Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    ੧. ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਕਣ੍ਡਂ

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ਇਦਾਨਿ ਪਟਿਞ੍ਞਾਤਕਥਂ ਕਾਤੁਂ ‘‘ਇਦਾਨਿ ਇਤਿ ਮੇ…ਪੇ॰… ਕਥਨੋਕਾਸੋ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਇਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯਾਤਿ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਦਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ।

    Idāni paṭiññātakathaṃ kātuṃ ‘‘idāni iti me…pe… kathanokāso sampatto’’tiādimāha. Ito paṭṭhāyāti kusaladhammapadato paṭṭhāya.

    ੧. ਸਬ੍ਬਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋਤਿ ਤੀਸੁਪਿ ਪਦੇਸੁ વੇਦਨਾਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વਿਜ੍ਜਮਾਨਤ੍ਤਾ ਤੇਨ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਸਬ੍ਬਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਹੋਤਿ। ਨਨੁ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਪਦਾਨਿ, ਏવਂ ਸੇਸੇਸੁਪੀਤਿ ਦ੍વਾਦਸੇਤਾਨਿ ਪਦਾਨਿ, ਨ ਤੀਣੀਤਿ વੇਦਨਾਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪਦਤ੍ਤਯਾવਯવਤ੍ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਸਬ੍ਬਪਦੇਹੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ। ‘‘વੇਦਨਾਯਾ’’ਤਿ ਹਿ વਿਸੁਂ ਪਦਂ ਨ ਕਸ੍ਸਚਿ ਪਦਸ੍ਸ ਅવਯવੋ ਹੋਤਿ, ਨਾਪਿ ਸੁਖਾਦਿਪਦਭਾવਂ ਭਜਤੀਤਿ ਤੇਨ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਕਥਂ ਸਬ੍ਬਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਸਿਯਾਤਿ? ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਪ੍ਪਕਾਰਤ੍ਥਗਮਕਸ੍ਸ ਪਦਸਮੁਦਾਯਸ੍ਸ ਪਦਤ੍ਤਾ। ਪਜ੍ਜਤਿ ਅવਬੁਜ੍ਝੀਯਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਹਿ ਪਦਂ, ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਚ ਪਦਸਮੁਦਾਯੇਨ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮਤ੍ਤੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਪਦਸਮੁਦਾਯੋ ‘‘ਪਦ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏવਂ ਇਤਰੇਪਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਸਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਮੁਦਾਯਾਨਂ ਅવਯવੇਨ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਸਬ੍ਬਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋਤਿ ਯੁਤ੍ਤੋ।

    1. Sabbapadehi laddhanāmoti tīsupi padesu vedanāsaddassa vijjamānattā tena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmo hoti. Nanu sukhāya vedanāya sampayuttā dhammāti cattāri padāni, evaṃ sesesupīti dvādasetāni padāni, na tīṇīti vedanāsaddassa padattayāvayavattaṃ sandhāya ‘‘sabbapadehī’’ti vucceyya, na yuttaṃ. ‘‘Vedanāyā’’ti hi visuṃ padaṃ na kassaci padassa avayavo hoti, nāpi sukhādipadabhāvaṃ bhajatīti tena laddhanāmo kathaṃ sabbapadehi laddhanāmo siyāti? Adhippetappakāratthagamakassa padasamudāyassa padattā. Pajjati avabujjhīyati etenāti hi padaṃ, ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’ti etena ca padasamudāyena yathādhippeto attho samatto viññāyati, tasmā so padasamudāyo ‘‘pada’’nti vuccati. Evaṃ itarepi veditabbā. Tasmā tesaṃ tiṇṇaṃ samudāyānaṃ avayavena laddhanāmo sabbapadehi laddhanāmoti yutto.

    ਗਨ੍ਥਤੋ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਚਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹੇਤੁਪਦਸਹੇਤੁਕਪਦਾਦੀਹਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾ ਗਨ੍ਥਤੋ ਚ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥਸਹੇਤੁਕਤ੍ਥਾਦੀਹਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਥਤੋ ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਸਹੇਤੁਕਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਦੁਕਾ ਹਿ ਹੇਤੁਦੁਕੇ ਹੇਤੂਹਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾ ਹੇਤੁਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾ, ਹੇਤੁਸਹੇਤੁਕਦੁਕੋ ਹੇਤੁਦੁਕਸਹੇਤੁਕਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਉਭਯੇਕਪਦવਸੇਨ। ਤਥਾ ਹੇਤੁਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਦੁਕੋ ਹੇਤੁਦੁਕਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ , ਨਹੇਤੁਸਹੇਤੁਕਦੁਕੋ ਏਕਦ੍વਿਪਦવਸੇਨ ਹੇਤੁਦੁਕਸਹੇਤੁਕਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ। ਕਣ੍ਣਿਕਾ વਿਯਾਤਿ ਪੁਪ੍ਫਮਯਕਣ੍ਣਿਕਾ વਿਯ। ਘਟਾ વਿਯਾਤਿ ਪੁਪ੍ਫਹਤ੍ਥਕਾਦੀਸੁ ਪੁਪ੍ਫਾਦੀਨਂ ਸਮੂਹੋ વਿਯ। ਕਣ੍ਣਿਕਾਘਟਾਦੀਸੁ ਹਿ ਪੁਪ੍ਫਾਦੀਨਿ વਣ੍ਟਾਦੀਹਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਤਥਾਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤਾ ਏਤੇਸਂ ਦੁਕਾਨਂ વੁਤ੍ਤਾ। ਦੁਕਸਾਮਞ੍ਞਤੋਤਿ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਹੇਤੁਦੁਕਾਦੀਹਿ ਦੁਕવਸੇਨ ਸਮਾਨਭਾવਾ। ਅਞ੍ਞੇਹੀਤਿ ਸਾਰਮ੍ਮਣਦੁਕਾਦੀਹਿ। ਅਸਙ੍ਗਹਿਤੋ ਪਦੇਸੋ ਯੇਸਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤੇ ਸਪ੍ਪਦੇਸਾ। ਯੇਸਂ ਪਨ ਨਤ੍ਥਿ, ਤੇ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਾ।

    Ganthato ca atthato cāti ettha hetupadasahetukapadādīhi sambandhattā ganthato ca hetuatthasahetukatthādīhi sambandhattā atthato ca aññamaññasambandho veditabbo. Sahetukahetusampayuttadukā hi hetuduke hetūhi sambandhattā hetudukasambandhā, hetusahetukaduko hetudukasahetukadukasambandho ubhayekapadavasena. Tathā hetuhetusampayuttaduko hetudukahetusampayuttadukasambandho , nahetusahetukaduko ekadvipadavasena hetudukasahetukadukasambandhoti. Kaṇṇikā viyāti pupphamayakaṇṇikā viya. Ghaṭā viyāti pupphahatthakādīsu pupphādīnaṃ samūho viya. Kaṇṇikāghaṭādīsu hi pupphādīni vaṇṭādīhi aññamaññasambandhāni hontīti tathāsambandhatā etesaṃ dukānaṃ vuttā. Dukasāmaññatoti aññehi hetudukādīhi dukavasena samānabhāvā. Aññehīti sārammaṇadukādīhi. Asaṅgahito padeso yesaṃ atthi, te sappadesā. Yesaṃ pana natthi, te nippadesā.

    ‘‘ਕਚ੍ਚਿ ਨੁ ਭੋਤੋ ਕੁਸਲ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪੁਚ੍ਛਿਤਮੇવਤ੍ਥਂ ਪਾਕਟਂ ਕਤ੍વਾ ਪੁਚ੍ਛਿਤੁਂ ‘‘ਕਚ੍ਚਿ ਭੋਤੋ ਅਨਾਮਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਸਲਸਦ੍ਦੋ ਅਨਾਮਯਤ੍ਥੋ ਹੋਤਿ। ਬਾਹਿਤਿਕਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੬੧) ਭਗવਤੋ ਕਾਯਸਮਾਚਾਰਾਦਯੋ વਣ੍ਣੇਨ੍ਤੇਨ ਧਮ੍ਮਭਣ੍ਡਾਗਾਰਿਕੇਨ ‘‘ਯੋ ਖੋ, ਮਹਾਰਾਜ, ਕਾਯਸਮਾਚਾਰੋ ਅਨવਜ੍ਜੋ’’ਤਿ ਕੁਸਲੋ ਕਾਯਸਮਾਚਾਰੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਸੁਖવਿਪਾਕਂ ਕਮ੍ਮਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਬ੍ਬਸਾવਜ੍ਜਰਹਿਤਾ ਕਾਯਸਮਾਚਾਰਾਦਯੋ ਕੁਸਲਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਕੁਸਲੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੂਤਿ ਚ ਬੋਧਿਪਕ੍ਖਿਯਧਮ੍ਮਾ ‘‘ਕੁਸਲਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਤੇ ਚ વਿਪਸ੍ਸਨਾਮਗ੍ਗਫਲਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਨ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਸੁਖવਿਪਾਕਾਯੇવਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਤ੍ਥੋ ਕੁਸਲਸਦ੍ਦੋ। ਅਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਾਨਨ੍ਤਿ ਕੁਸਲਸਦ੍ਦਯੋਗੇਨ ਭੁਮ੍ਮਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ, ਅਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਾਨਂ વਾ ਨਾਮਕਿਰਿਯਾਪਯੋਜਨਾਦੀਸੂਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਚ੍ਚਗੀਤਸ੍ਸਾਤਿ ਚ ਸਾਮਿવਚਨਂ ਭੁਮ੍ਮਤ੍ਥੇ, ਨਚ੍ਚਗੀਤਸ੍ਸ વਿਸੇਸੇਸੂਤਿ વਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਮਾਦਾਨਹੇਤੁ ਏવਮਿਦਂ ਪੁਞ੍ਞਂ ਪવਡ੍ਢਤੀਤਿ ਪੁਞ੍ਞવਿਪਾਕਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕਕਮ੍ਮਂ ‘‘ਕੁਸਲ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਧਮ੍ਮਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਸੁਞ੍ਞਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾ ਸਭਾવਮਤ੍ਤਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏવਂ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮਾਨੁਪਸ੍ਸੀਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਸੁਞ੍ਞਤਤ੍ਥੋ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ।

    ‘‘Kacci nu bhoto kusala’’nti evaṃ pucchitamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā pucchituṃ ‘‘kacci bhoto anāmaya’’nti vuttaṃ, tasmā kusalasaddo anāmayattho hoti. Bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) bhagavato kāyasamācārādayo vaṇṇentena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti kusalo kāyasamācāro vutto. Na hi bhagavato sukhavipākaṃ kammaṃ atthīti sabbasāvajjarahitā kāyasamācārādayo kusalāti vuttā. Kusalesu dhammesūti ca bodhipakkhiyadhammā ‘‘kusalā’’ti vuttā. Te ca vipassanāmaggaphalasampayuttā na ekantena sukhavipākāyevāti anavajjattho kusalasaddo. Aṅgapaccaṅgānanti kusalasaddayogena bhummatthe sāmivacanaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ vā nāmakiriyāpayojanādīsūti attho. Naccagītassāti ca sāmivacanaṃ bhummatthe, naccagītassa visesesūti vā yojetabbaṃ. Kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatīti puññavipākanibbattakakammaṃ ‘‘kusala’’nti vuttaṃ. Dhammā hontīti suññadhammattā sabhāvamattā hontīti attho. Evaṃ dhammesu dhammānupassīti etthāpi suññatattho dhammasaddo daṭṭhabbo.

    ਸਲਯਨ੍ਤਿ…ਪੇ॰… વਿਦ੍ਧਂਸੇਨ੍ਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪੁਰਿਮਸ੍ਸ ਪੁਰਿਮਸ੍ਸ ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਅਤ੍ਥવਚਨਂ। ਅਥ વਾ ਸਲਨਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਦੀਪਨਾਨਿ ਚਲਨਾਦੀਨਿ ਤੀਣਿ ਤਦਙ੍ਗਪ੍ਪਹਾਨਾਦੀਹਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਅਪ੍ਪਹੀਨਭਾવੇਨ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਸਯਮਾਨਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਰਾਗਾਦਿਅਸੁਚਿਸਮ੍ਪਯੋਗਤੋ ਨਾਨਾવਿਧਦੁਕ੍ਖਹੇਤੁਤੋ ਚ ਕੁਚ੍ਛਿਤੇਨ ਆਕਾਰੇਨ ਸਯਨ੍ਤਿ। ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਮ੍ਪਿ ਞਾਣਂ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸੇਨ ਞਾਣੇਨ ਪવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਕੁਸਲਾ। ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂਸਾਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂਸਭਾਗੇਸੁ ਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਉਭਯਭਾਗਗਤਂ ਸਂਕਿਲੇਸਪਕ੍ਖਂ ਪਹਾਨਾਨੁਪ੍ਪਾਦਨੇਹਿ ਲੁਨਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਦ੍વਯਂ વਿਯ।

    Salayanti…pe… viddhaṃsentīti ettha purimassa purimassa pacchimaṃ pacchimaṃ atthavacanaṃ. Atha vā salanassa atthadīpanāni calanādīni tīṇi tadaṅgappahānādīhi yojetabbāni. Appahīnabhāvena santāne sayamānā akusalā dhammā rāgādiasucisampayogato nānāvidhadukkhahetuto ca kucchitena ākārena sayanti. Ñāṇavippayuttānampi ñāṇaṃ upanissayapaccayo hotīti sabbepi kusalā dhammā kusena ñāṇena pavattetabbāti kusalā. Uppannaṃsānuppannaṃsabhāgesu saṅgahitattā ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ pahānānuppādanehi lunanti sammappadhānadvayaṃ viya.

    ਸਤ੍ਤਾਦਿਗਾਹਕਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਾਨਂ ਗੋਚਰਾ ਸਤ੍ਤਾਦਯੋ વਿਯ ਪਞ੍ਞਾਯ ਉਪਪਰਿਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾ ਨ ਨਿਸ੍ਸਭਾવਾ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮਾ। ਨ ਚ ਧਾਰਿਯਮਾਨਸਭਾવਾ ਅਞ੍ਞੋ ਧਮ੍ਮੋ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥਿ। ਨ ਹਿ ਰੁਪ੍ਪਨਾਦੀਹਿ ਅਞ੍ਞੇ ਰੂਪਾਦਯੋ, ਕਕ੍ਖਲ਼ਾਦੀਹਿ ਚ ਅਞ੍ਞੇ ਪਥવੀਆਦਯੋ ਧਮ੍ਮਾ વਿਜ੍ਜਨ੍ਤੀਤਿ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਪਨ ਅવਬੋਧੇਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾਤਿ ਨਾਮવਸੇਨ વਿਞ੍ਞਾਤਾવਿਞ੍ਞਾਤੇ ਸਭਾવਧਮ੍ਮੇ ਅਞ੍ਞੇ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਪ੍ਪਚ੍ਚਯਧਮ੍ਮੇਸੁ વਿਸੇਸਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਧਾਰੀਯਨ੍ਤਿ વਾ ਪਚ੍ਚਯੇਹੀ’’ਤਿ ਆਹ। ਧਾਰੀਯਨ੍ਤੀਤਿ ਉਪਧਾਰੀਯਨ੍ਤਿ, ਲਕ੍ਖੀਯਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।

    Sattādigāhakānaṃ cittānaṃ gocarā sattādayo viya paññāya upaparikkhiyamānā na nissabhāvā, kintu attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Na ca dhāriyamānasabhāvā añño dhammo nāma atthi. Na hi ruppanādīhi aññe rūpādayo, kakkhaḷādīhi ca aññe pathavīādayo dhammā vijjantīti. Aññathā pana avabodhetuṃ na sakkāti nāmavasena viññātāviññāte sabhāvadhamme aññe viya katvā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’ti vuttaṃ. Sappaccayadhammesu visesaṃ dassento ‘‘dhārīyanti vā paccayehī’’ti āha. Dhārīyantīti upadhārīyanti, lakkhīyantīti attho.

    ਅਕੁਸਲਾਤਿ ਕੁਸਲਪਟਿਸੇਧਨਮਤ੍ਤਂ ਕੁਸਲਾਭਾવਮਤ੍ਤવਚਨਂ ਤਦਞ੍ਞਮਤ੍ਤવਚਨਂ વਾ ਏਤਂ ਨ ਹੋਤਿ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖવਚਨਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਮਿਤ੍ਤਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਅਮਿਤ੍ਤਾ વਿਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖવਚਨਤਾ ਚ ਅਬ੍ਯਾਕਤਤਤਿਯਰਾਸਿવਚਨੇਨ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਯਦਿ ਹਿ ਕੁਸਲਾਭਾવਮਤ੍ਤવਚਨਂ ਅਕੁਸਲਸਦ੍ਦੋ, ਤੇਨ ਨ ਕੋਚਿ ਧਮ੍ਮੋ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤવਚਨੇਨੇવ ਚ ਤਤਿਯੋ ਰਾਸਿ વੁਤ੍ਤੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਕੁਸਲਾ ਚੇવ ਧਮ੍ਮਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਚਾਤਿ ਦੁਕੋવਾਯਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਤਿਕੋ, ਏવਞ੍ਚ ਸਤਿ ਅਕੁਸਲવਚਨੇਨ ਨ ਕੋਚਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ ਸਿਯਾ, ‘‘ਅਨਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ ਚ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ ਕੁਸਲਾਨਂ વਿਯ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਞ੍ਚ ਅਭਾવਮਤ੍ਤਸਮ੍ਭવਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਭਾવਮਤ੍ਤવਚਨੇ ਅਬ੍ਯਾਕਤਭਾવਮਤ੍ਤਂ વਿਯ ਕੁਸਲਾਭਾવਮਤ੍ਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਨ ਕੋਚਿ ਰਾਸੀਤਿ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ ਤਤਿਯੋ ਰਾਸਿ ਨ ਸਿਯਾ। ਤਤਿਯਰਾਸਿਭਾવੇਨ ਚ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅਕੁਸਲੋ ਚ ਏਕੋ ਰਾਸੀਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਾਭਾવવਚਨਤਾ, ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਅਤ੍ਥੇਨ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਭਾવਤੋ ਚ ਅਕੁਸਲਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਕੁਸਲਾਭਾવਮਤ੍ਤવਚਨਤਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਨਾਪਿ ਤਦਞ੍ਞਮਤ੍ਤવਚਨਤਾ ਤਤਿਯਰਾਸਿવਚਨਤੋ ਏવ। ਯਦਿ ਹਿ ਕੁਸਲੇਹਿ ਅਞ੍ਞੇ ਅਕੁਸਲਾ ਚੇਤਸਿਕੇਹਿ ਅਞ੍ਞੇ ਅਚੇਤਸਿਕਾ વਿਯ, ਕੁਸਲਾਕੁਸਲવਚਨੇਹਿ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਸ੍ਸ ਤਤਿਯਰਾਸਿਸ੍ਸ ਅਭਾવਾ ਚੇਤਸਿਕਦੁਕੋ વਿਯ ਅਯਞ੍ਚ ਦੁਕੋ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ, ਨ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ ਤਤਿਯੋ ਰਾਸਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ, વੁਤ੍ਤੋ ਚ ਸੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਤਦਞ੍ਞਮਤ੍ਤવਚਨਂ ਅਕੁਸਲਸਦ੍ਦੋ, ਪਾਰਿਸੇਸੇਨ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖੇਸੁ ਅ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਪਯੋਗਦਸ੍ਸਨਤੋ ਲੋਕੇ ‘‘ਅਮਿਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਸਾਸਨੇ ‘‘ਅਲੋਭੋ’’ਤਿ ਇਧਾਪਿ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖવਚਨਤਾ ਅਕੁਸਲਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਸਿਦ੍ਧਾ, ਤਤ੍ਥ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤ੍ਤਾ ਚ ਨ ਇਤਰવਚਨਤਾ, ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਭਾવੋ ਚ વਿਰੁਦ੍ਧਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਤਪ੍ਪਹੇਯ੍ਯਭਾવਤੋ ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ, ਨ ਕੁਸਲવਿਨਾਸਨਤੋ। ਨ ਹਿ ਕੁਸਲਾ ਅਕੁਸਲੇਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ, ਮਹਾਬਲવਤਾਯ ਪਨ ਕੁਸਲਾਯੇવ ਪਯੋਗਨਿਪ੍ਫਾਦਿਤਾ ਸਦਾਨੁਸਯਿਤੇ ਅਕੁਸਲੇ ਤਦਙ੍ਗવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਸੇਨ ਪਜਹਨ੍ਤੀਤਿ।

    Akusalāti kusalapaṭisedhanamattaṃ kusalābhāvamattavacanaṃ tadaññamattavacanaṃ vā etaṃ na hoti, kintu tappaṭipakkhavacananti dassetuṃ ‘‘mittapaṭipakkhā amittā viyā’’tiādi vuttaṃ. Tappaṭipakkhavacanatā ca abyākatatatiyarāsivacanena viññāyati. Yadi hi kusalābhāvamattavacanaṃ akusalasaddo, tena na koci dhammo vuttoti abyākatavacaneneva ca tatiyo rāsi vutto na siyā, kusalā ceva dhammā abyākatā cāti dukovāyaṃ āpajjati, na tiko, evañca sati akusalavacanena na koci attho. Atha siyā, ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā kusalānaṃ viya abyākatānañca abhāvamattasambhavā, tasmā abhāvamattavacane abyākatabhāvamattaṃ viya kusalābhāvamattaṃ akusalaṃ na koci rāsīti ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi na siyā. Tatiyarāsibhāvena ca abyākatā vuttāti akusalo ca eko rāsīti viññāyati. Tasmā nābhāvavacanatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammasaddena samānādhikaraṇabhāvato ca akusalasaddassa kusalābhāvamattavacanatā na hoti, nāpi tadaññamattavacanatā tatiyarāsivacanato eva. Yadi hi kusalehi aññe akusalā cetasikehi aññe acetasikā viya, kusalākusalavacanehi sabbesaṃ dhammānaṃ saṅgahitattā asaṅgahitassa tatiyarāsissa abhāvā cetasikaduko viya ayañca duko vattabbo siyā ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā’’ti, na ‘‘abyākatā’’ti tatiyo rāsi vattabbo, vutto ca so, tasmā na tadaññamattavacanaṃ akusalasaddo, pārisesena tappaṭipakkhesu a-kārassa payogadassanato loke ‘‘amittā’’ti sāsane ‘‘alobho’’ti idhāpi tappaṭipakkhavacanatā akusalasaddassa siddhā, tattha niruḷhattā ca na itaravacanatā, tappaṭipakkhabhāvo ca viruddhasabhāvattā tappaheyyabhāvato ca veditabbo, na kusalavināsanato. Na hi kusalā akusalehi pahātabbā, mahābalavatāya pana kusalāyeva payoganipphāditā sadānusayite akusale tadaṅgavikkhambhanasamucchedavasena pajahantīti.

    ਨ ਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਅਕਥਿਤਾ। ਕਥਂ ਪਨੇਤੇ ਅਕਥਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨਨੁ ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਹਿ ਤਿਕਦੁਕਪਦੇਹਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦਿવਚਨੇਹਿ ਫਸ੍ਸਾਦਿવਚਨੇਹਿ ਚ ਕਥਿਤਾਤਿ? ਨੋ ਨ ਕਥਿਤਾ, ਤਾਨਿ ਪਨ વਚਨਾਨਿ ਇਧ ਅਨਧਿਪ੍ਪੇਤਾਨਿ ਅવੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਨਨੁવਤ੍ਤਨਤੋ। ਨ ਹਿ ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਿਂ વਤ੍વਾ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਤਾਨਿ ਇਧ ਅਨੁવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਤਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਕੁਸਲਾਕੁਸਲવਚਨਾਨਿ ਪਨ ਇਧ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਨੁવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਤਾ ਞਾਯਤੀਤਿ ‘‘ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਨ ਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ વਾ ਅવਿਪਾਕਾ, ਅਬ੍ਯਾਕਤવਚਨੇਨੇવ ਚ ਅવਿਪਾਕਤ੍ਥਾ ਞਾਯਨ੍ਤਿ। ਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ વਚਨਂ ਞਾਪਕਸਾਧਨੀਯਂ, ਆਸਯਾਨੁਸਯਚਰਿਯਾਦਿਕੁਸਲੇਨ ਭਗવਤਾ ਯੇਸਂ ਅવਬੋਧਨਤ੍ਥਂ ਧਮ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਾ ਤੇਸਂ વਚਨਾਨਨ੍ਤਰਂ ਤਦਤ੍ਥਪਟਿવੇਧਤੋ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਹਿ ਪਨ ਯਥਾ ਤੇਸਂ ਅવਬੋਧਨਤ੍ਥਂ ਭਗવਤਾ ਤਂ ਤਂ વਚਨਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਯਥਾ ਚ ਤੇਹਿ ਤਦਤ੍ਥੋ ਪਟਿવਿਦ੍ਧੋ, ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਆਚਰਿਯੇ ਪਯਿਰੁਪਾਸਿਤ੍વਾ ਸੁਤ੍વਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਾਰਣਂ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਯੋ ਚ વਦੇਯ੍ਯ ‘‘ਅਕੁਸਲવਿਪਾਕਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਤ੍ਤਾ, ਕੁਸਲਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਆਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਕੁਸਲવਿਪਾਕਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਤ੍ਤਾ ਅਕੁਸਲਾਪੀ’’ਤਿ, ਸੋਪਿ ‘‘ਅਞ੍ਞਾਪਕਸਾਧਨੀਯવਚਨੋ ਭਗવਾ’’ਤਿ ਨਿવਾਰੇਤਬ੍ਬੋ ਅਨੁવਤ੍ਤਮਾਨવਚਨવਚਨੀਯਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਸ੍ਸ ਚ ਅਬ੍ਯਾਕਤਭਾવਤੋ। ਨ ਹਿ ਅવਿਪਾਕવਚਨਂ વੁਤ੍ਤਂ ਕੁਸਲવਚਨਞ੍ਚ ਅવੁਤ੍ਤਂ, ਯਤੋ ਅવਿਪਾਕવਚਨਸ੍ਸ ਅਧਿਕਤਭਾવੋ ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਚ ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਭਾવੋ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਕੁਸਲਾਨਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਤਾ, ਏવਂ ਅਕੁਸਲਾਨਞ੍ਚ ਅਨਬ੍ਯਾਕਤਭਾવੇ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ।

    Nabyākatāti akathitā. Kathaṃ panete akathitā honti, nanu ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’tiādīhi tikadukapadehi cakkhuviññāṇādivacanehi phassādivacanehi ca kathitāti? No na kathitā, tāni pana vacanāni idha anadhippetāni avuttattā ananuvattanato. Na hi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādiṃ vatvā ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ, tasmā na tāni idha anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā na hoti, kusalākusalavacanāni pana idha vuttattā anuvattantīti tabbacanīyabhāvena akathitatā ñāyatīti ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Na byākatāti vā avipākā, abyākatavacaneneva ca avipākatthā ñāyanti. Na hi bhagavato vacanaṃ ñāpakasādhanīyaṃ, āsayānusayacariyādikusalena bhagavatā yesaṃ avabodhanatthaṃ dhammā vuttā tesaṃ vacanānantaraṃ tadatthapaṭivedhato, pacchimehi pana yathā tesaṃ avabodhanatthaṃ bhagavatā taṃ taṃ vacanaṃ vuttaṃ, yathā ca tehi tadattho paṭividdho, taṃ sabbaṃ ācariye payirupāsitvā sutvā veditabbaṃ hoti, tasmā kāraṇaṃ avatvā ‘‘kusalākusalabhāvena akathitāti attho’’ti āha. Yo ca vadeyya ‘‘akusalavipākabhāvena akathitattā, kusalā abyākatāti āpajjanti, kusalavipākabhāvena akathitattā akusalāpī’’ti, sopi ‘‘aññāpakasādhanīyavacano bhagavā’’ti nivāretabbo anuvattamānavacanavacanīyabhāvena akathitassa ca abyākatabhāvato. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ kusalavacanañca avuttaṃ, yato avipākavacanassa adhikatabhāvo kusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na kusalānaṃ abyākatatā, evaṃ akusalānañca anabyākatabhāve yojanā kātabbā.

    ਅਥ વਾ વਿ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਰੋਧવਚਨੋ, ਆ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਭਿਮੁਖਭਾવਪ੍ਪਕਾਸਨੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਰੋਧਾਭਿਮੁਖਾ ਕਤਾ, ਲਕ੍ਖਣવਿਰੋਧਤੋ વਿਨਾਸਕવਿਨਾਸਿਤਬ੍ਬਤੋ ਚਾਤਿ ਬ੍ਯਾਕਤਾ, ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾ। ਨ ਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ। ਤੇ ਹਿ ਲਕ੍ਖਣਤੋ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾ વਿਯ વਿਰੁਦ੍ਧਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਨ ਹਿ ਅવਿਪਾਕਤਾ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਤਾ વਿਯ ਸੁਖવਿਪਾਕਤਾਯ ਸੁਖવਿਪਾਕਤਾ વਿਯ ਚ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਤਾਯ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਤਾਹਿ વਿਰੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਨਾਪਿ ਤੇ ਕਿਞ੍ਚਿ ਪਜਹਨ੍ਤਿ, ਨ ਚ ਤੇ ਕੇਨਚਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਤਨੋਮਤਿ।

    Atha vā vi-saddo virodhavacano, ā-saddo abhimukhabhāvappakāsano, tasmā attano paccayehi aññamaññavirodhābhimukhā katā, lakkhaṇavirodhato vināsakavināsitabbato cāti byākatā, kusalākusalā. Na byākatāti abyākatā. Te hi lakkhaṇato kusalākusalā viya viruddhā na honti. Na hi avipākatā dukkhavipākatā viya sukhavipākatāya sukhavipākatā viya ca dukkhavipākatāya sukhadukkhavipākatāhi virujjhatīti nāpi te kiñci pajahanti, na ca te kenaci pahātabbāti ayamettha attanomati.

    ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤੇਸਂ ਅવਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਾ, ਗਰਹਿਤਬ੍ਬਭਾવਰਹਿਤਾ ਨਿਦ੍ਦੋਸਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨ ਨੇਸਂ ਅਗਰਹਿਤਬ੍ਬਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨ ਗਾਰਯ੍ਹવਿਰਹਮਤ੍ਤਂ । ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਅਤ੍ਥਿ ਨਿਦ੍ਦੋਸਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜવਚਨਮਤ੍ਤੇਨ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਤਾਪਤ੍ਤਿਦੋਸਂ ਦਿਸ੍વਾ ਤਂ ਪਰਿਹਰਿਤੁਂ ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨਂ ਆਹ। ਅવਜ੍ਜਪਟਿਪਕ੍ਖਾ વਾ ਇਧ ਅਨવਜ੍ਜਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਬਾਹਿਤਿਕਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੬੧) વਿਯ ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਾવਜ੍ਜਾ વਿਰਹਿਤਾવਜ੍ਜਮਤ੍ਤਾ વਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨવਜ੍ਜવਚਨੇਨ ਅવਜ੍ਜવਿਨਾਸਨਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ। ਅਬ੍ਯਾਕਤੇਹਿ ਪਨ વਿਸਿਟ੍ਠਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣਂ ਸવਿਪਾਕਤਾਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਲਕ੍ਖਣੇ વਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨਤ੍ਤਂ ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨਂ ਅવੋਚ। ਸਿਦ੍ਧੋ ਹਿ ਪੁਰਿਮੇਨੇવ ਅਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤੇਹਿ ਕੁਸਲਾਨਂ વਿਸੇਸੋਤਿ। ਸੁਖੋ વਿਪਾਕੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਾ। ਤੇਨ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਸਾਮਞ੍ਞੇ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਭਾવੇ ਸੁਖવਿਪਾਕવਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨ ਤੇਸਂ ਸੁਖવਿਪਾਕਸਬ੍ਭਾવਮੇવ। ਅਨવਜ੍ਜਾ ਚ ਤੇ ਸੁਖવਿਪਾਕਾ ਚਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾ। ਕੁਸਲਾ ਲਕ੍ਖੀਯਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਲਕ੍ਖਣਂ, ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ। ਨਨੁ ਤੇ ਏવ ਕੁਸਲਾ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾ, ਕਥਂ ਤੇ ਸਯਮੇવ ਅਤ੍ਤਨੋ ਲਕ੍ਖਣਂ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ? વਿਞ੍ਞਾਤਾવਿਞ੍ਞਾਤਸਦ੍ਦਤ੍ਥਭਾવੇਨ ਲਕ੍ਖਣਲਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਭਾવਯੁਤ੍ਤਿਤੋ। ਕੁਸਲਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਸੇਨ ਹਿ ਅવਿਞ੍ਞਾਤਾ ਕੁਸਲਾ ਲਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਸਦ੍ਦਤ੍ਥਭਾવੇਨ વਿਞ੍ਞਾਤਾ ਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਯੁਤ੍ਤਮੇਤਂ। ਅਥ વਾ ਲਕ੍ਖੀਯਤੀਤਿ ਲਕ੍ਖਣਂ, ਸਭਾવੋ। ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾ ਚ ਤੇ ਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ, ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾ ਹੁਤ੍વਾ ਲਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾ ਸਭਾવਾ ਕੁਸਲਾ ਨਾਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।

    Anavajjasukhavipākalakkhaṇāti ettha natthi etesaṃ avajjanti anavajjā, garahitabbabhāvarahitā niddosāti attho. Tena nesaṃ agarahitabbabhāvaṃ dasseti, na gārayhavirahamattaṃ . Aññepi atthi niddosā abyākatāti anavajjavacanamattena tesampi kusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ sukhavipākavacanaṃ āha. Avajjapaṭipakkhā vā idha anavajjāti vuttā, na bāhitikasutte (ma. ni. 2.361) viya paṭippassaddhāvajjā virahitāvajjamattā vā, tasmā anavajjavacanena avajjavināsanabhāvo dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanattaṃ sukhavipākavacanaṃ avoca. Siddho hi purimeneva akusalābyākatehi kusalānaṃ visesoti. Sukho vipāko etesanti sukhavipākā. Tena kusalākusalānaṃ sāmaññe vipākadhammabhāve sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dasseti, na tesaṃ sukhavipākasabbhāvameva. Anavajjā ca te sukhavipākā cāti anavajjasukhavipākā. Kusalā lakkhīyanti etenāti lakkhaṇaṃ, anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Nanu te eva kusalā anavajjasukhavipākā, kathaṃ te sayameva attano lakkhaṇaṃ hontīti? Viññātāviññātasaddatthabhāvena lakkhaṇalakkhitabbabhāvayuttito. Kusalasaddatthavasena hi aviññātā kusalā lakkhitabbā honti, anavajjasukhavipākasaddatthabhāvena viññātā lakkhaṇanti yuttametaṃ. Atha vā lakkhīyatīti lakkhaṇaṃ, sabhāvo. Anavajjasukhavipākā ca te lakkhaṇañcāti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākā hutvā lakkhiyamānā sabhāvā kusalā nāmāti attho.

    ਅਥ વਾ ਅਨવਜ੍ਜવਚਨੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਤ੍ਤਂ ਆਹ, ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨੇਨ ਸੁਖવਿਪਾਕਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨવਜ੍ਜਞ੍ਚ ਸੁਖવਿਪਾਕੋ ਚ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਂ, ਤਂ ਲਕ੍ਖਣਂ ਏਤੇਸਂ ਕਰਣਤ੍ਥੇ ਚ ਕਮ੍ਮਤ੍ਥੇ ਚ ਲਕ੍ਖਣਸਦ੍ਦੇ ਸਭਾવਭੂਤਨ੍ਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ, ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਸਭਾવੇਨ ਲਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾ ਤਂਸਭਾવવਨ੍ਤੋ ਚ ਕੁਸਲਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਨવਜ੍ਜવਚਨੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਸੁਖਤਂ ਕੁਸਲਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨੇਨ વਿਪਾਕਸੁਖਤਂ। ਪੁਰਿਮਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪવਤ੍ਤਿਸਭਾવવਸੇਨ ਲਕ੍ਖਣਤਾવਚਨਂ, ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਕਾਲਨ੍ਤਰੇ વਿਪਾਕੁਪ੍ਪਾਦਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯਾਤਿ। ਤਥਾ ਪੁਰਿਮੇਨ ਕੁਸਲਾਨਂ ਅਤ੍ਤਸੁਦ੍ਧਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ , ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ વਿਸੁਦ੍ਧવਿਪਾਕਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਕੁਸਲਂ ਅਕੁਸਲਸਭਾવਤੋ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਅਬ੍ਯਾਕਤਸਭਾવਤੋ ਸવਿਪਾਕਤ੍ਤਦੀਪਕਤ੍ਤਾ ਪਚ੍ਛਿਮਸ੍ਸ। ਪੁਰਿਮੇਨ વਾ વਜ੍ਜਪਟਿਪਕ੍ਖਭਾવਦਸ੍ਸਨਤੋ ਕਿਚ੍ਚਟ੍ਠੇਨ ਰਸੇਨ ਅਕੁਸਲવਿਦ੍ਧਂਸਨਰਸਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੇਨ ਇਟ੍ਠવਿਪਾਕਰਸਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਉਪਟ੍ਠਾਨਾਕਾਰਟ੍ਠੇਨ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੇਨ વੋਦਾਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਫਲਤ੍ਥੇਨ ਸੁਖવਿਪਾਕਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਂ ਕੁਸਲਾਨਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨਂ વਿਭਾવੇਤਿ। ਤਤੋ ਹਿ ਤੇ ਅਨવਜ੍ਜਾ ਜਾਤਾਤਿ। ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਕੁਸਲਾਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤੇ ਹਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸੁਖવਿਪਾਕਸਦ੍ਦੇ ਸੁਖਸਦ੍ਦੋ ਇਟ੍ਠਪਰਿਯਾਯવਚਨਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਇਟ੍ਠਚਤੁਕ੍ਖਨ੍ਧવਿਪਾਕਾ ਹਿ ਕੁਸਲਾ, ਨ ਸੁਖવੇਦਨਾવਿਪਾਕਾવ। ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖੋਪਸਮਸੁਖવਿਪਾਕਤਾਯ ਚ ਸਮ੍ਭવੋ ਏવ ਨਤ੍ਥਿ। ਨ ਹਿ ਤਂવਿਪਾਕੋਤਿ। ਯਦਿ ਪਨ વਿਪਾਕਸਦ੍ਦੋ ਫਲਪਰਿਯਾਯવਚਨਂ, ਨਿਸ੍ਸਨ੍ਦવਿਪਾਕੇਨ ਇਟ੍ਠਰੂਪੇਨਾਪਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਤਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ।

    Atha vā anavajjavacanena anavajjattaṃ āha, sukhavipākavacanena sukhavipākattaṃ, tasmā anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesaṃ karaṇatthe ca kammatthe ca lakkhaṇasadde sabhāvabhūtanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā, anavajjasukhavipākasabhāvena lakkhiyamānā taṃsabhāvavanto ca kusalāti vuttaṃ hoti. Tattha anavajjavacanena pavattisukhataṃ kusalānaṃ dasseti, sukhavipākavacanena vipākasukhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇatāvacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena kusalānaṃ attasuddhiṃ dasseti , pacchimena visuddhavipākataṃ. Purimena ca kusalaṃ akusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā vajjapaṭipakkhabhāvadassanato kiccaṭṭhena rasena akusalaviddhaṃsanarasataṃ dīpeti, pacchimena sampattiatthena iṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena vodānapaccupaṭṭhānataṃ dasseti, pacchimena phalatthena sukhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca yonisomanasikāraṃ kusalānaṃ padaṭṭhānaṃ vibhāveti. Tato hi te anavajjā jātāti. Pacchimena kusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ dasseti. Te hi sukhavipākassa kāraṇaṃ hontīti. Ettha ca sukhavipākasadde sukhasaddo iṭṭhapariyāyavacananti daṭṭhabbo. Iṭṭhacatukkhandhavipākā hi kusalā, na sukhavedanāvipākāva. Saṅkhāradukkhopasamasukhavipākatāya ca sambhavo eva natthi. Na hi taṃvipākoti. Yadi pana vipākasaddo phalapariyāyavacanaṃ, nissandavipākena iṭṭharūpenāpi sukhavipākatā yojetabbā.

    ਸਾવਜ੍ਜਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਚ વੁਤ੍ਤવਿਧਿਅਨੁਸਾਰੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਚ ਯੋਜਨਾ ਚ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। વਿਪਾਕਾਰਹਤਾ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਲਕ੍ਖਣਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਾ, ਤਬ੍ਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਅવਿਪਾਕਾਰਹਸਭਾવਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਅવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ। ਯਥੇવ ਹਿ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਾਰਹਾ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਾਤਿ ਏવਂਲਕ੍ਖਣਤਾ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ વੁਤ੍ਤਾ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਅવਿਪਾਕਾਰਹਾ ਅવਿਪਾਕਾਤਿ ਏવਂਲਕ੍ਖਣਤਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਂ વੁਤ੍ਤਾ। ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਅਹੋਸਿ ਕਮ੍ਮਂ ਨਾਹੋਸਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ ਨਤ੍ਥਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ, ਅਤ੍ਥਿ ਕਮ੍ਮਂ ਨਤ੍ਥਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ, ਭવਿਸ੍ਸਤਿ ਕਮ੍ਮਂ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੨੩੪) ਏવਂਪਕਾਰਾਨਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਭਾવਾਨਾਪਤ੍ਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ વਾ ਨ ਹੋਤਿ। ਨ ਹਿ ਤੇ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਾਰਹਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾ, ਅવਿਪਾਕਾਰਹਾ વਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ ਅવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾਭਾવਾਤਿ।

    Sāvajjadukkhavipākalakkhaṇāti ettha ca vuttavidhianusārena attho ca yojanā ca yathāsambhavaṃ veditabbā. Vipākārahatā kusalākusalānaṃ lakkhaṇabhāvena vuttā, tabbhāvena akathitā abyākatā avipākārahasabhāvā hontīti āha ‘‘avipākalakkhaṇā abyākatā’’ti. Yatheva hi sukhadukkhavipākārahā sukhadukkhavipākāti evaṃlakkhaṇatā kusalākusalānaṃ vuttā, evamidhāpi avipākārahā avipākāti evaṃlakkhaṇatā abyākatānaṃ vuttā. Tasmā ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko na bhavissati kammavipāko natthi kammavipāko, atthi kammaṃ natthi kammavipāko na bhavissati kammavipāko, bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) evaṃpakārānaṃ kusalākusalānaṃ kusalākusalabhāvānāpatti abyākatabhāvāpatti vā na hoti. Na hi te sukhadukkhavipākārahā na honti vipākadhammattā, avipākārahā vā na honti avipākadhammattābhāvāti.

    ਕੁਸਲਾਤਿ વਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ વਾਤਿਆਦੀਨੀਤਿ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਦਾਨਿ ਦ੍વੇ, ਅਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਦਾਨਿ ਦ੍વੇ, ਅਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮਪਦਾਨਿ ਦ੍વੇਤਿ। ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਤ੍ਥਾਨੀਤਿ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਾਪੇਕ੍ਖਂ ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਤ੍ਥਤਂ ਚੋਦੇਤਿ, ਨ ਛਨ੍ਨਂ। ਦੋਸਮੇਤ੍ਥ વਤ੍ਤੁਕਾਮੋ ਚੋਦਕੋ ਪੁਚ੍ਛਤੀਤਿ ਞਤ੍વਾ ਆਚਰਿਯੋ ਆਹ ‘‘ਕਿਞ੍ਚੇਤ੍ਥਾ’’ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਤ੍ਥਤਾਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਅਸਮਤ੍ਤਾ ਤੇ ਚੋਦਨਾ, ਅવਸਿਟ੍ਠਂ ਤਾવ ਬ੍ਰੂਹੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਿ ਏਕਤ੍ਥਾਨਿ ਇਨ੍ਦਸਕ੍ਕਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਸਦ੍ਦਮਤ੍ਤੇ ਏવ ਭੇਦੋ, ਏવਂ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ, ਨ ਅਤ੍ਥੇਤਿ। ਯਥਾ ‘‘ਇਨ੍ਦੋ ਸਕ੍ਕੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ‘‘ਇਨ੍ਦੋ ਇਨ੍ਦੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਂ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਇਦਂ વਚਨਂ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਕੁਸਲਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਂ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਇਤਰੇਸੁਪਿ ‘‘ਅਕੁਸਲਾ ਅਕੁਸਲਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਤਾ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਤਾ ਚ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ। ਅਥ ਨਾਨਤ੍ਥਾਨਿ, ਇਨ੍ਦਕੁવੇਰਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਸਦ੍ਦਤੋ ਅਤ੍ਥਤੋ ਚ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਭੇਦੋ, ਤਥਾ ਅਕੁਸਲਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਦੀਨਨ੍ਤਿ ਛਹਿ ਪਦੇਹਿ ਚਤੂਹਿ ਪਦੇਹਿ ਚ ਛ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਚ ਅਤ੍ਥਾ ਭਿਨ੍ਨਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਾਦੀਨਂ ਕੁਸਲਛਕ੍ਕਾਦਿਭਾવੋ, ਹੇਤੁਦੁਕਾਦੀਨਞ੍ਚ ਹੇਤੁਚਤੁਕ੍ਕਾਦਿਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ।

    Kusalāti vā dhammāti vātiādīnīti kusaladhammapadāni dve, akusaladhammapadāni dve, abyākatadhammapadāni dveti. Ekatthanānatthānīti visuṃ visuṃ dvinnaṃ dvinnaṃ aññamaññāpekkhaṃ ekatthanānatthataṃ codeti, na channaṃ. Dosamettha vattukāmo codako pucchatīti ñatvā ācariyo āha ‘‘kiñcetthā’’ti. Ettha ekatthanānatthatāyaṃ kiñci vattabbaṃ asamattā te codanā, avasiṭṭhaṃ tāva brūhīti vuttaṃ hoti. Yadi ekatthāni indasakkasaddānaṃ viya saddamatte eva bhedo, evaṃ kusaladhammasaddānaṃ, na attheti. Yathā ‘‘indo sakko’’ti vutte ‘‘indo indo’’ti vuttasadisaṃ hoti, evaṃ ‘‘kusalā dhammā’’ti idaṃ vacanaṃ ‘‘kusalā kusalā’’ti vuttasadisaṃ hoti. Evaṃ itaresupi ‘‘akusalā akusalā’’ti vuttasadisatā ‘‘abyākatā abyākatā’’ti vuttasadisatā ca yojetabbā. Atha nānatthāni, indakuverasaddānaṃ viya saddato atthato ca kusaladhammasaddānaṃ bhedo, tathā akusaladhammasaddādīnanti chahi padehi catūhi padehi ca cha cattāro ca atthā bhinnā vuttāti kusalattikādīnaṃ kusalachakkādibhāvo, hetudukādīnañca hetucatukkādibhāvo āpajjatīti.

    ਨਨੁ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਇਨ੍ਦਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਰੂਪਾਭੇਦਾ ਅਤ੍ਥਾਭੇਦੋਤਿ ਛਕ੍ਕਭਾવੋ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਏવਮਿਦਂ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ ‘‘ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਚਤੁਕ੍ਕਤਿਕਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ, ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਏਕਤ੍ਥਾਨਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਇਨ੍ਦਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ વਚਨੇ ਪਯੋਜਨਾਭਾવਾ વੁਤ੍ਤਾਨਂ ਤੇਸਂ ਮਾਸਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਅਭਿਨ੍ਨਰੂਪਾਨਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥਭੇਦੋ ਉਪਪਜ੍ਜਤੀਤਿ, ਏવਮਪਿ ਯਥਾ ਏਕੋ ਮਾਸਸਦ੍ਦੋ ਅਭਿਨ੍ਨਰੂਪੋ ਕਾਲਂ ਅਪਰਣ੍ਣવਿਸੇਸਂ ਸੁવਣ੍ਣਮਾਸਞ੍ਚ વਦਤਿ, ਏવਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੋਪਿ ਏਕੋ ਭਿਨ੍ਨੇ ਅਤ੍ਥੇ વਤ੍ਤੁਮਰਹਤੀਤਿ ਕਾਲਾਦੀਨਂ ਮਾਸਪਦਤ੍ਥਤਾਯ વਿਯ ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਿਨ੍ਨਤ੍ਥਾਨਂ ਧਮ੍ਮਪਦਤ੍ਥਤਾਯ ਅਭੇਦੋਤਿ ਚਤੁਕ੍ਕਤਿਕਭਾવੋ ਏવ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ, ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ ਏਕਸ੍ਸ ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਜਾਤਿਗੁਣਕਿਰਿਯਾਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਅਨਭਿਧਾਨਤੋ। ਨ ਹਿ ਮਾਸ-ਸਦ੍ਦੋ ਏਕੋ ਜਾਤਿਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਕਾਲਾਦੀਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇਨ ਸਰੂਪੇਕਸੇਸਂ વਾਚਕੋ ਹੋਤਿ। ਇਧ ਚ ਯਦਿ ਸਰੂਪੇਕਸੇਸੋ ਕਤੋ ਸਿਯਾ, ਦੁਤਿਯੋ ਤਤਿਯੋ ਚ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੋ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ, વੁਤ੍ਤੋ ਚ ਸੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾਦਿ-ਸਦ੍ਦਾ વਿਯ ਅਭਿਨ੍ਨਕੁਸਲਾਦਿਜਾਤੀਸੁ ਰੂਪਸਾਮਞ੍ਞੇਪਿ ਮਾਸ-ਸਦ੍ਦਾ વਿਯ ਤਯੋ વਿਨਿવਤ੍ਤਅਞ੍ਞਜਾਤੀਸੁ વਤ੍ਤਮਾਨਾ ਤਯੋ ਦ੍વੇ ਚ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾ ਆਪਨ੍ਨਾਤਿ ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવੋ ਏવ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ।

    Nanu tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya rūpābhedā atthābhedoti chakkabhāvo na bhavissati, tasmā evamidaṃ vattabbaṃ siyā ‘‘tikadukānaṃ catukkatikabhāvo āpajjatī’’ti, na vattabbaṃ, tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthānaṃ tiṇṇaṃ indasaddānaṃ viya vacane payojanābhāvā vuttānaṃ tesaṃ māsasaddānaṃ viya abhinnarūpānañca atthabhedo upapajjatīti, evamapi yathā eko māsasaddo abhinnarūpo kālaṃ aparaṇṇavisesaṃ suvaṇṇamāsañca vadati, evaṃ dhammasaddopi eko bhinne atthe vattumarahatīti kālādīnaṃ māsapadatthatāya viya tabbacanīyabhinnatthānaṃ dhammapadatthatāya abhedoti catukkatikabhāvo eva āpajjatīti, nāpajjati ekassa saddassa jātiguṇakiriyābhinnānaṃ anabhidhānato. Na hi māsa-saddo eko jātibhinnānaṃ kālādīnaṃ antarena sarūpekasesaṃ vācako hoti. Idha ca yadi sarūpekaseso kato siyā, dutiyo tatiyo ca dhamma-saddo na vattabbo siyā, vutto ca so, tasmā kusalādi-saddā viya abhinnakusalādijātīsu rūpasāmaññepi māsa-saddā viya tayo vinivattaaññajātīsu vattamānā tayo dve ca dhamma-saddā āpannāti tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo eva āpajjatīti.

    ਪਦਾਨਞ੍ਚ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਦਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਤਥਾ ਅਕੁਸਲਧਮ੍ਮਪਦਾਨਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮਪਦਾਨਞ੍ਚ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਞ੍ਹਿ ਇਚ੍ਛਿਤੋ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ, ਨ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਛਨ੍ਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ વਾ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਨ੍ਤਿ। ਇਦਂ ਪਨ ਕਸ੍ਮਾ ਚੋਦੇਤਿ, ਨਨੁ ਨਾਨਤ੍ਥਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਅਤ੍ਥਨ੍ਤਰਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇਸੁ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੇਸੁ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ વੁਤ੍ਤੋ ਯੁਤ੍ਤੋ ਏવਾਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ, ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਪਨ ਸਿਦ੍ਧਂ ਕਤ੍વਾ ਪੁਰਿਮਚੋਦਨਾ ਕਤਾ ‘‘ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવੋ ਆਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ, ਇਧ ਪਨ ਤਂ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਸਾਧੇਤੁਂ ਇਦਂ ਚੋਦਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਥ વਾ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ – ਯਦਿ ਪਨ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવਂ ਨ ਇਚ੍ਛਸਿ, ਪਦਾਨਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਨਯੇਨ, ਸੋ ਚ ਸਮਾਨવਿਭਤ੍ਤੀਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਏਕਤ੍ਥਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਯੁਜ੍ਜੇਯ੍ਯ, ਤ੍વਂ ਪਨ ਨਾਨਤ੍ਥਤਂ વਦਸੀਤਿ ਪਦਾਨਞ੍ਚ ਤੇ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਨੇવ ਨਾਪਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਨਿਯਮਨਤ੍ਥੋ ਚ-ਸਦ੍ਦੋ। ਪੁਬ੍ਬਾਪਰ…ਪੇ॰… ਨਿਪ੍ਪਯੋਜਨਾਨਿ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવਂ ਅਨਿਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸ, ਨਾਨਤ੍ਥਤਂ ਪਨ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਅવਸ੍ਸਞ੍ਚ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬੋ ਪੁਬ੍ਬਾਪਰવਿਰੋਧਾਪਤ੍ਤਿਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਯਾਪਿ ਚੇਸਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਪੁਚ੍ਛਾ ਹਿ ਪਦવਿਪਲ੍ਲਾਸਕਰਣੇਨ ਧਮ੍ਮਾ ਏવ ਕੁਸਲਾਤਿ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਇਧ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾਨਂ ਏਕਤ੍ਥਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਤવ ਚ ਨਾਨਤ੍ਥਤਂ વਦਨ੍ਤਸ੍ਸ ਨੇવ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ਤਾਯਪਿ ਪੁਚ੍ਛਾਯ વਿਰੋਧੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, વੁਚ੍ਚਤਿ ਚ ਤਥਾ ਸਾ ਪੁਚ੍ਛਾਤਿ ਨ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ ਯੁਜ੍ਜਤਿ।

    Padānañca asambandhoti kusaladhammapadānaṃ aññamaññaṃ tathā akusaladhammapadānaṃ abyākatadhammapadānañca asambandho āpajjatīti attho. Dvinnaṃ dvinnañhi icchito sambandho, na sabbesaṃ channaṃ catunnaṃ vā aññamaññanti. Idaṃ pana kasmā codeti, nanu nānatthatte sati atthantaradassanatthaṃ vuccamānesu dhamma-saddesu kusalākusalābyākata-saddānaṃ viya asambandho vutto yutto evāti? Saccametaṃ, asambandhaṃ pana siddhaṃ katvā purimacodanā katā ‘‘tikadukānaṃ chakkacatukkabhāvo āpajjatī’’ti, idha pana taṃ asambandhaṃ sādhetuṃ idaṃ coditanti veditabbaṃ. Atha vā evamettha yojanā kātabbā – yadi pana chakkacatukkabhāvaṃ na icchasi, padānaṃ sambandhena bhavitabbaṃ yathāvuttanayena, so ca samānavibhattīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ sambandho ekatthatte sati yujjeyya, tvaṃ pana nānatthataṃ vadasīti padānañca te asambandho āpajjati, neva nāpajjatīti. Niyamanattho ca-saddo. Pubbāpara…pe… nippayojanāni nāma hontīti chakkacatukkabhāvaṃ anicchantassa, nānatthataṃ pana icchantassāti adhippāyo. Avassañca sambandho icchitabbo pubbāparavirodhāpattitoti dassetuṃ ‘‘yāpi cesā’’tiādimāha. Pucchā hi padavipallāsakaraṇena dhammā eva kusalāti kusaladhamma-saddānaṃ idha uddiṭṭhānaṃ ekatthataṃ dīpeti, tava ca nānatthataṃ vadantassa neva hi dhammā kusalāti katvā tāyapi pucchāya virodho āpajjati, vuccati ca tathā sā pucchāti na nānatthatā yujjati.

    ਅਪਰੋ ਨਯੋਤਿ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਏਕਤ੍ਥਤ੍ਤਮੇવ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਤ੍ਥਤ੍ਤੇਹਿ ਚੋਦੇਤਿ। ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏਕਤ੍ਤਾਤਿਆਦਿਮ੍ਹਿ ਯਥਾ ਤੀਹਿ ਇਨ੍ਦ-ਸਦ੍ਦੇਹਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾਨਂ ਇਨ੍ਦਤ੍ਥਾਨਂ ਇਨ੍ਦਭਾવੇਨ ਏਕਤ੍ਤਾ ਤਤੋ ਅਨਞ੍ਞੇਸਂ ਸਕ੍ਕਪੁਰਿਨ੍ਦਦਸਹਸ੍ਸਕ੍ਖਸਦ੍ਦਤ੍ਥਾਨਂ ਏਕਤ੍ਤਂ, ਏવਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਤ੍ਥਾਨਂ ਧਮ੍ਮਭਾવੇਨ ਏਕਤ੍ਤਾ ਤਤੋ ਅਨਞ੍ਞੇਸਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤ-ਸਦ੍ਦਤ੍ਥਾਨਂ ਏਕਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਧਮ੍ਮੋ ਨਾਮ ਭਾવੋਤਿ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਨਾ ਅਤ੍ਥੇਨ ਧਮ੍ਮੋਤਿ વੁਤ੍ਤੋ, ਸੋ ਚ ਸਭਾવਸ੍ਸੇવ ਹੋਤਿ, ਨਾਸਭਾવਸ੍ਸਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ વਦਤਿ। ਹੋਤੁ ਭਾવੋ, ਤਤੋ ਕਿਨ੍ਤਿ? ਯਦਿ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ, ਤੀਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਯੋ ਕੋਚਿ ਏਕੋ ਧਮ੍ਮੋ ਭਾવੋ, ਤਤੋ ਅਨਞ੍ਞਂ ਕੁਸਲਂ ਅਕੁਸਲਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਂ વਾ ਏਕੇਕਮੇવ ਭਾવੋ। ਭਾવਭੂਤਾ ਪਨ ਧਮ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞੇ ਦ੍વੇ ਅਭਾવਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਤੇਹਿ ਅਨਞ੍ਞੇ ਕੁਸਲਾਦੀਸੁ ਦ੍વੇ ਯੇ ਕੇਚਿ ਅਭਾવਾ। ਯੋਪਿ ਚ ਸੋ ਏਕੋ ਧਮ੍ਮੋ ਭਾવੋਤਿ ਗਹਿਤੋ, ਸੋਪਿ ਸਮਾਨਰੂਪੇਸੁ ਤੀਸੁ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੇਸੁ ਅਯਮੇવ ਭਾવਤ੍ਥੋ ਹੋਤੀਤਿ ਨਿਯਮਸ੍ਸ ਅਭਾવਾ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਭਾવਤ੍ਥਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਅਭਾવੋ ਹੋਤੀਤਿ ਤਤੋ ਅਨਞ੍ਞਸ੍ਸਪਿ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਆਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਕੁਸਲਾਦੀਨਂ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਅਭਾવਤ੍ਤਾਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤਿ। ਨ ਹਿ ਇਨ੍ਦਸ੍ਸ ਅਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤੇ ਤਤੋ ਅਨਞ੍ਞੇਸਂ ਸਕ੍ਕਾਦੀਨਂ ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ।

    Aparo nayoti ‘‘kusalā dhammā’’tiādīnaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ ekatthattameva tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ ekatthanānatthattehi codeti. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ ekattātiādimhi yathā tīhi inda-saddehi vuccamānānaṃ indatthānaṃ indabhāvena ekattā tato anaññesaṃ sakkapurindadasahassakkhasaddatthānaṃ ekattaṃ, evaṃ tiṇṇaṃ dhamma-saddatthānaṃ dhammabhāvena ekattā tato anaññesaṃ kusalākusalābyākata-saddatthānaṃ ekattaṃ āpajjatīti attho. Dhammo nāma bhāvoti sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammoti vutto, so ca sabhāvasseva hoti, nāsabhāvassāti iminā adhippāyena vadati. Hotu bhāvo, tato kinti? Yadi tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ nānatthatā, tīsu dhammesu yo koci eko dhammo bhāvo, tato anaññaṃ kusalaṃ akusalaṃ abyākataṃ vā ekekameva bhāvo. Bhāvabhūtā pana dhammā aññe dve abhāvā hontīti tehi anaññe kusalādīsu dve ye keci abhāvā. Yopi ca so eko dhammo bhāvoti gahito, sopi samānarūpesu tīsu dhammasaddesu ayameva bhāvattho hotīti niyamassa abhāvā aññassa bhāvatthatte sati abhāvo hotīti tato anaññassapi abhāvattaṃ āpannanti kusalādīnaṃ sabbesampi abhāvattāpatti hoti. Na hi indassa amanussatte tato anaññesaṃ sakkādīnaṃ manussattaṃ atthīti.

    ਨਨੁ ਏવਮਪਿ ਏਕਸ੍ਸ ਭਾવਤ੍ਤਂ વਿਨਾ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਂ, ਤਤ੍ਥ ਚ ਏਕੇਨੇવ ਭਾવੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਨਿਯਮਾਭਾવਤੋ ਤਿਣ੍ਣਮ੍ਪਿ ਭਾવਤ੍ਤੇ ਸਿਦ੍ਧੇ ਤੇਹਿ ਅਨਞ੍ਞੇਸਂ ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਭਾવਤ੍ਤਂ ਸਿਦ੍ਧਂ ਹੋਤੀਤਿ? ਨ ਹੋਤਿ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਨਾਨਤ੍ਥਭਾવਸ੍ਸ ਅਨੁਞ੍ਞਾਤਤ੍ਤਾ। ਨ ਹਿ ਤਿਣ੍ਣਂ ਭਾવਤ੍ਤੇ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਨੁਞ੍ਞਾਤਾ ਚ ਸਾ ਤਯਾਤਿ। ਨਨੁ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਭਾવਤ੍ਤੇਪਿ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ ਨ ਸਿਯਾਤਿ? ਮਾ ਹੋਤੁ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ, ਤવ ਪਨ ਨਾਨਤ੍ਥਤਂ ਪਟਿਜਾਨਨ੍ਤਸ੍ਸ ‘‘ਏਸੋ ਦੋਸੋ’’ਤਿ વਦਾਮਿ, ਨ ਪਨ ਮਯਾ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾ ਏਕਤ੍ਥਤਾ વਾ ਅਨੁਞ੍ਞਾਤਾਤਿ ਕੁਤੋ ਮੇ વਿਰੋਧੋ ਸਿਯਾਤਿ। ਅਥ વਾ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਆਪਨ੍ਨੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਅਨਞ੍ਞੇ ਕੁਸਲਾਦਯੋਪਿ ਅਭਾવਾ ਏવ ਸਿਯੁਨ੍ਤਿ ਇਦਂ વਚਨਂ ਅਨਿਯਮੇਨ ਯੇ ਕੇਚਿ ਦ੍વੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਆਪਨ੍ਨਾ, ਤੇਹਿ ਅਨਞ੍ਞੇਸਂ ਕੁਸਲਾਦੀਸੁ ਯੇਸਂ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਕੁਸਲਾਦੀਨਂ ਅਭਾવਤ੍ਤਾਪਤ੍ਤਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ਏਕਸ੍ਸ ਭਾવਤ੍ਤਾ। ਯਮ੍ਪਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਤੇਹਿ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਕੁਸਲਪਰੋਪਿ ਅਭਾવੋ ਸਿਯਾ’’ਤਿ, ਤਂ ਅਨਿਯਮਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਅਭਾવਸਾਧਨਤ੍ਥਂ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਅਕੁਸਲਪਰਸ੍ਸ વਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਪਰਸ੍ਸ વਾ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਭਾવਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਤੇਹਿ ਅਞ੍ਞੋ ਕੁਸਲਪਰੋਪਿ ਅਭਾવੋ ਸਿਯਾਤਿ।

    Nanu evamapi ekassa bhāvattaṃ vinā aññesaṃ abhāvattaṃ na sakkā vattuṃ, tattha ca ekeneva bhāvena bhavitabbanti niyamābhāvato tiṇṇampi bhāvatte siddhe tehi anaññesaṃ kusalādīnampi bhāvattaṃ siddhaṃ hotīti? Na hoti tiṇṇaṃ dhamma-saddānaṃ nānatthabhāvassa anuññātattā. Na hi tiṇṇaṃ bhāvatte nānatthatā atthi, anuññātā ca sā tayāti. Nanu tiṇṇaṃ dhammānaṃ abhāvattepi nānatthatā na siyāti? Mā hotu nānatthatā, tava pana nānatthataṃ paṭijānantassa ‘‘eso doso’’ti vadāmi, na pana mayā nānatthatā ekatthatā vā anuññātāti kuto me virodho siyāti. Atha vā abhāvattaṃ āpannehi dhammehi anaññe kusalādayopi abhāvā eva siyunti idaṃ vacanaṃ aniyamena ye keci dve dhammā abhāvattaṃ āpannā, tehi anaññesaṃ kusalādīsu yesaṃ kesañci dvinnaṃ kusalādīnaṃ abhāvattāpattiṃ sandhāya vuttaṃ ekassa bhāvattā. Yampi vuttaṃ ‘‘tehi ca añño kusalaparopi abhāvo siyā’’ti, taṃ aniyamadassanatthaṃ vuttaṃ, na sabbesaṃ abhāvasādhanatthaṃ. Ayañhi tattha attho akusalaparassa vā abyākataparassa vā dhammassa bhāvatte sati tehi añño kusalaparopi abhāvo siyāti.

    ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਕਾਰਣਂ ਨਾਮ ਯੁਤ੍ਤਿ। ਕੁਸਲਕੁਸਲਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਏਕਨ੍ਤਏਕਤ੍ਥਤਂ, ਕੁਸਲਰੂਪਚਕ੍ਖੁਮ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਏਕਨ੍ਤਨਾਨਤ੍ਥਤਞ੍ਚ વਿਕਪ੍ਪੇਤ੍વਾ ਯਾਯਂ ਪੁਨਰੁਤ੍ਤਿ ਛਕ੍ਕਚਤੁਕ੍ਕਾਪਤ੍ਤਿ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧવਿਰੋਧਾਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ ਦੋਸਾਰੋਪਨਯੁਤ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਸਬ੍ਬਾ ਸਾ ਅਯੁਤ੍ਤਿ, ਤਥਾ ਏਕਤ੍ਥਨਾਨਤ੍ਥਤਾਭਾવਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਯਾ ਯਾ ਅਨੁਮਤਿ ਯਥਾਨੁਮਤਿ ਅਨੁਮਤਿਯਾ ਅਨੁਮਤਿਯਾ વੋਹਾਰਸਿਦ੍ਧਿਤੋ। ਅਨੁਮਤਿਯਾ ਅਨੁਰੂਪਂ વਾ ਯਥਾਨੁਮਤਿ, ਯਥਾ ਅਨੁਮਤਿ ਪવਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਤਦਨੁਰੂਪਂ વੋਹਾਰਸਿਦ੍ਧਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਨੁਮਤਿ ਹਿ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਮਭਿਨ੍ਨੇਸੁ ਕਤ੍ਥਚਿ ਕਿਰਿਯਾਗੁਣਾਦਿਪਰਿਗ੍ਗਹવਿਸੇਸੇਨ ਅવਿવਟਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਿવਰਣਤ੍ਥਂ ਪવਤ੍ਤਾ ਯਥਾ ‘‘ਸਕ੍ਕੋ ਇਨ੍ਦੋ ਪੁਰਿਨ੍ਦਦੋ’’ਤਿ। ਕਤ੍ਥਚਿ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਭਿਨ੍ਨੇਸੁ ਯਥਾ ‘‘ਧવੋ ਖਦਿਰੋ ਪਲਾਸੋ ਚ ਆਨੀਯਨ੍ਤੂ’’ਤਿ। ਕਤ੍ਥਚਿ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવਤੋ ਭੇਦਾਭੇਦવਨ੍ਤੇਸੁ ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ ‘‘ਨੀਲੁਪ੍ਪਲਂ ਪਣ੍ਡਿਤਪੁਰਿਸੋ’’ਤਿ, ਤਾਯ ਤਾਯ ਅਨੁਮਤਿਯਾ ਤਦਨੁਰੂਪਞ੍ਚ ਤੇ ਤੇ વੋਹਾਰਾ ਸਿਦ੍ਧਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਇਹਾਪਿ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવਤੋ વਿਸੇਸਤ੍ਥਸਾਮਞ੍ਞਤ੍ਥਪਰਿਗ੍ਗਹੇਨ ਸਮਾਨੇ ਅਤ੍ਥੇ ਭੇਦਾਭੇਦਯੁਤ੍ਤੇ ਪવਤ੍ਤਿ ਅਨੁਮਤਾਤਿ ਤਾਯ ਤਾਯ ਅਨੁਮਤਿਯਾ ਤਦਨੁਰੂਪਞ੍ਚ ਸਿਦ੍ਧੋ ਏਸੋ વੋਹਾਰੋ। ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣ’’ਨ੍ਤਿ।

    Sabbametaṃ akāraṇanti ettha kāraṇaṃ nāma yutti. Kusalakusalasaddānaṃ viya ekantaekatthataṃ, kusalarūpacakkhuma-saddānaṃ viya ekantanānatthatañca vikappetvā yāyaṃ punarutti chakkacatukkāpatti asambandhavirodhābhāvāpatti dosāropanayutti vuttā, sabbā sā ayutti, tathā ekatthanānatthatābhāvatoti vuttaṃ hoti. Yā yā anumati yathānumati anumatiyā anumatiyā vohārasiddhito. Anumatiyā anurūpaṃ vā yathānumati, yathā anumati pavattā, tathā tadanurūpaṃ vohārasiddhitoti attho. Anumati hi visesanavisesitabbābhāvato accantamabhinnesu katthaci kiriyāguṇādipariggahavisesena avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā yathā ‘‘sakko indo purindado’’ti. Katthaci accantaṃ bhinnesu yathā ‘‘dhavo khadiro palāso ca ānīyantū’’ti. Katthaci visesanavisesitabbabhāvato bhedābhedavantesu seyyathāpi ‘‘nīluppalaṃ paṇḍitapuriso’’ti, tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca te te vohārā siddhā. Tasmā ihāpi kusaladhamma-saddānaṃ visesanavisesitabbabhāvato visesatthasāmaññatthapariggahena samāne atthe bhedābhedayutte pavatti anumatāti tāya tāya anumatiyā tadanurūpañca siddho eso vohāro. Tasmā vuttaṃ ‘‘sabbametaṃ akāraṇa’’nti.

    ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਂ ਤਸ੍ਸ ਦੀਪੇਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨਾ ਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਂ ਅਤ੍ਤਨਾ વੁਚ੍ਚਮਾਨਂ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾਦਿਕੁਸਲਾਦਿਭਾવਂ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਦੀਪੇਨ੍ਤਿ ਤਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਤਬ੍ਭਾવਦੀਪਨવਸੇਨਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਨ ਹਿ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੋ ਕੁਸਲਾਦਿਭਾવੋ ਹੋਤੀਤਿ। ਇਮਿਨਾવਾਤਿ ‘‘ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚ ਨਯੇਨ। ਸੋ ਹਿ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਸਮਾਨੋ, ਨ ਕੁਸਲ-ਸਦ੍ਦੋ ਆਰੋਗ੍ਯਾਦੀਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ‘‘ਕੁਚ੍ਛਿਤੇ ਸਲਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦਿਕੋ, ਸੋ ਚ વਿਸੇਸਨਯੋ ‘‘ਇਤੋ ਪਰਂ વਿਸੇਸਮਤ੍ਤਮੇવ વਕ੍ਖਾਮਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਅਪਨੀਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਨ ਹਿ ਕੁਸਲਾਦਿવਿਸੇਸਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿਆਦਯੋ વਿਸੇਸਾਤਿ।

    Attano attano atthavisesaṃ tassa dīpentīti attanā pariggahitaṃ attanā vuccamānaṃ anavajjasukhavipākādikusalādibhāvaṃ dhamma-saddassa dīpenti tadatthassa tabbhāvadīpanavasenāti adhippāyo. Na hi dhamma-saddo kusalādibhāvo hotīti. Imināvāti ‘‘dhamma-saddo pariyattiādīsu dissatī’’tiādinā ‘‘attano sabhāvaṃ dhārentī’’tiādinā ca nayena. So hi sabbattha samāno, na kusala-saddo ārogyādīsu dissatīti ‘‘kucchite salayantī’’tiādiko, so ca visesanayo ‘‘ito paraṃ visesamattameva vakkhāmā’’ti etena apanītoti daṭṭhabbo. Na hi kusalādivisesaṃ gahetvā pavattā sukhāya vedanāya sampayuttātiādayo visesāti.

    ੨. ਸੁਖਸ੍ਸ ਚ ਪਹਾਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸੁਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਂ ‘‘ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਞ੍ਚ ਸੁਖવੇਦਨਾવ ਹੋਤੀਤਿ ‘‘ਸੁਖવੇਦਨਾਯਂ ਦਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਪਨ ‘‘ਤਿਸ੍ਸੋ ਇਮਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, વੇਦਨਾ ਸੁਖਾ વੇਦਨਾ’’ਤਿਏવਮਾਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੪੯ ਆਦਯੋ) ਸੁਖ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਸੁਖવੇਦਨਾਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮਾਨਤ੍ਥਤ੍ਤਾ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਸੁਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਤ੍ਥੋ ਸੁਖ-ਸਦ੍ਦੋ ਕਾਯਸੁਖਨਂ ਕਾਯਾਨੁਗ੍ਗਹਂ ਸਾਤવਿਸੇਸਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋ, ਨ ਪਨ ਸੁਖਾ વੇਦਨਾ ‘‘ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ વੇਦਨਂ વੇਦੇਤਿ ਸੁਖਂ વਾ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੦੯), ਯੋ ਸੁਖਂ ਦੁਕ੍ਖਤੋ’’ਤਿਏવਮਾਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੫੩) ਸੁਖ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਸਾਤਸਾਮਞ੍ਞਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋਤਿ। ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਤਿ ਸੁਖਹੇਤੂਨਂ ਪવਤ੍ਤਿ, ਤਂ ਸੁਖਮੂਲਂ। ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦੇ ਚ ਕਾਮਸਮਤਿਕ੍ਕਮਾਦਿਕੇ વਿਰਾਗੇ ਚ ਸਤਿ ਸੁਖਹੇਤੂਨਂ ਪੁਞ੍ਞਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਆਦੀਨਂ ਪવਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ ਤਂ ‘‘ਸੁਖਮੂਲਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸੁਖਸ੍ਸ ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ ‘‘ਰੂਪਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਪੁਞ੍ਞਾਨੀਤਿ ਯਦਿਦਂ વਚਨਂ, ਤਂ ਸੁਖਸ੍ਸ ਚ ਅਧਿવਚਨਂ ਇਟ੍ਠવਿਪਾਕਸ੍ਸ ਅਧਿવਚਨਂ ਤਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਇਟ੍ਠવਿਪਾਕવਿਪਚ੍ਚਨਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੁਖਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਇਟ੍ਠਾਨਂ ਠਾਨਂ ਓਕਾਸੋ ਸਗ੍ਗਾ ਨਨ੍ਦਨਞ੍ਚਾਤਿ ‘‘ਸੁਖਾ ਸਗ੍ਗਾ ਸੁਖਂ ਨਨ੍ਦਨ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮੇਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ। ਸੁਖવਿਹਾਰਾਤਿ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨવਿਹਾਰਾਦੀ। ਨੀવਰਣਾਦਿਬ੍ਯਾਬਾਧਰਹਿਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਬਜ੍ਝਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਨਿਬ੍ਬਾਪਨਤੋ ਤਂਨਿਰੋਧਤ੍ਤਾ વਾ ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਂ ਸਨ੍ਤਂ, ਸੁਖਮਿਚ੍ਚੇવ ਭਾਸਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖੇ। ‘‘ਦ੍વੇਪਿ ਮਯਾ, ਆਨਨ੍ਦ, વੇਦਨਾ વੁਤ੍ਤਾ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਸੁਖਾ વੇਦਨਾ ਦੁਕ੍ਖਾ વੇਦਨਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੬੭) ਸੁਖੋਪੇਕ੍ਖਾਸੁ ਚ ਇਟ੍ਠਾਸੂਤਿ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ।

    2. Sukhassa ca pahānāti ettha sukhindriyaṃ ‘‘sukha’’nti vuttaṃ, tañca sukhavedanāva hotīti ‘‘sukhavedanāyaṃ dissatī’’ti vuttaṃ, na pana ‘‘tisso imā, bhikkhave, vedanā sukhā vedanā’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.249 ādayo) sukha-saddo viya sukhavedanāsaddena samānatthattā. Ayañhi sukhindriyattho sukha-saddo kāyasukhanaṃ kāyānuggahaṃ sātavisesaṃ gahetvā pavatto, na pana sukhā vedanā ‘‘yaṃ kiñci vedanaṃ vedeti sukhaṃ vā (ma. ni. 1.409), yo sukhaṃ dukkhato’’tievamādīsu (saṃ. ni. 4.253) sukha-saddo viya sātasāmaññaṃ gahetvā pavattoti. Yasmiṃ sati sukhahetūnaṃ pavatti, taṃ sukhamūlaṃ. Buddhuppāde ca kāmasamatikkamādike virāge ca sati sukhahetūnaṃ puññapassaddhiādīnaṃ pavatti hotīti taṃ ‘‘sukhamūlaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Sukhassa ca ārammaṇattā ‘‘rūpaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Puññānīti yadidaṃ vacanaṃ, taṃ sukhassa ca adhivacanaṃ iṭṭhavipākassa adhivacanaṃ tadatthassa iṭṭhavipākavipaccanatoti attho. Sukhapaccayānaṃ rūpādīnaṃ iṭṭhānaṃ ṭhānaṃ okāso saggā nandanañcāti ‘‘sukhā saggā sukhaṃ nandana’’nti vuttaṃ. Diṭṭhadhammeti imasmiṃ attabhāve. Sukhavihārāti paṭhamajjhānavihārādī. Nīvaraṇādibyābādharahitattā ‘‘abyābajjhā’’ti vuttā. Sabbasaṅkhāradukkhanibbāpanato taṃnirodhattā vā ‘‘nibbānaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Ādi-saddena ‘‘adukkhamasukhaṃ santaṃ, sukhamicceva bhāsita’’nti adukkhamasukhe. ‘‘Dvepi mayā, ānanda, vedanā vuttā pariyāyena sukhā vedanā dukkhā vedanā’’ti (saṃ. ni. 4.267) sukhopekkhāsu ca iṭṭhāsūti evamādīsu pavatti saṅgahitā.

    ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੂਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਓਕਾਸੋ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਮ੍ਪਿ ਹਿ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਜਾਤਿਆਦੀਸੁ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁ ਤਬ੍ਬਤ੍ਥੁਕਂ ਹੁਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯੇਤਿ ਦੁਕ੍ਖਹੇਤੁਮ੍ਹਿ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਜਨਕੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦੁਕ੍ਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨੇਤਿ ਦੁਕ੍ਖਜਨਕਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਸਹਾਯਭੂਤਾਨਂ ਅਨਿਟ੍ਠਰੂਪਾਦਿਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਠਾਨੇ। ਪਚ੍ਚਯਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਜਨਕੇ ਜਨਕਸਹਾਯੇ ਚ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ। ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫, ੪੫-੪੬, ੭੬) ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੇ વਤ੍ਥੁਞ੍ਚ ਕਰਜਕਾਯਂ ਸੁਖਯਤਿ ਲਦ੍ਧਸ੍ਸਾਦੇ ਅਨੁਗ੍ਗਹਿਤੇ ਕਰੋਤੀਤਿ ਸੁਖਾ। ਸੁਖਾਤਿ વੇਦਨਾਸਦ੍ਦਮਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਸੁਖਭਾવਮਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨ ਨਪੁਂਸਕਲਿਙ੍ਗਤਾ ਨ ਕਤਾ। ਸਭਾવਤੋ ਸਙ੍ਕਪ੍ਪਤੋ ਚ ਯਂ ਇਟ੍ਠਂ, ਤਦਨੁਭવਨਂ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰਾਨੁਭવਨਂ વਾ ਇਟ੍ਠਾਨੁਭવਨਂ।

    Dukkhavatthūti dukkhassa okāso. Attano paccayehi uppajjamānampi hi taṃ dukkhaṃ jātiādīsu vijjamānesu tabbatthukaṃ hutvā uppajjati. Dukkhapaccayeti dukkhahetumhi, dukkhassa janaketi attho. Dukkhapaccayaṭṭhāneti dukkhajanakakammassa sahāyabhūtānaṃ aniṭṭharūpādipaccayānaṃ ṭhāne. Paccayasaddo hi janake janakasahāye ca pavattatīti. Ādi-saddena ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.15, 45-46, 76) saṅkhāradukkhādīsu pavatti daṭṭhabbā. Sampayutte vatthuñca karajakāyaṃ sukhayati laddhassāde anuggahite karotīti sukhā. Sukhāti vedanāsaddamapekkhitvā sukhabhāvamattassa appakāsanena napuṃsakaliṅgatā na katā. Sabhāvato saṅkappato ca yaṃ iṭṭhaṃ, tadanubhavanaṃ iṭṭhākārānubhavanaṃ vā iṭṭhānubhavanaṃ.

    ਸਮਨ੍ਤਿ ਅવਿਸਮਂ। ਸਮਾ ਏਕੀਭਾવੂਪਗਤਾ વਿਯ ਯੁਤ੍ਤਾ, ਸਮਂ વਾ ਸਹ ਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਤਿ ਏਕੋ ਸਮਾਨੋ ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ, ਸਮਾਨਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਰੂਪਾਰੂਪਾਨਞ੍ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ ‘‘ਏਕਨਿਰੋਧਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਯੇ ਸਮਾਨੁਪ੍ਪਾਦਾ ਸਮਾਨਨਿਰੋਧਾ ਚ, ਤੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਰੂਪਾਰੂਪਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਪਯੋਗੋ ਨਿવਾਰਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਏવਮਪਿ ਅવਿਨਿਬ੍ਭੋਗਰੂਪਾਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ ‘‘ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਯੇ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ ਏਕਨਿਰੋਧਾ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ ਚ, ਤੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਏવਮਪਿ ਅવਿਨਿਬ੍ਭੋਗਰੂਪੇਸੁ ਏਕਂ ਮਹਾਭੂਤਂ ਸੇਸਮਹਾਭੂਤੋਪਾਦਾਰੂਪਾਨਂ ਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਤੇਨ ਤਾਨਿ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾਨੀਤਿ, ਚਕ੍ਖਾਦਿਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤਾਨਿ વਾ ਭੂਤਾਨਿ ਏਕਂ વਤ੍ਥੁ ਏਤੇਸੁ ਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾਨੀਤਿ ਕਪ੍ਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤੇਸਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾਪਤ੍ਤਿ ਸਿਯਾਤਿ ਤਨ੍ਨਿવਾਰਣਤ੍ਥਂ ‘‘ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਯੇ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ…ਪੇ॰… ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ ਚ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਪਟਿਲੋਮਤੋ વਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਏਕવੀਥਿਯਞ੍ਚ ਪਞ੍ਚવਿਞ੍ਞਾਣਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਾਨਂ ਨਾਨਾવੀਥਿਯਂ ਪਰਸਨ੍ਤਾਨੇ ਚ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾਨਂ ਭਿਨ੍ਨવਤ੍ਥੁਕਾਨਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ ‘‘ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਯੇ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ ਹੁਤ੍વਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ, ਤੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਏવਮਪਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਸਨ੍ਤੀਰਣਾਦੀਨਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ ‘‘ਏਕਨਿਰੋਧਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਯੇ ਏਕਨਿਰੋਧਾ ਹੁਤ੍વਾ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾ, ਤੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਕਿਂ ਪਨ ਨਾਨੁਪ੍ਪਾਦਾਪਿ ਏવਂ ਤਿવਿਧਲਕ੍ਖਣਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ ਏવਾਤਿ વਿਚਾਰਣਾਯ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ ਏવ ਏવਂ ਤਿવਿਧਲਕ੍ਖਣਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।

    Samanti avisamaṃ. Samā ekībhāvūpagatā viya yuttā, samaṃ vā saha yuttāti yojetabbaṃ. Ekuppādāti eko samāno uppādo etesanti ekuppādā, samānapaccayehi sahuppattikāti attho. Sahuppattikānaṃ rūpārūpānañca aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye samānuppādā samānanirodhā ca, te sampayuttāti rūpārūpānaṃ aññamaññasampayogo nivārito hoti. Evamapi avinibbhogarūpānaṃ aññamaññasampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ca, te sampayuttāti. Evamapi avinibbhogarūpesu ekaṃ mahābhūtaṃ sesamahābhūtopādārūpānaṃ nissayapaccayo hotīti tena tāni ekavatthukānīti, cakkhādinissayabhūtāni vā bhūtāni ekaṃ vatthu etesu sannissitanti ekavatthukānīti kappentassa tesaṃ sampayuttatāpatti siyāti tannivāraṇatthaṃ ‘‘ekārammaṇā’’ti vuttaṃ, ye ekuppādā…pe… ekārammaṇā ca honti, te sampayuttāti. Paṭilomato vā ekārammaṇāti vutte ekavīthiyañca pañcaviññāṇasampaṭicchanānaṃ nānāvīthiyaṃ parasantāne ca ekasmiṃ ārammaṇe uppajjamānānaṃ bhinnavatthukānaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekavatthukā’’ti vuttaṃ, ye ekavatthukā hutvā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Evamapi sampaṭicchanasantīraṇādīnaṃ sampayuttatā āpajjeyyāti ‘‘ekanirodhā’’ti vuttaṃ, ye ekanirodhā hutvā ekavatthukā ekārammaṇā, te sampayuttāti. Kiṃ pana nānuppādāpi evaṃ tividhalakkhaṇā honti, atha ekuppādā evāti vicāraṇāya ekuppādā eva evaṃ tividhalakkhaṇā hontīti dassanatthaṃ ‘‘ekuppādā’’ti vuttaṃ.

    ੩. વਿਪਕ੍ਕਭਾવਮਾਪਨ੍ਨਾਨਂ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਯਥਾ ਸਾਲਿਬੀਜਾਦੀਨਂ ਫਲਾਨਿ ਤਂਸਦਿਸਾਨਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਨਿ વਿਪਕ੍ਕਾਨਿ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ, વਿਪਾਕਨਿਰੁਤ੍ਤਿਞ੍ਚ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਨ ਮੂਲਙ੍ਕੁਰਪਤ੍ਤਖਨ੍ਧਨਾਲ਼ਾਨਿ, ਏવਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਫਲਾਨਿ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਭਾવੇਨ ਸਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਸੁਕ੍ਕਕਣ੍ਹਾਦਿਭਾવੇਨ ਚ ਤਂਸਦਿਸਾਨਿ વਿਪਕ੍ਕਭਾવਮਾਪਨ੍ਨਾਨੀਤਿ વਿਪਾਕਨਿਰੁਤ੍ਤਿਂ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਨ ਰੂਪਧਮ੍ਮਾ ਕਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਪਿ ਕਮ੍ਮਾਸਦਿਸਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਜਾਤਿਜਰਾਸਭਾવਾਤਿ ਜਾਯਨਜੀਰਣਸਭਾવਾ। વਿਪਾਕਪਕਤਿਕਾਤਿ વਿਪਚ੍ਚਨਪਕਤਿਕਾ। વਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਤਾ ਚ ਅਨੁਪਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾવਿਜ੍ਜਾਤਣ੍ਹਾਮਾਨਸਨ੍ਤਾਨੇ ਸਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾ, ਤੇਨ ਅਭਿਞ੍ਞਾਦਿਕੁਸਲਾਨਂ ਭਾવਨਾਯਪਹਾਤਬ੍ਬਾਦਿਅਕੁਸਲਾਨਞ੍ਚ વਿਪਾਕਾਨੁਪ੍ਪਾਦਨੇਪਿ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤਾ ਸਿਦ੍ਧਾ ਹੋਤਿ। વਿਪਕ੍ਕਭਾવਨ੍ਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਭਾવ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਭਾવੋ ਏવ વੁਤ੍ਤੋ। ਤਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਂ વਿਪਕ੍ਕਸਭਾવਂ ਦੁਤਿਯਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਂ વਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਞ੍ਚ ਗਹੇਤ੍વਾ ‘‘ਉਭਯਸਭਾવਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨਾ’’ਤਿ ਆਹ।

    3. Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānanti yathā sālibījādīnaṃ phalāni taṃsadisāni nibbattāni vipakkāni nāma honti, vipākaniruttiñca labhanti, na mūlaṅkurapattakhandhanāḷāni, evaṃ kusalākusalānaṃ phalāni arūpadhammabhāvena sārammaṇabhāvena sukkakaṇhādibhāvena ca taṃsadisāni vipakkabhāvamāpannānīti vipākaniruttiṃ labhanti, na rūpadhammā kammanibbattāpi kammāsadisāti dassetuṃ vuttaṃ. Jātijarāsabhāvāti jāyanajīraṇasabhāvā. Vipākapakatikāti vipaccanapakatikā. Vipaccanasabhāvatā ca anupacchinnāvijjātaṇhāmānasantāne sabyāpāratā, tena abhiññādikusalānaṃ bhāvanāyapahātabbādiakusalānañca vipākānuppādanepi vipākadhammatā siddhā hoti. Vipakkabhāvanti cettha bhāva-saddena sabhāvo eva vutto. Taṃ yathāvuttaṃ vipakkasabhāvaṃ dutiyassa vuttaṃ vipaccanasabhāvañca gahetvā ‘‘ubhayasabhāvapaṭikkhepavasenā’’ti āha.

    ੪. ਉਪੇਤੇਨ ਆਦਿਨ੍ਨਾ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ। ਕਿਂ ਪਨ ਤਂ ਉਪੇਤਂ, ਕੇਨ ਚ ਉਪੇਤਂ, ਕਥਞ੍ਚ ਉਪੇਤਂ, ਕੇ ਚ ਤੇਨ ਆਦਿਨ੍ਨਾਤਿ? ਸਤਿ ਚ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾਨਂ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇ ਤਨ੍ਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ ਉਪੇਤਸਦ੍ਦਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਨਾ ਉਪਯ-ਸਦ੍ਦੇਨ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾਹਿ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧੁਪਾਦਾਨਭੂਤਾਹਿ ਤਣ੍ਹਾਦਿਟ੍ਠੀਹਿ ਉਪੇਤਂ, ਤੇਹਿ ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ ਉਪੇਤਂ, ਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਮવਸੇਨ। ਸਤਿ ਚ ਸਬ੍ਬਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾਨਂ ਉਪਾਦਾਨਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤੇ ਯੇਹਿ વਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਨਿ ਅਮ੍ਹੇਹਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਏਤਾਨਿ ਫਲਾਨੀਤਿ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੇਹਿ વਿਯ ਆਦਿਨ੍ਨਾਨਿ, ਤਾਨਿ ਤੇਭੂਮਕਕਮ੍ਮਾਨਿ ਕਮ੍ਮਭਾવੇਨ ਏਕਤ੍ਤਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ ਉਪੇਤਨ੍ਤਿ ਇਧ ਗਹਿਤਾਨਿ। ਤੇਹਿ ਚ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਨਿ વਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਨਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਯਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥਨਯੋ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ, ਨ વਚਨਾਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨਾਤਿ। ਏਤ੍ਥਾਹ – ਯਦਿ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ ਤਣ੍ਹਾਦਿਟ੍ਠੀਹਿ ਉਪੇਤੇਨ ਆਦਿਨ੍ਨਾ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ, ਸਬ੍ਬਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾ ਚ ਤਣ੍ਹਾਦੀਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਚ ਉਪੇਤਸਦ੍ਦੋ ਕਮ੍ਮੇ ਏવ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ, ਤੇਨ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸੇવ ਗਹਣੇ ਕਾਰਣਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਿਹੇਤੂਹਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਨਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਿਫਲਾਨਂ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਤੇਹਿਫਲਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਉਪ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਚ ਉਪੇਤਤਾਮਤ੍ਤਂ ਜੋਤਿਤਂ, ਨ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਂ ਸਮਨ੍ਨਾਗਮਨਿવਤ੍ਤਕਂ, ਆਦਿਨ੍ਨ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਚ ਗਹਿਤਤਾਮਤ੍ਤਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਕਮ੍ਮਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤਾવਿਸੇਸੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ ਬੋਧਨੇਯ੍ਯਜ੍ਝਾਸਯવਸੇਨ ਦੇਸਨਾਪવਤ੍ਤਿਤੋ। ਯੇਸਞ੍ਹਿ ਬੋਧਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ’’ਤਿ ਏਤਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਤੇ ਤੇਨੇવ વਚਨੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰੇ ਧਮ੍ਮੇ ਬੁਜ੍ਝਿਂਸੁ, ਏਤਰਹਿ ਪਨ ਤਾવਤਾ ਬੁਜ੍ਝਿਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤੇਨ ਸੁਤ੍વਾ ਤਦਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋਤਿ ਏਸਾ ਅਤ੍ਥવਿਭਾવਨਾ ਕਤਾ ‘‘ਕਮ੍ਮੁਨਾ’’ਤਿ।

    4. Upetena ādinnā upādinnā. Kiṃ pana taṃ upetaṃ, kena ca upetaṃ, kathañca upetaṃ, ke ca tena ādinnāti? Sati ca lokuttarānaṃ kesañci ārammaṇabhāve tannivattanatthaṃ upetasaddasambandhinā upaya-saddena vuccamānāhi catubbidhupādānabhūtāhi taṇhādiṭṭhīhi upetaṃ, tehi ca ārammaṇakaraṇavasena upetaṃ, na samannāgamavasena. Sati ca sabbatebhūmakadhammānaṃ upādānārammaṇatte yehi vipākakaṭattārūpāni amhehi nibbattattā amhākaṃ etāni phalānīti gaṇhantehi viya ādinnāni, tāni tebhūmakakammāni kammabhāvena ekattaṃ upanetvā upetanti idha gahitāni. Tehi ca nibbattāni vipākakaṭattārūpāni upādinnā dhammāti sabbametaṃ dassetuṃ ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādi vuttaṃ. Ayañca atthanayo yathāsambhavaṃ yojetabbo, na vacanānupubbenāti. Etthāha – yadi ārammaṇakaraṇavasena taṇhādiṭṭhīhi upetena ādinnā upādinnā, sabbatebhūmakadhammā ca taṇhādīnaṃ ārammaṇā honti, na ca upetasaddo kamme eva niruḷho, tena kammasseva gahaṇe kāraṇaṃ natthi, tasmā sabbatebhūmakadhammapaccayuppannānaṃ avijjādihetūhi nibbattānaṃ saṅkhārādiphalānaṃ upādinnattaṃ āpajjati tesampi tehiphalabhāvena gahitattā. Upa-saddena ca upetatāmattaṃ jotitaṃ, na ārammaṇakaraṇaṃ samannāgamanivattakaṃ, ādinna-saddena ca gahitatāmattaṃ vuttaṃ, na kammasamuṭṭhānatāviseso. Tasmā sabbapaccayuppannānaṃ upādinnattaṃ āpajjatīti? Nāpajjati bodhaneyyajjhāsayavasena desanāpavattito. Yesañhi bodhanatthaṃ ‘‘upādinnā’’ti etaṃ vuttaṃ, te teneva vacanena yathāvuttappakāre dhamme bujjhiṃsu, etarahi pana tāvatā bujjhituṃ asakkontena sutvā tadattho veditabboti esā atthavibhāvanā katā ‘‘kammunā’’ti.

    ਅਯਂ ਪਨ ਅਪਰੋ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ – ਉਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਉਪੇਤਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਉਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਮਾਸੇ ਪਯੁਜ੍ਜਮਾਨੋ ‘‘ਅਤਿਮਾਲਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਅਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਅਤਿਕ੍ਕਮਨਂ ਸਸਾਧਨਂ ਉਪਗਮਨਂ ਸਸਾਧਨਂ વਦਤਿ, ਉਪਗਮਨਞ੍ਚ ਉਪਾਦਾਨਉਪਯੋ, ਤੇਨ ਉਪਗਤਂ ਉਪੇਤਂ। ਕਿਂ ਪਨ ਤਨ੍ਤਿ? ਯਂ ਅਸਤਿ ਉਪਾਦਾਨੇ ਨ ਹੋਤਿ, ਤਂ ‘‘ਉਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਭવੋ’’ਤਿ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ ਤੇਭੂਮਕਕਮ੍ਮਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਨ ਪੁਰਿਮਜਾਤੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇਨ ਉਪਾਦਾਨੇਨ ਉਪਗਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਉਪੇਤ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਨ ਹਿ ਕੋਚਿ ਅਨੁਪਗ੍ਗਮ੍ਮ ਅਨਿਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਤੀਤਿ। ਤੇਨ ਉਪੇਤੇਨ ਕਮ੍ਮੁਨਾ ਪੁਨਬ੍ਭવਸ੍ਸ ਆਦਾਨਂ ਹੋਤਿ। ਕਮ੍ਮੁਨਾ ਹਿ ਸਾਸવੇਨ ਸਤ੍ਤਾ ਆਦਿਯਨ੍ਤਿ ਪੁਨਬ੍ਭવਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਆਦਾਤਬ੍ਬਭਾવੇਨ ਪਾਕਟੋ ਪੁਨਬ੍ਭવੋ। ਸੋ ਚ ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવੋ ਤੇਭੂਮਕવਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਸਙ੍ਗਹੋ ‘‘ਭવਪਚ੍ਚਯਾ ਜਾਤੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਜਾਤਿવਚਨੇ ਸਮવਰੁਦ੍ਧੋਤਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨવਚਨੇਨ ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવੋ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવੋ ਚ ਤੇਭੂਮਕવਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਨੀਤਿ ਧਾਤੁਕਥਾਯਂ ਪਕਾਸਿਤਮੇਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਉਪੇਤੇਨ ਆਦਿਨ੍ਨਾਤਿ ਤੇ ਏવ ਧਮ੍ਮਾ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤੀਤਿ ਸਿਦ੍ਧੋ ਅਯਮਤ੍ਥੋਤਿ। ਉਪਾਦਿਨ੍ਨ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ વਤ੍વਾ ਤਂ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਉਪਾਦਾਨਿਯ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વਿਸੁਂ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਸਦ੍ਦਾਨਪੇਕ੍ਖਂ ਅਤ੍ਥਂ વਤ੍ਤੁਂ ‘‘ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਂ ਉਪਗਨ੍ਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਸ੍ਮਾ ਏવ ਅવਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ‘‘ਉਪਾਦਾਨਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯਭੂਤਾਨਮੇਤਂ ਅਧਿવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਂ ਪਨ ਉਪਾਦਾਨਿਯਂ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਂ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਦੁવਿਧਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਂ વਿਸੇਸਨੇਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾ ਚ ਤੇ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ।

    Ayaṃ pana aparo attho daṭṭhabbo – upa-saddo upetaṃ dīpeti. Ayañhi upa-saddo samāse payujjamāno ‘‘atimālā’’tiādīsu ati-saddo viya atikkamanaṃ sasādhanaṃ upagamanaṃ sasādhanaṃ vadati, upagamanañca upādānaupayo, tena upagataṃ upetaṃ. Kiṃ pana tanti? Yaṃ asati upādāne na hoti, taṃ ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti evaṃ vuttaṃ tebhūmakakammaṃ paccayabhāvena purimajātuppannena upādānena upagatattā ‘‘upeta’’nti vuccati. Na hi koci anupaggamma anicchanto kammaṃ karotīti. Tena upetena kammunā punabbhavassa ādānaṃ hoti. Kammunā hi sāsavena sattā ādiyanti punabbhavaṃ, tasmā ādātabbabhāvena pākaṭo punabbhavo. So ca upapattibhavo tebhūmakavipākakaṭattārūpasaṅgaho ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti ettha jātivacane samavaruddhoti upādinnavacanena upapattibhavo vuccati, upapattibhavo ca tebhūmakavipākakaṭattārūpānīti dhātukathāyaṃ pakāsitametaṃ. Tasmā upetena ādinnāti te eva dhammā vuccantīti siddho ayamatthoti. Upādinna-saddassa atthaṃ vatvā taṃ vissajjetvā upādāniya-saddassa visuṃ upādinnasaddānapekkhaṃ atthaṃ vattuṃ ‘‘ārammaṇabhāvaṃ upagantvā’’tiādimāha. Tasmā eva avisesetvā ‘‘upādānassa ārammaṇapaccayabhūtānametaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ. Taṃ pana upādāniyaṃ upādinnaṃ anupādinnanti duvidhaṃ. Tasmā taṃ visesanena dassento ‘‘upādinnā ca te upādāniyā cā’’tiādimāha.

    ੫. ਸਂਕਿਲੇਸੋਤਿ ਦਸ ਕਿਲੇਸવਤ੍ਥੂਨਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਾਤਿ ਤੇਹਿ વਿਬਾਧਿਤਾ ਉਪਤਾਪਿਤਾ ਚ। ਤੇ ਪਨ ਯਸ੍ਮਾ ਸਂਕਿਲੇਸਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਦੀਹਿ ਨਿਨ੍ਨਾਨਤ੍ਤਾ ਏਕੀਭਾવਮਿવ ਗਤਾ વਿਸਾਦੀਹਿ વਿਯ ਸਪ੍ਪਿਆਦਯੋ વਿਦੂਸਿਤਾ ਮਲੀਨਾ વਿਬਾਧਿਤਾ ਉਪਤਾਪਿਤਾ ਚ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਆਹ ‘‘ਸਂਕਿਲੇਸੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਾ’’ਤਿ। ਸਂਕਿਲੇਸਂ ਅਰਹਨ੍ਤੀਤਿ ਸਂਕਿਲੇਸਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਤਂ ਲਦ੍ਧੁਂ ਅਰਹਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਾਨਤਿਕ੍ਕਮਨਤੋਤਿ ਏਤੇਨ ਸਂਕਿਲੇਸਾਨਤਿਕ੍ਕਮਨਮੇવ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, વਤ੍ਥਯੁਗਿਕਸੁਙ੍ਕਸਾਲਿਕਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ ਸਂਕਿਲੇਸਿਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    5. Saṃkilesoti dasa kilesavatthūni vuccanti. Saṃkiliṭṭhāti tehi vibādhitā upatāpitā ca. Te pana yasmā saṃkilesasampayuttā ekuppādādīhi ninnānattā ekībhāvamiva gatā visādīhi viya sappiādayo vidūsitā malīnā vibādhitā upatāpitā ca nāma honti, tasmā āha ‘‘saṃkilesena samannāgatā saṃkiliṭṭhā’’ti. Saṃkilesaṃ arahantīti saṃkilesassa ārammaṇabhāvena taṃ laddhuṃ arahantīti attho. Ārammaṇabhāvānatikkamanatoti etena saṃkilesānatikkamanameva dasseti, vatthayugikasuṅkasālikasaddānaṃ viya saṃkilesika-saddassa pavatti veditabbā.

    ੬. ਸਹ વਿਤਕ੍ਕੇਨ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ વਚਨਸੇਸੋ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ ਅવੁਚ੍ਚਮਾਨਸ੍ਸਪਿ ਭવਤਿ-ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ વਿਞ੍ਞਾਯਮਾਨਤ੍ਤਾ। ਮਤ੍ਤਾਤਿ ਪਮਾਣવਾਚਕਂ ਏਕਂ ਪਦਨ੍ਤਿ ਗਹੇਤ੍વਾ ‘‘વਿਚਾਰੋવ ਮਤ੍ਤਾ ਏਤੇਸ’’ਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਅવਿਪ੍ਪਯੋਗੀਸੁ વਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰੇਸੁ વਿਚਾਰੋવ ਏਤੇਸਂ ਮਤ੍ਤਾ, ਤਤੋ ਉਦ੍ਧਂ વਿਤਕ੍ਕੇਨ ਸਮ੍ਪਯੋਗਂ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਯਮਪਰੋ ਅਤ੍ਥੋ – ਮਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਸੇਸਨਿવਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੋ। ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਾ ਧਮ੍ਮਾ ਹਿ વਿਤਕ੍ਕવਿਸਿਟ੍ਠੇਨ વਿਚਾਰੇਨ ਸવਿਚਾਰਾ, ਏਤੇ ਪਨ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤੇਨ વਿਤਕ੍ਕਸਙ੍ਖਾਤવਿਸੇਸਰਹਿਤੇਨ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, વਿਚਾਰਮਤ੍ਤવਨ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਚਾਰਮਤ੍ਤવਚਨੇਨ ਅવਿਤਕ੍ਕਤ੍ਤੇ ਸਿਦ੍ਧੇ ਅવਿਤਕ੍ਕਾਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥਿਭਾવਜੋਤਨਤ੍ਥਂ ਅવਿਤਕ੍ਕવਚਨਂ। ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਹਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ ਚ ਸਨ੍ਤਿ ਅવਿਚਾਰਾ ਚਾਤਿ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ ਚ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇਸੁ ਅવੁਚ੍ਚਮਾਨੇਸੁ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਗਹੇਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਦਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾવਅવਿਤਕ੍ਕਾਤਿ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ। વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਪਨ ਯਥਾਕਾਮਂ ਹੋਤੀਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਅવਿਤਕ੍ਕਭਾવੇਨ ਸਹ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਤਾਯ ਧਮ੍ਮવਿਸੇਸਨਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅવਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਪਦਾਨੁਕ੍ਕਮੋ ਕਤੋ।

    6. Saha vitakkena hontīti vacanaseso yojetabbo avuccamānassapi bhavati-atthassa viññāyamānattā. Mattāti pamāṇavācakaṃ ekaṃ padanti gahetvā ‘‘vicārova mattā etesa’’nti attho vutto. Aññattha avippayogīsu vitakkavicāresu vicārova etesaṃ mattā, tato uddhaṃ vitakkena sampayogaṃ na gacchantīti attho. Ayamaparo attho – matta-saddo visesanivattiattho. Savitakkasavicārā dhammā hi vitakkavisiṭṭhena vicārena savicārā, ete pana vicāramattena vitakkasaṅkhātavisesarahitena, tasmā ‘‘vicāramattā’’ti vuccanti, vicāramattavantoti attho. Vicāramattavacanena avitakkatte siddhe avitakkānaṃ aññesampi atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ. Avitakkā hi vicāramattā ca santi avicārā cāti nivattetabbā gahetabbā ca honti, tesu avuccamānesu nivattetabbagahetabbassa adassitattā vicāramattāvaavitakkāti āpajjeyyāti. Visesanavisesitabbabhāvo pana yathākāmaṃ hotīti sāmaññena avitakkabhāvena saha vicāramattatāya dhammavisesanabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘avitakkavicāramattā’’ti padānukkamo kato.

    ਅਥ વਾ ਸવਿਚਾਰਾ ਦੁવਿਧਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ, ਤੇਸੁ ਅવਿਤਕ੍ਕੇ ਨਿવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਆਦਿਪਦਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਅવਿਚਾਰਾ ਚ ਦੁવਿਧਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ, ਤੇਸੁ ਸવਿਤਕ੍ਕੇ ਨਿવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਤਤਿਯਪਦਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਯੇ ਪਨ ਦ੍વੀਹਿਪਿ ਨਿવਤ੍ਤਿਤਾ ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ ਸવਿਚਾਰਾ ਅવਿਚਾਰਾ ਚ, ਤੇਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਦਸ੍ਸਨਂ વਾ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ ਉਭਯਦਸ੍ਸਨਂ વਾ। ਉਭਯਦਸ੍ਸਨੇ ਕਰਿਯਮਾਨੇ ਯਦਿ ‘‘ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਆਦਿਪਦਤ੍ਥਤਾવ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਅਥ ‘‘ਅવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਅਨ੍ਤਪਦਤ੍ਥਤਾ। ਅਥ ਪਨ ‘‘ਅવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਨਂ વਿਯ ਅਤ੍ਥਨ੍ਤਰਾਭਾવੋ વਾ ਸਙ੍ਕਰਦੋਸੋ વਾ ਏਕਸ੍ਸੇવ ਸવਿਤਕ੍ਕਾવਿਤਕ੍ਕਤਾਸવਿਚਾਰਾવਿਚਾਰਤਾવਿਰੋਧੋ વਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞਤਰਦਸ੍ਸਨੇਨ ਇਤਰਮ੍ਪਿ ਪਕਾਸੇਤੁਂ ਅવਿਤਕ੍ਕવਚਨੇਨ ਦ੍વਿਪ੍ਪਕਾਰੇਸੁ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇਸੁ ਸવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰੇ ਨਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਅવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰੇ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਅવਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ’’ਤਿ। ਅਥ વਾ વਿਤਕ੍ਕਾਭਾવੇਨ ਏਤੇ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ, ਨ વਿਚਾਰਤੋ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਭਾવਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਅવਿਤਕ੍ਕવਚਨੇਨ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ વਿਸੇਸਿਤਾ।

    Atha vā savicārā duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu avitakke nivattetuṃ ādipadaṃ vuttaṃ. Avicārā ca duvidhā savitakkā avitakkā ca, tesu savitakke nivattetuṃ tatiyapadaṃ vuttaṃ. Ye pana dvīhipi nivattitā avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā ca, tesu aññataradassanaṃ vā kattabbaṃ siyā ubhayadassanaṃ vā. Ubhayadassane kariyamāne yadi ‘‘savitakkasavicārā’’ti vucceyya, ādipadatthatāva āpajjati. Atha ‘‘avitakkaavicārā’’ti vucceyya, antapadatthatā. Atha pana ‘‘avitakkasavicārā savitakkaavicārā’’ti vucceyya, ajjhattabahiddhānaṃ viya atthantarābhāvo vā saṅkaradoso vā ekasseva savitakkāvitakkatāsavicārāvicāratāvirodho vā āpajjeyya, tasmā aññataradassanena itarampi pakāsetuṃ avitakkavacanena dvippakāresu vattabbesu savitakkaavicāre nivattetvā avitakkasavicāre dassento āha ‘‘avitakkavicāramattā’’ti. Atha vā vitakkābhāvena ete vicāramattā, na vicārato aññassa kassaci dhammassa abhāvāti dassetuṃ avitakkavacanena vicāramattā visesitā.

    ੭. ਉਪੇਕ੍ਖਤੀਤਿ વੇਦਯਮਾਨਾਪਿ ਮਜ੍ਝਤ੍ਤવੇਦਨਾ ਸੁਖਾਕਾਰੇ ਦੁਕ੍ਖਾਕਾਰੇ ਚ ਉਦਾਸਿਨਾ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਉਪੇਤਾ ਯੁਤ੍ਤਾ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਅવਿਰੁਦ੍ਧਾ ਇਕ੍ਖਾ ਅਨੁਭવਨਂ ਉਪੇਕ੍ਖਾ। વਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨવਸੇਨਾਤਿ ਨਾਨਤ੍ਤਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ। ਯਦਿ ਹਿ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ ਏવ ਸੁਖਸਹਗਤਾ ਸਿਯੁਂ, ‘‘ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨੇવ ਸਿਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ‘‘ਸੁਖਸਹਗਤਾ’’ਤਿ ਇਦਂ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ, ‘‘ਸੁਖਸਹਗਤਾ’’ਤਿ વਾ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ‘‘ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ’’ਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਤਤੋ ਤਿਕਂ ਪੂਰੇਨ੍ਤੇਨ ਦੁਕ੍ਖਸਹਗਤਪਦਂ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ, ਏવਞ੍ਚ ਸਤਿ ‘‘વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕੋ ਏવਾਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤવਚਨਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ‘‘ਸੁਖਸਹਗਤਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤੋ ਪੀਤਿવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸੁਖਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨਕਾਯવਿਞ੍ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਸੁਖਂ ਸਪ੍ਪੀਤਿਕਸੁਖਤੋ ਭਿਨ੍ਨਂ ਕਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਅਥ વਾ ਪੀਤਿਸੁਖਾਨਂ ਦੁਬ੍ਬਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਨਾਨਤ੍ਤਾਨਂ ਨਾਨਤ੍ਤਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਅਯਂ ਤਿਕੋ વੁਤ੍ਤੋ। ‘‘ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹਿ ਸੁਖੇਕਦੇਸੋ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋ, ਨ ਪੀਤਿ। ‘‘ਸੁਖਸਹਗਤਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪੀਤਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ, ਨ ਸੁਖਂ। ਪੀਤਿવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸੁਖਸਹਗਤਾ ਚ ਪੁਰਿਮੇਨ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਾ ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ ਸਿਦ੍ਧੋ ਪੀਤਿਸੁਖਾਨਂ વਿਸੇਸੋਤਿ।

    7. Upekkhatīti vedayamānāpi majjhattavedanā sukhākāre dukkhākāre ca udāsinā hotīti attho. Atha vā upetā yuttā sukhadukkhānaṃ aviruddhā ikkhā anubhavanaṃ upekkhā. Visesadassanavasenāti nānattadassanavasena. Yadi hi pītisahagatā eva sukhasahagatā siyuṃ, ‘‘pītisahagatā’’ti eteneva siddhattā ‘‘sukhasahagatā’’ti idaṃ na vattabbaṃ siyā, ‘‘sukhasahagatā’’ti vā vuccamāne ‘‘pītisahagatā’’ti na vattabbaṃ, tato tikaṃ pūrentena dukkhasahagatapadaṃ vattabbaṃ siyā, evañca sati ‘‘vedanāttiko evāya’’nti vuttavacanaṃ āpajjati, tasmā ‘‘pītisahagatā’’ti vatvā ‘‘sukhasahagatā’’ti vadanto pītivippayuttampi sukhaṃ atthīti tatiyajjhānakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ sappītikasukhato bhinnaṃ katvā dassetīti adhippāyo. Atha vā pītisukhānaṃ dubbiññeyyanānattānaṃ nānattadassanatthaṃ ayaṃ tiko vutto. ‘‘Pītisahagatā’’ti ettha hi sukhekadeso saṅgahito, na pīti. ‘‘Sukhasahagatā’’ti ettha pīti saṅgahitā, na sukhaṃ. Pītivippayuttasukhasahagatā ca purimena asaṅgahitā pacchimena saṅgahitāti siddho pītisukhānaṃ visesoti.

    ੮. ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਤੋਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ। ਅਥ વਾ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨੇਨ ਭਾવਨਾਭਾવਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਦਸ੍ਸਨਂ ਨਾਮ, ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁ ਚ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦਿਕਿਚ੍ਚਕਰਣੇਨ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮਦਸ੍ਸਨਂ ਤਦਤਿਸਯੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਨਤ੍ਥੇਤ੍ਥ ਗੋਤ੍ਰਭੁਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਾਪਤ੍ਤੀਤਿ। ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨਾਤਿ ਦ੍વੀਹਿ ਪਦੇਹਿ વੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ, ਨ ਪਹਾਯਕਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਤਿ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਅਞ੍ਞੋ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦવਸੇਨ ਪਹਾਯਕੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਤੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਪਹਾਯਕੋ ਅਤ੍ਥਿ ਅਞ੍ਞੇਹਿ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਿਤਾਨਞ੍ਚ ਪੁਨਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਸਬ੍ਭਾવਾ, ਨਾਪਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਤਤਿਯਪਦੇਨ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਅਪ੍ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਏવਾਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਪਹਾਤਬ੍ਬਪਦਂ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਹਿ ਅਞ੍ਞੇ ਗਹਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    8. Nibbānaṃ dassanatoti nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha. Atha vā dhammacakkhu punappunaṃ nibbattanena bhāvanābhāvaṃ appattaṃ dassanaṃ nāma, dhammacakkhu ca pariññādikiccakaraṇena catusaccadhammadassanaṃ tadatisayo, tasmā natthettha gotrabhussa dassanabhāvāpattīti. Ubhayapaṭikkhepavasenāti dvīhi padehi vuttadhammapaṭikkhepavasena, na pahāyakapaṭikkhepavasena. Tathā hi sati dassanabhāvanāhi añño samucchedavasena pahāyako atthi, tena pahātabbā neva dassanena na bhāvanāya pahātabbāti ayamattho āpajjati, na ca añño pahāyako atthi aññehi vikkhambhitānañca punappavattisabbhāvā, nāpi pahātabbā tatiyapadena saṅgayhanti, kintu appahātabbā evāti. Tasmā pahātabbapadaṃ paccekaṃ yojetvā neva dassanena pahātabbā na bhāvanāya pahātabbāti dassanena bhāvanāya pahātabbehi aññe gahitāti veditabbā.

    ੯. ਏવਮਤ੍ਥਂ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥਾਯੁਤ੍ਤਿਤੋ ਚ ਸਦ੍ਦਾਯੁਤ੍ਤਿਤੋ ਚ ਅਗ੍ਗਹੇਤਬ੍ਬਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਅਪ੍ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਮਤ੍ਤੇਸੁ ਹਿ ਗਯ੍ਹਮਾਨੇਸੁ ਅਹੇਤੁਕਾ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅਪਰਿਪੁਣ੍ਣਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਥਾਯੁਤ੍ਤਿ, ਪਹਾਤਬ੍ਬਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਨਿਚ੍ਚਸਾਪੇਕ੍ਖਤ੍ਤੇ ਚ ਸਤਿ ਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀਸਦ੍ਦਤੋ ਪਹਾਯਕਤੋ ਅਞ੍ਞਂ ਪਟਿਸੇਧਂ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨਸ੍ਸ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮਾਸੋ ਉਪਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਸਦ੍ਦਾਯੁਤ੍ਤਿ ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਏવਮਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋਤਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬ-ਸਦ੍ਦਂ ਪਟਿਸੇਧੇਨ ਅਯੋਜੇਤ੍વਾ ਯੇਸਂ ਅਞ੍ਞਪਦਤ੍ਥੇ ਸਮਾਸੋ, ਤਬ੍ਬਿਸੇਸਨਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਇਦਂ ਪਟਿਸੇਧੇਨ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਨੇવਤ੍ਥੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਸਤਿ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥੋ ਸਬ੍ਬੋ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋਤਿ। ਅਤ੍ਥਾਯੁਤ੍ਤਿ ਮਾ ਹੋਤੁ, ਸਦ੍ਦੋ ਪਨ ਇਧਾਪਿ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋ। ਏਕਨ੍ਤਯੋਗੀਨਂ ਅਤ੍ਥਿ-ਸਦ੍ਦਮੇવ ਹਿ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨਾਨਂ ਉਭਿਨ੍ਨਂ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਸਮਾਸੋ ਯੁਤ੍ਤੋ, ਨ ਪਟਿਸੇਧਂ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨਾਨਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਤ੍ਥਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਂ ਏਤਂ ਕਤਂ, ਸਦ੍ਦੋ ਪਨ ਯਥਾ ਯੁਜ੍ਜਤਿ, ਤਥਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਏવਂ ਪਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ – ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾ। ਕੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋਤਿ? ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਭਾવਨਾਯ ਚ। ਤਯਿਦਂ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਪਦਂ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਪਦੇਹਿ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਤੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤੇਨ ਯੇ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾ ਨੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾ ਚ ਨ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਪਟਿਸੇਧਞ੍ਚ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਤੇ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਨੇવવਿਪਾਕਨવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮવਚਨਂ વਿਯ ਹਿ ਪੁਰਿਮਪਦਦ੍વਯਸਙ੍ਗਹਿਤਧਮ੍ਮਪਟਿਸੇਧਨੇਨ ਤਦਞ੍ਞਧਮ੍ਮਨਿਦਸ੍ਸਨਮੇਤਂ ਹੋਤਿ, ਨ ਅਹੇਤੁਕਪਦਂ વਿਯ ਹੇਤੁવਿਰਹਪ੍ਪਕਾਸਨੇਨਾਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ਦ੍વੇ ਪਟਿਸੇਧਾ ਯੁਤ੍ਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ।

    9. Evamatthaṃ aggahetvāti atthāyuttito ca saddāyuttito ca aggahetabbataṃ dasseti. Dassanabhāvanāhi appahātabbahetumattesu hi gayhamānesu ahetukā asaṅgahitāti yathādhippetassa atthassa aparipuṇṇattā atthāyutti, pahātabbasaddassa niccasāpekkhatte ca sati na sambandhīsaddato pahāyakato aññaṃ paṭisedhaṃ apekkhamānassa hetusaddena samāso upapajjatīti saddāyutti ca veditabbā. Evamattho gahetabboti pahātabba-saddaṃ paṭisedhena ayojetvā yesaṃ aññapadatthe samāso, tabbisesanaṃ atthīti idaṃ paṭisedhena yojetvā dassanabhāvanāhi pahātabbo hetu etesaṃ nevatthīti attho gahetabboti vuttaṃ hoti. Evañca sati yathādhippetattho sabbo saṅgahitoti. Atthāyutti mā hotu, saddo pana idhāpi na yutto. Ekantayogīnaṃ atthi-saddameva hi apekkhamānānaṃ ubhinnaṃ pahātabbahetu-saddānaṃ samāso yutto, na paṭisedhaṃ apekkhamānānanti, tasmā gahetabbatthadassanamattaṃ etaṃ kataṃ, saddo pana yathā yujjati, tathā yojetabbo. Evaṃ pana yujjati – pahātabbo hetu etesaṃ atthīti pahātabbahetukā. Kena pahātabboti? Dassanena bhāvanāya ca. Tayidaṃ pahātabbahetukapadaṃ dassanabhāvanāpadehi visuṃ visuṃ yojetvā tehi yuttena ye dassanena pahātabbahetukā neva honti, bhāvanāya pahātabbahetukā ca na hontīti paṭisedhañca visuṃ visuṃ yojetvā te neva dassanena na bhāvanāya pahātabbahetukāti vuccanti. Nevavipākanavipākadhammadhammavacanaṃ viya hi purimapadadvayasaṅgahitadhammapaṭisedhanena tadaññadhammanidassanametaṃ hoti, na ahetukapadaṃ viya hetuvirahappakāsanenāti. Evañca katvā dve paṭisedhā yuttā honti.

    ਹੇਤੁਯੇવ ਹਿ ਤੇਸਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਯੋ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾਤਿ ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਥੇ ਹੇਤੂਨਂ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਤਾ ਪਟਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਾ, ਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋ ਚ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਸਙ੍ਕਾਸਬ੍ਭਾવੇ ਹੋਤਿ, ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਸਙ੍ਕਾ ਚ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਸਤਿ ਸਿਯਾ, ਤੇਸਂ ਪਨ ਅਹੇਤੁਕਾਨਂ ਹੇਤੁਯੇવ ਨਤ੍ਥਿ, ਯੋ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ, ਤਦਭਾવਾ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਸਙ੍ਕਾ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਤਂਨਿવਾਰਣਤ੍ਥੋ ਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋ ਨ ਸਮ੍ਭવਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਨੇવਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਅਹੇਤੁਕਾਨਂ ਗਹਣਂ ਨ ਭવੇਯ੍ਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਇਤਰਥਾ ਹਿ ਅਹੇਤੁਕਾਨਂ ਅਗ੍ਗਹਣਂ ਭવੇਯ੍ਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਪਾਕਟਤ੍ਤਾ ਨ ਕਾਰਣਸਾਧਨੀਯੋ ਏਸੋਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਤ੍ਥਸ੍ਸੇવ ਕਾਰਣਂ વਦਨ੍ਤੋ ‘‘ਹੇਤੁਯੇવ ਹਿ ਤੇਸਂ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤੇਸਞ੍ਹਿ ਨੇવਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਪਦવਚਨੀਯਾਨਂ ਯੋ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ, ਸੋ ਏવਂਪਕਾਰੋ ਹੇਤੁ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇ ਹਿ ਅਨੇਕਪ੍ਪਕਾਰਾ ਸਹੇਤੁਕਾ ਅਹੇਤੁਕਾ ਚਾਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨੇવਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।

    Hetuyeva hi tesaṃ natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyāti purimasmiñhi atthe hetūnaṃ dassanabhāvanāhi pahātabbatā paṭikkhittā, paṭikkhepo ca pahātabbāsaṅkāsabbhāve hoti, pahātabbāsaṅkā ca hetumhi sati siyā, tesaṃ pana ahetukānaṃ hetuyeva natthi, yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, tadabhāvā pahātabbāsaṅkā natthīti taṃnivāraṇattho paṭikkhepo na sambhavati, tasmā ‘‘nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesa’’nti evaṃ ahetukānaṃ gahaṇaṃ na bhaveyyāti attho. Atha vā itarathā hi ahetukānaṃ aggahaṇaṃ bhaveyyāti atthassa pākaṭattā na kāraṇasādhanīyo esoti gahetabbatthasseva kāraṇaṃ vadanto ‘‘hetuyeva hi tesaṃ natthī’’tiādimāha. Tesañhi nevadassanena na bhāvanāyapahātabbahetukapadavacanīyānaṃ yo dassanabhāvanāhi pahātabbo siyā, so evaṃpakāro hetu natthi. Te hi anekappakārā sahetukā ahetukā cāti, tasmā nevadassanena na bhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthīti ayamattho gahetabboti attho.

    ੧੦. ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾਤਿ ਇਦਂ ਚਤੁਕਿਚ੍ਚਸਾਧਨવਸੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਗੋਤ੍ਰਭੁਫਲਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਅਪਚਯਗਾਮਿਤਾ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ। ਅਥ વਾ ਹੇਤੁਭਾવੇਨ ਅਪਚਯਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਹਿ ਅਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨਿਯਤ੍ਤੇਪਿ ਸਮੁਦਯਪ੍ਪਹਾਨਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧਾਨਂ ਅਧਿਗਮਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਭਾવਤੋ ਹੇਤੁਹੇਤੁਫਲਭਾવੋ ਮਗ੍ਗਨਿਬ੍ਬਾਨਾਨਂ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਯਥਾਹ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾਯ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੭੧੯)। ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਹਿ ਹੇਤੁਫਲਂ। ਧਮ੍ਮੋਤਿ ਹੇਤੂਤਿ। ਪੁਰਿਮਪਚ੍ਛਿਮਾਨਂ ਪੁਰਿਮੇ ਸਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਪਚ੍ਛਿਮੇ ਕੇવਲਾ। ਪੁਰਿਮੇ વਿਯ ਪਨ ਪਚ੍ਛਿਮੇ ਅਤ੍ਥੇਪਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸੀਸੇਨ ਸਬ੍ਬਲੋਕੁਤ੍ਤਰਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ। ਦੁਤਿਯੇ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ‘‘ਆਚਯਂ ਗਾਮਿਨੋ’’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਅਨੁਨਾਸਿਕਲੋਪੋ ਕਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਆਚਿਨਨ੍ਤੀਤਿ વਾ ਆਚਯਾ, ਆਚਯਾ ਹੁਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ।

    10. Taṃ ārammaṇaṃ katvāti idaṃ catukiccasādhanavasena ārammaṇakaraṇaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Aññathā gotrabhuphalapaccavekkhaṇādīnampi apacayagāmitā āpajjeyyāti. Atha vā hetubhāvena apacayaṃ nibbānaṃ gacchantīti apacayagāmino. Nibbānassa hi anibbattaniyattepi samudayappahānasamudayanirodhānaṃ adhigamaadhigantabbabhāvato hetuhetuphalabhāvo magganibbānānaṃ yujjati. Yathāha ‘‘dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719). Atthoti hi hetuphalaṃ. Dhammoti hetūti. Purimapacchimānaṃ purime sasampayuttā vuttā, pacchime kevalā. Purime viya pana pacchime atthepi ariyamaggasīsena sabbalokuttarakusalacittuppādā gahetabbā. Dutiye atthavikappe ‘‘ācayaṃ gāmino’’ti vattabbe anunāsikalopo katoti daṭṭhabbo. Ācinantīti vā ācayā, ācayā hutvā gacchanti pavattantītipi attho daṭṭhabbo.

    ੧੧. ਸਤ੍ਤ ਪਨ ਸੇਕ੍ਖਾ ਸਿਕ੍ਖਨਸੀਲਾਤਿ ਸੇਕ੍ਖਾ, ਤੇਸਂ ਇਮੇਤਿ ਸੇਕ੍ਖਾ, ਅਞ੍ਞਾਸਾਧਾਰਣਾ ਮਗ੍ਗਫਲਤ੍ਤਯਧਮ੍ਮਾ। ਸਯਮੇવ ਸਿਕ੍ਖਨ੍ਤੀਤਿ ਸਿਕ੍ਖਨਸੀਲਾਨਮੇਤਂ ਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਯੇ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਸਿਕ੍ਖਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਸਿਕ੍ਖਨਸੀਲਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ। ਅਕ੍ਖਰਤ੍ਥੋ ਪਨ ਸਿਕ੍ਖਾ ਏਤੇਸਂ ਸੀਲਨ੍ਤਿ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ। ਨ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਯਤ੍ਥ ਸੇਕ੍ਖਭਾવਾਸਙ੍ਕਾ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਤ੍ਥਾਯਂ ਪਟਿਸੇਧੋਤਿ ਲੋਕਿਯਨਿਬ੍ਬਾਨੇਸੁ ਅਸੇਕ੍ਖਭਾવਾਨਾਪਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਸੀਲਸਮਾਧਿਪਞ੍ਞਾਸਙ੍ਖਾਤਾ ਹਿ ਸਿਕ੍ਖਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਟਿਪਕ੍ਖਕਿਲੇਸੇਹਿ વਿਪ੍ਪਮੁਤ੍ਤਾ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਾ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਮ੍ਪਿ ਅਨੁਪਗਮਨਤੋ ਏਤਾ ਸਿਕ੍ਖਾਤਿ વਤ੍ਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਾ ਅਟ੍ਠਸੁ ਮਗ੍ਗਫਲੇਸੁ વਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਚਤੁਮਗ੍ਗਹੇਟ੍ਠਿਮਫਲਤ੍ਤਯਧਮ੍ਮਾ વਿਯ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਧਮ੍ਮਾਪਿ ਤਾਸੁ ਸਿਕ੍ਖਾਸੁ ਜਾਤਾਤਿ ਚ, ਤਂਸਿਕ੍ਖਾਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਅਰਹਤੋ ਇਤਰੇਸਂ વਿਯ ਸੇਕ੍ਖਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਸੇਕ੍ਖਸ੍ਸ ਏਤੇਤਿ ਚ, ਸਿਕ੍ਖਾ ਸੀਲਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਚ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਆਸਙ੍ਕਿਤਬ੍ਬਾ ਸਿਯੁਨ੍ਤਿ ਤਦਾਸਙ੍ਕਾਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਸੇਕ੍ਖਾ’’ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸੇਕ੍ਖਭਾવਪਟਿਸੇਧੋ ਕਤੋ। ਅਰਹਤ੍ਤਫਲੇ ਹਿ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਸਿਕ੍ਖਾ ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਸਿਕ੍ਖਾਕਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਨ ਸਿਕ੍ਖਾਕਿਚ੍ਚਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਕੇવਲਂ ਸਿਕ੍ਖਾਫਲਭਾવੇਨੇવ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਾ ਨ ਸਿਕ੍ਖਾવਚਨਂ ਅਰਹਨ੍ਤਿ, ਨਾਪਿ ਤਂਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਸੇਕ੍ਖવਚਨਂ, ਨ ਚ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਸਿਕ੍ਖਨਸੀਲਾਤਿ ਸਿਕ੍ਖਾਸੁ ਜਾਤਾਤਿਆਦਿਅਤ੍ਥੇਹਿ ਅਗ੍ਗਫਲਧਮ੍ਮਾ ਸੇਕ੍ਖਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਹੇਟ੍ਠਿਮਫਲੇਸੁ ਪਨ ਸਿਕ੍ਖਾ ਸਕਦਾਗਾਮਿਮਗ੍ਗવਿਪਸ੍ਸਨਾਦੀਨਂ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਭਾવਤੋ ਸਿਕ੍ਖਾਕਿਚ੍ਚਂ ਕਰੋਨ੍ਤੀਤਿ ਸਿਕ੍ਖਾવਚਨਂ ਅਰਹਨ੍ਤਿ, ਤਂਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਚ ਸੇਕ੍ਖવਚਨਂ, ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਚ ਸਿਕ੍ਖਨਸੀਲવੁਤ੍ਤੀਤਿ ਤਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਹਿ ਅਤ੍ਥੇਹਿ ਸੇਕ੍ਖਾ ਹੋਨ੍ਤਿ ਏવ।

    11. Satta pana sekkhā sikkhanasīlāti sekkhā, tesaṃ imeti sekkhā, aññāsādhāraṇā maggaphalattayadhammā. Sayameva sikkhantīti sikkhanasīlānametaṃ nidassanaṃ. Ye hi dhammā sikkhanti, te sikkhanasīlā hontīti. Akkharattho pana sikkhā etesaṃ sīlanti sekkhāti. Na sekkhāti yattha sekkhabhāvāsaṅkā atthi, tatthāyaṃ paṭisedhoti lokiyanibbānesu asekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbā. Sīlasamādhipaññāsaṅkhātā hi sikkhā attano paṭipakkhakilesehi vippamuttā parisuddhā upakkilesānaṃ ārammaṇabhāvampi anupagamanato etā sikkhāti vattuṃ yuttā aṭṭhasu maggaphalesu vijjanti, tasmā catumaggaheṭṭhimaphalattayadhammā viya arahattaphaladhammāpi tāsu sikkhāsu jātāti ca, taṃsikkhāsamaṅgino arahato itaresaṃ viya sekkhatte sati sekkhassa eteti ca, sikkhā sīlaṃ etesanti ca sekkhāti āsaṅkitabbā siyunti tadāsaṅkānivattanatthaṃ ‘‘asekkhā’’ti yathāvuttasekkhabhāvapaṭisedho kato. Arahattaphale hi pavattamānā sikkhā pariniṭṭhitasikkhākiccattā na sikkhākiccaṃ karonti, kevalaṃ sikkhāphalabhāveneva pavattanti, tasmā tā na sikkhāvacanaṃ arahanti, nāpi taṃsamaṅgino sekkhavacanaṃ, na ca taṃsampayuttā sikkhanasīlāti sikkhāsu jātātiādiatthehi aggaphaladhammā sekkhā na honti, heṭṭhimaphalesu pana sikkhā sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ upanissayabhāvato sikkhākiccaṃ karontīti sikkhāvacanaṃ arahanti, taṃsamaṅgino ca sekkhavacanaṃ, taṃsampayuttā ca sikkhanasīlavuttīti tattha dhammā yathāvuttehi atthehi sekkhā honti eva.

    ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ વਾ ਅਪਰਿਯੋਸਿਤਸਿਕ੍ਖਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ। ਅਨਨ੍ਤਰਮੇવ ‘‘ਅਸੇਕ੍ਖਾ’’ਤਿ વਚਨਂ ਪਰਿਯੋਸਿਤਸਿਕ੍ਖਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਨ ਲੋਕਿਯਨਿਬ੍ਬਾਨਾਨਂ ਅਸੇਕ੍ਖਤਾਪਤ੍ਤਿ। વੁਦ੍ਧਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾ વਾ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਸੇਕ੍ਖਧਮ੍ਮੇਸੁ ਏવ ਕੇਸਞ੍ਚਿ વੁਦ੍ਧਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਸੇਕ੍ਖਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤੇਨ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗਧਮ੍ਮਾ વੁਦ੍ਧਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਚ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਹਿ ਚ ਅਤ੍ਥੇਹਿ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ਅਸੇਕ੍ਖਾ ਆਪਨ੍ਨਾਤਿ? ਨ, ਤਂਸਦਿਸੇਸੁ ਤਬ੍ਬੋਹਾਰਾ। ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗਤੋ ਹਿ ਨਿਨ੍ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਂ ਠਪੇਤ੍વਾ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦਿਕਿਚ੍ਚਕਰਣਂ વਿਪਾਕਭਾવਞ੍ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ ਏવ ਸੇਕ੍ਖਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਭਾવਂ ਆਪਨ੍ਨਾਤਿ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਂ, ਕੁਸਲਸੁਖਤੋ ਚ વਿਪਾਕਸੁਖਂ ਸਨ੍ਤਤਰਤਾਯ ਪਣੀਤਤਰਨ੍ਤਿ વੁਦ੍ਧਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਚ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਅਸੇਕ੍ਖਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤੀਤਿ।

    Sekkhāti vā apariyositasikkhā dassitā. Anantarameva ‘‘asekkhā’’ti vacanaṃ pariyositasikkhānaṃ dassananti na lokiyanibbānānaṃ asekkhatāpatti. Vuddhippattā vā sekkhāti etasmiṃ atthe sekkhadhammesu eva kesañci vuddhippattānaṃ asekkhatā āpajjati, tena arahattamaggadhammā vuddhippattā ca yathāvuttehi ca atthehi sekkhāti katvā asekkhā āpannāti? Na, taṃsadisesu tabbohārā. Arahattamaggato hi ninnānākaraṇaṃ arahattaphalaṃ ṭhapetvā pariññādikiccakaraṇaṃ vipākabhāvañca, tasmā te eva sekkhā dhammā arahattaphalabhāvaṃ āpannāti sakkā vattuṃ, kusalasukhato ca vipākasukhaṃ santataratāya paṇītataranti vuddhippattā ca te dhammā hontīti asekkhāti vuccantīti.

    ੧੨. ਕਿਲੇਸવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਾਸਮਤ੍ਥਤਾਦੀਹਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾ। ‘‘ਕਿਲੇਸ…ਪੇ॰… ਤਾਯਾ’’ਤਿ ਅਤ੍ਥਤ੍ਤਯਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲੇਸੁ ਯੁਜ੍ਜਤਿ, વਿਪਾਕਕਿਰਿਯੇਸੁ ਦੀਘਸਨ੍ਤਾਨਤਾવ। ਪਮਾਣਕਰੇਹਿ વਾ ਓਲ਼ਾਰਿਕੇਹਿ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਦੀਹਿ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਪਰਿਤ੍ਤਾ। ਤੇਹਿ ਅਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਸੁਖੁਮੇਹਿ ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਦੀਹਿ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਪਮਾਣਮਹਤ੍ਤਂ ਗਤਾਤਿ ਮਹਗ੍ਗਤਾ। ਅਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਅਪ੍ਪਮਾਣਾ।

    12. Kilesavikkhambhanāsamatthatādīhi parittā. ‘‘Kilesa…pe… tāyā’’ti atthattayampi kusalesu yujjati, vipākakiriyesu dīghasantānatāva. Pamāṇakarehi vā oḷārikehi kāmataṇhādīhi paricchinnā parittā. Tehi aparicchinnattā sukhumehi rūpataṇhādīhi paricchinnā pamāṇamahattaṃ gatāti mahaggatā. Aparicchinnā appamāṇā.

    ੧੪. ਅਤਪ੍ਪਕਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਦਿવਸਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਧਮ੍ਮਾ ਤਿਤ੍ਤਿਂ ਨ ਜਨੇਨ੍ਤਿ ਸਮਾਪਜ੍ਜਿਯਮਾਨਾਪਿ ਫਲਧਮ੍ਮਾਤਿ।

    14. Atappakaṭṭhenāti divasampi paccavekkhiyamānā lokuttaradhammā tittiṃ na janenti samāpajjiyamānāpi phaladhammāti.

    ੧੫. ਮਾਤੁਘਾਤਾਦੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾਪਿ ਹਿਤਸੁਖਂ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਾવ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਹਿਤਸੁਖਾવਹਾ ਮੇ ਭવਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀਤਿ ਆਸੀਸਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਥਾ ਅਸੁਭਾਸੁਖਾਨਿਚ੍ਚਾਨਤ੍ਤੇਸੁ ਸੁਭਾਦਿવਿਪਰਿਯਾਸਦਲ਼੍ਹਤਾਯ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਮ੍ਮਨਿਯਤਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ ਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਸੁਭਾਦੀਸੁ ਸੁਭਾਦਿવਿਪਰੀਤਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਮਿਚ੍ਛਾਸਭਾવਾਤਿ ਮੁਸਾਸਭਾવਾ। ਅਨੇਕੇਸੁ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯੇਸੁ ਕਤੇਸੁ ਯਂ ਤਤ੍ਥ ਬਲવਂ, ਤਂ વਿਪਚ੍ਚਤਿ, ਨ ਇਤਰਾਨੀਤਿ ਏਕਨ੍ਤવਿਪਾਕਜਨਕਤਾਯ ਨਿਯਤਤਾ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਨ੍ਤਿ ‘‘વਿਪਾਕਦਾਨੇ ਸਤੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਖਨ੍ਧਭੇਦਾਨਨ੍ਤਰਨ੍ਤਿ ਚੁਤਿਅਨਨ੍ਤਰਂ। ਚੁਤਿ ਹਿ ਮਰਣਨਿਦ੍ਦੇਸੇ (વਿਭ॰ ੧੯੩) ‘‘ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਭੇਦੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਏਤੇਨ વਚਨੇਨ ਸਤਿ ਫਲਦਾਨੇ ਚੁਤਿਅਨਨ੍ਤਰੋ ਏવ, ਨ ਅਞ੍ਞੋ ਏਤੇਸਂ ਫਲਕਾਲੋਤਿ ਫਲਕਾਲਨਿਯਮੇਨੇવ ਨਿਯਤਤਾ વੁਤ੍ਤਾ ਹੋਤਿ, ਨ ਫਲਦਾਨਨਿਯਮੇਨਾਤਿ ਨਿਯਤਫਲਕਾਲਾਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਉਪਪਜ੍ਜવੇਦਨੀਯਾਨਂ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮવੇਦਨੀਯਾਨਮ੍ਪਿ ਨਿਯਤਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਨ੍ਤਰવਿਕਲਤਾਦੀਹਿ ਅવਿਪਚ੍ਚਮਾਨਾਨਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવੇਨ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤਾ વਿਯ ਬਲવਤਾ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯੇਨ વਿਪਾਕੇ ਦਿਨ੍ਨੇ ਅવਿਪਚ੍ਚਮਾਨਾਨਮ੍ਪਿ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਾਨਂ ਫਲਦਾਨੇ ਨਿਯਤਸਭਾવਾ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਸਭਾવਾ ਚ ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવੇਨ ਫਲਦਾਨਨਿਯਮੇਨੇવ ਨਿਯਤਤਾ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਤਾ ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅવਸ੍ਸਞ੍ਚ ਨਿਯਤਸਭਾવਾ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਸਭਾવਾ ਚ ਤੇਸਂ ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਬਲવਤੋ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਸ੍ਸ ਅਭਾવੇ ਚੁਤਿਅਨਨ੍ਤਰਂ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਫਲਦਾਨਤੋ।

    15. Mātughātādīsu pavattamānāpi hitasukhaṃ icchantāva pavattantīti te dhammā hitasukhāvahā me bhavissantīti āsīsitā honti, tathā asubhāsukhāniccānattesu subhādivipariyāsadaḷhatāya ānantariyakammaniyatamicchādiṭṭhīsu pavatti hotīti te dhammā asubhādīsu subhādiviparītappavattikā honti. Micchāsabhāvāti musāsabhāvā. Anekesu ānantariyesu katesu yaṃ tattha balavaṃ, taṃ vipaccati, na itarānīti ekantavipākajanakatāya niyatatā na sakkā vattunti ‘‘vipākadāne satī’’tiādimāha. Tattha khandhabhedānantaranti cutianantaraṃ. Cuti hi maraṇaniddese (vibha. 193) ‘‘khandhānaṃ bhedo’’ti vuttāti. Etena vacanena sati phaladāne cutianantaro eva, na añño etesaṃ phalakāloti phalakālaniyameneva niyatatā vuttā hoti, na phaladānaniyamenāti niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ diṭṭhadhammavedanīyānampi niyatatā āpajjati, tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatatā ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ aññassa balavato ānantariyassa abhāve cutianantaraṃ ekantena phaladānato.

    ਨਨੁ ਏવਂ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਉਪਪਜ੍ਜવੇਦਨੀਯਾਨਂ ਅਞ੍ਞਸ੍ਮਿਂ વਿਪਾਕਦਾਯਕੇ ਅਸਤਿ ਚੁਤਿਅਨਨ੍ਤਰਮੇવ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਫਲਦਾਨਤੋ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਸਭਾવਾ ਨਿਯਤਸਭਾવਾ ਚ ਪવਤ੍ਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ ਅਸਮਾਨਜਾਤਿਕੇਨ ਚੇਤੋਪਣਿਧਿવਸੇਨ ਉਪਘਾਤਕੇਨ ਚ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬવਿਪਾਕਤ੍ਤਾ ਅਨਨ੍ਤਰੇਕਨ੍ਤਫਲਦਾਯਕਤ੍ਤਾਭਾવਾ, ਨ ਪਨ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਾਨਂ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦੀਨਂ ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਾਦੀਨਿ વਿਯ ਅਸਮਾਨਜਾਤਿਕਂ ਫਲਨਿવਤ੍ਤਕਂ ਅਤ੍ਥਿ ਸਬ੍ਬਾਨਨ੍ਤਰਿਯਕਾਨਂ ਅવੀਚਿਫਲਤ੍ਤਾ, ਨ ਚ ਹੇਟ੍ਠੁਪਪਤ੍ਤਿਂ ਇਚ੍ਛਤੋ ਸੀਲવਤੋ ਚੇਤੋਪਣਿਧਿ વਿਯ ਉਪਰੂਪਪਤ੍ਤਿਜਨਕਕਮ੍ਮਫਲਂ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਫਲਂ ਨਿવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥੋ ਚੇਤੋਪਣਿਧਿ ਅਤ੍ਥਿ ਅਨਿਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਅવੀਚਿਪਾਤਨਤੋ, ਨ ਚ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕੋਪਘਾਤਕਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਮ੍ਮਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਸਂਯੇવ ਅਨਨ੍ਤਰੇਕਨ੍ਤવਿਪਾਕਜਨਕਸਭਾવਾ ਪવਤ੍ਤੀਤਿ।

    Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantarameva ekantena phaladānato ānantariyasabhāvā niyatasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati asamānajātikena cetopaṇidhivasena upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantarekantaphaladāyakattābhāvā, na pana ānantariyakānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyakānaṃ avīciphalattā, na ca heṭṭhupapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammaphalaṃ ānantariyakaphalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyakopaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi, tasmā tesaṃyeva anantarekantavipākajanakasabhāvā pavattīti.

    ਅਨੇਕਾਨਿ ਚ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਾਨਿ ਕਤਾਨਿ ਏਕਨ੍ਤੇ વਿਪਾਕੇ ਸਨ੍ਨਿਯਤਤ੍ਤਾ ਉਪਰਤਾવਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਾਸਙ੍ਕਤ੍ਤਾ ਨਿਚ੍ਛਿਤਾਨਿ ਸਭਾવਤੋ ਨਿਯਤਾਨੇવ। ਚੁਤਿਅਨਨ੍ਤਰਂ ਪਨ ਫਲਂ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਨਾਮ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਨਨ੍ਤਰੇ ਨਿਯੁਤ੍ਤਾਨਿ ਤਨ੍ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨੇਨ ਅਨਨ੍ਤਰਕਰਣਸੀਲਾਨਿ ਅਨਨ੍ਤਰਪ੍ਪਯੋਜਨਾਨਿ ਚਾਤਿ ਸਭਾવਤੋ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਾਨੇવ ਚ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਸੁ ਪਨ ਸਮਾਨਸਭਾવੇਸੁ ਏਕੇਨ વਿਪਾਕੇ ਦਿਨ੍ਨੇ ਇਤਰਾਨਿ ਅਤ੍ਤਨਾ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਤੇਨੇવ ਕਤਤ੍ਤਾ ਨ ਦੁਤਿਯਂ ਤਤਿਯਮ੍ਪਿ ਚ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਸਮਤ੍ਥਤਾવਿਘਾਤਤ੍ਤਾਤਿ ਨਤ੍ਥਿ ਤੇਸਂ ਨਿਯਤਾਨਨ੍ਤਰਿਯਤਾਨਿવਤ੍ਤੀਤਿ। ਨ ਹਿ ਸਮਾਨਸਭਾવਂ ਸਮਾਨਸਭਾવਸ੍ਸ ਸਮਤ੍ਥਤਂ વਿਹਨਤੀਤਿ। ਏਕਸ੍ਸ ਪਨ ਅਞ੍ਞਾਨਿਪਿ ਉਪਤ੍ਥਮ੍ਭਕਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨੀਤਿ। ਸਮ੍ਮਾ ਸਭਾવਾਤਿ ਸਚ੍ਚਸਭਾવਾ।

    Anekāni ca ānantariyakāni katāni ekante vipāke sanniyatattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Cutianantaraṃ pana phalaṃ anantaraṃ nāma tasmiṃ anantare niyuttāni tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni anantarappayojanāni cāti sabhāvato ānantariyakāneva ca honti. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kattabbassa kiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyampi ca paṭisandhiṃ karonti, na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ niyatānantariyatānivattīti. Na hi samānasabhāvaṃ samānasabhāvassa samatthataṃ vihanatīti. Ekassa pana aññānipi upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbānīti. Sammā sabhāvāti saccasabhāvā.

    ੧੬. ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਮਗ੍ਗਕਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਾવ ਇਧ ‘‘ਮਗ੍ਗਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਮਗ੍ਗਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠੇਨ। ਨਿਕ੍ਖੇਪਕਣ੍ਡੇਪਿ ਹਿ ਯੇ ਮਗ੍ਗਪਚ੍ਚਯਂ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਨ ਪਨ ਸਯਂ ਮਗ੍ਗਪਚ੍ਚਯਭਾવਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਮਗ੍ਗਹੇਤੁਕਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸਮਙ੍ਗਿਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗਙ੍ਗਾਨਿ ਠਪੇਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੦੩੯) વੁਤ੍ਤਂ। ਯੋ ਪਨ ਤਤ੍ਥੇવ ‘‘ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸਮਙ੍ਗਿਸ੍ਸ ਅਲੋਭੋ ਅਦੋਸੋ ਅਮੋਹੋ, ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਮਗ੍ਗਹੇਤੂ’’ਤਿ ਆਦਿਨਯੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਮਗ੍ਗਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸਮਙ੍ਗਿਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਮਗ੍ਗੋ ਚੇવ ਹੇਤੁ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਪਨ વੁਤ੍ਤਨਯਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਸਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਪਨ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨવਸੇਨ ਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਤਯੋ ਨਯਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਹੇਤੁਬਹੁਤਾવਸੇਨ ਤਤਿਯੋ ਨਯੋ ਇਧ ਦੁਤਿਯੋ વੁਤ੍ਤੋ।

    16. Paripuṇṇamaggakiccattā cattāro ariyamaggāva idha ‘‘maggā’’ti vuttā. Paccayaṭṭhenāti maggapaccayaṭṭhena. Nikkhepakaṇḍepi hi ye maggapaccayaṃ labhanti, na pana sayaṃ maggapaccayabhāvaṃ gacchanti, te maggahetukāti dassetuṃ ‘‘ariyamaggasamaṅgissa maggaṅgāni ṭhapetvā’’tiādi (dha. sa. 1039) vuttaṃ. Yo pana tattheva ‘‘ariyamaggasamaṅgissa alobho adoso amoho, ime dhammā maggahetū’’ti ādinayo vutto, taṃ dassetuṃ ‘‘maggasampayuttā vā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ariyamaggasamaṅgissa sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’tiādinā pana vuttanayaṃ dassetuṃ ‘‘sammādiṭṭhi saya’’ntiādimāha. Tattha pana asaṅgahitasaṅgaṇhanavasena paṭipāṭiyā tayo nayā vuttā, hetubahutāvasena tatiyo nayo idha dutiyo vutto.

    ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਸਹਜਾਤਾਧਿਪਤਿਪਿ ਪੁਬ੍ਬਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰવਸੇਨ ਜੇਟ੍ਠਕਭਾવੇ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੋ ਸਹਜਾਤੇ ਅਤ੍ਤਨੋ વਸੇ ਅਨੁવਤ੍ਤਯਮਾਨੋ ਤੇ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਪਿ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣੇ ਧਮ੍ਮੇ ਤਥੇવ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨੁવਤ੍ਤਯਮਾਨੋ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਨ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੇਨ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਧਿਪਤਿਦ੍વਯਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ‘‘ਮਗ੍ਗੋ ਅਧਿਪਤਿ ਏਤੇਸ’’ਨ੍ਤਿ ਅਯਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥੋ ਨਿਕ੍ਖੇਪਕਣ੍ਡੇ ਉਦਾਹਰਣવਸੇਨ ਆਗਤਂ ਅਤ੍ਥਨਯਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤੋ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਪਟ੍ਠਾਨੇ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੨.੧੬.੧੧) ‘‘ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿਂ ਧਮ੍ਮਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿ ਧਮ੍ਮੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨਾਧਿਪਤਿਪਚ੍ਚਯਾ, ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤੀ ਖਨ੍ਧੇ ਪਟਿਚ੍ਚ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿ ਅਧਿਪਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਮਗ੍ਗੋ ਅਧਿਪਤਿ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤੀਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਪਾਲ਼ਿਯਂ ਸਰੂਪੇਕਸੇਸવਸੇਨ ਸਮਾਨਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਸੇਨ વਾ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।

    Abhibhavitvā pavattanaṭṭhenāti sahajātādhipatipi pubbābhisaṅkhāravasena jeṭṭhakabhāve pavattamāno sahajāte attano vase anuvattayamāno te abhibhavitvā pavattati, ārammaṇādhipatipi tadārammaṇe dhamme tatheva attānaṃ anuvattayamāno te dhamme abhibhavitvā ārammaṇabhāvena pavattati, na paccuppannabhāvena, tasmā adhipatidvayampi saṅgahitanti veditabbaṃ. ‘‘Maggo adhipati etesa’’nti ayañca attho nikkhepakaṇḍe udāharaṇavasena āgataṃ atthanayaṃ gahetvā vutto. Yasmā pana paṭṭhāne (paṭṭhā. 2.16.11) ‘‘maggādhipatiṃ dhammaṃ paṭicca maggādhipati dhammo uppajjati nādhipatipaccayā, maggādhipatī khandhe paṭicca maggādhipati adhipatī’’ti vuttaṃ, tasmā maggo adhipati maggādhipatīti ayampi attho pāḷiyaṃ sarūpekasesavasena samānasaddatthavasena vā saṅgahitoti veditabbo.

    ੧੭. ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਤਿ ਏਤੇਨ ਸਬ੍ਬੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੋ ਪਟਿਸਿਦ੍ਧੋ, ਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮਭਾવੋ ਏવਾਤਿ ਤੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ વਿਗਤਾ ਅਤੀਤਾਪਿ ਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਯਦਿ ਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ ਸਿਯੁਂ, ‘‘ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਧਮ੍ਮੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿਏવਮਾਦਿ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਨ ਤੁ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਅਨਾਗਤਾਨਿ વਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਨਿ ਅਤੀਤੇ ਅਨਾਗਤੇ વਾ ਕਮ੍ਮੇ ਪੁਰਿਮਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨੇ ਏવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ , ਨਾਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨੇਤਿ ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਕਾਰਣੇਕਦੇਸਾਨੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਾਨਿ ‘‘ਅવਸ੍ਸਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।

    17. Anuppannāti etena sabbo uppannabhāvo paṭisiddho, na uppannadhammabhāvo evāti tena uppannā vigatā atītāpi na saṅgahitāti daṭṭhabbā. Yadi hi saṅgahitā siyuṃ, ‘‘anuppanno dhammo uppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tievamādi vucceyya, na tu vuttanti. Anāgatāni vipākakaṭattārūpāni atīte anāgate vā kamme purimanipphanne eva uppajjissanti , nānipphanneti pariniṭṭhitakāraṇekadesāneva honti, tasmā tāni ‘‘avassaṃ uppajjissantīti uppādino dhammā’’ti vuccanti.

    ੧੮. ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਨ੍ਤਿ ਕਕ੍ਖਲ਼ਫੁਸਨਾਦਿਸਭਾવਂ।

    18. Attano sabhāvanti kakkhaḷaphusanādisabhāvaṃ.

    ੨੦. ਏવਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾਤਿ ਏવਂ ਚਕ੍ਖਾਦਿਭਾવੇਨ ਫੁਸਨਾਦਿਭਾવੇਨ ਚ ਏਕਸਨ੍ਤਤਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤਾવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ। ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਧਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਤਿ ਅਧਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਮਾਸવਿਸਯੇ ਅਧਿਕਾਰਤ੍ਥਂ ਪવਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥਞ੍ਚ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਧਿਕਿਚ੍ਚ ਉਦ੍ਦਿਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾ। ਤੇਨਾਤਿ ਯਸ੍ਸ ਝਾਨਾ વੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ ਚ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਆਨੇਞ੍ਜਞ੍ਚ ਮਨਸਿਕਰੋਤੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਸੁਞ੍ਞਤਾਦੀਸੁ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ ਨ ਪਸੀਦਤਿ ਨ ਸਨ੍ਤਿਟ੍ਠਤਿ ਨਾਧਿਮੁਚ੍ਚਤਿ, ਯੋ ਚ ਇਤਿਹ ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਪਜਾਨੋ, ਤੇਨ ਭਿਕ੍ਖੁਨਾ। ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਂ ਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇਤਿ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਮੇવਾਤਿ ਝਾਨਗੋਚਰੇ ਕਸਿਣਾਦਿਮ੍ਹਿ। ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਰਤੋਤਿ ਗੋਚਰਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ ਰਤੋ, ਸਮਾਧਿਗੋਚਰੇ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨੇ વਾ ਰਤੋ। ‘‘ਸਮਾਹਿਤੋ ਏਕੋ ਸਨ੍ਤੁਸਿਤੋ ਤਮਾਹੁ ਭਿਕ੍ਖੁ’’ਨ੍ਤਿ (ਧ॰ ਪ॰ ੩੬੨) ਗਾਥਾਸੇਸੋ।

    20. Evaṃ pavattamānāti evaṃ cakkhādibhāvena phusanādibhāvena ca ekasantatipariyāpannatāvasena pavattamānā. Attānaṃ adhi ajjhattāti adhi-saddo samāsavisaye adhikāratthaṃ pavattiatthañca gahetvā pavattatīti attānaṃ adhikicca uddissa pavattā ajjhattā. Tenāti yassa jhānā vuṭṭhahitvā ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññataṃ āneñjañca manasikaroto ajjhattasuññatādīsu cittaṃ na pakkhandati na pasīdati na santiṭṭhati nādhimuccati, yo ca itiha tattha sampajāno, tena bhikkhunā. Tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitteti paṭhamajjhānādisamādhinimitte. Ajjhattamevāti jhānagocare kasiṇādimhi. Cittaṃ saṇṭhapetabbanti paṭhamajjhānādicittaṃ saṇṭhapetabbaṃ. Ajjhattaratoti gocarajjhatte nibbāne rato, samādhigocare kammaṭṭhāne vā rato. ‘‘Samāhito eko santusito tamāhu bhikkhu’’nti (dha. pa. 362) gāthāseso.

    ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸਮ੍ਪਸਾਦਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਝਾਨਂ ਸਕਸਨ੍ਤਤਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤਤ੍ਥੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਹੋਤਿ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਸਕਸਨ੍ਤਤਿਨਿਯਕਂ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਭવਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤੇਸੁਪਿ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਾ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕ-ਸਦ੍ਦੋ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ , ਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਸਦ੍ਦੋ, ਅਤ੍ਥਿ ਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਸਦ੍ਦਾਨਂ ਬਹਿਦ੍ਧਾਬਾਹਿਰ-ਸਦ੍ਦਾਨਂ વਿਯ વਿਸੇਸੋ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਸਪਰਸਨ੍ਤਾਨਿਕੇਸੁ ਸਬ੍ਬੇਸੁ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਬਾਹਿਰ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨ ਸਕਸਨ੍ਤਾਨਿਕੇਸ੍વੇવ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਸੁ ਤਤੋ ਅਞ੍ਞੇਸ੍વੇવ ਬਹਿਦ੍ਧਾ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਤਸ੍ਮਾ ਸਦ੍ਦਤੋ ਅਤ੍ਥਤੋ ਚ ਅਸਮਾਨਤ੍ਤਾ ਨ ਇਦਮੇਤ੍ਥ ਉਦਾਹਰਣਂ ਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ – ਅਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਭવਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਅਯਞ੍ਹਿ વਚਨਤ੍ਥੋ। ਯਞ੍ਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਭવਂ, ਤੇਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤੇਨੇવ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਤੇਨ ਤਂવਾਚਕਸ੍ਸ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਚ ਸਮਾਨਤ੍ਥਤਾ। ਉਭਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਸਮਾਨਤ੍ਥਭਾવਤੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਜ੍ਝਤ੍ਤੇ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕ-ਸਦ੍ਦੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਤਤ੍ਥ ਪવਤ੍ਤੋਤਿ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਨ੍ਤਿ।

    Ajjhattaṃ sampasādananti ettha jhānaṃ sakasantatipariyāpannattā ‘‘ajjhatta’’nti vuttanti niyakajjhattattho ajjhatta-saddo hoti. Ajjhattanti sakasantatiniyakaṃ. Ajjhatte bhavā ajjhattikāti niyakajjhattesupi abbhantarā cakkhādayo vuccanti. Ettha pana ajjhattika-saddo cakkhādīsu pavattamāno dassito , na ajjhattasaddo, atthi ca ajjhattaajjhattikasaddānaṃ bahiddhābāhira-saddānaṃ viya viseso. Ajjhattikasaddo hi saparasantānikesu sabbesu cakkhādīsu rūpādīsu bāhira-saddo viya pavattati, ajjhatta-saddo pana sakasantānikesveva cakkhurūpādīsu tato aññesveva bahiddhā-saddo viya pavattatīti tasmā saddato atthato ca asamānattā na idamettha udāharaṇaṃ yuttanti. Ayaṃ panettha adhippāyo daṭṭhabbo – ajjhatte bhavā ajjhattikāti ayañhi vacanattho. Yañca ajjhatte bhavaṃ, tena ajjhatteneva bhavitabbaṃ, tena taṃvācakassa ajjhatta-saddassa ajjhattika-saddassa ca samānatthatā. Ubhinnampi saddānaṃ samānatthabhāvato ajjhattajjhatte pavattamāne ajjhattika-sadde ajjhatta-saddo tattha pavattoti sakkā vattunti.

    ਅਯਂ ਖੋ ਪਨਾਨਨ੍ਦ, વਿਹਾਰੋਤਿ વਿਹਾਰਸੁਞ੍ਞਤਾਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੭) ਸਙ੍ਗਣਿਕਾਰਾਮਤਾਯ ਰੂਪਾਦਿਰਤਿਯਾ ਚ ਆਦੀਨવਂ વਤ੍વਾ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖવਿਹਾਰਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਨ੍ਤਿ વਿਸਯਭੂਤਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਟ੍ਠਾਨਭੂਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਂ, ਸੁਞ੍ਞਤਾਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਚਿਤ੍ਤਿਸ੍ਸਰਾ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਾ ਭਗવਨ੍ਤੋ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤਾਪਿ ਯਂ ਮੁਹੁਤ੍ਤਂ ਤੁਣ੍ਹੀ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ ਹੋਤਿ, ਤਂ ਮੁਹੁਤ੍ਤਂ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਪਗੇવ ਅਞ੍ਞਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥਾਪਿ ਇਸ੍ਸਰਿਯਾਨਂ ਬਹੁਲਂ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿ ‘‘ਇਸ੍ਸਰਿਯਟ੍ਠਾਨ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਾਧਿਗਮੇਨ વਾ ਤਥਾਗਤਾਨਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਂ ਤਂਜਨਕੇਨੇવ ਮਗ੍ਗੇਨਾਤਿ ਤਂ ਤੇਸਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਟ੍ਠਾਨਂ। વਿਸਯੋ ਚ ਅਨਞ੍ਞਤ੍ਥਭਾવੋવ ਯਥਾ ‘‘ਆਕਾਸੇ ਸਕੁਣਾ ਉਦਕੇ ਮਚ੍ਛਾ’’ਤਿ, ਬੁਦ੍ਧਾ ਚ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨਾਪਿ વਿવੇਕਪਬ੍ਭਾਰਤਾਯ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਨਿਨ੍ਨਾવ, ਤੇਨ ਤਸ੍ਸਾ ਤਸ੍ਸਾ ਕਿਰਿਯਾਯ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਂਯੇવ ਭવਨ੍ਤੀਤਿ ਸਾ ਤੇਸਂ વਿਸਯੋ, ਤਬ੍ਬਿਸਯਤਾ ਚ ਸਚ੍ਚਕਸੁਤ੍ਤੇਨ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੩੬੪ ਆਦਯੋ) ਦੀਪੇਤਬ੍ਬਾ।

    Ayaṃkho panānanda, vihāroti vihārasuññatāsutte (ma. ni. 3.187) saṅgaṇikārāmatāya rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā tappaṭipakkhavihāradassanatthaṃ vuttaṃ. Ajjhattaṃ suññatanti visayabhūtaṃ issariyaṭṭhānabhūtaṃ suññataṃ, suññatāphalasamāpattinti attho. Cittissarā hi buddhā bhagavanto dhammaṃ desentāpi yaṃ muhuttaṃ tuṇhī bhavitabbaṃ hoti, taṃ muhuttaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjanti, pageva aññasmiṃ kāle, tasmā sabbatthāpi issariyānaṃ bahulaṃ phalasamāpattiyaṃ issariyassa pavattanato phalasamāpatti ‘‘issariyaṭṭhāna’’nti vuttā. Arahattaphalādhigamena vā tathāgatānaṃ issariyaṃ nibbattaṃ taṃjanakeneva maggenāti taṃ tesaṃ issariyaṭṭhānaṃ. Visayo ca anaññatthabhāvova yathā ‘‘ākāse sakuṇā udake macchā’’ti, buddhā ca aññattha dissamānāpi vivekapabbhāratāya phalasamāpattininnāva, tena tassā tassā kiriyāya anantaraṃ phalasamāpattiyaṃyeva bhavantīti sā tesaṃ visayo, tabbisayatā ca saccakasuttena (ma. ni. 1.364 ādayo) dīpetabbā.

    ੨੨. ਯੇਸਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਭਾવੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਤੇ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਾ। ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਗੋਚਰਭਾવੋવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਭਾવੋ, ਤਸ੍ਸ ਰੂਪਾਯਤਨਾ ਅਨਞ੍ਞਤ੍ਤੇਪਿ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਰੂਪਾਯਤਨਂ વਿਸੇਸੇਤੁਂ ਅਞ੍ਞਂ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਸਹ ਨਿਦਸ੍ਸਨੇਨਾਤਿ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਧਮ੍ਮਸਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਹਿ ਏਕੀਭੂਤੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਯੋ ਨਾਨਤ੍ਤਕਰੋ ਸਭਾવੋ, ਸੋ ਅਞ੍ਞੋ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ਉਪਚਰਿਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤੋ । ਏવਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਾવਬੋਧੋ ਹੋਤੀਤਿ। ਸਯਞ੍ਚ ਨਿਸ੍ਸਯવਸੇਨ ਚ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਞ੍ਚ ਪਟਿਮੁਖਭਾવੋ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਪਤਨਂ ਪਟਿਹਨਨਭਾવੋ, ਯੇਨ ਬ੍ਯਾਪਾਰਾਦਿવਿਕਾਰਪਚ੍ਚਯਨ੍ਤਰਸਹਿਤੇਸੁ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ વਿਸਯੇਸੁ વਿਕਾਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ।

    22. Yesaṃ daṭṭhabbabhāvo atthi, te sanidassanā. Cakkhuviññāṇagocarabhāvova daṭṭhabbabhāvo, tassa rūpāyatanā anaññattepi aññehi dhammehi rūpāyatanaṃ visesetuṃ aññaṃ viya katvā ‘‘saha nidassanenāti sanidassanā’’ti vuttaṃ. Dhammasabhāvasāmaññena hi ekībhūtesu dhammesu yo nānattakaro sabhāvo, so añño viya katvā upacarituṃ yutto . Evañhi atthavisesāvabodho hotīti. Sayañca nissayavasena ca sampattānaṃ asampattānañca paṭimukhabhāvo aññamaññapatanaṃ paṭihananabhāvo, yena byāpārādivikārapaccayantarasahitesu cakkhādīnaṃ visayesu vikāruppatti.

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ਦੁਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਾਲ਼ਿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ੧. ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ • 1. Tikamātikā

    ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact