Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ੧. ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਕਣ੍ਡੋ

    1. Cittuppādakaṇḍo

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ਇਦਾਨਿ

    Idāni

    ਇਤਿ ਮੇ ਭਾਸਮਾਨਸ੍ਸ, ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਂ ਇਮਂ।

    Iti me bhāsamānassa, abhidhammakathaṃ imaṃ;

    ਅવਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਾ ਨਿਸਾਮੇਥ, ਦੁਲ੍ਲਭਾ ਹਿ ਅਯਂ ਕਥਾਤਿ॥

    Avikkhittā nisāmetha, dullabhā hi ayaṃ kathāti.

    ਏવਂ ਪਟਿਞ੍ਞਾਤਾਯ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾਯ ਕਥਨੋਕਾਸੋ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮੋ ਨਾਮ ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਆਦੀਨਿ ਸਤ੍ਤਪ੍ਪਕਰਣਾਨਿ; ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਿ ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਕਣ੍ਡਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਕਣ੍ਡਾਨਿ; ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਕਣ੍ਡਮ੍ਪਿ ਮਾਤਿਕਾਪਦਭਾਜਨੀਯવਸੇਨ ਦੁવਿਧਂ; ਤਤ੍ਥ ਮਾਤਿਕਾ ਆਦਿ; ਸਾਪਿ ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ ਦੁਕਮਾਤਿਕਾਤਿ ਦੁવਿਧਾ; ਤਤ੍ਥ ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ ਆਦਿ; ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਯਪਿ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਂ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇਪਿ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਇਦਂ ਪਦਂ; ਤਸ੍ਮਾ –

    Evaṃ paṭiññātāya abhidhammakathāya kathanokāso sampatto. Tattha yasmā abhidhammo nāma dhammasaṅgaṇīādīni sattappakaraṇāni; dhammasaṅgaṇīpi cittuppādakaṇḍādīnaṃ vasena cattāri kaṇḍāni; cittuppādakaṇḍampi mātikāpadabhājanīyavasena duvidhaṃ; tattha mātikā ādi; sāpi tikamātikā dukamātikāti duvidhā; tattha tikamātikā ādi; tikamātikāyapi kusalattikaṃ kusalattikepi kusalā dhammāti idaṃ padaṃ; tasmā –

    ਇਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਗਮ੍ਭੀਰਂ, ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਂ ਇਮਂ।

    Ito paṭṭhāya gambhīraṃ, abhidhammakathaṃ imaṃ;

    વੁਚ੍ਚਮਾਨਂ ਨਿਸਾਮੇਥ, ਏਕਗ੍ਗਾ ਸਾਧੁ ਸਾਧવੋਤਿ॥

    Vuccamānaṃ nisāmetha, ekaggā sādhu sādhavoti.

    . ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਅਯਂ ਤਾવ ਆਦਿਪਦੇਨ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੋ ਨਾਮ। ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਦੁਕ੍ਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਅਯਂ ਸਬ੍ਬਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕੋ ਨਾਮ। ਏવਂ ਆਦਿਪਦવਸੇਨ વਾ ਸਬ੍ਬਪਦવਸੇਨ વਾ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਨਾਮਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ । ਸਬ੍ਬੇવ ਚੇਤੇ ਪਞ੍ਚਦਸਹਿ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੇਹਿ વવਤ੍ਥਿਤਾ। ਤਿਕਾਨਞ੍ਹਿ ਏਕੋ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ, ਦੁਕਾਨਂ ਚਤੁਦ੍ਦਸ। ‘‘ਹੇਤੂ ਧਮ੍ਮਾ, ਨਹੇਤੂ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਯੋ ਹਿ ਛ ਦੁਕਾ ਗਨ੍ਥਤੋ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇਨ ਕਣ੍ਣਿਕਾ વਿਯ ਘਟਾ વਿਯ ਹੁਤ੍વਾ ਠਿਤਤ੍ਤਾ ‘ਹੇਤੁਗੋਚ੍ਛਕੋ’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਤੋ ਅਪਰੇ ‘‘ਸਪ੍ਪਚ੍ਚਯਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਯਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਯੋ ਸਤ੍ਤ ਦੁਕਾ, ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾ, ਕੇવਲਂ ਦੁਕਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਉਚ੍ਚਿਨਿਤ੍વਾ ਉਚ੍ਚਿਨਿਤ੍વਾ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਗੋਚ੍ਛਕਨ੍ਤਰੇ ਠਪਿਤਤ੍ਤਾ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਚ ਮਹਨ੍ਤਰਦੁਕੇਹਿ ਚੂਲ਼ਕਤ੍ਤਾ ‘ਚੂਲ਼ਨ੍ਤਰਦੁਕਾ’ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤੋ ਪਰਂ ਆਸવਦੁਕਾਦੀਨਂ ਛਨ੍ਨਂ વਸੇਨ ‘ਆਸવਗੋਚ੍ਛਕੋ’ ; ਤਥਾ ਸਂਯੋਜਨਦੁਕਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ‘ਸਂਯੋਜਨਗੋਚ੍ਛਕੋ’; ਤਥਾ ਗਨ੍ਥਓਘਯੋਗਨੀવਰਣਦੁਕਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ‘ਗਨ੍ਥਓਘਯੋਗਨੀવਰਣਗੋਚ੍ਛਕਾ’; ਪਰਾਮਾਸਦੁਕਾਦੀਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ વਸੇਨ ‘ਪਰਾਮਾਸਗੋਚ੍ਛਕੋ’ਤਿ। ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਸਤ੍ਤ ਗੋਚ੍ਛਕਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤੋ ਪਰਂ ‘‘ਸਾਰਮ੍ਮਣਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਯੋ ਚਤੁਦ੍ਦਸ ਦੁਕਾ ‘ਮਹਨ੍ਤਰਦੁਕਾ’ ਨਾਮ। ਤਤੋ ਉਪਾਦਾਨਦੁਕਾਦਯੋ ਛ ਦੁਕਾ ‘ਉਪਾਦਾਨਗੋਚ੍ਛਕੋ’ ਨਾਮ। ਤਤੋ ਕਿਲੇਸਦੁਕਾਦਯੋ ਅਟ੍ਠ ਦੁਕਾ ‘ਕਿਲੇਸਗੋਚ੍ਛਕੋ’ ਨਾਮ। ਤਤੋ ਪਰਂ ਦਸ੍ਸਨੇਨਪਹਾਤਬ੍ਬਦੁਕਾਦਯੋ ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਦੁਕਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਮਾਤਿਕਾਯ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਠਪਿਤਤ੍ਤਾ ‘ਪਿਟ੍ਠਿਦੁਕਾ’ ਨਾਮ। ‘‘વਿਜ੍ਜਾਭਾਗਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਭਾਗਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਯੋ ਪਨ ਦ੍વਾਚਤ੍ਤਾਲੀਸ ਦੁਕਾ ‘ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿਕਦੁਕਾ’ ਨਾਮ। ਏવਂ ਸਬ੍ਬੇਪੇਤੇ ਪਞ੍ਚਦਸਹਿ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੇਹਿ વવਤ੍ਥਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    1. ‘‘Kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā’’ti ayaṃ tāva ādipadena laddhanāmo kusalattiko nāma. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā, dukkhāya vedanāya sampayuttā dhammā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti ayaṃ sabbapadehi laddhanāmo vedanāttiko nāma. Evaṃ ādipadavasena vā sabbapadavasena vā sabbesampi tikadukānaṃ nāmaṃ veditabbaṃ . Sabbeva cete pañcadasahi paricchedehi vavatthitā. Tikānañhi eko paricchedo, dukānaṃ catuddasa. ‘‘Hetū dhammā, nahetū dhammā’’tiādayo hi cha dukā ganthato ca atthato ca aññamaññasambandhena kaṇṇikā viya ghaṭā viya hutvā ṭhitattā ‘hetugocchako’ti vuccati. Tato apare ‘‘sappaccayā dhammā appaccayā dhammā’’tiādayo satta dukā, aññamaññaṃ asambandhā, kevalaṃ dukasāmaññato uccinitvā uccinitvā visuṃ visuṃ gocchakantare ṭhapitattā aññehi ca mahantaradukehi cūḷakattā ‘cūḷantaradukā’ti veditabbā. Tato paraṃ āsavadukādīnaṃ channaṃ vasena ‘āsavagocchako’ ; tathā saṃyojanadukādīnaṃ vasena ‘saṃyojanagocchako’; tathā ganthaoghayoganīvaraṇadukādīnaṃ vasena ‘ganthaoghayoganīvaraṇagocchakā’; parāmāsadukādīnaṃ pañcannaṃ vasena ‘parāmāsagocchako’ti. Sabbepi satta gocchakā veditabbā. Tato paraṃ ‘‘sārammaṇā dhammā’’tiādayo catuddasa dukā ‘mahantaradukā’ nāma. Tato upādānadukādayo cha dukā ‘upādānagocchako’ nāma. Tato kilesadukādayo aṭṭha dukā ‘kilesagocchako’ nāma. Tato paraṃ dassanenapahātabbadukādayo aṭṭhārasa dukā abhidhammamātikāya pariyosāne ṭhapitattā ‘piṭṭhidukā’ nāma. ‘‘Vijjābhāgino dhammā avijjābhāgino dhammā’’tiādayo pana dvācattālīsa dukā ‘suttantikadukā’ nāma. Evaṃ sabbepete pañcadasahi paricchedehi vavatthitāti veditabbā.

    ਏવਂ વવਤ੍ਥਿਤਾ ਪਨੇਤੇ ਸਪ੍ਪਦੇਸਨਿਪ੍ਪਦੇਸવਸੇਨ ਦ੍વੇ ਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਸੁ ਹਿ ਨવ ਤਿਕਾ ਏਕਸਤ੍ਤਤਿ ਚ ਦੁਕਾ ਸਪ੍ਪਦੇਸਾਨਂ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਸਪ੍ਪਦੇਸਾ ਨਾਮ। ਅવਸੇਸਾ ਤੇਰਸ ਤਿਕਾ ਏਕਸਤ੍ਤਤਿ ਚ ਦੁਕਾ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਾ ਨਾਮ। ਤਤ੍ਥ ਤਿਕੇਸੁ ਤਾવ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕੋ વਿਤਕ੍ਕਤ੍ਤਿਕੋ ਪੀਤਿਤ੍ਤਿਕੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਿਕੋ ਅਤੀਤਤ੍ਤਿਕੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਆਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਇਮੇ ਨવ ਤਿਕਾ ਸਪ੍ਪਦੇਸਾ ਨਾਮ। ਦੁਕੇਸੁ ਹੇਤੁਗੋਚ੍ਛਕਾਦੀਨਂ ਉਪਾਦਾਨਗੋਚ੍ਛਕਪਰਿਯੋਸਾਨਾਨਂ ਨવਨ੍ਨਂ ਗੋਚ੍ਛਕਾਨਂ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਤਯੋ ਤਯੋ ਦੁਕਾ, ਕਿਲੇਸਗੋਚ੍ਛਕਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਦੁਕਾ, ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਚਿਤ੍ਤવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਂਸਟ੍ਠਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਚਿਤ੍ਤવਿਸਂਸਟ੍ਠਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਦ੍વੇ ਮਹਨ੍ਤਰਦੁਕਾ, ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿਕਦੁਕੇਸੁ ਅਧਿવਚਨਦੁਕਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਦੁਕਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਦੁਕਂ ਨਾਮਰੂਪਦੁਕਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਦੁਕੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਅવਸੇਸਾ ਅਟ੍ਠਤਿਂਸ ਦੁਕਾ ਚਾਤਿ ਏਤੇ ਸਪ੍ਪਦੇਸਾ ਨਾਮ। વੁਤ੍ਤਾવਸੇਸਾ ਤਿਕਦੁਕਾ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    Evaṃ vavatthitā panete sappadesanippadesavasena dve koṭṭhāsā honti. Tesu hi nava tikā ekasattati ca dukā sappadesānaṃ rūpārūpadhammānaṃ pariggahitattā sappadesā nāma. Avasesā terasa tikā ekasattati ca dukā nippadesā nāma. Tattha tikesu tāva vedanāttiko vitakkattiko pītittiko uppannattiko atītattiko cattāro ārammaṇattikāti ime nava tikā sappadesā nāma. Dukesu hetugocchakādīnaṃ upādānagocchakapariyosānānaṃ navannaṃ gocchakānaṃ pariyosāne tayo tayo dukā, kilesagocchakapariyosāne cattāro dukā, ‘‘cittasampayuttā dhammā, cittavippayuttā dhammā’’‘‘cittasaṃsaṭṭhā dhammā, cittavisaṃsaṭṭhā dhammā’’ti dve mahantaradukā, suttantikadukesu adhivacanadukaṃ niruttidukaṃ paññattidukaṃ nāmarūpadukanti ime cattāro duke ṭhapetvā avasesā aṭṭhatiṃsa dukā cāti ete sappadesā nāma. Vuttāvasesā tikadukā sabbepi nippadesāti veditabbā.

    ਇਦਾਨਿ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿਆਦੀਨਂ ਮਾਤਿਕਾਪਦਾਨਂ ਅਯਮਨੁਪੁਬ੍ਬਪਦવਣ੍ਣਨਾ – ‘ਕੁਸਲ’-ਸਦ੍ਦੋ ਤਾવ ਆਰੋਗ੍ਯਅਨવਜ੍ਜਛੇਕਸੁਖવਿਪਾਕੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਕਚ੍ਚਿ ਨੁ ਭੋਤੋ ਕੁਸਲਂ, ਕਚ੍ਚਿ ਭੋਤੋ ਅਨਾਮਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਜਾ॰ ੧.੧੫.੧੪੬; ੨.੨੦.੧੨੯) ਆਰੋਗ੍ਯੇ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਕਤਮੋ ਪਨ, ਭਨ੍ਤੇ, ਕਾਯਸਮਾਚਾਰੋ ਕੁਸਲੋ? ਯੋ ਖੋ, ਮਹਾਰਾਜ, ਕਾਯਸਮਾਚਾਰੋ ਅਨવਜ੍ਜੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੬੧) ਚ, ‘‘ਅਪਰਂ ਪਨ, ਭਨ੍ਤੇ, ਏਤਦਾਨੁਤ੍ਤਰਿਯਂ ਯਥਾ ਭਗવਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ ਕੁਸਲੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੂ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੪੫) ਚ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਅਨવਜ੍ਜੇ। ‘‘ਕੁਸਲੋ ਤ੍વਂ ਰਥਸ੍ਸ ਅਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਾਨਂ’’ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੮੭), ‘‘ਕੁਸਲਾ ਨਚ੍ਚਗੀਤਸ੍ਸ ਸਿਕ੍ਖਿਤਾ ਚਾਤੁਰਿਤ੍ਥਿਯੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੯੪) ਛੇਕੇ। ‘‘ਕੁਸਲਾਨਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਮਾਦਾਨਹੇਤੁ’’ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੮੦), ‘‘ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ ਉਪਚਿਤਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਸ॰ ੪੩੧) ਸੁਖવਿਪਾਕੇ। ਸ੍વਾਯਮਿਧ ਆਰੋਗ੍ਯੇਪਿ ਅਨવਜ੍ਜੇਪਿ ਸੁਖવਿਪਾਕੇਪਿ વਤ੍ਤਤਿ।

    Idāni kusalā dhammātiādīnaṃ mātikāpadānaṃ ayamanupubbapadavaṇṇanā – ‘kusala’-saddo tāva ārogyaanavajjachekasukhavipākesu dissati. Ayañhi ‘‘kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye dissati. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) ca, ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariyaṃ yathā bhagavā dhammaṃ deseti kusalesu dhammesū’’ti (dī. ni. 3.145) ca evamādīsu anavajje. ‘‘Kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgānaṃ’’ (ma. ni. 2.87), ‘‘kusalā naccagītassa sikkhitā cāturitthiyo’’tiādīsu (jā. 2.22.94) cheke. ‘‘Kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu’’ (dī. ni. 3.80), ‘‘kusalassa kammassa katattā upacitattā’’tiādīsu (dha. sa. 431) sukhavipāke. Svāyamidha ārogyepi anavajjepi sukhavipākepi vattati.

    ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੋ ਪਨਾਯਂ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਹੇਤੁਗੁਣਨਿਸ੍ਸਤ੍ਤਨਿਜ੍ਜੀવਤਾਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਧਮ੍ਮਂ ਪਰਿਯਾਪੁਣਾਤਿ ਸੁਤ੍ਤਂ ਗੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੧੦੨) ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਯਂ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (વਿਭ॰ ੭੨੦) ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ।

    Dhammasaddo panāyaṃ pariyattihetuguṇanissattanijjīvatādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ geyya’’ntiādīsu (a. ni. 4.102) pariyattiyaṃ dissati. ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 720) hetumhi.

    ‘‘ਨ ਹਿ ਧਮ੍ਮੋ ਅਧਮ੍ਮੋ ਚ, ਉਭੋ ਸਮવਿਪਾਕਿਨੋ।

    ‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;

    ਅਧਮ੍ਮੋ ਨਿਰਯਂ ਨੇਤਿ, ਧਮ੍ਮੋ ਪਾਪੇਤਿ ਸੁਗ੍ਗਤਿ’’ਨ੍ਤਿ॥ (ਥੇਰਗਾ॰ ੩੦੪; ਜਾ॰ ੧.੧੫.੩੮੬) –

    Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304; jā. 1.15.386) –

    ਆਦੀਸੁ ਗੁਣੇ। ‘‘ਤਸ੍ਮਿਂ ਖੋ ਪਨ ਸਮਯੇ ਧਮ੍ਮਾ ਹੋਨ੍ਤਿ’’ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੨੧), ‘‘ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮਾਨੁਪਸ੍ਸੀ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੭੩) ਨਿਸ੍ਸਤ੍ਤਨਿਜ੍ਜੀવਤਾਯਂ। ਸ੍વਾਯਮਿਧਾਪਿ ਨਿਸ੍ਸਤ੍ਤਨਿਜ੍ਜੀવਤਾਯਮੇવ વਟ੍ਟਤਿ।

    Ādīsu guṇe. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti’’ (dha. sa. 121), ‘‘dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) nissattanijjīvatāyaṃ. Svāyamidhāpi nissattanijjīvatāyameva vaṭṭati.

    વਚਨਤ੍ਥੋ ਪਨੇਤ੍ਥ – ਕੁਚ੍ਛਿਤੇ ਪਾਪਕੇ ਧਮ੍ਮੇ ਸਲਯਨ੍ਤਿ ਚਲਯਨ੍ਤਿ ਕਮ੍ਪੇਨ੍ਤਿ વਿਦ੍ਧਂਸੇਨ੍ਤੀਤਿ ਕੁਸਲਾ। ਕੁਚ੍ਛਿਤੇਨ વਾ ਆਕਾਰੇਨ ਸਯਨ੍ਤੀਤਿ ਕੁਸਾ। ਤੇ ਅਕੁਸਲਸਙ੍ਖਾਤੇ ਕੁਸੇ ਲੁਨਨ੍ਤਿ ਛਿਨ੍ਦਨ੍ਤੀਤਿ ਕੁਸਲਾ। ਕੁਚ੍ਛਿਤਾਨਂ વਾ ਸਾਨਤੋ ਤਨੁਕਰਣਤੋ ਓਸਾਨਕਰਣਤੋ ਞਾਣਂ ਕੁਸਂ ਨਾਮ। ਤੇਨ ਕੁਸੇਨ ਲਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਕੁਸਲਾ; ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ ਪવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਥਾ વਾ ਕੁਸਾ ਉਭਯਭਾਗਗਤਂ ਹਤ੍ਥਪ੍ਪਦੇਸਂ ਲੁਨਨ੍ਤਿ, ਏવਮਿਮੇਪਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੇਨ ਉਭਯਭਾਗਗਤਂ ਕਿਲੇਸਪਕ੍ਖਂ ਲੁਨਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਸਾ વਿਯ ਲੁਨਨ੍ਤੀਤਿਪਿ ਕੁਸਲਾ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਨ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮਾ। ਧਾਰਿਯਨ੍ਤਿ વਾ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ, ਧਾਰੀਯਨ੍ਤਿ વਾ ਯਥਾਸਭਾવਤੋਤਿ ਧਮ੍ਮਾ। ਨ ਕੁਸਲਾ ਅਕੁਸਲਾ। ਮਿਤ੍ਤਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਅਮਿਤ੍ਤਾ વਿਯ, ਲੋਭਾਦਿਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਅਲੋਭਾਦਯੋ વਿਯ ਚ, ਕੁਸਲਪਟਿਪਕ੍ਖਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨ ਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ, ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਸੁ ਪਨ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ ਕੁਸਲਾ, ਸਾવਜ੍ਜਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ ਅਕੁਸਲਾ, ਅવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ।

    Vacanattho panettha – kucchite pāpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaṃsentīti kusalā. Kucchitena vā ākārena sayantīti kusā. Te akusalasaṅkhāte kuse lunanti chindantīti kusalā. Kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato osānakaraṇato ñāṇaṃ kusaṃ nāma. Tena kusena lātabbāti kusalā; gahetabbā pavattetabbāti attho. Yathā vā kusā ubhayabhāgagataṃ hatthappadesaṃ lunanti, evamimepi uppannānuppannabhāvena ubhayabhāgagataṃ kilesapakkhaṃ lunanti. Tasmā kusā viya lunantītipi kusalā. Attano pana sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Dhāriyanti vā paccayehi, dhārīyanti vā yathāsabhāvatoti dhammā. Na kusalā akusalā. Mittapaṭipakkhā amittā viya, lobhādipaṭipakkhā alobhādayo viya ca, kusalapaṭipakkhāti attho. Na byākatāti abyākatā, kusalākusalabhāvena akathitāti attho. Tesu pana anavajjasukhavipākalakkhaṇā kusalā, sāvajjadukkhavipākalakkhaṇā akusalā, avipākalakkhaṇā abyākatā.

    ਕਿਂ ਪਨੇਤਾਨਿ ‘ਕੁਸਲਾ’ਤਿ વਾ ‘ਧਮ੍ਮਾ’ਤਿ વਾਤਿਆਦੀਨਿ ਏਕਤ੍ਥਾਨਿ ਉਦਾਹੁ ਨਾਨਤ੍ਥਾਨੀਤਿ? ਕਿਞ੍ਚੇਤ੍ਥ? ਯਦਿ ਤਾવ ਏਕਤ੍ਥਾਨਿ ‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’ਤਿ ਇਦਂ ‘ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾ’ਤਿવੁਤ੍ਤਸਦਿਸਂ ਹੋਤਿ। ਅਥ ਨਾਨਤ੍ਥਾਨਿ ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ ਪਦਾਨਞ੍ਚ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ।

    Kiṃ panetāni ‘kusalā’ti vā ‘dhammā’ti vātiādīni ekatthāni udāhu nānatthānīti? Kiñcettha? Yadi tāva ekatthāni ‘kusalā dhammā’ti idaṃ ‘kusalākusalā’tivuttasadisaṃ hoti. Atha nānatthāni tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjati padānañca asambandho.

    ਯਥਾ ਹਿ ‘ਕੁਸਲਾ’ ‘ਰੂਪਂ’‘ਚਕ੍ਖੁਮਾ’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਅਤ੍ਥવਸੇਨ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਅਨੋਲੋਕੇਨ੍ਤਾਨਂ ਪਦਾਨਂ ਨ ਕੋਚਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਪਦਾਨਂ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਪੁਬ੍ਬਾਪਰਸਮ੍ਬਨ੍ਧਰਹਿਤਾਨਿ ਚ ਪਦਾਨਿ ਨਿਪ੍ਪਯੋਜਨਾਨਿ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯਾਪਿ ਚੇਸਾ ਪਰਤੋ ‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਪੁਚ੍ਛਾ, ਤਾਯਪਿ ਸਦ੍ਧਿਂ વਿਰੋਧੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਨੇવ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ; ਅਥ ਚ ਪਨਿਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ – ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ‘ਕੁਸਲਾ’ਤਿ। ਅਪਰੋ ਨਯੋ – ਯਦਿ ਏਤਾਨਿ ਏਕਤ੍ਥਾਨਿ, ਤਿਣ੍ਣਂ ‘ਧਮ੍ਮਾਨਂ’ ਏਕਤ੍ਤਾ ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਏਕਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਕੁਸਲਾਦਿਪਰਾਨਞ੍ਹਿ ਤਿਣ੍ਣਮ੍ਪਿ ‘ਧਮ੍ਮਾਨਂ’ ਧਮ੍ਮਭਾવੇਨ ਏਕਤ੍ਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਤ੍ਤਯੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਤ੍ਥਤੋ ਨਿਨ੍ਨਾਨਤ੍ਥਾਨਂ ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਏਕਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ‘ਯਦੇવ ਕੁਸਲਂ, ਤਂ ਅਕੁਸਲਂ, ਤਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤ’ਨ੍ਤਿ। ‘ਅਥਾਪਿ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏਕਤ੍ਤਂ ਨ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਥ, ਅਞ੍ਞੋવ ਕੁਸਲਪਰੋ ਧਮ੍ਮੋ, ਅਞ੍ਞੋ ਅਕੁਸਲਪਰੋ ਧਮ੍ਮੋ, ਅਞ੍ਞੋ ਅਬ੍ਯਾਕਤਪਰੋ ਧਮ੍ਮੋਤਿ વਦਥ, ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਧਮ੍ਮੋ ਨਾਮ ਭਾવੋ, ਭਾવਤੋ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਅਭਾવੋਤਿ ਕੁਸਲਪਰਾ ਭਾવਸਙ੍ਖਾਤਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞੋ ਅਕੁਸਲਪਰੋ ਧਮ੍ਮੋ ਅਭਾવੋ ਸਿਯਾ, ਤਥਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਪਰੋ। ਤੇਹਿ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਕੁਸਲਪਰੋਪਿ। ਏવਂ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਆਪਨ੍ਨੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਅਨਞ੍ਞੇ ਕੁਸਲਾਦਯੋਪਿ ਅਭਾવਾਯੇવ ਸਿਯੁ’ਨ੍ਤਿ।

    Yathā hi ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’‘cakkhumā’ti vutte atthavasena aññamaññaṃ anolokentānaṃ padānaṃ na koci sambandho, evamidhāpi padānaṃ asambandho āpajjati. Pubbāparasambandharahitāni ca padāni nippayojanāni nāma honti. Yāpi cesā parato ‘katame dhammā kusalā’ti pucchā, tāyapi saddhiṃ virodho āpajjati. Neva hi dhammā kusalā; atha ca panidaṃ vuccati – katame dhammā ‘kusalā’ti. Aparo nayo – yadi etāni ekatthāni, tiṇṇaṃ ‘dhammānaṃ’ ekattā kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. Kusalādiparānañhi tiṇṇampi ‘dhammānaṃ’ dhammabhāvena ekattaṃ. Tasmā dhammattayena saddhiṃ atthato ninnānatthānaṃ kusalādīnampi ekattaṃ āpajjati. ‘Yadeva kusalaṃ, taṃ akusalaṃ, taṃ abyākata’nti. ‘Athāpi tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattaṃ na sampaṭicchatha, aññova kusalaparo dhammo, añño akusalaparo dhammo, añño abyākataparo dhammoti vadatha, evaṃ sante dhammo nāma bhāvo, bhāvato ca añño abhāvoti kusalaparā bhāvasaṅkhātā dhammā añño akusalaparo dhammo abhāvo siyā, tathā abyākataparo. Tehi ca añño kusalaparopi. Evaṃ abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvāyeva siyu’nti.

    ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਯਥਾਨੁਮਤਿવੋਹਾਰਸਿਦ੍ਧਿਤੋਤਿ। વੋਹਾਰੋ ਹਿ ਯਥਾ ਯਥਾ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਅਨੁਮਤੋ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤੋ ਤਥਾ ਤਥੇવ ਸਿਦ੍ਧੋ। ਨ ਚਾਯਂ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਕੁਸਲਪੁਬ੍ਬੋ ਧਮ੍ਮਾਭਿਲਾਪੋ ਧਮ੍ਮਪਰੋ ਚ ਕੁਸਲਾਭਿਲਾਪੋ, ਯਥਾ ‘ਕੁਸਲਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਏવਂ, ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਾਭਾવੇਨ ਪਣ੍ਡਿਤੇਹਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤੋ; ਨ ਚ ‘ਕੁਸਲਾ’ ‘ਰੂਪਂ’ਚਕ੍ਖੁਮਾਸਦ੍ਦਾ વਿਯ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਅਨੋਲੋਕਿਤਤ੍ਥਭਾવੇਨ। ‘ਕੁਸਲ’-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਜੋਤਕਭਾવੇਨ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤੋ, ‘ਅਕੁਸਲ’-ਸਦ੍ਦੋ ਸਾવਜ੍ਜਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਤ੍ਥਜੋਤਕਤ੍ਤੇਨ, ‘ਅਬ੍ਯਾਕਤ’-ਸਦ੍ਦੋ ਅવਿਪਾਕਤ੍ਥਜੋਤਕਤ੍ਤੇਨ, ‘ਧਮ੍ਮ’-ਸਦ੍ਦੋ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਅਤ੍ਥਜੋਤਕਤ੍ਤੇਨ। ਸੋ ਏਤੇਸਂ ਅਞ੍ਞਤਰਾਨਨ੍ਤਰੇ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥਸਾਮਞ੍ਞਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਸਬ੍ਬੇવ ਹਿ ਏਤੇ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਨਾ ਲਕ੍ਖਣੇਨ ਧਮ੍ਮਾ। ਕੁਸਲਾਦਿਸਦ੍ਦਾ ਚਾਪਿ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪੁਰਤੋ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਂ ਤਸ੍ਸ ਦੀਪੇਨ੍ਤਿ। ਧਮ੍ਮੋ ਹਿ ਕੁਸਲੋ વਾ ਹੋਤਿ ਅਕੁਸਲੋ વਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤੋ વਾ। ਏવਮੇਤੇ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥਮਤ੍ਤਦੀਪਕਤ੍ਤੇਨ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਾ। ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੇਨ ਸਹ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥਸਾਮਞ੍ਞਂ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਂ વਾ ਦੀਪਕਤ੍ਤੇਨ ਲੋਕੇ ਪਣ੍ਡਿਤੇਹਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਦੇਤਮੇਤ੍ਥ ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਾਤ੍ਥਤਂ વਿਕਪ੍ਪੇਤ੍વਾ ਦੋਸਾਰੋਪਨਕਾਰਣਂ વੁਤ੍ਤਂ ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣਂ। ਅਯਂ ਤਾવ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਸ੍ਸ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਪਦવਣ੍ਣਨਾ। ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਸੇਸਤਿਕਦੁਕਾਨਮ੍ਪਿ ਨਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਇਤੋ ਪਰਂ ਪਨ વਿਸੇਸਮਤ੍ਤਮੇવ વਕ੍ਖਾਮ।

    Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Yathānumativohārasiddhitoti. Vohāro hi yathā yathā atthesu anumato sampaṭicchito tathā tatheva siddho. Na cāyaṃ ‘‘kusalā dhammā’’tiādīsu kusalapubbo dhammābhilāpo dhammaparo ca kusalābhilāpo, yathā ‘kusalā kusalā’ti evaṃ, attano atthavisesābhāvena paṇḍitehi sampaṭicchito; na ca ‘kusalā’ ‘rūpaṃ’cakkhumāsaddā viya aññamaññaṃ anolokitatthabhāvena. ‘Kusala’-saddo panettha anavajjasukhavipākasaṅkhātassa atthassa jotakabhāvena sampaṭicchito, ‘akusala’-saddo sāvajjadukkhavipākatthajotakattena, ‘abyākata’-saddo avipākatthajotakattena, ‘dhamma’-saddo sabhāvadhāraṇādiatthajotakattena. So etesaṃ aññatarānantare vuccamāno attano atthasāmaññaṃ dīpeti. Sabbeva hi ete sabhāvadhāraṇādinā lakkhaṇena dhammā. Kusalādisaddā cāpi dhammasaddassa purato vuccamānā attano attano atthavisesaṃ tassa dīpenti. Dhammo hi kusalo vā hoti akusalo vā abyākato vā. Evamete visuṃ visuṃ vuccamānā attano attano atthamattadīpakattena sampaṭicchitā. Dhammasaddena saha vuccamānā attano attano atthasāmaññaṃ atthavisesaṃ vā dīpakattena loke paṇḍitehi sampaṭicchitā. Tasmā yadetamettha ekatthanānātthataṃ vikappetvā dosāropanakāraṇaṃ vuttaṃ sabbametaṃ akāraṇaṃ. Ayaṃ tāva kusalattikassa anupubbapadavaṇṇanā. Imināva nayena sesatikadukānampi nayo veditabbo. Ito paraṃ pana visesamattameva vakkhāma.

    . ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯਾਤਿਆਦੀਸੁ ‘ਸੁਖ’-ਸਦ੍ਦੋ ਤਾવ ਸੁਖવੇਦਨਾਸੁਖਮੂਲਸੁਖਾਰਮ੍ਮਣਸੁਖਹੇਤੁਸੁਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨਅਬ੍ਯਾਬਜ੍ਝਨਿਬ੍ਬਾਨਾਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਸੁਖਸ੍ਸ ਚ ਪਹਾਨਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੩੨) ਸੁਖવੇਦਨਾਯਂ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਸੁਖੋ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦੋ’’ (ਧ॰ ਪ॰ ੧੯੪), ‘‘ਸੁਖਾ વਿਰਾਗਤਾ ਲੋਕੇ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਉਦਾ॰ ੧੧; ਮਹਾવ॰ ੫) ਸੁਖਮੂਲੇ ‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਚ ਖੋ, ਮਹਾਲਿ, ਰੂਪਂ ਸੁਖਂ ਸੁਖਾਨੁਪਤਿਤਂ ਸੁਖਾવਕ੍ਕਨ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੬੦) ਸੁਖਾਰਮ੍ਮਣੇ। ‘‘ਸੁਖਸ੍ਸੇਤਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਧਿવਚਨਂ ਯਦਿਦਂ ਪੁਞ੍ਞਾਨੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੭.੬੨) ਸੁਖਹੇਤੁਮ੍ਹਿ। ‘‘ਯਾવਞ੍ਚਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਨ ਸੁਕਰਂ ਅਕ੍ਖਾਨੇਨ ਪਾਪੁਣਿਤੁਂ ਯਾવ ਸੁਖਾ ਸਗ੍ਗਾ’’ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੫੫), ‘‘ਨ ਤੇ ਸੁਖਂ ਪਜਾਨਨ੍ਤਿ ਯੇ ਨ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਨਨ੍ਦਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੧) ਸੁਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨੇ। ‘‘ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਸੁਖવਿਹਾਰਾ ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੮੨) ਅਬ੍ਯਾਬਜ੍ਝੇ। ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਪਰਮਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਸੁ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੦੩-੨੦੪) ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ। ਇਧ ਪਨਾਯਂ ਸੁਖવੇਦਨਾਯਮੇવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ‘વੇਦਨਾ’-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘વਿਦਿਤਾ વੇਦਨਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੦੮) વੇਦਯਿਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ વਤ੍ਤਤਿ।

    2. Sukhāya vedanāyātiādīsu ‘sukha’-saddo tāva sukhavedanāsukhamūlasukhārammaṇasukhahetusukhapaccayaṭṭhānaabyābajjhanibbānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādīsu (dī. ni. 1.232) sukhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Sukho buddhānaṃ uppādo’’ (dha. pa. 194), ‘‘sukhā virāgatā loke’’tiādīsu (udā. 11; mahāva. 5) sukhamūle ‘‘yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.60) sukhārammaṇe. ‘‘Sukhassetaṃ, bhikkhave, adhivacanaṃ yadidaṃ puññānī’’tiādīsu (a. ni. 7.62) sukhahetumhi. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ (ma. ni. 3.255), ‘‘na te sukhaṃ pajānanti ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11) sukhapaccayaṭṭhāne. ‘‘Diṭṭhadhammasukhavihārā ete dhammā’’tiādīsu (ma. ni. 1.82) abyābajjhe. ‘‘Nibbānaṃ paramaṃ sukha’’ntiādisu (dha. pa. 203-204) nibbāne. Idha panāyaṃ sukhavedanāyameva daṭṭhabbo. ‘Vedanā’-saddo ‘‘viditā vedanā uppajjantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.208) vedayitasmiṃyeva vattati.

    ‘ਦੁਕ੍ਖ’-ਸਦ੍ਦੋ ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਦੁਕ੍ਖਾਰਮ੍ਮਣਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਚ ਪਹਾਨਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾਯਂ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਜਾਤਿਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੮੭; વਿਭ॰ ੧੯੦) ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ। ‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਚ ਖੋ, ਮਹਾਲਿ, ਰੂਪਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਦੁਕ੍ਖਾਨੁਪਤਿਤਂ ਦੁਕ੍ਖਾવਕ੍ਕਨ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਦੁਕ੍ਖਾਰਮ੍ਮਣੇ। ‘‘ਦੁਕ੍ਖੋ ਪਾਪਸ੍ਸ ਉਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਪ॰ ੧੧੭) ਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯੇ। ‘‘ਯਾવਞ੍ਚਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਨ ਸੁਕਰਂ ਅਕ੍ਖਾਨੇਨ ਪਾਪੁਣਿਤੁਂ ਯਾવ ਦੁਕ੍ਖਾ ਨਿਰਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੫੦) ਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨੇ। ਇਧ ਪਨਾਯਂ ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾਯਮੇવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ।

    ‘Dukkha’-saddo dukkhavedanādukkhavatthudukkhārammaṇadukkhapaccayadukkhapaccayaṭṭhānādīsu dissati. Ayañhi ‘‘dukkhassa ca pahānā’’tiādīsu dukkhavedanāyaṃ dissati. ‘‘Jātipi dukkhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.387; vibha. 190) dukkhavatthusmiṃ. ‘‘Yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ dukkhaṃ dukkhānupatitaṃ dukkhāvakkanta’’ntiādīsu dukkhārammaṇe. ‘‘Dukkho pāpassa uccayo’’tiādīsu (dha. pa. 117) dukkhapaccaye. ‘‘Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva dukkhā nirayā’’tiādīsu (ma. ni. 3.250) dukkhapaccayaṭṭhāne. Idha panāyaṃ dukkhavedanāyameva daṭṭhabbo.

    વਚਨਤ੍ਥੋ ਪਨੇਤ੍ਥ – ਸੁਖਯਤੀਤਿ ਸੁਖਾ। ਦੁਕ੍ਖਯਤੀਤਿ ਦੁਕ੍ਖਾ। ਨ ਦੁਕ੍ਖਾ ਨ ਸੁਖਾਤਿ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾ। ‘ਮ-ਕਾਰੋ ਪਦਸਨ੍ਧਿવਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ। ਸਬ੍ਬਾਪਿ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਂ વੇਦਯਨ੍ਤਿ ਅਨੁਭવਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਨਾ। ਤਾਸੁ ਇਟ੍ਠਾਨੁਭવਨਲਕ੍ਖਣਾ ਸੁਖਾ, ਅਨਿਟ੍ਠਾਨੁਭવਨਲਕ੍ਖਣਾ ਦੁਕ੍ਖਾ, ਉਭਯવਿਪਰੀਤਾਨੁਭવਨਲਕ੍ਖਣਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾ। ਯੋਪਨਾਯਂ ਤੀਸੁਪਿ ਪਦੇਸੁ ‘ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’-ਸਦ੍ਦੋ, ਤਸ੍ਸਤ੍ਥੋ – ਸਮਂ ਪਕਾਰੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ। ਕਤਰੇਹਿ ਪਕਾਰੇਹੀਤਿ? ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਤਾਦੀਹਿ। ‘‘ਨਤ੍ਥਿ ਕੇਚਿ ਧਮ੍ਮਾ ਕੇਹਿਚਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ? ਆਮਨ੍ਤਾ’’ਤਿ ਹਿ ਇਮਸ੍ਸ ਪਞ੍ਹਸ੍ਸ ਪਟਿਕ੍ਖੇਪੇ ‘‘ਨਨੁ ਅਤ੍ਥਿ ਕੇਚਿ ਧਮ੍ਮਾ ਕੇਹਿਚਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸਹਗਤਾ ਸਹਜਾਤਾ ਸਂਸਟ੍ਠਾ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ ਏਕਨਿਰੋਧਾ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ’’ਤਿ (ਕਥਾ॰ ੪੭੩) ਏવਂ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਤਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ਸਮ੍ਪਯੋਗਤ੍ਥੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਇਤਿ ਇਮੇਹਿ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਤਾਦੀਹਿ ਸਮਂ ਪਕਾਰੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ

    Vacanattho panettha – sukhayatīti sukhā. Dukkhayatīti dukkhā. Na dukkhā na sukhāti adukkhamasukhā. ‘Ma-kāro padasandhivasena vutto. Sabbāpi ārammaṇarasaṃ vedayanti anubhavantīti vedanā. Tāsu iṭṭhānubhavanalakkhaṇā sukhā, aniṭṭhānubhavanalakkhaṇā dukkhā, ubhayaviparītānubhavanalakkhaṇā adukkhamasukhā. Yopanāyaṃ tīsupi padesu ‘sampayutta’-saddo, tassattho – samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā. Katarehi pakārehīti? Ekuppādatādīhi. ‘‘Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā’’ti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yuttāti sampayuttā.

    . વਿਪਾਕਤ੍ਤਿਕੇ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਪਾਕਾਤਿ વਿਪਾਕਾ। વਿਪਕ੍ਕਭਾવਮਾਪਨ੍ਨਾਨਂ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾਤਿ વਿਪਾਕਸਭਾવਧਮ੍ਮਾ। ਯਥਾ ਜਾਤਿਜਰਾਸਭਾવਾ ਜਾਤਿਜਰਾਪਕਤਿਕਾ ਸਤ੍ਤਾ ਜਾਤਿਧਮ੍ਮਾ ਜਰਾਧਮ੍ਮਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਏવਂ વਿਪਾਕਜਨਕਟ੍ਠੇਨ વਿਪਾਕਸਭਾવਾ વਿਪਾਕਪਕਤਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਉਭਯਸਭਾવਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।

    3. Vipākattike aññamaññavisiṭṭhānaṃ kusalākusalānaṃ pākāti vipākā. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vipākadhammadhammāti vipākasabhāvadhammā. Yathā jātijarāsabhāvā jātijarāpakatikā sattā jātidhammā jarādhammāti vuccanti evaṃ vipākajanakaṭṭhena vipākasabhāvā vipākapakatikā dhammāti attho. Tatiyapadaṃ ubhayasabhāvapaṭikkhepavasena vuttaṃ.

    . ਉਪਾਦਿਨ੍ਨੁਪਾਦਾਨਿਯਤ੍ਤਿਕੇ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ ਤਣ੍ਹਾਦਿਟ੍ਠੀਹਿ ਉਪੇਤੇਨ ਕਮ੍ਮੁਨਾ ਆਦਿਨ੍ਨਾ, ਫਲਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਾਤਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ। ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਂ ਉਪਗਨ੍ਤ੍વਾ ਉਪਾਦਾਨਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇਨ ਉਪਾਦਾਨਾਨਂ ਹਿਤਾਤਿ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ। ਉਪਾਦਾਨਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯਭੂਤਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਉਪਾਦਿਣ੍ਣਾ ਚ ਤੇ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ ਚਾਤਿ ਉਪਾਦਿਣ੍ਣੁਪਾਦਾਨਿਯਾ; ਸਾਸવਕਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਨਂ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਇਤਿ ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਸੇਸਪਦਦ੍વਯੇਪਿ ਪਟਿਸੇਧਸਹਿਤੋ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।

    4. Upādinnupādāniyattike ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena kammunā ādinnā, phalabhāvena gahitāti upādinnā. Ārammaṇabhāvaṃ upagantvā upādānasambandhena upādānānaṃ hitāti upādāniyā. Upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Upādiṇṇā ca te upādāniyā cāti upādiṇṇupādāniyā; sāsavakammanibbattānaṃ rūpārūpadhammānametaṃ adhivacanaṃ. Iti iminā nayena sesapadadvayepi paṭisedhasahito attho veditabbo.

    . ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਸਂਕਿਲੇਸਿਕਤ੍ਤਿਕੇ ਸਂਕਿਲੇਸੇਤੀਤਿ ਸਂਕਿਲੇਸੋ, વਿਬਾਧਤਿ, ਉਪਤਾਪੇਤਿ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਂਕਿਲੇਸੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾਤਿ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਾ। ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨੇਨ ਸਂਕਿਲੇਸਂ ਅਰਹਨ੍ਤਿ , ਸਂਕਿਲੇਸੇ વਾ ਨਿਯੁਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਾਨਤਿਕ੍ਕਮਨਤੋਤਿ ਸਂਕਿਲੇਸਿਕਾ। ਸਂਕਿਲੇਸਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯਭੂਤਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਾ ਚ ਤੇ ਸਂਕਿਲੇਸਿਕਾ ਚਾਤਿ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਸਂਕਿਲੇਸਿਕਾ। ਸੇਸਪਦਦ੍વਯਮ੍ਪਿ ਪੁਰਿਮਤ੍ਤਿਕੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।

    5. Saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattike saṃkilesetīti saṃkileso, vibādhati, upatāpeti cāti attho. Saṃkilesena samannāgatāti saṃkiliṭṭhā. Attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanena saṃkilesaṃ arahanti , saṃkilese vā niyuttā, tassa ārammaṇabhāvānatikkamanatoti saṃkilesikā. Saṃkilesassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacanaṃ. Saṃkiliṭṭhā ca te saṃkilesikā cāti saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā. Sesapadadvayampi purimattike vuttanayeneva veditabbaṃ.

    . વਿਤਕ੍ਕਤ੍ਤਿਕੇ ਸਮ੍ਪਯੋਗવਸੇਨ વਤ੍ਤਮਾਨੇਨ ਸਹ વਿਤਕ੍ਕੇਨ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ। ਸਹ વਿਚਾਰੇਨ ਸવਿਚਾਰਾ। ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ ਤੇ ਸવਿਚਾਰਾ ਚਾਤਿ ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਾ। ਉਭਯਰਹਿਤਾ ਅવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰਾ। વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰੇਸੁ વਿਚਾਰੋવ ਮਤ੍ਤਾ, ਪਮਾਣਂ, ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ। વਿਚਾਰਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿ વਿਤਕ੍ਕੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਮ੍ਪਯੋਗਂ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ ਤੇ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ ਅવਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ

    6. Vitakkattike sampayogavasena vattamānena saha vitakkena savitakkā. Saha vicārena savicārā. Savitakkā ca te savicārā cāti savitakkasavicārā. Ubhayarahitā avitakkaavicārā. Vitakkavicāresu vicārova mattā, pamāṇaṃ, etesanti vicāramattā. Vicārato uttari vitakkena saddhiṃ sampayogaṃ na gacchantīti attho. Avitakkā ca te vicāramattā cāti avitakkavicāramattā.

    . ਪੀਤਿਤ੍ਤਿਕੇ ਪੀਤਿਯਾ ਸਹ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਦਿਭਾવਂ ਗਤਾਤਿ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ, ਪੀਤਿਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੇਸਪਦਦ੍વਯੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਉਪੇਕ੍ਖਾਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾ વੇਦਨਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਸਾ ਹਿ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਂ ਉਪੇਕ੍ਖਤਿ, ਮਜ੍ਝਤ੍ਤਾਕਾਰਸਣ੍ਠਿਤਤ੍ਤਾ ਤੇਨਾਕਾਰੇਨ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਉਪੇਕ੍ਖਾ। ਇਤਿ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਤੋ ਪਦਦ੍વਯਮੇવ ਗਹੇਤ੍વਾ ਨਿਪ੍ਪੀਤਿਕਸ੍ਸ ਸੁਖਸ੍ਸ ਸਪ੍ਪੀਤਿਕਸੁਖਤੋ વਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ ਅਯਂ ਤਿਕੋ વੁਤ੍ਤੋ।

    7. Pītittike pītiyā saha ekuppādādibhāvaṃ gatāti pītisahagatā, pītisampayuttāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Upekkhāti cettha adukkhamasukhā vedanā vuttā. Sā hi sukhadukkhākārappavattiṃ upekkhati, majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā. Iti vedanāttikato padadvayameva gahetvā nippītikassa sukhassa sappītikasukhato visesadassanavasena ayaṃ tiko vutto.

    . ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਤਿਕੇ ਦਸ੍ਸਨੇਨਾਤਿ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗੇਨ। ਸੋ ਹਿ ਪਠਮਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਤੋ ਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਗੋਤ੍ਰਭੁ ਪਨ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਪਠਮਤਰਂ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਯਥਾ ਪਨ ਰਞ੍ਞੋ ਸਨ੍ਤਿਕਂ ਕੇਨਚਿਦੇવ ਕਰਣੀਯੇਨ ਆਗਤੋ ਪੁਰਿਸੋ ਦੂਰਤੋવ ਰਥਿਕਾਯ ਚਰਨ੍ਤਂ ਹਤ੍ਥਿਕ੍ਖਨ੍ਧਗਤਂ ਰਾਜਾਨਂ ਦਿਸ੍વਾਪਿ ‘ਦਿਟ੍ਠੋ ਤੇ ਰਾਜਾ’ਤਿ ਪੁਟ੍ਠੋ ਦਿਸ੍વਾਪਿ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਅਕਤਤ੍ਤਾ ‘ਨ ਪਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਆਹ। ਏવਮੇવ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਦਿਸ੍વਾਪਿ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸਪ੍ਪਹਾਨਸ੍ਸਾਭਾવਾ ਨ ਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਞ੍ਹਿ ਞਾਣਂ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਆવਜ੍ਜਨਟ੍ਠਾਨੇ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਭਾવਨਾਯਾਤਿ ਸੇਸਮਗ੍ਗਤ੍ਤਯੇਨ। ਸੇਸਮਗ੍ਗਤ੍ਤਯਞ੍ਹਿ ਪਠਮਮਗ੍ਗੇਨ ਦਿਟ੍ਠਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਧਮ੍ਮੇ ਭਾવਨਾવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਅਦਿਟ੍ਠਪੁਬ੍ਬਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਨ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਭਾવਨਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।

    8. Dassanattike dassanenāti sotāpattimaggena. So hi paṭhamaṃ nibbānaṃ dassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘diṭṭho te rājā’ti puṭṭho disvāpi kattabbakiccassa akatattā ‘na passāmī’ti āha. Evameva nibbānaṃ disvāpi kattabbassa kilesappahānassābhāvā na dassananti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāyāti sesamaggattayena. Sesamaggattayañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, adiṭṭhapubbaṃ kiñci na passati, tasmā bhāvanāti vuccati. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepavasena vuttaṃ.

    . ਤਦਨਨ੍ਤਰਤ੍ਤਿਕੇ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾ। ਦੁਤਿਯਪਦੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਤਤਿਯਪਦੇ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਏવਮਤ੍ਥਂ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਏવਮਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ । ਇਤਰਥਾ ਹਿ ਅਹੇਤੁਕਾਨਂ ਅਗ੍ਗਹਣਂ ਭવੇਯ੍ਯ; ਹੇਤੁਯੇવ ਹਿ ਤੇਸਂ ਨਤ੍ਥਿ ਯੋ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ। ਸਹੇਤੁਕੇਸੁਪਿ ਹੇਤੁવਜ੍ਜਾਨਂ ਪਹਾਨਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਹੇਤੂਨਂ; ਹੇਤੁਯੇવ ਹਿ ਏਤੇਸਂ ‘ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ, ਨ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ। ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ਅਨਧਿਪ੍ਪੇਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਨੇવਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ।

    9. Tadanantarattike dassanena pahātabbo hetu etesanti dassanena pahātabbahetukā. Dutiyapadepi eseva nayo. Tatiyapade neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesanti evamatthaṃ aggahetvā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti evamattho gahetabbo . Itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyya; hetuyeva hi tesaṃ natthi yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā. Sahetukesupi hetuvajjānaṃ pahānaṃ āpajjati, na hetūnaṃ; hetuyeva hi etesaṃ ‘neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo’ti vutto, na te dhammā. Ubhayampi cetaṃ anadhippetaṃ. Tasmā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti nevadassanena nabhāvanāya pahātabbahetukāti ayamattho gahetabbo.

    ੧੦. ਆਚਯਗਾਮਿਤ੍ਤਿਕੇ ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸੇਹਿ ਆਚਿਯਤੀਤਿ ਆਚਯੋ। ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਚੁਤਿਗਤਿਪ੍ਪવਤ੍ਤਾਨਂ ਏਤਂ ਨਾਮਂ। ਤਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਹੁਤ੍વਾ ਨਿਪ੍ਫਾਦਨਕਭਾવੇਨ ਤਂ ਆਚਯਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਯਸ੍ਸ વਾ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਤਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਮੇવ ਆਚਯਂ ਗਮੇਨ੍ਤੀਤਿਪਿ ਆਚਯਗਾਮਿਨੋ; ਸਾਸવਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਏਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਤਤੋ ਏવ ਆਚਯਸਙ੍ਖਾਤਾ ਚਯਾ ਅਪੇਤਤ੍ਤਾ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਅਪੇਤਂ ਚਯਾਤਿ ਅਪਚਯੋ। ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ ਅਪਚਯਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ; ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਅਪਿਚ ਪਾਕਾਰਂ ਇਟ੍ਠਕવਡ੍ਢਕੀ વਿਯ ਪવਤ੍ਤਂ ਆਚਿਨਨ੍ਤਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਆਚਯਗਾਮਿਨੋ। ਤੇਨ ਚਿਤਂ ਚਿਤਂ ਇਟ੍ਠਕਂ વਿਦ੍ਧਂਸਯਮਾਨੋ ਪੁਰਿਸੋ વਿਯ ਤਦੇવ ਪવਤ੍ਤਂ ਅਪਚਿਨਨ੍ਤਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।

    10. Ācayagāmittike kammakilesehi āciyatīti ācayo. Paṭisandhicutigatippavattānaṃ etaṃ nāmaṃ. Tassa kāraṇaṃ hutvā nipphādanakabhāvena taṃ ācayaṃ gacchanti, yassa vā pavattanti taṃ puggalaṃ yathāvuttameva ācayaṃ gamentītipi ācayagāmino; sāsavakusalākusalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tato eva ācayasaṅkhātā cayā apetattā, nibbānaṃ apetaṃ cayāti apacayo. Taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanato apacayaṃ gacchantīti apacayagāmino; ariyamaggānametaṃ adhivacanaṃ. Apica pākāraṃ iṭṭhakavaḍḍhakī viya pavattaṃ ācinantā gacchantīti ācayagāmino. Tena citaṃ citaṃ iṭṭhakaṃ viddhaṃsayamāno puriso viya tadeva pavattaṃ apacinantā gacchantīti apacayagāmino. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.

    ੧੧. ਸੇਕ੍ਖਤ੍ਤਿਕੇ ਤੀਸੁ ਸਿਕ੍ਖਾਸੁ ਜਾਤਾਤਿ ਸੇਕ੍ਖਾ। ਸਤ੍ਤਨ੍ਨਂ ਸੇਕ੍ਖਾਨਂ ਏਤੇਤਿਪਿ ਸੇਕ੍ਖਾ। ਅਪਰਿਯੋਸਿਤਸਿਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਸਯਮੇવ ਸਿਕ੍ਖਨ੍ਤੀਤਿਪਿ ਸੇਕ੍ਖਾ । ਉਪਰਿ ਸਿਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋ ਨ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਅਸੇਕ੍ਖਾ। વੁਡ੍ਢਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾ વਾ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿਪਿ ਅਸੇਕ੍ਖਾ। ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।

    11. Sekkhattike tīsu sikkhāsu jātāti sekkhā. Sattannaṃ sekkhānaṃ etetipi sekkhā. Apariyositasikkhattā sayameva sikkhantītipi sekkhā. Upari sikkhitabbābhāvato na sekkhāti asekkhā. Vuḍḍhippattā vā sekkhātipi asekkhā. Arahattaphaladhammānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ.

    ੧੨. ਪਰਿਤ੍ਤਤ੍ਤਿਕੇ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਖਣ੍ਡਿਤਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਮਤ੍ਤਕਂ ਪਰਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ; ‘ਪਰਿਤ੍ਤਂ ਗੋਮਯਪਿਣ੍ਡ’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੯੬) વਿਯ। ਇਮੇਪਿ ਅਪ੍ਪਾਨੁਭਾવਤਾਯ ਪਰਿਤ੍ਤਾ વਿਯਾਤਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾ; ਕਾਮਾવਚਰਧਮ੍ਮਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਕਿਲੇਸવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯ વਿਪੁਲਫਲਤਾਯ ਦੀਘਸਨ੍ਤਾਨਤਾਯ ਚ ਮਹਨ੍ਤਭਾવਂ ਗਤਾ, ਮਹਨ੍ਤੇਹਿ વਾ ਉਲ਼ਾਰਚ੍ਛਨ੍ਦવੀਰਿਯਚਿਤ੍ਤਪਞ੍ਞੇਹਿ ਗਤਾ ਪਟਿਪਨ੍ਨਾਤਿਪਿ ਮਹਗ੍ਗਤਾ। ਪਮਾਣਕਰਾ ਧਮ੍ਮਾ ਰਾਗਾਦਯੋ ਪਮਾਣਂ ਨਾਮ। ਆਰਮ੍ਮਣਤੋ વਾ ਸਮ੍ਪਯੋਗਤੋ વਾ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤੇਸਂ ਪਮਾਣਂ, ਪਮਾਣਸ੍ਸ ਚ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾਤਿ ਅਪ੍ਪਮਾਣਾ

    12. Parittattike samantato khaṇḍitattā appamattakaṃ parittanti vuccati; ‘parittaṃ gomayapiṇḍa’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.96) viya. Imepi appānubhāvatāya parittā viyāti parittā; kāmāvacaradhammānametaṃ adhivacanaṃ. Kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gatā, mahantehi vā uḷāracchandavīriyacittapaññehi gatā paṭipannātipi mahaggatā. Pamāṇakarā dhammā rāgādayo pamāṇaṃ nāma. Ārammaṇato vā sampayogato vā natthi etesaṃ pamāṇaṃ, pamāṇassa ca paṭipakkhāti appamāṇā.

    ੧੩. ਪਰਿਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਿਕੇ ਪਰਿਤ੍ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਾ। ਸੇਸਪਦਦ੍વਯੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।

    13. Parittārammaṇattike parittaṃ ārammaṇaṃ etesanti parittārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    ੧੪. ਹੀਨਤ੍ਤਿਕੇ ਹੀਨਾਤਿ ਲਾਮਕਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ। ਹੀਨਪ੍ਪਣੀਤਾਨਂ ਮਜ੍ਝੇ ਭવਾਤਿ ਮਜ੍ਝਿਮਾ। ਅવਸੇਸਾ ਤੇਭੂਮਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਉਤ੍ਤਮਟ੍ਠੇਨ ਅਤਪ੍ਪਕਟ੍ਠੇਨ ਚ ਪਣੀਤਾ; ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾ ਧਮ੍ਮਾ।

    14. Hīnattike hīnāti lāmakā akusalā dhammā. Hīnappaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā tebhūmakā dhammā uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītā; lokuttarā dhammā.

    ੧੫. ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਤ੍ਤਿਕੇ ‘ਹਿਤਸੁਖਾવਹਾ ਮੇ ਭવਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀ’ਤਿ ਏવਂ ਆਸੀਸਿਤਾਪਿ ਤਥਾ ਅਭਾવਤੋ, ‘ਅਸੁਭਾਦੀਸੁਯੇવ ਸੁਭ’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વਿਪਰੀਤਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਤੋ ਚ ਮਿਚ੍ਛਾਸਭਾવਾਤਿ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਾ; વਿਪਾਕਦਾਨੇ ਸਤਿ ਖਨ੍ਧਭੇਦਾਨਨ੍ਤਰਮੇવ વਿਪਾਕਦਾਨਤੋ ਨਿਯਤਾ; ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਾ ਚ ਤੇ ਨਿਯਤਾ ਚਾਤਿ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਨਿਯਤਾ। વੁਤ੍ਤવਿਪਰੀਤੇਨ ਅਤ੍ਥੇਨ ਸਮ੍ਮਾਸਭਾવਾਤਿ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਾ; ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਾ ਚ ਤੇ ਨਿਯਤਾ ਚ ਅਨਨ੍ਤਰਮੇવ ਫਲਦਾਨੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਨਿਯਤਾ। ਉਭਯਥਾਪਿ ਨ ਨਿਯਤਾਤਿ ਅਨਿਯਤਾ

    15. Micchattattike ‘hitasukhāvahā me bhavissantī’ti evaṃ āsīsitāpi tathā abhāvato, ‘asubhādīsuyeva subha’ntiādi viparītappavattito ca micchāsabhāvāti micchattā; vipākadāne sati khandhabhedānantarameva vipākadānato niyatā; micchattā ca te niyatā cāti micchattaniyatā. Vuttaviparītena atthena sammāsabhāvāti sammattā; sammattā ca te niyatā ca anantarameva phaladānenāti sammattaniyatā. Ubhayathāpi na niyatāti aniyatā.

    ੧੬. ਮਗ੍ਗਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਿਕੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਮਗ੍ਗਤਿ, ਗવੇਸਤਿ, ਕਿਲੇਸੇ વਾ ਮਾਰੇਨ੍ਤੋ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋ। ਮਗ੍ਗੋ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਮਗ੍ਗਾਰਮ੍ਮਣਾ। ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋਪਿ ਮਗ੍ਗੋ ਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠੇਨ ਏਤੇਸਂ ਹੇਤੂਤਿ ਮਗ੍ਗਹੇਤੁਕਾ। ਮਗ੍ਗਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਾ ਹੇਤੂ ਮਗ੍ਗੇ વਾ ਹੇਤੂਤਿ ਮਗ੍ਗਹੇਤੂ। ਤੇ ਏਤੇਸਂ ਹੇਤੂਤਿਪਿ ਮਗ੍ਗਹੇਤੁਕਾ। ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਸਯਂ ਮਗ੍ਗੋ ਚੇવ ਹੇਤੁ ਚ। ਇਤਿ ਮਗ੍ਗੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿਪਿ ਮਗ੍ਗਹੇਤੁਕਾ। ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨ ਮਗ੍ਗੋ ਅਧਿਪਤਿ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿਨੋ

    16. Maggārammaṇattike nibbānaṃ maggati, gavesati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Maggo ārammaṇaṃ etesanti maggārammaṇā. Aṭṭhaṅgikopi maggo paccayaṭṭhena etesaṃ hetūti maggahetukā. Maggasampayuttā vā hetū magge vā hetūti maggahetū. Te etesaṃ hetūtipi maggahetukā. Sammādiṭṭhi sayaṃ maggo ceva hetu ca. Iti maggo hetu etesantipi maggahetukā. Abhibhavitvā pavattanaṭṭhena maggo adhipati etesanti maggādhipatino.

    ੧੭. ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਿਕੇ ਉਪ੍ਪਾਦਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਭਙ੍ਗਾ ਉਦ੍ਧਂ ਪਨ੍ਨਾ ਗਤਾ ਪવਤ੍ਤਾਤਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ। ਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਤਿ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ। ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਕਾਰਣੇਕਦੇਸਤ੍ਤਾ ਅવਸ੍ਸਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦਿਨੋ

    17. Uppannattike uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā uddhaṃ pannā gatā pavattāti uppannā. Na uppannāti anuppannā. Pariniṭṭhitakāraṇekadesattā avassaṃ uppajjissantīti uppādino.

    ੧੮. ਅਤੀਤਤ੍ਤਿਕੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਕ੍ਖਣਂ વਾ ਪਤ੍વਾ ਅਤਿਕ੍ਕਨ੍ਤਾਤਿ ਅਤੀਤਾ। ਤਦੁਭਯਮ੍ਪਿ ਨ ਆਗਤਾਤਿ ਅਨਾਗਤਾ। ਤਂ ਤਂ ਕਾਰਣਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਤਿ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ

    18. Atītattike attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā.

    ੧੯. ਅਨਨ੍ਤਰਤ੍ਤਿਕੇ ਅਤੀਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਤੀਤਾਰਮ੍ਮਣਾ। ਸੇਸਪਦਦ੍વਯੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।

    19. Anantarattike atītaṃ ārammaṇaṃ etesanti atītārammaṇā. Sesapadadvayepi eseva nayo.

    ੨੦. ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਤ੍ਤਿਕੇ ‘ਏવਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਮਯਂ ਅਤ੍ਤਾ’ਤਿ ਗਹਣਂ, ‘ਗਮਿਸ੍ਸਾਮਾ’ਤਿ ਇਮਿਨਾ વਿਯ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਧਿਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਾਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾ। ‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ’-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨਾਯਂ ਗੋਚਰਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਜ੍ਝਤ੍ਤੇ વਿਸਯਜ੍ਝਤ੍ਤੇਤਿ ਚਤੂਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਤੇਨਾਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁਨਾ ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਂ ਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਤਬ੍ਬਂ’’ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੮), ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਰਤੋ ਸਮਾਹਿਤੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਪ॰ ੩੬੨) ਹਿ ਅਯਂ ਗੋਚਰਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸਮ੍ਪਸਾਦਨਂ’’ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੨੮; ਧ॰ ਸ॰ ੧੬੧), ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ વਾ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮਾਨੁਪਸ੍ਸੀ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੭੩) ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤੇ। ‘‘ਛ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਿ ਆਯਤਨਾਨੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੦੪) ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਜ੍ਝਤ੍ਤੇ। ‘‘ਅਯਂ ਖੋ ਪਨਾਨਨ੍ਦ, વਿਹਾਰੋ ਤਥਾਗਤੇਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਯਦਿਦਂ ਸਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਂ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਉਪਸਮ੍ਪਜ੍ਜ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੭) વਿਸਯਜ੍ਝਤ੍ਤੇ; ਇਸ੍ਸਰਿਯਟ੍ਠਾਨੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ। ਇਧ ਪਨ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਪવਤ੍ਤਾ ਪਾਟਿਪੁਗ੍ਗਲਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤੋ ਬਾਹਿਰਭੂਤਾ ਪਨ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧਾ વਾ ਅਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧਾ વਾ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਨਾਮ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਤਦੁਭਯવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।

    20. Ajjhattattike ‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attā’ti gahaṇaṃ, ‘gamissāmā’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattāti ajjhattā. ‘Ajjhatta’-saddo panāyaṃ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte visayajjhatteti catūsu atthesu dissati. ‘‘Tenānanda, bhikkhunā tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapetabbaṃ’’ (ma. ni. 3.188), ‘‘ajjhattarato samāhito’’tiādīsu (dha. pa. 362) hi ayaṃ gocarajjhatte dissati. ‘‘Ajjhattaṃ sampasādanaṃ’’ (dī. ni. 1.228; dha. sa. 161), ‘‘ajjhattaṃ vā dhammesu dhammānupassī viharatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.373) niyakajjhatte. ‘‘Cha ajjhattikāni āyatanānī’’tiādīsu (ma. ni. 3.304) ajjhattajjhatte. ‘‘Ayaṃ kho panānanda, vihāro tathāgatena abhisambuddho yadidaṃ sabbanimittānaṃ amanasikārā ajjhattaṃ suññataṃ upasampajja viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.187) visayajjhatte; issariyaṭṭhāneti attho. Phalasamāpatti hi buddhānaṃ issariyaṭṭhānaṃ nāma. Idha pana niyakajjhatte adhippeto. Tasmā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā dhammā ajjhattāti veditabbā. Tato bāhirabhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.

    ੨੧. ਅਨਨ੍ਤਰਤ੍ਤਿਕੋ ਤੇਯੇવ ਤਿਪ੍ਪਕਾਰੇਪਿ ਧਮ੍ਮੇ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨવਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ।

    21. Anantarattiko teyeva tippakārepi dhamme ārammaṇaṃ katvā pavattanavasena vutto.

    ੨੨. ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਤਿਕੇ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਭਾવਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਹ ਨਿਦਸ੍ਸਨੇਨਾਤਿ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਾ। ਪਟਿਹਨਨਭਾવਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਹ ਪਟਿਘੇਨਾਤਿ ਸਪ੍ਪਟਿਘਾ। ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਾ ਚ ਤੇ ਸਪ੍ਪਟਿਘਾ ਚਾਤਿ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਸਪ੍ਪਟਿਘਾ। ਨਤ੍ਥਿ ਏਤੇਸਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਭਾવਸਙ੍ਖਾਤਂ ਨਿਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਾ। ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਾ ਚ ਤੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਸਪ੍ਪਟਿਘਾ ਚਾਤਿ ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਸਪ੍ਪਟਿਘਾ। ਤਤਿਯਪਦਂ ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪੇਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਯਂ ਤਾવ ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਯ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਪਦવਣ੍ਣਨਾ।

    22. Sanidassanattike daṭṭhabbabhāvasaṅkhātena saha nidassanenāti sanidassanā. Paṭihananabhāvasaṅkhātena saha paṭighenāti sappaṭighā. Sanidassanā ca te sappaṭighā cāti sanidassanasappaṭighā. Natthi etesaṃ daṭṭhabbabhāvasaṅkhātaṃ nidassananti anidassanā. Anidassanā ca te vuttanayeneva sappaṭighā cāti anidassanasappaṭighā. Tatiyapadaṃ ubhayapaṭikkhepena vuttaṃ. Ayaṃ tāva tikamātikāya anupubbapadavaṇṇanā.

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਾਲ਼ਿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ੧. ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ • 1. Tikamātikā

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact