විය තෙපි නවත්‌තබ්‌බාති වත්‌තබ්‌බං සියා , න ච තථා වුත්‌ත’’න්‌ති වදන්‌ති, තං පන තෙසං මතිමත්‌තමෙව. අයං පන තිකො ද්‌වින්‌නං අද්‌ධානං වසෙන පූරෙත්‌වා දස්‌සිතොති අට්‌ඨකථායං වක්‌ඛතීති. එවං සන්‌තෙ කස්‌මා අතීතා නවත්‌තබ්‌බාති න වුත්‌තාති? ධම්‌මවසෙන අසඞ්‌ගහිතත්‌තාභාවතො. ධම්‌මවසෙන හි අසඞ්‌ගහිතං නිබ්‌බානං තත්‌ථ නවත්‌තබ්‌බං ජාතං, න ච නියොගතො අතීතා නාම ධම්‌මා කෙචි අත්‌ථි, යෙ ඉධ අසඞ්‌ගහිතත්‌තා නවත්‌තබ්‌බා සියුන්‌ති. ඵලනිබ්‌බත්‌තිතො කාරණස්‌ස පුරෙතරං නිබ්‌බත්‌ති ඉධ පරිනිට්‌ඨිතසද්‌දෙන වුච්‌චති, න තස්‌ස හුත්‌වා විගතභාවොති ආහ ‘‘අනාගතෙ වා’’ති. යතො මෙත්‌තෙය්‍යස්‌ස භගවතො උප්‌පජ්‌ජනකඵලම්‌පි ‘‘උප්‌පාදී’’ති වුච්‌චති.
17. Uppanna-saddo uppādādiṃ paṭipajjamāno, patvā vigato cāti duvidhesu atthesu ubhayesampi vācako, na purimānaṃyevāti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘anuppannā’’tiādimāha. Tattha uppannabhāvo uppādādippattatā. Tena atītāpi saṅgahitā honti. Tenevāha ‘‘sabbo uppannabhāvo’’ti. Uppannadhammabhāvo ‘‘uppannā dhammā’’ti padena gahitadhammabhāvo, vattamānadhammabhāvoti attho. Yo vā uppādādippatto attano ca sabhāvaṃ dhāreti paccayehi ca dhārīyati, so uppannadhammoti paccuppannabhāvo uppannadhammabhāvoti evamettha attho daṭṭhabbo. Uppannadhamme vatvā ‘‘anuppannā’’ti vacanaṃ na yathādhigatapaṭisedhananti kathamidaṃ paccetabbanti āha ‘‘yadi hī’’tiādi. Keci panettha ‘‘uppannāti padena atītāpi saṅgahitā. Yadi na saṅgahitā, nibbānaṃ viya tepi navattabbāti vattabbaṃ siyā , na ca tathā vutta’’nti vadanti, taṃ pana tesaṃ matimattameva. Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassitoti aṭṭhakathāyaṃ vakkhatīti. Evaṃ sante kasmā atītā navattabbāti na vuttāti? Dhammavasena asaṅgahitattābhāvato. Dhammavasena hi asaṅgahitaṃ nibbānaṃ tattha navattabbaṃ jātaṃ, na ca niyogato atītā nāma dhammā keci atthi, ye idha asaṅgahitattā navattabbā siyunti. Phalanibbattito kāraṇassa puretaraṃ nibbatti idha pariniṭṭhitasaddena vuccati, na tassa hutvā vigatabhāvoti āha ‘‘anāgate vā’’ti. Yato metteyyassa bhagavato uppajjanakaphalampi ‘‘uppādī’’ti vuccati.
20. යස්‌ස ඣානා වුට්‌ඨහිත්‌වාතිආදිනා ‘‘තෙනානන්‌දා’’තිආදිපාළියා හෙට්‌ඨාපාළිං අත්‌ථවසෙන දස්‌සෙති. අයඤ්‌හි තත්‌ථ පාළි –
20. Yassa jhānā vuṭṭhahitvātiādinā ‘‘tenānandā’’tiādipāḷiyā heṭṭhāpāḷiṃ atthavasena dasseti. Ayañhi tattha pāḷi –
‘‘කථඤ්‌චානන්‌ද , භික්‌ඛු අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙති සන්‌නිසාදෙති එකොදිං කරොති සමාදහති. ඉධානන්‌ද, භික්‌ඛු විවිච්‌චෙව…පෙ.… චතුත්‌ථං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. එවං ඛො…පෙ.… සමාදහති. සො අජ්‌ඣත්‌තං සුඤ්‌ඤතං මනසි කරොති, තස්‌ස අජ්‌ඣත්‌තං සුඤ්‌ඤතං මනසිකරොතො සුඤ්‌ඤතාය චිත්‌තං න පක්‌ඛන්‌දති…පෙ.… මුච්‌චති. එවං සන්‌තමෙතං, ආනන්‌ද, භික්‌ඛු එවං සම්‌පජානාති අජ්‌ඣත්‌තං ඛො මෙ සුඤ්‌ඤතං මනසිකරොතො අජ්‌ඣත්‌තං සුඤ්‌ඤතාය චිත්‌තං න පක්‌ඛන්‌දති…පෙ.… මුච්‌චතීති, ඉතිහ තත්‌ථ සම්‌පජානො හොති. සො බහිද්‌ධා සුඤ්‌ඤතං…පෙ.… අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධා සුඤ්‌ඤතං…පෙ.… සො ආනෙඤ්‌ජං මනසි කරොති, තස්‌ස ආනෙඤ්‌ජං මනසිකරොතො ආනෙඤ්‌ජාය චිත්‌තං න පක්‌ඛන්‌දති…පෙ.… මුච්‌චතීති, ඉතිහ තත්‌ථ සම්‌පජානො හොති. තෙනානන්‌ද, භික්‌ඛුනා’’ති (ම. නි. 3.188).
‘‘Kathañcānanda , bhikkhu ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati. Idhānanda, bhikkhu vivicceva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho…pe… samādahati. So ajjhattaṃ suññataṃ manasi karoti, tassa ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccati. Evaṃ santametaṃ, ānanda, bhikkhu evaṃ sampajānāti ajjhattaṃ kho me suññataṃ manasikaroto ajjhattaṃ suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. So bahiddhā suññataṃ…pe… ajjhattabahiddhā suññataṃ…pe… so āneñjaṃ manasi karoti, tassa āneñjaṃ manasikaroto āneñjāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. Tenānanda, bhikkhunā’’ti (ma. ni. 3.188).
තත්‌ථ අජ්‌ඣත්‌තසුඤ්‌ඤතාදීසූති අජ්‌ඣත්‌තං බහිද්‌ධා අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධා ච සුඤ්‌ඤතාය ආනෙඤ්‌ජෙ ච. පඨමජ්‌ඣානාදිසමාධිනිමිත්‌තෙති පාදකභූතපඨමජ්‌ඣානාදිසමාධිනිමිත්‌තෙ. අපගුණපාදකජ්‌ඣානතො වුට්‌ඨිතස්‌ස හි අජ්‌ඣත්‌තං සුඤ්‌ඤතං මනසිකරොතො තත්‌ථ චිත්‌තං න පක්‌ඛන්‌දති. තතො ‘‘පරස්‌ස සන්‌තානෙ නු ඛො කථ’’න්‌ති බහිද්‌ධා මනසි කරොති, තත්‌ථපි න පක්‌ඛන්‌දති. තතො ‘‘කාලෙන අත්‌තනො සන්‌තානෙ, කාලෙන පරස්‌ස සන්‌තානෙ නු ඛො කථ’’න්‌ති අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධා මනසි කරොති, තත්‌ථපි න පක්‌ඛන්‌දති. තතො උභතොභාගවිමුත්‌තො හොතුකාමො ‘‘අරූපසමාපත්‌තියං නු ඛො කථ’’න්‌ති ආනෙඤ්‌ජං මනසි කරොති, තත්‌ථපි න පක්‌ඛන්‌දති. ‘‘ඉදානි මෙ චිත්‌තං න පක්‌ඛන්‌දතී’’ති විස්‌සට්‌ඨවීරියෙන න භවිතබ්‌බං, පාදකජ්‌ඣානමෙව පන සාධුකං පුනප්‌පුනං මනසි කාතබ්‌බං, එවමස්‌ස රුක්‌ඛං ඡින්‌දතො ඵරසුම්‌හි අවහන්‌තෙ පුනප්‌පුනං නිසිතනිසිතං කාරෙත්‌වා ඡින්‌දන්‌තස්‌ස ඡිජ්‌ජෙ ඵරසු විය කම්‌මට්‌ඨානෙ මනසිකාරො වහතීති දස්‌සෙතුං ‘‘තස්‌මිංයෙවා’’තිආදි වුත්‌තන්‌ති.
Tattha ajjhattasuññatādīsūti ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññatāya āneñje ca. Paṭhamajjhānādisamādhinimitteti pādakabhūtapaṭhamajjhānādisamādhinimitte. Apaguṇapādakajjhānato vuṭṭhitassa hi ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto tattha cittaṃ na pakkhandati. Tato ‘‘parassa santāne nu kho katha’’nti bahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ‘‘kālena attano santāne, kālena parassa santāne nu kho katha’’nti ajjhattabahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ubhatobhāgavimutto hotukāmo ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho katha’’nti āneñjaṃ manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. ‘‘Idāni me cittaṃ na pakkhandatī’’ti vissaṭṭhavīriyena na bhavitabbaṃ, pādakajjhānameva pana sādhukaṃ punappunaṃ manasi kātabbaṃ, evamassa rukkhaṃ chindato pharasumhi avahante punappunaṃ nisitanisitaṃ kāretvā chindantassa chijje pharasu viya kammaṭṭhāne manasikāro vahatīti dassetuṃ ‘‘tasmiṃyevā’’tiādi vuttanti.
අත්‌ථතො ච අසමානත්‌තාති ඉදං කස්‌මා වුත්‌තං. නනු යෙසු අත්‌ථෙසු අජ්‌ඣත්‌ත-සද්‌දො වත්‌තති, තෙ සබ්‌බෙ දස්‌සෙත්‌වා ඉධාධිප්‌පෙතත්‌ථනිද්‌ධාරණත්‌ථං අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙනෙතං වුත්‌තං. චක්‌ඛාදීසු ච අජ්‌ඣත්‌තික-සද්‌දො අජ්‌ඣත්‌තානං අබ්‌භන්‌තරතාවිසෙසමුපාදාය පවත්‌තති, යතො තෙ අජ්‌ඣත්‌තඅජ්‌ඣත්‌තාති වුච්‌චන්‌ති. අපිච ‘‘ඡ අජ්‌ඣත්‌තිකානී’’ති ඉදං අජ්‌ඣත්‌තික-සද්‌දස්‌ස චක්‌ඛාදීනං අජ්‌ඣත්‌තභාවවිභාවනසබ්‌භාවතො ඉධ උදාහරණවසෙන වුත්‌තං. තෙනෙව හි අට්‌ඨකථායං අජ්‌ඣත්‌තිකදුකෙ ‘‘අජ්‌ඣත්‌තාව අජ්‌ඣත්‌තිකා’’ති වුත්‌තං. එවඤ්‌ච සති න එත්‌ථ සද්‌දතො අසමානතාපි සියා, තස්‌මායෙව යථාවුත්‌තචොදනං විසොධෙන්‌තො ‘‘අයං පනෙත්‌ථා’’තිආදිමාහ. තෙනාති තස්‌මා. තංවාචකස්‌සාති අජ්‌ඣත්‌තජ්‌ඣත්‌තවාචකස්‌ස සක්‌කා වත්‌තුං තදත්‌ථස්‌ස අජ්‌ඣත්‌තභාවසබ්‌භාවතො.
Atthato ca asamānattāti idaṃ kasmā vuttaṃ. Nanu yesu atthesu ajjhatta-saddo vattati, te sabbe dassetvā idhādhippetatthaniddhāraṇatthaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttaṃ. Cakkhādīsu ca ajjhattika-saddo ajjhattānaṃ abbhantaratāvisesamupādāya pavattati, yato te ajjhattaajjhattāti vuccanti. Apica ‘‘cha ajjhattikānī’’ti idaṃ ajjhattika-saddassa cakkhādīnaṃ ajjhattabhāvavibhāvanasabbhāvato idha udāharaṇavasena vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ajjhattikaduke ‘‘ajjhattāva ajjhattikā’’ti vuttaṃ. Evañca sati na ettha saddato asamānatāpi siyā, tasmāyeva yathāvuttacodanaṃ visodhento ‘‘ayaṃ panetthā’’tiādimāha. Tenāti tasmā. Taṃvācakassāti ajjhattajjhattavācakassa sakkā vattuṃ tadatthassa ajjhattabhāvasabbhāvato.
‘‘න ඛො, ආනන්‌ද, භික්‌ඛු සොභති සඞ්‌ගණිකාරාමො සඞ්‌ගණිකාරතො සඞ්‌ගණිකාරාමතං අනුයුත්‌තො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.186) පබ්‌බජිතාසාරුප්‌පස්‌ස නෙක්‌ඛම්‌මසුඛාදිනිකාමලාභිතාය අභාවස්‌ස ච දස්‌සනෙන සඞ්‌ගණිකාරාමතාය, ‘‘නාහං, ආනන්‌ද, එකං රූපම්‌පි සමනුපස්‌සාමි, යත්‌ථ රත්‌තස්‌ස යථාභිරතස්‌ස රූපස්‌ස විපරිණාමඤ්‌ඤථාභාවා න උප්‌පජ්‌ජෙය්‍යුං සොකපරි…පෙ.… උපායාසා’’ති (ම. නි. 3.186) එවං රූපාදිරතියා ච ආදීනවං වත්‌වා සචෙ කොචි දුප්‌පඤ්‌ඤජාතිකො පබ්‌බජිතො වදෙය්‍ය ‘‘සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො ඛෙත්‌තෙ පවිට්‌ඨා ගාවියො විය අම්‌හෙයෙව ගණතො නීහරති, එකීභාවෙ නියොජෙති, සයං පන රාජරාජමහාමත්‌තාදීහි පරිවුතො විහරතී’’ති, තස්‌ස වචනොකාසුපච්‌ඡෙදනත්‌ථං චක්‌කවාළපරියන්‌තාය පරිසාය මජ්‌ඣෙ නිසින්‌නොපි තථාගතො එකකොවාති දස්‌සනත්‌ථං ‘‘අයං ඛො පනා’’ති දෙසනා ආරද්‌ධාති ආහ ‘‘තප්‌පටිපක්‌ඛවිහාරදස්‌සනත්‌ථ’’න්‌ති. තත්‌ථ සබ්‌බනිමිත්‌තානන්‌ති රූපාදීනං සඞ්‌ඛතනිමිත්‌තානං . අජ්‌ඣත්‌තන්‌ති විසයජ්‌ඣත්‌තං. සුඤ්‌ඤතන්‌ති අනත්‌තානුපස්‌සනානුභාවනිබ්‌බත්‌තඵලසමාපත්‌තිං. තෙනෙවාහ ‘‘අජ්‌ඣත්‌ත’’න්‌තිආදි. තත්‌ථ දුතියෙ විකප්‌පෙ ඨාන-සද්‌දො කාරණපරියායො දට්‌ඨබ්‌බො. සච්‌චකසුත්‌තෙනාති මහාසච්‌චකසුත්‌තෙන. තත්‌ථ හි –
‘‘Na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo saṅgaṇikārato saṅgaṇikārāmataṃ anuyutto’’tiādinā (ma. ni. 3.186) pabbajitāsāruppassa nekkhammasukhādinikāmalābhitāya abhāvassa ca dassanena saṅgaṇikārāmatāya, ‘‘nāhaṃ, ānanda, ekaṃ rūpampi samanupassāmi, yattha rattassa yathābhiratassa rūpassa vipariṇāmaññathābhāvā na uppajjeyyuṃ sokapari…pe… upāyāsā’’ti (ma. ni. 3.186) evaṃ rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā sace koci duppaññajātiko pabbajito vadeyya ‘‘sammāsambuddho khette paviṭṭhā gāviyo viya amheyeva gaṇato nīharati, ekībhāve niyojeti, sayaṃ pana rājarājamahāmattādīhi parivuto viharatī’’ti, tassa vacanokāsupacchedanatthaṃ cakkavāḷapariyantāya parisāya majjhe nisinnopi tathāgato ekakovāti dassanatthaṃ ‘‘ayaṃ kho panā’’ti desanā āraddhāti āha ‘‘tappaṭipakkhavihāradassanattha’’nti. Tattha sabbanimittānanti rūpādīnaṃ saṅkhatanimittānaṃ . Ajjhattanti visayajjhattaṃ. Suññatanti anattānupassanānubhāvanibbattaphalasamāpattiṃ. Tenevāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Tattha dutiye vikappe ṭhāna-saddo kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Saccakasuttenāti mahāsaccakasuttena. Tattha hi –
‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, අග්‌ගිවෙස්‌සන, අනෙකසතාය පරිසාය ධම්‌මං දෙසෙතා, අපිස්‌සු මං එකමෙකො එවං මඤ්‌ඤති ‘මමෙවාරබ්‌භ සමණො ගොතමො ධම්‌මං දෙසෙතී’ති. න ඛො පනෙතං, අග්‌ගිවෙස්‌සන, එවං දට්‌ඨබ්‌බං. යාවදෙව විඤ්‌ඤාපනත්‌ථාය තථාගතො පරෙසං ධම්‌මං දෙසෙතීති. සො ඛො අහං, අග්‌ගිවෙස්‌සන, තස්‌සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්‌මිංයෙව පුරිමස්‌මිං සමාධිනිමිත්‌තෙ අජ්‌ඣත්‌තමෙව චිත්‌තං සණ්‌ඨපෙමි සන්‌නිසාදෙමි, එකොදිං කරොමි, සමාදහාමි ‘යෙන සුදං නිච්‌චකප්‌පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387) –
‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, anekasatāya parisāya dhammaṃ desetā, apissu maṃ ekameko evaṃ maññati ‘mamevārabbha samaṇo gotamo dhammaṃ desetī’ti. Na kho panetaṃ, aggivessana, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Yāvadeva viññāpanatthāya tathāgato paresaṃ dhammaṃ desetīti. So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi, ekodiṃ karomi, samādahāmi ‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) –
ආගතන්‌ති.
Āgatanti.
22. අඤ්‌ඤෙහි අනිදස්‌සනෙහි අඤ්‌ඤං විය කත්‌වා යථා ‘‘සිලාපුත්‌තකස්‌ස සරීර’’න්‌ති. ධම්‌මසභාවසාමඤ්‌ඤෙනාතිආදිනා කිඤ්‌චාපි රූපායතනතො අඤ්‌ඤො නිදස්‌සනභාවො නාම නත්‌ථි, ධම්‌මසභාවො පන අත්‌ථි. තතො ච රූපායතනස්‌ස විසෙසො නිදස්‌සනභාවෙන කතොති තදඤ්‌ඤධම්‌මවිසෙසකරො නිදස්‌සනභාවො රූපායතනතො අනඤ්‌ඤොපි අඤ්‌ඤො විය කත්‌වා උපචරිතොති දස්‌සෙති. අත්‌ථවිසෙසො සාමඤ්‌ඤවිසෙසත්‌ථභෙදො. සයං සම්‌පත්‌තානං ඵොට්‌ඨබ්‌බධම්‌මානං, නිස්‌සයවසෙන සම්‌පත්‌තානං ඝානජිව්‌හාකායානං ගන්‌ධරසානඤ්‌ච, ඉතරෙසං අසම්‌පත්‌තානං. අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපතනං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤස්‌ස යොග්‍යදෙසෙ අවට්‌ඨානං, යෙන පටිහනනභාවෙන. බ්‍යාපාරාදීති චිත්‌තකිරියාවායොධාතුවිප්‌ඵාරවසෙන අක්‌ඛිපටලාදීනං හෙට්‌ඨා උපරි ච සංසීදනලඞ්‌ඝනාදිප්‌පවත්‌තිමාහ. විකාරුප්‌පත්‌ති විසදිසුප්‌පත්‌ති, විසයස්‌ස ඉට්‌ඨානිට්‌ඨභාවෙන අනුග්‌ගහො උපඝාතො චාති අත්‌ථො.
22. Aññehi anidassanehi aññaṃ viya katvā yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhammasabhāvasāmaññenātiādinā kiñcāpi rūpāyatanato añño nidassanabhāvo nāma natthi, dhammasabhāvo pana atthi. Tato ca rūpāyatanassa viseso nidassanabhāvena katoti tadaññadhammavisesakaro nidassanabhāvo rūpāyatanato anaññopi añño viya katvā upacaritoti dasseti. Atthaviseso sāmaññavisesatthabhedo. Sayaṃ sampattānaṃ phoṭṭhabbadhammānaṃ, nissayavasena sampattānaṃ ghānajivhākāyānaṃ gandharasānañca, itaresaṃ asampattānaṃ. Aññamaññapatanaṃ aññamaññassa yogyadese avaṭṭhānaṃ, yena paṭihananabhāvena. Byāpārādīti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena akkhipaṭalādīnaṃ heṭṭhā upari ca saṃsīdanalaṅghanādippavattimāha. Vikāruppatti visadisuppatti, visayassa iṭṭhāniṭṭhabhāvena anuggaho upaghāto cāti attho.
තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / 1. තිකමාතිකා • 1. Tikamātikā
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / අභිධම්‌මපිටක (අට්‌ඨකථා) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා • Tikamātikāpadavaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / තිකමාතිකාපදවණ්‌ණනා • Tikamātikāpadavaṇṇanā
