Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    ੧. ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਕਣ੍ਡਂ

    1. Cittuppādakaṇḍaṃ

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ

    Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ੧. ਤੇਨਾਤਿ વੇਦਨਾਸਦ੍ਦੇਨ। ਸਬ੍ਬਪਦੇਹੀਤਿ ਤੀਹਿ ਪਦੇਹਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ ਹੋਤਿ ਅવਯવਧਮ੍ਮੇਨਾਪਿ ਸਮੁਦਾਯਸ੍ਸ ਅਪਦਿਸਿਤਬ੍ਬਤੋ ਯਥਾ ‘‘ਸਮਂ ਚੁਣ੍ਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਚੋਦਕੋ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਮਤ੍ਥਂ ਅਪ੍ਪਟਿਪਜ੍ਜਮਾਨੋ વਿਭਤ੍ਤਿਅਨ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਪਦਭਾવਂ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਤ੍વਾ ‘‘ਨਨੁ ਸੁਖਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚੋਦੇਤਿ। ਇਤਰੋ ‘‘ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਪ੍ਪਕਾਰਤ੍ਥਗਮਕਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ વਿવਰਤਿ। ਤੇਨ ‘‘વਾਕ੍ਯਂ ਇਧ ਪਦਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਹੇਤੁਪਦਸਹੇਤੁਕਪਦਾਦੀਹੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨਹੇਤੁਪਦਅਹੇਤੁਕਪਦਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਪਦਾਨਿ ਹੇਤੁવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਪਦਮ੍ਪਿ વਾ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ।

    1. Tenāti vedanāsaddena. Sabbapadehīti tīhi padehi laddhanāmo hoti avayavadhammenāpi samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Codako yathādhippetamatthaṃ appaṭipajjamāno vibhattiantasseva padabhāvaṃ sallakkhetvā ‘‘nanu sukhāyā’’tiādinā codeti. Itaro ‘‘adhippetappakāratthagamakassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Tena ‘‘vākyaṃ idha padanti vutta’’nti dasseti. Hetupadasahetukapadādīhīti ādi-saddena nahetupadaahetukapadahetusampayuttapadāni hetuvippayuttapadampi vā saṅgaṇhāti.

    ਉਭਯੇਕਪਦવਸੇਨਾਤਿ ਉਭਯਪਦવਸੇਨ ਹੇਤੁਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ, ਏਕਪਦવਸੇਨ ਸਹੇਤੁਕਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਤਥਾਤਿ ਉਭਯੇਕਪਦવਸੇਨ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸਹੇਤੁਕਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਦੁਕਾਤਿਆਦਿਨਾ ਯਥਾ ਹੇਤੁਗੋਚ੍ਛਕੇ ਪਠਮਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾ ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਦੁਕਾ, ਪਠਮਦੁਕਦੁਤਿਯਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾ ਚਤੁਤ੍ਥਛਟ੍ਠਦੁਕਾ, ਪਠਮਦੁਕਤਤਿਯਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਪਞ੍ਚਮੋ ਦੁਕੋ, ਏવਂ ਆਸવਗੋਚ੍ਛਕਾਦੀਸੁਪੀਤਿ ਨਯਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਕ੍ਕਾ ਹਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਤੇਸੁਪਿ ਦੁਕਨ੍ਤਰਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ વਿਞ੍ਞਾਤੁਂ, ਕੇવਲਂ ਪਨ ਆਸવਗੋਚ੍ਛਕਾਦੀਸੁ ਦੁਤਿਯਦੁਕਤਤਿਯਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਓਸਾਨਦੁਕੋ, ਕਿਲੇਸਗੋਚ੍ਛਕੇ ਚ ਦੁਤਿਯਚਤੁਤ੍ਥਦੁਕਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ। ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਾવਸੇਸਨਿਰવਸੇਸਭਾવੇਨ ਤਿਕਦੁਕਾਨਂ ਸਪ੍ਪਦੇਸਨਿਪ੍ਪਦੇਸਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਯੇਹਿ ਤਿਕਦੁਕਾ ਸਾવਸੇਸਾਤਿ ਪਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਅਪਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਧਮ੍ਮਾਪਦੇਸੋ। ਏવਂ ਸਤਿ ‘‘ਅਸਙ੍ਗਹਿਤੋ’’ਤਿ વਿਸੇਸਨਂ ਕਿਮਤ੍ਥਿਯਨ੍ਤਿ? ਏਤਸ੍ਸੇવਤ੍ਥਸ੍ਸ ਪਾਕਟਕਰਣਤ੍ਥਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਅਥ વਾ ਪਦਿਸ੍ਸਤਿ ਏਤੇਨ ਸਮੁਦਾਯੋਤਿ ਪਦੇਸੋ, ਅવਯવੋ। ‘‘ਸਾਮਞ੍ਞਜੋਤਨਾ વਿਸੇਸੇ ਅવਤਿਟ੍ਠਤੀ’’ਤਿ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਂ વਿਸੇਸਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਸਙ੍ਗਹਿਤੋ’’ਤਿ ਆਹ।

    Ubhayekapadavasenāti ubhayapadavasena hetudukasambandho, ekapadavasena sahetukadukasambandho. Tathāti ubhayekapadavasena. Ettha ca sahetukahetusampayuttadukātiādinā yathā hetugocchake paṭhamadukasambandhā dutiyatatiyadukā, paṭhamadukadutiyadukasambandhā catutthachaṭṭhadukā, paṭhamadukatatiyadukasambandho pañcamo duko, evaṃ āsavagocchakādīsupīti nayaṃ dasseti. Sakkā hi imināva nayena tesupi dukantarasambandho viññātuṃ, kevalaṃ pana āsavagocchakādīsu dutiyadukatatiyadukasambandho osānaduko, kilesagocchake ca dutiyacatutthadukasambandhoti. Dhammānaṃ sāvasesaniravasesabhāvena tikadukānaṃ sappadesanippadesatā vuttāti yehi tikadukā sāvasesāti padissanti apadissanti, te asaṅgahitadhammāpadeso. Evaṃ sati ‘‘asaṅgahito’’ti visesanaṃ kimatthiyanti? Etassevatthassa pākaṭakaraṇatthaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā padissati etena samudāyoti padeso, avayavo. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti yathādhippetaṃ visesaṃ dassento ‘‘asaṅgahito’’ti āha.

    ਅਨવਜ੍ਜਤ੍ਥੋ ਅવਜ੍ਜવਿਰਹਤ੍ਥੋ। ਨਾਮਂ ਸਞ੍ਞਾ, ਕਿਰਿਯਾ ਕਰਣਂ, ਪਯੋਜਨਂ ਰਥਰਥਙ੍ਗવਿਭਾવਨੇਨ ਤੇਸਂ ਪਕਾਰਤੋ ਯੋਜਨਂ। ਕੁਸੇਨ ਞਾਣੇਨ ਲਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਕੁਸਲਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਤਾવ ਹੋਤੁ, ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਕਥਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਮ੍ਪੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਪਿ ਹਿ ਞਾਣੇਨੇવ ਪવਤ੍ਤਿਯਨ੍ਤਿ ਹਿਤਸੁਖਹੇਤੁਭੂਤਾਯ ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਪਞ੍ਞવਨ੍ਤਾਨਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ। ਨ ਹਿ ਅਨ੍ਤਰੇਨ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਂ ਕੁਸਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ‘‘ਯਦਿ ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਉਭਯਭਾਗਗਤਂ ਸਂਕਿਲੇਸਲવਨਂ ਪਾਕਟਂ ਸਿਯਾ, ਕੁਸਾ વਿਯ ਲੁਨਨ੍ਤੀਤਿ ਕੁਸਲਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਯੁਤ੍ਤੋ ਸਿਯਾ’’ਤਿ ਕੋਚਿ વਦੇਯ੍ਯਾਤਿ ਆਸਙ੍ਕਾਯ ਆਹ ‘‘ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਦ੍વਯਂ વਿਯਾ’’ਤਿ।

    Anavajjattho avajjavirahattho. Nāmaṃ saññā, kiriyā karaṇaṃ, payojanaṃ ratharathaṅgavibhāvanena tesaṃ pakārato yojanaṃ. Kusena ñāṇena lātabbāti kusalāti ayamattho ñāṇasampayuttānaṃ tāva hotu, ñāṇavippayuttānaṃ kathanti āha ‘‘ñāṇavippayuttānampī’’tiādi. Ñāṇavippayuttāpi hi ñāṇeneva pavattiyanti hitasukhahetubhūtāya pavattiyā paññavantānaṃ paṭipattibhāvato. Na hi antarena yonisomanasikāraṃ kusaluppatti atthīti. ‘‘Yadi kusalassa ubhayabhāgagataṃ saṃkilesalavanaṃ pākaṭaṃ siyā, kusā viya lunantīti kusalāti ayamattho yutto siyā’’ti koci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘sammappadhānadvayaṃ viyā’’ti.

    ਨ ਚਾਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਕਤ੍ਤੁਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਚ ਭੇਦੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਕਪ੍ਪਨਾਸਿਦ੍ਧੋ ਏવ ਪਨ ਭੇਦੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਨਾਮવਸੇਨ વਿਞ੍ਞਾਤਾવਿਞ੍ਞਾਤੇਤਿ ਯੇਸਂ ‘‘ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਅવਿਞ੍ਞਾਤਾ ਸਭਾવਾ, ‘‘ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਚ ਪਰਿਯਾਯੇਨ વਿਞ੍ਞਾਤਾ, ਤੇਸਂ વਸੇਨ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਪਠਮੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮવਸੇਨ વੁਤ੍ਤੋ, ਦੁਤਿਯੋ ਸਙ੍ਖਤવਸੇਨ, ਤਤਿਯੋ ਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮવਸੇਨਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।

    Na cātiādinā ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti ettha paramatthato kattukammassa ca bhedo natthi, kappanāsiddho eva pana bhedoti dasseti. Tattha nāmavasena viññātāviññāteti yesaṃ ‘‘dhammā’’ti iminā pariyāyena aviññātā sabhāvā, ‘‘sabhāvaṃ dhārentī’’ti iminā ca pariyāyena viññātā, tesaṃ vasena evaṃ vuttaṃ. Ettha ca paṭhamo attho saṅkhatāsaṅkhatadhammavasena vutto, dutiyo saṅkhatavasena, tatiyo saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammavasenāti daṭṭhabbaṃ.

    ਕੁਸਲਪਟਿਸੇਧਨਂ ਕੁਸਲਾਭਾવੋ ਏવ। ਅਭਾવੋ ਹਿ ਸਤ੍ਤਾਪਟਿਸੇਧੋਤਿ। ਧਮ੍ਮੋਤਿ ਸਭਾવਧਮ੍ਮੋ। ਅਕੁਸਲવਚਨੇਨ ਨ ਕੋਚਿ ਅਤ੍ਥੋ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਬੋਧਕਤ੍ਤਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਅਥ ਸਿਯਾ ਅਕੁਸਲવਚਨੇਨ ਕੋਚਿ ਅਤ੍ਥੋ ਅਸਭਾવਧਮ੍ਮਬੋਧਕਤ੍ਤੇਪਿ ‘‘ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ, ਏવਂ ਸਤਿ ‘‘ਅਨਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ ਚ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ, ਤਤੋ ਚਾਯਂ ਚਤੁਕ੍ਕੋ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਤਿਕੋ। ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਦੁਕਚਤੁਕ੍ਕਭਾવੋ ਅਨਬ੍ਯਾਕਤવੋਹਾਰੋ ਚ ਨਤ੍ਥਿ, ਸੋ ਚ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਅਭਾવਮਤ੍ਤવਚਨੇ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ। ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਧਾਰੀਯਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹੀ’’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋ। ਞੇਯ੍ਯਪਰਿਯਾਯੇਨ ਪਨ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੇਨਾਯਂ ਦੋਸੋਤਿ ਨਨੁ ਅਞੇਯ੍ਯਪਰਿਯਾਯੇਪਿ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦੇ ਨ ਕੋਚਿ ਦੋਸੋਤਿ? ਨ, વੁਤ੍ਤਦੋਸਾਨਤਿવਤ੍ਤਨਤੋ।

    Kusalapaṭisedhanaṃ kusalābhāvo eva. Abhāvo hi sattāpaṭisedhoti. Dhammoti sabhāvadhammo. Akusalavacanena na koci attho sabhāvadhammassa abodhakattāti adhippāyo. Atha siyā akusalavacanena koci attho asabhāvadhammabodhakattepi ‘‘paññattidhammā’’tiādīsu viya, evaṃ sati ‘‘anabyākatā’’ti ca vattabbaṃ siyā, tato cāyaṃ catukko āpajjati, na tiko. Tasmāti yasmā dukacatukkabhāvo anabyākatavohāro ca natthi, so ca vuttanayena abhāvamattavacane āpajjati, tasmā. Sabhāvadhāraṇādīti ādi-saddena ‘‘dhārīyanti paccayehī’’ti ayamattho saṅgahito. Ñeyyapariyāyena pana dhamma-saddenāyaṃ dosoti nanu añeyyapariyāyepi dhamma-sadde na koci dosoti? Na, vuttadosānativattanato.

    ਪਾਰਿਸੇਸੇਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਨੁ ਅਯਮਕਾਰੋ ਨ-ਅਤ੍ਥਤ੍ਤਯਸ੍ਸੇવ ਜੋਤਕੋ, ਅਥ ਖੋ ‘‘ਅਹੇਤੁਕਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਭਿਕ੍ਖੁਕੋ ਆવਾਸੋ’’ਤਿ ਤਂਯੋਗਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ, ‘‘ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਯਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਂਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਞ੍ਹਿ ਪਚ੍ਚਯਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀਤਿ ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਤਾ ਏਤ੍ਥ ਜੋਤੀਯਤਿ। ‘‘ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਂਸਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਨਿਦਸ੍ਸਨਞ੍ਹਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਤਾ। ਅਥ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਨਿਦਸ੍ਸਨਂ, ਤਗ੍ਗਯ੍ਹਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ, ਤਥਾ ‘‘ਅਨਾਸવਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ। ‘‘ਅਪ੍ਪਟਿਘਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਾਰਮ੍ਮਣਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਂਕਿਚ੍ਚਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ‘‘ਅਰੂਪਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ ਅਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਬ੍ਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਤਦਞ੍ਞਤਾ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਪਕਾਸੀਯਤਿ। ‘‘ਅਮਨੁਸ੍ਸੋ’’ਤਿ ਤਬ੍ਭਾવਮਤ੍ਤਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਮਤ੍ਤਂ ਨਤ੍ਥਿ ਅਞ੍ਞਂ ਸਮਾਨਨ੍ਤਿ ਸਦਿਸਤਾ ਹੇਤ੍ਥ ਸੂਚਿਯਤਿ। ‘‘ਅਸਮਣੋ ਸਮਣਪਟਿਞ੍ਞੋ ਅਪੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਤਂਸਮ੍ਭਾવਨਗੁਣਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਗਰਹਾ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਞਾਯਤਿ। ‘‘ਕਚ੍ਚਿ ਨੁ ਭੋਤੋ ਅਨਾਮਯਾ, ਅਨੁਦਰਾ ਕਞ੍ਞਾ’’ਤਿ ਤਦਪ੍ਪਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ‘‘ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਂਸਦਿਸਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਅਤੀਤਾਨਞ੍ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਪੁਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਉਪਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਞ੍ਚ ਪਚ੍ਚਯੇਕਦੇਸਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿਯਾ ਆਰਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦਭਾવਤੋ ਕਾਲવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਚ વਿਜ੍ਜਮਾਨਤ੍ਤਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨੁਕੂਲਤਾ, ਪਗੇવ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਨ੍ਤਿ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਭਾવੋ ਏਤ੍ਥ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ‘‘ਅਸੇਕ੍ਖਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਤਦਪਰਿਯੋਸਾਨਨਿવਤ੍ਤਿਯਾ। ਤਂਨਿਟ੍ਠਾਨਞ੍ਹੇਤ੍ਥ ਪਕਾਸੀਯਤੀਤਿ ਏવਮਨੇਕੇਸਂ ਅਤ੍ਥਾਨਂ ਜੋਤਕੋ, ਤਤ੍ਥ ਕਿਂ વੁਚ੍ਚਤੇ ਅਤ੍ਥਦ੍વਯਮੇવ વਤ੍વਾ ਪਾਰਿਸੇਸੇਨਾਤਿ? ਇਤਰੇਸਂ ਏਤ੍ਥ ਸੁવਿਦੂਰਭਾવਤੋ। ਨ ਹਿ ਕੁਸਲવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਦੀਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਕੁਸਲਭਾવੋ ਯੁਜ੍ਜਤਿ।

    Pārisesenāti ettha nanu ayamakāro na-atthattayasseva jotako, atha kho ‘‘ahetukā dhammā, abhikkhuko āvāso’’ti taṃyoganivattiyā, ‘‘appaccayā dhammā’’ti taṃsambandhibhāvanivattiyā. Paccayuppannañhi paccayasambandhīti appaccayuppannattā asambandhitā ettha jotīyati. ‘‘Anidassanā dhammā’’ti taṃsabhāvanivattiyā. Nidassanañhi daṭṭhabbatā. Atha cakkhuviññāṇaṃ nidassanaṃ, taggayhabhāvanivattiyā, tathā ‘‘anāsavā dhammā’’ti. ‘‘Appaṭighā dhammā anārammaṇā dhammā’’ti taṃkiccanivattiyā. ‘‘Arūpino dhammā acetasikā dhammā’’ti tabbhāvanivattiyā. Tadaññatā hi ettha pakāsīyati. ‘‘Amanusso’’ti tabbhāvamattanivattiyā. Manussattamattaṃ natthi aññaṃ samānanti sadisatā hettha sūciyati. ‘‘Asamaṇo samaṇapaṭiñño aputto’’ti taṃsambhāvanaguṇanivattiyā. Garahā hi ettha ñāyati. ‘‘Kacci nu bhoto anāmayā, anudarā kaññā’’ti tadappabhāvanivattiyā. ‘‘Anuppannā dhammā’’ti taṃsadisabhāvanivattiyā. Atītānañhi uppannapubbattā upādidhammānañca paccayekadesanipphattiyā āraddhuppādabhāvato kālavinimuttassa ca vijjamānattā uppannānukūlatā, pageva paccuppannānanti tabbidhurabhāvo ettha viññāyati. ‘‘Asekkhā dhammā’’ti tadapariyosānanivattiyā. Taṃniṭṭhānañhettha pakāsīyatīti evamanekesaṃ atthānaṃ jotako, tattha kiṃ vuccate atthadvayameva vatvā pārisesenāti? Itaresaṃ ettha suvidūrabhāvato. Na hi kusalavippayuttādīnaṃ dhammānaṃ akusalabhāvo yujjati.

    ਅਕੁਸਲਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਉਚ੍ਚਾਰਣਾਨਨ੍ਤਰਂ વਿਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਕੁਸਲਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤੇ ਅਤ੍ਥੇ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਤਤ੍ਥ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ‘‘વਿਰੁਦ੍ਧਸਭਾવਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਕਿਚ੍ਚવਿਰੋਧਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਤਦਨ੍ਤੋਗਧਤ੍ਤਾ, વਿਰੁਦ੍ਧਸਭਾવਤ੍ਤੇਪਿ વਿਨਾਸਕવਿਨਾਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲੇਸੁ ਨਿਯਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤਪ੍ਪਹੇਯ੍ਯਭਾવਤੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਇਤਰਥਾ ਕੁਸਲਾਨਮ੍ਪਿ ਅਕੁਸਲੇਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਭਾવੇ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਕੁਸਲਮੂਲਤ੍ਤਾ ਅਪਾਯਪੂਰਕਾ ਏવ ਸਤ੍ਤਾ ਸਿਯੁਂ। ਯਂ ਪਨ ‘‘ਧਮ੍ਮਾਪਿ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੦) વੁਤ੍ਤਂ, ਤਂ ‘‘ਰੂਪਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਨ ਤੁਮ੍ਹਾਕਂ, ਤਂ ਪਜਹਥਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੩) વਿਯ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਸਂਕਿਲੇਸਪ੍ਪਹਾਨવਸੇਨ ਪਰਿਯਾਯੇਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾਹ ‘‘ਨ ਹਿ ਕੁਸਲਾ ਅਕੁਸਲੇਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਮੂਲਟੀ ੧)।

    Akusalasaddassa uccāraṇānantaraṃ vineyyānaṃ kusalapaṭipakkhabhūte atthe paṭipattibhāvato tattha niruḷhatā daṭṭhabbā. ‘‘Viruddhasabhāvattā’’ti vuttaṃ kiccavirodhādīnampi tadantogadhattā, viruddhasabhāvattepi vināsakavināsitabbabhāvo kusalākusalesu niyatoti dassetuṃ ‘‘tappaheyyabhāvato’’ti āha. Itarathā kusalānampi akusalehi pahātabbabhāve accantaṃ samucchinnakusalamūlattā apāyapūrakā eva sattā siyuṃ. Yaṃ pana ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave, pahātabbā’’ti (ma. ni. 1.240) vuttaṃ, taṃ ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.33) viya tadārammaṇasaṃkilesappahānavasena pariyāyena vuttaṃ. Yathāha ‘‘na hi kusalā akusalehi pahātabbā’’ti (dha. sa. mūlaṭī 1).

    ਫਸ੍ਸਾਦਿવਚਨੇਹਿ ਤਂਨਿਦ੍ਦੇਸਭੂਤੇਹਿ। ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਾવੇਨਾਤਿ ਤੇਹਿ ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਿવਚਨੇਹਿ ਅਭਿਧੇਯ੍ਯਭਾવੇਨ। ਯਥਾ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾਦਿਅਤ੍ਥਾ ਕੁਸਲਾਦਿવਚਨੇਹਿ, ਏવਂ ਅવਿਪਾਕਤ੍ਥਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤવਚਨੇਨ ਬੋਧਿਤਾ ਏવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤવਚਨੇਨੇવ ਚਾ’’ਤਿ। ਕਾਰਣਂ ਅવਤ੍વਾਤਿ ਇਧ વੁਤ੍ਤਭਾવੇਨ ਅਨੁવਤ੍ਤਮਾਨਤ੍ਤਾਤਿ ਕਾਰਣਂ ਅવਤ੍વਾ। ਅਞ੍ਞਾ…ਪੇ॰… ਨਿવਾਰੇਤਬ੍ਬੋਤਿ ਏਤੇਨ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਸਦ੍ਦਾ વਿਯ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਸਭਾવਾਨਂ ਤਦੁਭਯવਿਪਰੀਤਸਭਾવਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਸਦ੍ਦੋ ਬੋਧਕੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਨ ਹਿ ਅવਿਪਾਕવਚਨਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਅਕੁਸਲવਚਨਞ੍ਚ ਅવੁਤ੍ਤਂ। ਯਤੋ ਅવਿਪਾਕવਚਨਸ੍ਸ ਅਧਿਕਤਭਾવੋ ਅਕੁਸਲਸ੍ਸ ਚ ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਾવੇਨ ਅਕਥਿਤਭਾવੋ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਤਾਤਿ ਅਯਂ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਅਨਬ੍ਯਾਕਤਭਾવੇ ਯੋਜਨਾ।

    Phassādivacanehi taṃniddesabhūtehi. Tabbacanīyabhāvenāti tehi ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā dhammā’’tiādivacanehi abhidheyyabhāvena. Yathā anavajjasukhavipākādiatthā kusalādivacanehi, evaṃ avipākatthā abyākatavacanena bodhitā evāti āha ‘‘abyākatavacaneneva cā’’ti. Kāraṇaṃ avatvāti idha vuttabhāvena anuvattamānattāti kāraṇaṃ avatvā. Aññā…pe… nivāretabboti etena kusalākusalasaddā viya kusalākusalasabhāvānaṃ tadubhayaviparītasabhāvānaṃ dhammānaṃ abyākatasaddo bodhakoti dasseti. Na hi avipākavacanaṃ vuttaṃ, akusalavacanañca avuttaṃ. Yato avipākavacanassa adhikatabhāvo akusalassa ca tabbacanīyabhāvena akathitabhāvo siyā, tasmā na akusalānaṃ abyākatatāti ayaṃ akusalānaṃ anabyākatabhāve yojanā.

    ਤਂ ਪਰਿਹਰਿਤੁਨ੍ਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਨਿવਤ੍ਤਨਮਾਹ। ਯਦਿ ਏવਂ ‘‘ਸੁਖવਿਪਾਕਾਨવਜ੍ਜਾ’’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਅਨવਜ੍ਜਾ ਹਿ ਬ੍ਯਭਿਚਾਰਿਤਾਯ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਤਿ? ਨ, ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨਸ੍ਸ વਿਸੇਸਨਭਾવੇਨ ਅਗ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਸੁਖવਿਪਾਕવਚਨੇਨ ਹਿ ਕੁਸਲਭਾવੇ ਸਮਤ੍ਤੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਅਨવਜ੍ਜવਚਨਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਕੁਸਲਾਨਂ ਅਗਰਹਿਤਬ੍ਬਤਾਸਙ੍ਖਾਤਂ ਕਞ੍ਚਿ વਿਸੇਸਮਾਹ। ਤੇਨੇવ ਚ ਤਸ੍ਸ વਿਸੇਸਨਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿਸੁਖਤਾਦਿਦਸ੍ਸਨਭਾવਂ ਸਯਮੇવ વਕ੍ਖਤੀਤਿ। ਮਨੋਸਮਾਚਾਰવਿਸੇਸਭੂਤਾ ਫਲਧਮ੍ਮਾ વਿਸੇਸੇਨ ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਾવਜ੍ਜਾ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਸਮਾਚਾਰਤ੍ਤਯવਸੇਨ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸੁਤ੍ਤੇ ਅਨવਜ੍ਜਧਮ੍ਮਾਨਂ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਚ ਤੇ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘વਿਰਹਿਤਾવਜ੍ਜਮਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅવਜ੍ਜવਿਨਾਸਨਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ ਕਣ੍ਹਸੁਕ੍ਕਧਮ੍ਮਾਨਂ વਜ੍ਝਘਾਤਕਭਾવਸ੍ਸ ਨਿਯਤਤ੍ਤਾ। ਸવਿਪਾਕਤਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤਾ। ਸੁਖੋ વਿਪਾਕੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮਾਸੇਨ ਕੁਸਲਾਨਂ ਸੁਖવਿਪਾਕવਨ੍ਤਤਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਸਾ ਚ ਨੇਸਂ ਨ ਤਂਸਮਙ੍ਗਿਤਾਯ ਅਸਹવਤ੍ਤਨਤੋਤਿ ਤਦੁਪ੍ਪਾਦਨਸਮਤ੍ਥਤਾਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸੁਖવਿਪਾਕવਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੀ’’ਤਿ। ਯੁਤ੍ਤਮੇਤਨ੍ਤਿ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਭੇਦਾਭਾવੇਪਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਚਨવਚਨੀਯਭਾવਸਙ੍ਖਾਤੋ ਭੇਦੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਭਿਧੇਯ੍ਯਤ੍ਥਭੂਤੇ વਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਉਪਚਾਰੇਨ ਹੋਤੀਤਿ ਯੁਤ੍ਤਮੇਤ੍ਥ ਲਕ੍ਖਣਲਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਭਾવੇਨ ਭੇਦવਚਨਂ। ਭવਤਿ ਹਿ ਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਿਸੇਸਮਤ੍ਤੇਨਪਿ ਅਭਿਨ੍ਨੇ વਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਭੇਦવਚਨਂ ਯਥਾ ‘‘ਸਿਲਾਪੁਤ੍ਤਕਸ੍ਸ ਸਰੀਰ’’ਨ੍ਤਿ।

    Taṃ pariharitunti abyākatanivattanamāha. Yadi evaṃ ‘‘sukhavipākānavajjā’’ti vattabbaṃ. Anavajjā hi byabhicāritāya visesitabbāti? Na, sukhavipākavacanassa visesanabhāvena aggahitattā. Sukhavipākavacanena hi kusalabhāve samatto viññāyati, anavajjavacanaṃ panettha kusalānaṃ agarahitabbatāsaṅkhātaṃ kañci visesamāha. Teneva ca tassa visesanabhāvena vuttassa pavattisukhatādidassanabhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Manosamācāravisesabhūtā phaladhammā visesena paṭippassaddhāvajjā nāma hontīti samācārattayavasena tasmiṃ sutte anavajjadhammānaṃ vuttattā ca te anavasesato saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘virahitāvajjamattā’’ti vuttaṃ. Avajjavināsanabhāvo dassito kaṇhasukkadhammānaṃ vajjhaghātakabhāvassa niyatattā. Savipākatā vipākadhammatā. Sukho vipāko etesanti sukhavipākāti iminā samāsena kusalānaṃ sukhavipākavantatā vuttā. Sā ca nesaṃ na taṃsamaṅgitāya asahavattanatoti taduppādanasamatthatāti viññāyatīti vuttaṃ ‘‘sukhavipākavipaccanasabhāvaṃ dassetī’’ti. Yuttametanti paramatthato bhedābhāvepi yathāvuttavacanavacanīyabhāvasaṅkhāto bhedo tasmiṃ abhidheyyatthabhūte vatthusmiṃ upacārena hotīti yuttamettha lakkhaṇalakkhitabbabhāvena bhedavacanaṃ. Bhavati hi saddatthavisesamattenapi abhinne vatthusmiṃ bhedavacanaṃ yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti.

    વਿਨਾਪਿ ਭਾવਾਭਿਧਾਯਿਨਾ ਸਦ੍ਦੇਨ ਭਾવਪ੍ਪਧਾਨੋ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਹੋਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਨવਜ੍ਜવਚਨੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਤ੍ਤਂ ਆਹਾ’’ਤਿ। ਏવਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਪਦવਿਗ੍ਗਹੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ – ਨ ਅવਜ੍ਜਂ ਅਨવਜ੍ਜਂ, ਅવਜ੍ਜਪਟਿਪਕ੍ਖਤਾਯ ਅਗਰਹਿਤਬ੍ਬਸਭਾવੋ। ਸੁਖੋ વਿਪਾਕੋ ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਂ, ਸੁਖવਿਪਾਕવਿਪਚ੍ਚਨਸਮਤ੍ਥਤਾ। ਅਨવਜ੍ਜਞ੍ਚ ਤਂ ਸੁਖવਿਪਾਕਞ੍ਚਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਂ, ਤਂ ਲਕ੍ਖਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ। ਅਥ વਾ ਪੁਬ੍ਬੇ વਿਯ ਅਨવਜ੍ਜਂ, વਿਪਚ੍ਚਨਂ વਿਪਾਕੋ, ਸੁਖਸ੍ਸ વਿਪਾਕੋ ਸੁਖવਿਪਾਕੋ, ਅਨવਜ੍ਜਞ੍ਚ ਸੁਖવਿਪਾਕੋ ਚ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਂ ਏਕਤ੍ਤવਸੇਨ। ਤਂ ਲਕ੍ਖਣਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾ। ਕਿਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਕਾਰਣਂ ਪਦਦ੍વਯਪਰਿਗ੍ਗਹੇ, ਨਨੁ ਏਕੇਨੇવ ਪਦੇਨ ਇਟ੍ਠਪ੍ਪਸਿਦ੍ਧਿ। ਯਦਿਪਿ ‘‘ਅવਜ੍ਜਰਹਿਤਂ ਅਨવਜ੍ਜ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਪਕ੍ਖੇ ਅਬ੍ਯਾਕਤਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ ਸੁਖવਿਪਾਕਗ੍ਗਹਣਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ, ਸੁਖવਿਪਾਕਗ੍ਗਹਣੇ ਪਨ ਕਤੇ ਅਨવਜ੍ਜਗ੍ਗਹਣਂ ਨ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਮੇવ। ‘‘ਅવਜ੍ਜਪਟਿਪਕ੍ਖਾ ਅਨવਜ੍ਜਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਪਕ੍ਖੇ ਸੁਖવਿਪਾਕਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚਾਤਿ ਚੋਦਨਂ ਮਨਸਿ ਕਤ੍વਾ ਆਹ ‘‘ਤਤ੍ਥ ਅਨવਜ੍ਜવਚਨੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਸੁਖਸੁਖવਿਪਾਕਤਾਅਤ੍ਤਸੁਦ੍ਧਿવਿਸੁਦ੍ਧવਿਪਾਕਤਾਅਕੁਸਲਅਬ੍ਯਾਕਤਸਭਾવਨਿવਤ੍ਤਿਰਸਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਪਦਟ੍ਠਾਨવਿਸੇਸਦੀਪਨਤੋ ਏવਂ વਿਪੁਲਪ੍ਪਯੋਜਨਤ੍ਥੋ ਪਦਦ੍વਯਪਰਿਗ੍ਗਹੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸੁਖ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਇਟ੍ਠਪਰਿਯਾਯਤਾ વਿਯ ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਪਰਮਂ ਸੁਖਂ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੦੩-੨੦੪), ਸੁਖਾ વਿਰਾਗਤਾ ਲੋਕੇ (ਉਦਾ॰ ੧੧), ਤੇਸਂ વੂਪਸਮੋ ਸੁਖੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੨੧, ੨੭੨) ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖੂਪਸਮਪਰਿਯਾਯਤਾਪਿ વਿਜ੍ਜਤਿ, ਤਂਅવਿਪਾਕਤਾਯ ਪਨ ਇਧ ਸੁਖવਿਪਾਕਭਾવੋ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਸਙ੍ਖਾ…ਪੇ॰… ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਤੇਭੂਮਕਕੁਸਲਾਨਮ੍ਪਿ વਿવਟ੍ਟਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਸਬ੍ਬੇ ਕੁਸਲਾ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖੂਪਸਮਸੁਖਨਿਪ੍ਫਾਦਕਾ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ, ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸੁਖਸ੍ਸ ਪਨ ਅવਿਪਾਕਭਾવਤੋ ਨ ਏਤੇਨ ਪਦੇਨ ਕੁਸਲਾਨਂ ਸੁਖવਿਪਾਕਤਾ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ। વਿਪਕ੍ਕਭਾવਮਾਪਨ੍ਨੇਸੁ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮੇਸੁ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤ੍ਤਾ વਿਪਾਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ‘‘ਯਦਿ ਪਨਾ’’ਤਿ ਸਾਸਙ੍ਕਂ વਦਤਿ।

    Vināpi bhāvābhidhāyinā saddena bhāvappadhāno niddeso hotīti vuttaṃ ‘‘anavajjavacanena anavajjattaṃ āhā’’ti. Evañcettha padaviggaho gahetabbo – na avajjaṃ anavajjaṃ, avajjapaṭipakkhatāya agarahitabbasabhāvo. Sukho vipāko assāti sukhavipākaṃ, sukhavipākavipaccanasamatthatā. Anavajjañca taṃ sukhavipākañcāti anavajjasukhavipākaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Atha vā pubbe viya anavajjaṃ, vipaccanaṃ vipāko, sukhassa vipāko sukhavipāko, anavajjañca sukhavipāko ca anavajjasukhavipākaṃ ekattavasena. Taṃ lakkhaṇaṃ etesanti anavajjasukhavipākalakkhaṇā. Kiṃ panettha kāraṇaṃ padadvayapariggahe, nanu ekeneva padena iṭṭhappasiddhi. Yadipi ‘‘avajjarahitaṃ anavajja’’nti imasmiṃ pana pakkhe abyākatanivattanatthaṃ sukhavipākaggahaṇaṃ kattabbaṃ siyā, sukhavipākaggahaṇe pana kate anavajjaggahaṇaṃ na kattabbameva. ‘‘Avajjapaṭipakkhā anavajjā’’ti etasmiṃ pana pakkhe sukhavipākaggahaṇañcāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tattha anavajjavacanenā’’tiādi. Tena pavattisukhasukhavipākatāattasuddhivisuddhavipākatāakusalaabyākatasabhāvanivattirasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavisesadīpanato evaṃ vipulappayojanattho padadvayapariggahoti dasseti. Sukha-saddassa iṭṭhapariyāyatā viya ‘‘nibbānaparamaṃ sukhaṃ (dha. pa. 203-204), sukhā virāgatā loke (udā. 11), tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272) saṅkhāradukkhūpasamapariyāyatāpi vijjati, taṃavipākatāya pana idha sukhavipākabhāvo na sakkā vattunti dassento āha ‘‘saṅkhā…pe… natthī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – tebhūmakakusalānampi vivaṭṭasannissayabhāvena pavattisabhāvattā kiñcāpi sabbe kusalā saṅkhāradukkhūpasamasukhanipphādakā sambhavanti, yathāvuttasukhassa pana avipākabhāvato na etena padena kusalānaṃ sukhavipākatā sambhavatīti. Vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu niruḷhattā vipāka-saddassa ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati.

    ਯਥਾਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ ਸਹ ਅવਜ੍ਜੇਨਾਤਿ ਸਾવਜ੍ਜਾ, ਗਰਹਿਤਬ੍ਬਭਾવਯੁਤ੍ਤਾ। ਤੇਨ ਨੇਸਂ ਗਰਹਿਤਬ੍ਬਸਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਅਤ੍ਥਿ ਦੁਕ੍ਖਭਾવੇਨ ਗਰਹਿਤਬ੍ਬਸਭਾવਾ ਅਕੁਸਲવਿਪਾਕਾਤਿ ਸਾવਜ੍ਜવਚਨਮਤ੍ਤੇਨ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਕੁਸਲਤਾਪਤ੍ਤਿਦੋਸਂ ਦਿਸ੍વਾ ਤਂ ਪਰਿਹਰਿਤੁਂ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕવਚਨਮਾਹ। ਅવਜ੍ਜ-ਸਦ੍ਦੋ વਾ ਰਾਗਾਦੀਸੁ ਏਕਨ੍ਤਾਕੁਸਲੇਸੁ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋਤਿ ਤਂਸਹવਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏવ ਸਾવਜ੍ਜਭਾવੇ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤੇਹਿ ਅਕੁਸਲਾਨਂ વਿਸੇਸੋ ਸਾવਜ੍ਜવਚਨੇਨੇવ ਦਸ੍ਸਿਤੋ। ਅਬ੍ਯਾਕਤੇਹਿ ਪਨ વਿਸਿਟ੍ਠਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣਂ ਸવਿਪਾਕਤਾਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਲਕ੍ਖਣੇ વਿਸੇਸਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਤੋ ਪਰਂ ‘‘ਦੁਕ੍ਖੋ વਿਪਾਕੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਸੁਖવਿਪਾਕਅਨવਜ੍ਜਕੁਸਲਪਦਾਨਂ ਠਾਨੇ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਸਾવਜ੍ਜਅਕੁਸਲਪਦਾਨਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ । ਯੋਜਨਾ ਚ ਸਾવਜ੍ਜવਚਨੇਨ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਪવਤ੍ਤਿਦੁਕ੍ਖਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕવਚਨੇਨ વਿਪਾਕਦੁਕ੍ਖਤਂ। ਪੁਰਿਮਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪવਤ੍ਤਿਸਭਾવવਸੇਨ ਲਕ੍ਖਣવਚਨਂ, ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਕਾਲਨ੍ਤਰੇ વਿਪਾਕੁਪ੍ਪਾਦਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯਾਤਿ। ਤਥਾ ਪੁਰਿਮੇਨ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਅવਿਸੁਦ੍ਧਸਭਾવਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਅવਿਸੁਦ੍ਧવਿਪਾਕਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਅਕੁਸਲੇ ਕੁਸਲਸਭਾવਤੋ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਅਬ੍ਯਾਕਤਸਭਾવਤੋ ਸવਿਪਾਕਤ੍ਤਦੀਪਕਤ੍ਤਾ ਪਚ੍ਛਿਮਸ੍ਸ। ਪੁਰਿਮੇਨ વਾ ਅવਜ੍ਜવਨ੍ਤਤਾਦਸ੍ਸਨਤੋ ਕਿਚ੍ਚਟ੍ਠੇਨ ਰਸੇਨ ਅਨਤ੍ਥਜਨਨਰਸਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੇਨ ਅਨਿਟ੍ਠવਿਪਾਕਰਸਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਉਪਟ੍ਠਾਨਾਕਾਰਟ੍ਠੇਨ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨੇਨ ਸਂਕਿਲੇਸਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਤਂ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਫਲਟ੍ਠੇਨ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਤਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਅਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਂ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨਂ ਪਕਾਸੇਤਿ। ਤਤੋ ਹਿ ਤੇ ਸਾવਜ੍ਜਾ ਜਾਤਾਤਿ। ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨਭਾવਂ વਿਭਾવੇਤਿ। ਤੇ ਹਿ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਦੁਕ੍ਖ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਨਿਟ੍ਠਪਰਿਯਾਯવਚਨਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਨਿਟ੍ਠਚਤੁਕ੍ਖਨ੍ਧવਿਪਾਕਾ ਹਿ ਅਕੁਸਲਾ, ਨ ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾવਿਪਾਕਾવ। વਿਪਾਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਫਲਪਰਿਯਾਯਭਾવੇ ਪਨ ਨਿਸ੍ਸਨ੍ਦવਿਪਾਕੇਨ ਅਨਿਟ੍ਠਰੂਪੇਨਪਿ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਤਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ। વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤਾਪਟਿਸੇਧવਸੇਨ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਂ ਅવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਲਕ੍ਖਣਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਤਦਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅવਿਪਾਕਾਰਹਸਭਾવਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਏવਂਪਕਾਰਾਨਨ੍ਤਿ ਅਭਿਞ੍ਞਾਦਿਕੇ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ।

    Yathāsambhavanti saha avajjenāti sāvajjā, garahitabbabhāvayuttā. Tena nesaṃ garahitabbasabhāvaṃ dasseti. Aññepi atthi dukkhabhāvena garahitabbasabhāvā akusalavipākāti sāvajjavacanamattena tesampi akusalatāpattidosaṃ disvā taṃ pariharituṃ dukkhavipākavacanamāha. Avajja-saddo vā rāgādīsu ekantākusalesu niruḷhoti taṃsahavattidhammānaṃ eva sāvajjabhāve kusalābyākatehi akusalānaṃ viseso sāvajjavacaneneva dassito. Abyākatehi pana visiṭṭhaṃ kusalākusalānaṃ sādhāraṇaṃ savipākatālakkhaṇanti tasmiṃ lakkhaṇe visesadassanatthaṃ dukkhavipākalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Ito paraṃ ‘‘dukkho vipāko etesanti dukkhavipākā’’tiādinā sukhavipākaanavajjakusalapadānaṃ ṭhāne dukkhavipākasāvajjaakusalapadāni ṭhapetvā yathāvuttanayena attho veditabbo . Yojanā ca sāvajjavacanena akusalānaṃ pavattidukkhataṃ dasseti, dukkhavipākavacanena vipākadukkhataṃ. Purimañhi attano pavattisabhāvavasena lakkhaṇavacanaṃ, pacchimaṃ kālantare vipākuppādanasamatthatāyāti. Tathā purimena akusalānaṃ avisuddhasabhāvataṃ dasseti, pacchimena avisuddhavipākataṃ. Purimena ca akusale kusalasabhāvato nivatteti, pacchimena abyākatasabhāvato savipākattadīpakattā pacchimassa. Purimena vā avajjavantatādassanato kiccaṭṭhena rasena anatthajananarasataṃ dasseti, pacchimena sampattiatthena aniṭṭhavipākarasataṃ. Purimena ca upaṭṭhānākāraṭṭhena paccupaṭṭhānena saṃkilesapaccupaṭṭhānataṃ, pacchimena phalaṭṭhena dukkhavipākapaccupaṭṭhānataṃ. Purimena ca ayonisomanasikāraṃ akusalānaṃ padaṭṭhānaṃ pakāseti. Tato hi te sāvajjā jātāti. Pacchimena akusalānaṃ aññesaṃ padaṭṭhānabhāvaṃ vibhāveti. Te hi dukkhavipākassa kāraṇaṃ hotīti. Ettha ca dukkha-saddo aniṭṭhapariyāyavacananti veditabbaṃ. Aniṭṭhacatukkhandhavipākā hi akusalā, na dukkhavedanāvipākāva. Vipāka-saddassa phalapariyāyabhāve pana nissandavipākena aniṭṭharūpenapi dukkhavipākatā yojetabbā. Vipākadhammatāpaṭisedhavasena abyākatānaṃ avipākalakkhaṇāti lakkhaṇaṃ vuttanti tadatthaṃ dassento ‘‘avipākārahasabhāvā’’ti āha. Evaṃpakārānanti abhiññādike saṅgaṇhāti.

    ਛਹਿ ਪਦੇਹਿ ਤਿਕੇਸੁ, ਚਤੂਹਿ ਦੁਕੇਸੁ ਯਥਾਕ੍ਕਮਂ ਛ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਤ੍ਥਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਛਕ੍ਕਭਾવੋ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ਏਤੇਨ ਚਤੁਕ੍ਕਭਾવਾਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤਨਯਤ੍ਤਾ ਚੋਦਿਤੋਯੇવਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਅਤ੍ਥਭੇਦੋ ਉਪਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਕਸ੍ਮਾ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨਨੁ ਤੀਹਿ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦੇਹਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਅਤ੍ਥੇਨ ਅਭਿਨ੍ਨੋ ਏવ ਸੋ ਅਤ੍ਥੋਤਿ? ਨ, ਜਾਤਿਆਦਿਭੇਦੇਨ ਭੇਦਸਬ੍ਭਾવਤੋ। ਭੇਦਕਾ ਹਿ ਜਾਤਿਆਦਯੋ। ਮਾਸਪਦਤ੍ਥਤਾਯਾਤਿ ਮਾਸ-ਸਦ੍ਦਾਭਿਧੇਯ੍ਯਭਾવੇਨ। ਤਬ੍ਬਚਨੀਯਭਿਨ੍ਨਤ੍ਥਾਨਨ੍ਤਿ ਤੇਹਿ ਕਾਲਸਦ੍ਦਾਦੀਹਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾਨਂ વਿਸਿਟ੍ਠਤ੍ਥਾਨਂ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ‘‘ਯਥਾ ਕਾਲਸਦ੍ਦਾਦਿਅਭਿਧੇਯ੍ਯਾਨਂ ਕਾਲਾਦਿਅਤ੍ਥਾਨਂ ਭਿਨ੍ਨਸਭਾવਾਨਮ੍ਪਿ ਮਾਸ-ਸਦ੍ਦਾਭਿਧੇਯ੍ਯਭਾવੇਨ ਅਭੇਦੋ, ਏવਂ ਜਾਤਿਆਦਿਭੇਦੇਨ ਭਿਨ੍ਨਾਨਮ੍ਪਿ ਤੇਸਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥਾਨਂ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਾਭਿਧੇਯ੍ਯਭਾવੇਨ ਨਤ੍ਥਿ ਭੇਦੋ’’ਤਿ। વਿਨਿ…ਪੇ॰… ਮਾਨਾਤਿ ਧਮ੍ਮ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਰੂਪਾਭੇਦੇਪਿ ਭੇਦਕਾਰਣਮਾਹ। ਭਿਨ੍ਨਜਾਤਿਯਤ੍ਥવਚਨੀਯਤਾਯ ਹਿ ਤਸ੍ਸੇવਤ੍ਥਭੇਦੋਤਿ।

    Chahi padehi tikesu, catūhi dukesu yathākkamaṃ cha cattāro atthā vuttā. Chakkabhāvo na bhavissatīti etena catukkabhāvābhāvo dassitanayattā coditoyevāti daṭṭhabbaṃ. Atthabhedo upapajjatīti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu tīhi dhammasaddehi vuccamāno sabhāvadhāraṇādiatthena abhinno eva so atthoti? Na, jātiādibhedena bhedasabbhāvato. Bhedakā hi jātiādayo. Māsapadatthatāyāti māsa-saddābhidheyyabhāvena. Tabbacanīyabhinnatthānanti tehi kālasaddādīhi vattabbānaṃ visiṭṭhatthānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yathā kālasaddādiabhidheyyānaṃ kālādiatthānaṃ bhinnasabhāvānampi māsa-saddābhidheyyabhāvena abhedo, evaṃ jātiādibhedena bhinnānampi tesaṃ tiṇṇaṃ dvinnañca atthānaṃ dhamma-saddābhidheyyabhāvena natthi bhedo’’ti. Vini…pe… mānāti dhamma-saddassa rūpābhedepi bhedakāraṇamāha. Bhinnajātiyatthavacanīyatāya hi tassevatthabhedoti.

    ਸਾਧੇਤੁਨ੍ਤਿ ਬੋਧੇਤੁਂ। ਹੋਤੁ ਅਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ, ਕਾ ਨੋ ਹਾਨੀਤਿ ਕਦਾਚਿ વਦੇਯ੍ਯਾਤਿ ਆਸਙ੍ਕਾਯ ਆਹ ‘‘ਪੁਬ੍ਬਾ…ਪੇ॰… ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤੀ’’ਤਿ। ਸੋ ਚਾਤਿ ਸਭਾવਧਾਰਣਪਚ੍ਚਯਧਰਿਯਮਾਨਤਾਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਨ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਸ੍ਸ ਅਪੇਕ੍ਖਾવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਨ ਹਿ ਅਪੇਕ੍ਖਾવੁਤ੍ਤਿਨੋ ਅਨ੍ਤਰੇਨ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਂ ਲਭਨ੍ਤਿ। ਸਤਿਪਿ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਅਤ੍ਥਸਾਮਞ੍ਞੇ ਕੁਸਲਜਾਤਿਆਦਿવਿਸਿਟ੍ਠਸ੍ਸੇવ ਤਸ੍ਸ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਤਾ ਏਕਤ੍ਥਤਾ ਨ ਅਨੁਞ੍ਞਾਤਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, વਚਨਸਿਲੇਸવਸੇਨ વਾ। ਅਥ વਾਤਿਆਦਿਨਾ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਮ੍ਮਸਦ੍ਦਾਨਂ ਅਭਾવਤ੍ਤਂ ਅਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਨਾਨਤ੍ਥਤਾਭਾવਦੋਸਂ ਪਰਿਹਰਤਿ।

    Sādhetunti bodhetuṃ. Hotu asambandho, kā no hānīti kadāci vadeyyāti āsaṅkāya āha ‘‘pubbā…pe… nāma hontī’’ti. So cāti sabhāvadhāraṇapaccayadhariyamānatāsaṅkhāto attho na sakkā vattunti yathāvuttassa abhāvassa apekkhāvuttitāya vuttaṃ. Na hi apekkhāvuttino antarena apekkhitabbaṃ labhanti. Satipi sabhāvadhāraṇādiatthasāmaññe kusalajātiādivisiṭṭhasseva tassa idha adhippetattā ekatthatā na anuññātāti vuttaṃ, vacanasilesavasena vā. Atha vātiādinā tiṇṇaṃ dhammasaddānaṃ abhāvattaṃ asampaṭicchanto nānatthatābhāvadosaṃ pariharati.

    ਞਾਪਕਹੇਤੁਭਾવਤੋ ਉਪਪਤ੍ਤਿ ਇਧ ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਕਾਰਣਂ ਨਾਮ ਯੁਤ੍ਤੀ’’ਤਿ। ਪੁਨਰੁਤ੍ਤੀਤਿਆਦਿਨਾ ਨਨੁ ‘‘ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਏਕਤ੍ਤਂ ਆਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਏਕਤ੍ਤਾਪਤ੍ਤਿਪਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾਤਿ ? ਸਚ੍ਚਂ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਸਾ ਪਨ ਅਭਾવਾਪਤ੍ਤਿਯਂ ਏવ ਅਨ੍ਤੋਗਧਾ ਨਾਨਤ੍ਤਾਭਾવਚੋਦਨਾਸਾਮਞ੍ਞੇਨ। ਭੇਦਾਭੇਦਨਿਬਨ੍ਧਨਤ੍ਤਾ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવਸ੍ਸ ਸੋ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਮਭਿਨ੍ਨੇਸੁ ਨਿਯਮੇਨ ਨਤ੍ਥੀਤਿ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਭਾવੇਨ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਾਭੇਦਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨ ਪਨ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਅਭਿਨ੍ਨੇਸੁਯੇવ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਭਾવਂ। ਅਥ વਾ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਅਭਿਨ੍ਨੇਸੁ ਅવਿવਟਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਿવਰਣਤ੍ਥਂ ਪવਤ੍ਤਾ। ਕਸ੍ਮਾ? વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋਤਿ ਏવਂ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। ਅਮਿਤ੍ਤਂ ਅਭਿਭવਿਤੁਂ ਸਕ੍ਕੁਣਾਤੀਤਿ ਸਕ੍ਕੋ, ਇਨ੍ਦਤੀਤਿ ਇਨ੍ਦੋ, ਪੁਰਿਮੇ ਦਦਾਤੀਤਿ ਪੁਰਿਨ੍ਦਦੋਤਿ ਏવਂ ਕਿਰਿਯਾਗੁਣਾਦਿਪਰਿਗ੍ਗਹવਿਸੇਸੇਨ।

    Ñāpakahetubhāvato upapatti idha kāraṇanti vuttāti āha ‘‘kāraṇaṃ nāma yuttī’’ti. Punaruttītiādinā nanu ‘‘kusalādīnampi ekattaṃ āpajjatī’’ti vuttattā ekattāpattipi vattabbāti ? Saccaṃ vattabbā, sā pana abhāvāpattiyaṃ eva antogadhā nānattābhāvacodanāsāmaññena. Bhedābhedanibandhanattā visesanavisesitabbabhāvassa so accantamabhinnesu niyamena natthīti visesanavisesitabbābhāvena accantābhedaṃ dasseti, na pana accantaṃ abhinnesuyeva visesanavisesitabbābhāvaṃ. Atha vā accantaṃ abhinnesu avivaṭasaddatthavivaraṇatthaṃ pavattā. Kasmā? Visesanavisesitabbābhāvatoti evaṃ yojanā kātabbā. Amittaṃ abhibhavituṃ sakkuṇātīti sakko, indatīti indo, purime dadātīti purindadoti evaṃ kiriyāguṇādipariggahavisesena.

    ਭੇਦਾਭੇਦવਨ੍ਤੇਸੂਤਿ વਿਸੇਸਸਾਮਞ੍ਞવਨ੍ਤੇਸੁ। ਨੀਲ-ਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਉਪ੍ਪਲਸਦ੍ਦਸਮਾਯੋਗੋ ਰਤ੍ਤੁਪ੍ਪਲਸੇਤੁਪ੍ਪਲਾਦਿਉਪ੍ਪਲਜਾਤਿਸਾਮਞ੍ਞਤੋ વਿਨਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਨੀਲਗੁਣਯੁਤ੍ਤਮੇવ ਉਪ੍ਪਲਜਾਤਿવਿਸੇਸਂ ਜੋਤੇਤਿ। ਉਪ੍ਪਲ-ਸਦ੍ਦੋਪਿ ਨੀਲ-ਸਦ੍ਦਸਮਾਯੁਤ੍ਤੋ ਭਮਰਙ੍ਗਾਰਕੋਕਿਲਾਦਿਗਤਨੀਲਗੁਣਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਅવਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਲવਤ੍ਥੁਗਤਮੇવ ਨੀਲਗੁਣਂ ਪਕਾਸੇਤੀਤਿ વਿਸੇਸਤ੍ਥਸਾਮਞ੍ਞਤ੍ਥਯੁਤ੍ਤਤਾ ਪਦਦ੍વਯਸ੍ਸ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਇਤਰਤ੍ਰਾਪਿ ਭੇਦਾਭੇਦવਨ੍ਤਤਾ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ। ਤਾਯ ਤਾਯ ਅਨੁਮਤਿਯਾਤਿ ਤੇਨ ਤੇਨ ਸਙ੍ਕੇਤੇਨ। ਤੇ ਤੇ વੋਹਾਰਾਤਿ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਅਭਿਨ੍ਨੇ ਅਤ੍ਥੇ ਪਰਿਯਾਯਭਾવੇਨ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਭਿਨ੍ਨੇ ਯਥਾਸਕਂ ਅਤ੍ਥવਿવਰਣਭਾવੇਨ ਭੇਦਾਭੇਦવਨ੍ਤੇ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੇਨ ਤਾ ਤਾ ਸਮਞ੍ਞਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯੋ ਸਿਦ੍ਧਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ । ਸਮਾਨੇਤਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ। ਕੁਸਲਾਦਿਭਾવਨ੍ਤਿ ਕੁਚ੍ਛਿਤਸਲਨਾਦਿਭਾવਂ। ਅਭਿਧਾਨਤ੍ਥੋਪਿ ਹਿ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾਦਿਅਭਿਧੇਯ੍ਯਤ੍ਥੋ વਿਯ ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਸਾਮਞ੍ਞਤ੍ਥਂ વਿਸੇਸੇਤੀਤਿ।

    Bhedābhedavantesūti visesasāmaññavantesu. Nīla-saddo hi uppalasaddasamāyogo rattuppalasetuppalādiuppalajātisāmaññato vinivattetvā nīlaguṇayuttameva uppalajātivisesaṃ joteti. Uppala-saddopi nīla-saddasamāyutto bhamaraṅgārakokilādigatanīlaguṇasāmaññato avacchinditvā uppalavatthugatameva nīlaguṇaṃ pakāsetīti visesatthasāmaññatthayuttatā padadvayassa daṭṭhabbā. Iminā nayena itaratrāpi bhedābhedavantatā yojetabbā. Tāya tāya anumatiyāti tena tena saṅketena. Te te vohārāti accantaṃ abhinne atthe pariyāyabhāvena accantaṃ bhinne yathāsakaṃ atthavivaraṇabhāvena bhedābhedavante visesanavisesitabbabhāvena tā tā samaññā paññattiyo siddhāti attho . Samāneti ekasmiṃ. Kusalādibhāvanti kucchitasalanādibhāvaṃ. Abhidhānatthopi hi anavajjasukhavipākādiabhidheyyattho viya sabhāvadhāraṇādisāmaññatthaṃ visesetīti.

    ਏਤ੍ਥਾਹ ‘‘ਕਿਂ ਪਨ ਕਾਰਣਂ ਤਿਕਾ ਏવ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਦੁਕਾ, ਤਿਕੇਸੁਪਿ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੋવ, ਨ ਅਞ੍ਞੋ’’ਤਿ? વੁਚ੍ਚਤੇ – ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤੋ ਅਪ੍ਪਭੇਦਤੋ ਚ ਤਿਕਾ ਏવ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾ। ਯਸ੍ਮਾ ਤਿਕੇਹਿ ਬੋਧਿਤੇ ਕੁਸਲਾਦਿਭੇਦੇ ਤਬ੍ਬਿਭਾਗਭਿਨ੍ਨਾ ਹੇਤੁਆਦਯੋ વੁਚ੍ਚਮਾਨਾ ਸੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ‘‘ਤਯੋ ਕੁਸਲਹੇਤੂ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਕੁਸਲਾਦਿਮੁਖੇਨ ਹੇਤੁਆਦਯੋ વਿਭਤ੍ਤਾ, ਕਤਿਪਯਭੇਦਾ ਚ ਤਿਕਾ ਦ੍વਾવੀਸਤਿਪਰਿਮਾਣਤ੍ਤਾ।

    Etthāha ‘‘kiṃ pana kāraṇaṃ tikā eva paṭhamaṃ vuttā, na dukā, tikesupi kusalattikova, na añño’’ti? Vuccate – sukhaggahaṇato appabhedato ca tikā eva paṭhamaṃ vuttā. Yasmā tikehi bodhite kusalādibhede tabbibhāgabhinnā hetuādayo vuccamānā suviññeyyā honti. Tathā hi ‘‘tayo kusalahetū’’tiādinā kusalādimukhena hetuādayo vibhattā, katipayabhedā ca tikā dvāvīsatiparimāṇattā.

    ਤੇਸੁ ਪਨ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਗਹਅਸਙ੍ਕਰਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਭਾવੇਨ ਪਠਮਂ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਨਿਰવਸੇਸਾ ਹਿ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ, ਨ ਤਥਾ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਾਦੀਹਿ। ਨਨੁ વਿਪਾਕਤ੍ਤਿਕਾਦੀਹਿਪਿ ਨਿਰવਸੇਸਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ, ਤੇਸੁ ਪਨ ਅਨવਜ੍ਜਸਾવਜ੍ਜਧਮ੍ਮਾ ਨ ਅਸਙ੍ਕਰਤੋ વੁਤ੍ਤਾ ਯਥਾ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇ। ਨਨੁ ਚ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਸਂਕਿਲੇਸਿਕਤ੍ਤਿਕਾਦੀਸੁਪਿ ਤੇ ਅਸਙ੍ਕਰਤੋ વੁਤ੍ਤਾਤਿ? ਏવਮੇਤਂ, ਤੇ ਪਨ ਅਕਲ੍ਯਾਣਭੂਤੇ ਪਾਪਧਮ੍ਮੇ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਏવਮਯਂ। ਅਯਂ ਪਨ ਕਲ੍ਯਾਣਭੂਤੇ ਪੁਜ੍ਜਭવਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤਿਨਿਪ੍ਫਾਦਕੇ ਪੁਞ੍ਞਧਮ੍ਮੇ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤੋ। ਇਤਿ ਭਗવਾ ਸਣ੍ਹਸੁਖੁਮਂ ਰੂਪਾਰੂਪਦੇਸਨਂ ਆਰਭਨ੍ਤੋ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਗਹਅਸਙ੍ਕਰਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਗੁਣਯੋਗਤੋ ਪਠਮਂ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਕਿਞ੍ਚ ਤਦਞ੍ਞਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤੋ। ਤਥਾ ਹਿ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਮੁਖੇਨ ‘‘ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਤੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਾਦਯੋ વਿਭਤ੍ਤਾਤਿ।

    Tesu pana sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇabhāvena paṭhamaṃ kusalattikaṃ vuttaṃ. Niravasesā hi rūpārūpadhammā kusalattikena saṅgahitā, na tathā vedanāttikādīhi. Nanu vipākattikādīhipi niravasesā dhammā saṅgahitāti? Saccametaṃ, tesu pana anavajjasāvajjadhammā na asaṅkarato vuttā yathā kusalattike. Nanu ca saṃkiliṭṭhasaṃkilesikattikādīsupi te asaṅkarato vuttāti? Evametaṃ, te pana akalyāṇabhūte pāpadhamme ādiṃ katvā vuttā, na evamayaṃ. Ayaṃ pana kalyāṇabhūte pujjabhavaparinibbutinipphādake puññadhamme ādiṃ katvā vutto. Iti bhagavā saṇhasukhumaṃ rūpārūpadesanaṃ ārabhanto sabbasaṅgahaasaṅkaraādikalyāṇaguṇayogato paṭhamaṃ kusalattikaṃ deseti, kiñca tadaññattikānaṃ sukhaggahaṇato. Tathā hi kusalattikamukhena ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā vedanāttikādayo vibhattāti.

    ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇਪਿ ਚ ਪਧਾਨਪਾਸਂਸਉਭਯਹਿਤਭਾવਤੋ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾ। ਕੁਸਲਾ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਸੁਖવਿਪਾਕਤ੍ਤਾ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਉਤ੍ਤਮਾ ਅવਜ੍ਜવਿਧਮਨਤੋ વਿਞ੍ਞੁਪ੍ਪਸਤ੍ਥਾ ਇਧਲੋਕਪਰਲੋਕੇਸੁ ਅਤ੍ਥਾવਹਾ ਨਿਸ੍ਸਰਣਾવਹਾ ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਧਾਨਾਦਿਭਾવੇਨ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਾ, ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਅਕੁਸਲਾ, ਤਦੁਭਯવਿਪਰੀਤਸਭਾવਾ ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਕੁਸਲવਸੇਨ વਾ ਅਸ੍ਸਾਦੋ, ਅਕੁਸਲવਸੇਨ ਆਦੀਨવੋ, ਅਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮੇਸੁ ਨਿਬ੍ਬਾਨવਸੇਨ ਨਿਸ੍ਸਰਣਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਸ੍ਸਾਦਾਦਿਕ੍ਕਮੇਨ, ਕੁਸਲੇਸੁ ਪਤਿਟ੍ਠਾਯ ਪਣ੍ਡਿਤਾ ਅਕੁਸਲੇ ਪਜਹਨ੍ਤਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮਭੂਤਮਗ੍ਗਫਲਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਞ੍ਚ ਸਚ੍ਛਿਕਰੋਨ੍ਤੀਤਿ ਇਮਿਨਾ વਾ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮੇਨ ਅਯਮਨੁਪੁਬ੍ਬੀ ਠਪਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    Kusalattikepi ca padhānapāsaṃsaubhayahitabhāvato kusalā dhammā paṭhamaṃ vuttā. Kusalā hi dhammā sukhavipākattā sabbasaṅkhatadhammānaṃ uttamā avajjavidhamanato viññuppasatthā idhalokaparalokesu atthāvahā nissaraṇāvahā ca, tasmā padhānādibhāvena paṭhamaṃ vuttā, tappaṭipakkhattā tadanantaraṃ akusalā, tadubhayaviparītasabhāvā tadanantaraṃ abyākatā vuttā. Kusalavasena vā assādo, akusalavasena ādīnavo, abyākatadhammesu nibbānavasena nissaraṇanti iminā assādādikkamena, kusalesu patiṭṭhāya paṇḍitā akusale pajahantā abyākatadhammabhūtamaggaphalaṃ nibbānañca sacchikarontīti iminā vā paṭipattikkamena ayamanupubbī ṭhapitāti veditabbā.

    ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸੇਕ੍ਖਤ੍ਤਿਕਾਦੀਸੁ વਿਯ ਸਰੂਪਤੋ ਪੁਰਿਮਪਦਦ੍વਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ ਤਤਿਯਪਦਂ ਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਨੇવਕੁਸਲਾ ਨਾਕੁਸਲਾ’’ਤਿ? વਿਸੇਸਦੀਪਨਤ੍ਥਂ। ਯਥਾ ਹਿ ਸੇਕ੍ਖਾਸੇਕ੍ਖਸਭਾવੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਕੋਚਿਪਿ ਧਮ੍ਮੋ ਤਦੁਭਯਸਭਾવੇਨ ਕੇਨਚਿਪਿ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਕਦਾਚਿ ਅਬ੍ਯਾਕਰਣੀਯੋ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਸੇਕ੍ਖਤ੍ਤਿਕੇ ਪਦਦ੍વਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ ‘‘ਨੇવਸੇਕ੍ਖਾ ਨਾਸੇਕ੍ਖਾ’’ਤ੍વੇવ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਏવਂ ਇਧ। ਇਧ ਪਨ ਕੁਸਲਸਭਾવਾ ਏવ ਧਮ੍ਮਾ ਅਗ੍ਗਫਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਤਥਾ ਨ ਬ੍ਯਾਕਰਣੀਯਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਇਮਸ੍ਸ વਿਸੇਸਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। વਚਨਮਤ੍ਤੇ ਏવ વਾ ਇਦਂ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ‘‘ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਨੇવਕੁਸਲਾ ਨਾਕੁਸਲਾ’’ਤਿ ਬ੍ਯਾਕਤ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਬੋਧਿਤਤ੍ਤਾਤਿ।

    Kasmā panettha sekkhattikādīsu viya sarūpato purimapadadvayapaṭikkhepavasena tatiyapadaṃ na vuttaṃ ‘‘nevakusalā nākusalā’’ti? Visesadīpanatthaṃ. Yathā hi sekkhāsekkhasabhāvesu dhammesu kocipi dhammo tadubhayasabhāvena kenacipi pariyāyena kadāci abyākaraṇīyo nāma natthīti sekkhattike padadvayapaṭikkhepavasena ‘‘nevasekkhā nāsekkhā’’tveva vuttaṃ, na evaṃ idha. Idha pana kusalasabhāvā eva dhammā aggaphaluppattiyā tathā na byākaraṇīyā hontīti imassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘abyākatā’’ti vuttaṃ. Vacanamatte eva vā idaṃ nānākaraṇaṃ ‘‘abyākatā nevakusalā nākusalā’’ti byākata-saddena kusalākusalānaṃ bodhitattāti.

    ਏਤ੍ਥ ਚ ਅਕੁਸਲੇਸੁ ਤਣ੍ਹਾਯ ਸਬ੍ਬਾਕੁਸਲੇਹਿ, ਤੇਭੂਮਕਕੁਸਲਾਕੁਸਲੇਹਿ વਾ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਂ, ਤਂਤਂਅવਸਿਟ੍ਠਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮੇਹਿ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ, ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਕੁਸਲੇਨ ਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਂ, ਅવਸਿਟ੍ਠਅਬ੍ਯਾਕਤવਿਸੇਸੇਨ ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਂ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਮੁਦਯੇਨ ਅਸ੍ਸਾਦੋ, ਦੁਕ੍ਖੇਨ ਆਦੀਨવੋ, ਮਗ੍ਗਨਿਰੋਧੇਹਿ ਨਿਸ੍ਸਰਣਂ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਨਾਮਰੂਪਪਰਿਚ੍ਛੇਦਭਾવਤੋ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਨਿਦ੍ਧਾਰਣਪਧਾਨਾ ਅਭਿਧਮ੍ਮਕਥਾ, ਤੇਸਂ ਪਨ ਕੁਸਲਾਦਿવਿਸੇਸੇ ਨਿਦ੍ਧਾਰਿਤੇ ਤਸ੍ਸ ਉਪਸਮ੍ਪਾਦੇਤਬ੍ਬਤਾਦਿਪਿ ਅਤ੍ਥਤੋ વੁਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਤਿ। ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਹਾਨਾਯ ਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਦਾਯ ‘‘ਸਬ੍ਬਪਾਪਸ੍ਸ ਅਕਰਣਂ, ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਉਪਸਮ੍ਪਦਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਪ॰ ੧੮੩; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੯੦) ਏવਮਾਦਿવਚਨਤੋ ਹਿ ਕੁਸਲਾਦੀਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਾਦਨਾਦਿਦਸ੍ਸਨਪਰਂ ਭਗવਤੋ ਸਾਸਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਾਦਨਂ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਪਹਾਨਞ੍ਚ ਉਪਾਯੋ, ਅਬ੍ਯਾਕਤવਿਸੇਸਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾ ਫਲਂ, ਕੁਸਲਾਦੀਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਾਦਨਾਦਿਅਤ੍ਥਾ ਦੇਸਨਾ ਆਣਤ੍ਤੀਤਿ ਅਯਂ ਦੇਸਨਾਹਾਰੋ।

    Ettha ca akusalesu taṇhāya sabbākusalehi, tebhūmakakusalākusalehi vā samudayasaccaṃ, taṃtaṃavasiṭṭhatebhūmakadhammehi dukkhasaccaṃ, lokuttarakusalena maggasaccaṃ, avasiṭṭhaabyākatavisesena nirodhasaccaṃ dassitaṃ hoti. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Kiñcāpi nāmarūpaparicchedabhāvato sabhāvadhammaniddhāraṇapadhānā abhidhammakathā, tesaṃ pana kusalādivisese niddhārite tassa upasampādetabbatādipi atthato vuttameva hoti. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ‘‘sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā’’ti (dha. pa. 183; dī. ni. 2.90) evamādivacanato hi kusalādīnaṃ upasampādanādidassanaparaṃ bhagavato sāsanaṃ, tasmā kusalānaṃ upasampādanaṃ akusalānaṃ pahānañca upāyo, abyākatavisesassa sacchikiriyā phalaṃ, kusalādīnaṃ upasampādanādiatthā desanā āṇattīti ayaṃ desanāhāro.

    ਆਰੋਗ੍ਯਟ੍ਠੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਟ੍ਠੇਨ ਕੋਸਲ੍ਯਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨ ਚ ਕੁਸਲਾ, ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤੋ ਅਕੁਸਲਾ, ਤਦੁਭਯવਿਪਰੀਤਤੋ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ, ਸਭਾવਧਾਰਣਾਦਿਅਤ੍ਥੇਨ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਅਨੁਪਦવਿਚਿਨਨਂ વਿਚਯੋ ਹਾਰੋ।

    Ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalā, tappaṭipakkhato akusalā, tadubhayaviparītato abyākatā, sabhāvadhāraṇādiatthena dhammāti anupadavicinanaṃ vicayo hāro.

    ਪੁਜ੍ਜਭવਫਲਪਰਿਨਿਬ੍ਬੁਤਿਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿ ਕੁਸਲੇਹੀਤਿ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ਸੁਖવਿਪਾਕਤ੍ਤਾ, ਅਪਾਯਦੁਕ੍ਖਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਅਕੁਸਲੇਹੀਤਿ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ਅਨਿਟ੍ਠਫਲਤ੍ਤਾ, ਤਦੁਭਯਫਲਾਨਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤੇਹੀਤਿ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ਅવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾਤਿ ਅਯਂ ਯੁਤ੍ਤਿ ਹਾਰੋ।

    Pujjabhavaphalaparinibbutinipphatti kusalehīti yujjati sukhavipākattā, apāyadukkhasaṃsāradukkhuppatti akusalehīti yujjati aniṭṭhaphalattā, tadubhayaphalānaṃ anuppatti abyākatehīti yujjati avipākadhammattāti ayaṃ yutti hāro.

    ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸੁਖવਿਪਾਕਸ੍ਸ ਪਦਟ੍ਠਾਨਂ, ਅਕੁਸਲਾ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਸ੍ਸ, ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਅਯਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalā dhammā sukhavipākassa padaṭṭhānaṃ, akusalā dukkhavipākassa, abyākatā kusalākusalābyākatadhammānanti ayaṃ padaṭṭhāno hāro.

    ਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਯੇ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨਅਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ…ਪੇ॰… ਅਰਣਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਤੇ ਬੋਧਿਤਾ ਭવਨ੍ਤਿ ਕੁਸਲਲਕ੍ਖਣੇਨ ਏਕਲਕ੍ਖਣਤ੍ਤਾ। ਤਥਾ ਅਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਯੇ ਸਾવਜ੍ਜਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਸਂਕਿਲੇਸਿਕਾ…ਪੇ॰… ਸਰਣਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਤੇ ਬੋਧਿਤਾ ਭવਨ੍ਤਿ ਅਕੁਸਲਲਕ੍ਖਣੇਨ ਏਕਲਕ੍ਖਣਤ੍ਤਾ। ਤਥਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਯੇ ਅવਿਪਾਕਾਰਹਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਿਪਾਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਨੇવવਿਪਾਕਨવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨਅਨੁਪਾਦਾਨਿਯਾ…ਪੇ॰… ਅਰਣਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਤੇ ਬੋਧਿਤਾ ਭવਨ੍ਤਿ ਅਬ੍ਯਾਕਤਲਕ੍ਖਣੇਨ ਏਕਲਕ੍ਖਣਤ੍ਤਾਤਿ ਅਯਂ ਲਕ੍ਖਣੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalaggahaṇena ye anavajjasukhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti kusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā akusalaggahaṇena ye sāvajjadukkhavipākā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākadhammadhammā anupādinnupādāniyā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā…pe… saraṇā dhammā, te bodhitā bhavanti akusalalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā abyākataggahaṇena ye avipākārahā sukhāya vedanāya sampayuttā dukkhāya vedanāya sampayuttā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā vipākā dhammā nevavipākanavipākadhammadhammā upādinnupādāniyā anupādinnupādāniyā anupādinnaanupādāniyā…pe… araṇā dhammā, te bodhitā bhavanti abyākatalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo hāro.

    ‘‘ਕੁਚ੍ਛਿਤੇ ਪਾਪਧਮ੍ਮੇ ਸਲਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ, ਕੁਸਲਾਦਿਮੁਖੇਨ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮੇ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ વਿਸੁਦ੍ਧਿਪਰਮ੍ਪਰਾਯ ‘‘ਕਥਂ ਨੁ ਖੋ ਸਤ੍ਤਾ ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਭਾਗਿਨੋ ਭવੇਯ੍ਯੁ’’ਨ੍ਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਭਗવਤੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ, ਨਿਦਾਨਂ ਅਸਾਧਾਰਣਤੋ ਕੁਸਲਾਦਿਭੇਦੇਨ ਬੁਜ੍ਝਨਕਸਤ੍ਤਾ। ਸਾਧਾਰਣਤੋ ਪਨ ਪਾਕਟਮੇવ। ਪਠਮਂ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਸ੍ਸ ਦੇਸਨਾ વਿਚਾਰਿਤਾਯੇવਾਤਿ ਅਯਂ ਚਤੁਬ੍ਯੂਹੋ ਹਾਰੋ।

    ‘‘Kucchite pāpadhamme salayantī’’tiādinā nirutti veditabbā, kusalādimukhena rūpārūpadhamme pariggahetvā visuddhiparamparāya ‘‘kathaṃ nu kho sattā anupādisesanibbānabhāgino bhaveyyu’’nti ayamettha bhagavato adhippāyo, nidānaṃ asādhāraṇato kusalādibhedena bujjhanakasattā. Sādhāraṇato pana pākaṭameva. Paṭhamaṃ kusalattikassa desanā vicāritāyevāti ayaṃ catubyūho hāro.

    ਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਕਲ੍ਯਾਣਮਿਤ੍ਤਪਰਿਗ੍ਗਹੋ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਪਰਿਗ੍ਗਹੋ ਚ। ਤਤ੍ਥ ਪਠਮੇਨ ਸਕਲਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਮਾવਤ੍ਤਤਿ, ਦੁਤਿਯੇਨ ਚ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਮੂਲਕਾ ਧਮ੍ਮਾ। ਅਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ વੁਤ੍ਤવਿਪਰਿਯਾਯੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਬ੍ਯਾਕਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਪਨ ਸਕਲਸਂਕਿਲੇਸવੋਦਾਨਪਕ੍ਖੋ ਯਥਾਰਹਮਾવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਅਯਂ ਆવਤ੍ਤੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalaggahaṇena kalyāṇamittapariggaho yonisomanasikārapariggaho ca. Tattha paṭhamena sakalaṃ brahmacariyamāvattati, dutiyena ca yonisomanasikāramūlakā dhammā. Akusalaggahaṇena vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Abyākataggahaṇena pana sakalasaṃkilesavodānapakkho yathārahamāvattatīti ayaṃ āvatto hāro.

    ਤਤ੍ਥ ਕੁਸਲਾ ਭੂਮਿਤੋ ਚਤੁਧਾ વਿਭਤ੍ਤਾ, ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਪવਤ੍ਤਿਆਕਾਰਾਦਿਤੋ ਪਨ ਅਨੇਕਧਾ। ਅਕੁਸਲਾ ਭੂਮਿਤੋ ਏਕਧਾ વਿਭਤ੍ਤਾ, ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਦਿਤੋ ਅਨੇਕਧਾ। ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਪਨ વਿਪਾਕਕਿਰਿਯਰੂਪਨਿਬ੍ਬਾਨવਸੇਨ ਚਤੁਧਾ ਭੂਮਿਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਦਿਤੋ ਅਨੇਕਧਾ ਚ વਿਭਤ੍ਤਾਤਿ ਅਯਂ વਿਭਤ੍ਤਿ ਹਾਰੋ।

    Tattha kusalā bhūmito catudhā vibhattā, sampayuttapavattiākārādito pana anekadhā. Akusalā bhūmito ekadhā vibhattā, sampayuttādito anekadhā. Abyākatā pana vipākakiriyarūpanibbānavasena catudhā bhūmisampayuttādito anekadhā ca vibhattāti ayaṃ vibhatti hāro.

    ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਤਦਙ੍ਗਾਦਿਪ੍ਪਹਾਨਾਯ વੀਤਿਕ੍ਕਮਾਦਿਪ੍ਪਹਾਨਾਯ ਚ ਸਂવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾਨਂ ਅਨੁਪਸਮ੍ਪਜ੍ਜਨਾਯ, ਅਬ੍ਯਾਕਤੇਸੁ ਅਸਙ੍ਖਤਧਾਤੁ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਤਨਿਸ੍ਸਰਣਾਯਾਤਿ ਅਯਂ ਪਰਿવਤ੍ਤੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalā dhammā akusalānaṃ tadaṅgādippahānāya vītikkamādippahānāya ca saṃvattanti, akusalā dhammā kusalānaṃ anupasampajjanāya, abyākatesu asaṅkhatadhātu sabbasaṅkhatanissaraṇāyāti ayaṃ parivatto hāro.

    ਕੁਸਲਾ ਅਨવਜ੍ਜਾ ਪੁਞ੍ਞਾਨੀਤਿ ਪਰਿਯਾਯવਚਨਂ, ਅਕੁਸਲਾ ਸਾવਜ੍ਜਾ ਅਪੁਞ੍ਞਾਨੀਤਿ ਪਰਿਯਾਯ વਚਨਂ, ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਅવਿਪਾਕਾਰਹਾ ਨੇવਆਚਯਗਾਮੀ ਨਅਪਚਯਗਾਮੀਨੋਤਿ ਪਰਿਯਾਯવਚਨਨ੍ਤਿ ਅਯਂ વੇવਚਨੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalā anavajjā puññānīti pariyāyavacanaṃ, akusalā sāvajjā apuññānīti pariyāya vacanaṃ, abyākatā avipākārahā nevaācayagāmī naapacayagāmīnoti pariyāyavacananti ayaṃ vevacano hāro.

    ਕੁਸਲਾਦਯੋ ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਪਭવਭੂਮਿવੇવਚਨਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦਿਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਚ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਾਤਿ ਅਯਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਹਾਰੋ।

    Kusalādayo ‘‘yasmiṃ samaye’’tiādinā pabhavabhūmivevacanapaññattivasena yathāsambhavaṃ pariññādipaññattivasena ca paññattāti ayaṃ paññatti hāro.

    ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਕੁਚ੍ਛਿਤਾਨਂ ਪਾਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਲਨਂ ਕੁਸਾਨਂ વਿਯ ਕੁਸਾਨਂ વਾ ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਲવਨਂ ਏવਂਧਮ੍ਮਤਾਤਿ ਅਯਂ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਮੁਖੇਨ ਅવਤਰਣਂ, ਤਥਾ ਕੁਸੇਨ ਲਾਤਬ੍ਬਾ ਕੋਸਲ੍ਲਸਮ੍ਭੂਤਾ ਚਾਤਿ ਪਚ੍ਚਯਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦ…ਪੇ॰… ਅવਤਰਣਂ, ਪਚ੍ਚਯਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ વਾ ਆਦਿਅਨ੍ਤવਨ੍ਤਾ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿਕਾ ਚਾਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾਮੁਖੇਨ ਅવਤਰਣਂ, ਅਨਿਚ੍ਚਤਾ ਏવ ਉਦਯਬ੍ਬਯਪਟਿਪੀਲ਼ਿਤਤਾਯ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਦੁਕ੍ਖਤਾਮੁਖੇਨ ਅવਤਰਣਂ, ਨਿਸ੍ਸਤ੍ਤਨਿਜ੍ਜੀવਟ੍ਠੇਨ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਤੋ ਸੁਞ੍ਞਤਾਮੁਖੇਨ ਅવਤਰਣਂ, ਏવਂ ਕੁਸਲਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਖਨ੍ਧਾ ਦ੍વਾਯਤਨਾਨਿ ਦ੍વੇ ਧਾਤੁਯੋਤਿਆਦਿਨਾ ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਧਾਤਾਦਿਮੁਖੇਨਪਿ ਅવਤਰਣਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਅਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤੇਸੁਪਿ ਅવਤਰਣਂ ਦਸ੍ਸੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਅਯਂ ਅવਤਰਣੋ ਹਾਰੋ।

    Akusalānaṃ kucchitānaṃ pāpadhammānaṃ salanaṃ kusānaṃ viya kusānaṃ vā rāgādīnaṃ lavanaṃ evaṃdhammatāti ayaṃ paṭiccasamuppādamukhena avataraṇaṃ, tathā kusena lātabbā kosallasambhūtā cāti paccayapaṭibaddhavuttitāya paṭiccasamuppāda…pe… avataraṇaṃ, paccayapaṭibaddhavuttitāya vā ādiantavantā aniccantikā cāti aniccatāmukhena avataraṇaṃ, aniccatā eva udayabbayapaṭipīḷitatāya dukkhāti dukkhatāmukhena avataraṇaṃ, nissattanijjīvaṭṭhena dhammāti abyāpārato suññatāmukhena avataraṇaṃ, evaṃ kusalāti cattāro khandhā dvāyatanāni dve dhātuyotiādinā khandhāyatanadhātādimukhenapi avataraṇaṃ veditabbaṃ. Iminā nayena akusalābyākatesupi avataraṇaṃ dassetabbanti ayaṃ avataraṇo hāro.

    ਕੁਸਲਾਤਿ ਆਰਮ੍ਭੋ, ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਪਦਸੁਦ੍ਧਿ, ਨੋ ਆਰਮ੍ਭਸੁਦ੍ਧਿ। ਤਥਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ, ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਪਨ ਪਦਸੁਦ੍ਧਿ ਆਰਮ੍ਭਸੁਦ੍ਧਿ ਚਾਤਿ ਅਯਂ ਸੋਧਨੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalāti ārambho, dhammāti padasuddhi, no ārambhasuddhi. Tathā akusalā dhammā abyākatāti, dhammāti pana padasuddhi ārambhasuddhi cāti ayaṃ sodhano hāro.

    ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਂ, ਤਂ ਅવਿਕਪ੍ਪੇਤ੍વਾ વਿਸੇਸવਚਨਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ। ਤਥਾ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਂ, ਤਂ ਅવਿਕਪ੍ਪੇਤ੍વਾ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਨ੍ਤਿਆਦਿ વਿਸੇਸવਚਨਂ। ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋਤਿ ਅਯਂ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨੋ ਹਾਰੋ।

    Dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ kusalākusalābyākatāti. Tathā kusalā dhammāti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā kāmāvacaraṃ somanassasahagatantiādi visesavacanaṃ. Akusalā dhammātiādīsupi eseva nayoti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    ਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਨવਮੋ ਖਣੋ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਚ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਚਕ੍ਕਾਨਿ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰੋ ਏવ વਾ ਹੇਤੁ, વੁਤ੍ਤવਿਪਰਿਯਾਯੇਨ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਹੇਤੁ, ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਹੇਤੂਤਿ ਅਯਂ ਪਰਿਕ੍ਖਾਰੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalānaṃ dhammānaṃ navamo khaṇo cattāri ca sampatticakkāni yonisomanasikāro eva vā hetu, vuttavipariyāyena akusalānaṃ dhammānaṃ hetu, kusalākusalā dhammā yathāsambhavaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    ਕੁਸਲਾਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚੇવ ਭਾવੇਤਬ੍ਬਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚ। ਅਕੁਸਲਾਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚੇવ ਪਹਾਤਬ੍ਬਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚ। ਅਬ੍ਯਾਕਤਾਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚੇવ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚ। ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦੀਨਂ ਪવਤ੍ਤਨਾਕਾਰਗ੍ਗਹਣਂ। ਤੇਨ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਪ੍ਪਹਾਨਭਾવਨਾਸਚ੍ਛਿਕਰਣਾਨਿ ਦੀਪਿਤਾਨੀਤਿ ਤਦਙ੍ਗਾਦਿવੀਤਿਕ੍ਕਮਾਦਿਪ੍ਪਹਾਨਾਨਿ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾ ਚ ਭਾવਨਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾਤਿ ਅਯਂ ਸਮਾਰੋਪਨੋ ਹਾਰੋ।

    Kusalāti pariññeyyaggahaṇañceva bhāvetabbaggahaṇañca. Akusalāti pariññeyyaggahaṇañceva pahātabbaggahaṇañca. Abyākatāti pariññeyyaggahaṇañceva sacchikātabbaggahaṇañca. Dhammāti pariññādīnaṃ pavattanākāraggahaṇaṃ. Tena pariññeyyappahānabhāvanāsacchikaraṇāni dīpitānīti tadaṅgādivītikkamādippahānāni lokiyalokuttarā ca bhāvanā dassitāti ayaṃ samāropano hāro.

    ਕਾਮਞ੍ਚੇਤਂ ਅવਿਸੇਸਤੋ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਕਥਨਂ, વਿਸੇਸવਨ੍ਤੋ ਪਨ ਧਮ੍ਮਾ વਿਸੇਸਤੋ ਨਿਦ੍ਧਾਰਿਤਾ। ਤਥਾ ਹਿ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ ਸਮਯੋ ਨਿਯਮਿਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ વਿਸੇਸਤੋ ਸਾਧਿਟ੍ਠਾਨੋ ਸਮਥੋ વਿਪਸ੍ਸਨਾ ਚ ਦਸ੍ਸਿਤਾਤਿ। ਤਥਾ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤੋ ਅਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਸਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾ ਤਣ੍ਹਾ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਚ , ਅਬ੍ਯਾਕਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਸਪਰਿવਾਰਾ ਚੇਤੋવਿਮੁਤ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾવਿਮੁਤ੍ਤਿ ਚਾਤਿ ਅਯਂ ਨਨ੍ਦਿਯਾવਤ੍ਤਸ੍ਸ ਨਯਸ੍ਸ ਭੂਮਿ।

    Kāmañcetaṃ avisesato sabhāvadhammakathanaṃ, visesavanto pana dhammā visesato niddhāritā. Tathā hi citteneva samayo niyamito, tasmā kusalaggahaṇena visesato sādhiṭṭhāno samatho vipassanā ca dassitāti. Tathā tappaṭipakkhato akusalaggahaṇena sādhiṭṭhānā taṇhā avijjā ca , abyākataggahaṇena saparivārā cetovimutti paññāvimutti cāti ayaṃ nandiyāvattassa nayassa bhūmi.

    ਤਥਾ ਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਮੂਲਭਾવવਿਸੇਸਤੋ ਤੀਣਿ ਕੁਸਲਮੂਲਾਨਿ, ਤੇਸੁ ਚ ਅਦੋਸੇਨ ਸੀਲਕ੍ਖਨ੍ਧੋ, ਅਲੋਭੇਨ ਸਮਾਧਿਕ੍ਖਨ੍ਧੋ, ਅਮੋਹੇਨ ਪਞ੍ਞਾਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਨੀਯਤਿ। ਤਥਾ ਅਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਤੀਣਿ ਅਕੁਸਲਮੂਲਾਨਿ, ਤੇਸੁ ਚ ਲੋਭੇਨ ਤਦੇਕਟ੍ਠਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ। ਤਥਾ ਦੋਸਮੋਹੇਹਿ ਤਂਤਦੇਕਟ੍ਠਾ। ਅਬ੍ਯਾਕਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤਾਨਿਮਿਤ੍ਤਸੁਞ੍ਞਤਾ ਨੀਯਨ੍ਤੀਤਿ ਅਯਂ ਤਿਪੁਕ੍ਖਲਸ੍ਸ ਨਯਸ੍ਸ ਭੂਮਿ।

    Tathā kusalaggahaṇena mūlabhāvavisesato tīṇi kusalamūlāni, tesu ca adosena sīlakkhandho, alobhena samādhikkhandho, amohena paññākkhandho nīyati. Tathā akusalaggahaṇena tīṇi akusalamūlāni, tesu ca lobhena tadekaṭṭhā akusalā dhammā. Tathā dosamohehi taṃtadekaṭṭhā. Abyākataggahaṇena appaṇihitānimittasuññatā nīyantīti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    ਤਥਾ ਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਯਤੋ ਕੋਸਲ੍ਲਤੋ ਸਮ੍ਭੂਤਾ ਕੁਸਲਾ, ਤਂ ਪਞ੍ਞਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਂ। ਤਂਸਹਜਾਤਾ ਤਦੁਪਨਿਸ੍ਸਯਾ ਚ ਸਦ੍ਦਹਨੁਸ੍ਸਹਨਾਪਿਲਾਪਾવਿਕ੍ਖੇਪਾ ਸਦ੍ਧਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਦੀਨਿ। ਤੇਹਿ ਚ ਸਬ੍ਬੇ ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਾ ਬੋਧਿਤਾ ਭવਨ੍ਤਿ। ਅਕੁਸਲਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅਕੋਸਲ੍ਲਪਟਿਚ੍ਛਾਦਿਤਾਦੀਨવੇਸੁ ਕਾਯવੇਦਨਾਚਿਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇਸੁ ਸੁਭਸੁਖਨਿਚ੍ਚਅਤ੍ਤਾਭਿਨਿવੇਸਭੂਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ વਿਪਲ੍ਲਾਸਾ। ਅਬ੍ਯਾਕਤਗ੍ਗਹਣੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਚ੍ਚਯਾਨਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸਪ੍ਪਹਾਨਭੂਤਾਨਿ ਚ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਸਾਮਞ੍ਞਫਲਾਨਿ ਬੋਧਿਤਾਨੀਤਿ ਅਯਂ ਸੀਹવਿਕ੍ਕੀਲ਼ਿਤਸ੍ਸ ਨਯਸ੍ਸ ਭੂਮੀਤਿ ਇਮੇ ਤਯੋ ਅਤ੍ਥਨਯਾ।

    Tathā kusalaggahaṇena yato kosallato sambhūtā kusalā, taṃ paññindriyaṃ. Taṃsahajātā tadupanissayā ca saddahanussahanāpilāpāvikkhepā saddhindriyādīni. Tehi ca sabbe saddhammā bodhitā bhavanti. Akusalaggahaṇena akosallapaṭicchāditādīnavesu kāyavedanācittadhammesu subhasukhaniccaattābhinivesabhūtā cattāro vipallāsā. Abyākataggahaṇena yathāvuttaindriyapaccayāni yathāvuttavipallāsappahānabhūtāni ca cattāri sāmaññaphalāni bodhitānīti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmīti ime tayo atthanayā.

    ਤੇਹਿ ਚ ਸਿਦ੍ਧੇਹਿ ਦ੍વੇ ਕਮ੍ਮਨਯਾਪਿ ਸਿਦ੍ਧਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ। ਅਯਂ ਤਿਕੋ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਹਿਤਸਬ੍ਬਭਾਗਿਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋਤਿ ਇਦਂ ਸਾਸਨਪਟ੍ਠਾਨਂ।

    Tehi ca siddhehi dve kammanayāpi siddhā hontīti. Ayaṃ tiko sabbadhammasaṅgahitasabbabhāgiyo veditabboti idaṃ sāsanapaṭṭhānaṃ.

    ਅਯਂ ਤਾવ ਨੇਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕવਣ੍ਣਨਾ।

    Ayaṃ tāva nettinayena kusalattikavaṇṇanā.

    ਏવਂ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਾਦੀਸੁਪਿ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਚਤੁਸਚ੍ਚਨਿਦ੍ਧਾਰਣਾਦਿવਿਧਿਨਾ ਸੋਲ਼ਸ ਹਾਰਾ ਪਞ੍ਚ ਨਯਾ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਾ, ਅਤਿવਿਤ੍ਥਾਰਭਯੇਨ ਪਨ ਨ વਿਤ੍ਥਾਰਯਾਮ। ਸਕ੍ਕਾ ਹਿ ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਤੇਸੁ ਤੇਸੁ ਤਿਕਦੁਕੇਸੁ ਤਂਤਂਹਾਰਨਯਯੋਜਨਾਨੁਰੂਪਧਮ੍ਮਨਿਦ੍ਧਾਰਣવਸੇਨ ਤੇ ਤੇ ਹਾਰਨਯਾ વਿਞ੍ਞੁਨਾ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤੁਨ੍ਤਿ।

    Evaṃ vedanāttikādīsupi yathāsambhavaṃ catusaccaniddhāraṇādividhinā soḷasa hārā pañca nayā niddisitabbā, ativitthārabhayena pana na vitthārayāma. Sakkā hi iminā nayena tesu tesu tikadukesu taṃtaṃhāranayayojanānurūpadhammaniddhāraṇavasena te te hāranayā viññunā niddisitunti.

    ੨. ਤਞ੍ਚ ਸੁਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਂ ਸੁਖવੇਦਨਾ ਏવ ਹੋਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਸ੍ਸ ਭੇਦਪਰਿਯਾਦਾਨਤੋ, ਭੇਦਸ੍ਸ ਚ ਸਾਮਞ੍ਞਪਰਿਚ੍ਚਾਗਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ વਿਸੇਸਸਾਮਞ੍ਞਾਨਿ ਅવਯવਸਮੁਦਾਯਾ વਿਯ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਤੋ ਭਿਨ੍ਨਾਨਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਨ ਪਨ…ਪੇ॰… ਸਮਾਨਤ੍ਥਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਦਾਨਿ ਤਮੇવ ਨੇਸਂ ਭਿਨ੍ਨਤਤ੍વਂ ‘‘ਅਯਞ੍ਹੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વਿવਰਤਿ। ਤਨ੍ਤਿ ਸੁਖਹੇਤੂਨਂ ਕਾਰਣਂ। ਤੇਨ ਸੁਖਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਸੁਖਹੇਤੁ, ਸੁਖਸ੍ਸ ਕਾਰਣਕਾਰਣਂ ਸੁਖਮੂਲਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸੁਖਹੇਤੂਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹੇਤੁ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਕਾਰਣਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਾ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਞ੍ਞਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਆਦੀਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸੁਖਮੂਲਸੁਖਹੇਤੂਸੁ ਫਲੂਪਚਾਰੇਨ, ਸੁਖਾਰਮ੍ਮਣਸੁਖਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਾਨੇਸੁ ਸੁਖਸਹਚਰਿਯਾਯ, ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਜਨਿਬ੍ਬਾਨੇਸੁ ਦੁਕ੍ਖਾਪਗਮਭਾવੇਨ ਸੁਖਪਰਿਯਾਯੋ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਇਟ੍ਠਾਸੂਤਿ ਸੁਖੁਪੇਕ੍ਖਾਨਂ વਿਪਰਿਣਾਮਾਞ੍ਞਾਣਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਤਾਯ ਅਨਿਟ੍ਠਭਾવੋਪਿ ਅਤ੍ਥੀਤਿ વਿਸੇਸੇਤਿ। ਉਪੇਕ੍ਖਮੇવ વਾ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ વਿਸੇਸਨਂ ਕਤਂ। ਸਾ ਹਿ ਅਕੁਸਲવਿਪਾਕਭੂਤਾ ਅਨਿਟ੍ਠਾਪਿ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ਏવਮਾਦੀਸੂਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਸੋવਗ੍ਗਿਕਂ ਸੁਖવਿਪਾਕ’’ਨ੍ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੬੩) ਏવਮਾਦਿਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਇਟ੍ਠਪਰਿਯਾਯੋ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਸੁਖ-ਸਦ੍ਦੋਤਿ।

    2. Tañca sukhindriyaṃ sukhavedanā eva hoti sāmaññassa bhedapariyādānato, bhedassa ca sāmaññapariccāgatoti adhippāyo. Yasmā pana visesasāmaññāni avayavasamudāyā viya aññamaññato bhinnāni, tasmā ‘‘na pana…pe… samānatthattā’’ti vuttaṃ. Idāni tameva nesaṃ bhinnatatvaṃ ‘‘ayañhī’’tiādinā vivarati. Tanti sukhahetūnaṃ kāraṇaṃ. Tena sukhassa kāraṇaṃ sukhahetu, sukhassa kāraṇakāraṇaṃ sukhamūlanti dasseti. Sukhahetūnanti ettha hetu-saddena kāraṇabhāvasāmaññato hetupaccayā saṅgahitāti āha ‘‘puññapassaddhiādīna’’nti. Ettha ca sukhamūlasukhahetūsu phalūpacārena, sukhārammaṇasukhapaccayaṭṭhānesu sukhasahacariyāya, abyāpajjanibbānesu dukkhāpagamabhāvena sukhapariyāyo vuttoti daṭṭhabbo. Iṭṭhāsūti sukhupekkhānaṃ vipariṇāmāññāṇasaṅkhāradukkhatāya aniṭṭhabhāvopi atthīti viseseti. Upekkhameva vā apekkhitvā visesanaṃ kataṃ. Sā hi akusalavipākabhūtā aniṭṭhāpi atthīti. Evamādīsūti ādi-saddena ‘‘sovaggikaṃ sukhavipāka’’nti (dī. ni. 1.163) evamādiṃ saṅgaṇhāti. Iṭṭhapariyāyo hi ettha sukha-saddoti.

    ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਠਿਤਿਸੁਖਂ વਿਪਰਿਣਾਮਦੁਕ੍ਖਂ, ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਦੁਕ੍ਖੁਦ੍ਰਯਂ ਦੁਕ੍ਖવਿਪਾਕ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਕੇ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਯਥਾਕ੍ਕਮਂ ਸੁਖવੇਦਨਾ ਦੁਕ੍ਖਅਨਿਟ੍ਠਪਰਿਯਾਯੋ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਦੁਕ੍ਖ-ਸਦ੍ਦੋਤਿ। ਦੁਕ੍ਖવੇਦਨਾਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਆਦੀਸੁ ਦੁਕ੍ਖਸਦ੍ਦਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਾ। વਿਪਾਕਾવਿਪਾਕਭੇਦਾਯ ਸਬ੍ਬਾਯਪਿ ਸੁਖવੇਦਨਾਯ વਸੇਨ ਲਕ੍ਖਣਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਤਦੁਭਯਾਨੁਕੂਲਮਤ੍ਥਂ વਿવਰਨ੍ਤੋ ‘‘ਸਭਾવਤੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ વਿਪਾਕਾ ਸਭਾવਤੋ ਇਟ੍ਠਸ੍ਸ ਅਨੁਭવਨਲਕ੍ਖਣਾ। ਇਤਰਾ ਸਭਾવਤੋ ਸਙ੍ਕਪ੍ਪਤੋ ਚ ਇਟ੍ਠਸ੍ਸ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰਸ੍ਸ વਾ ਅਨੁਭવਨਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।

    Saṅkhāradukkhādīsūti ettha ādi-saddena ‘‘ṭhitisukhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ, akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipāka’’ntiādike saṅgaṇhāti. Yathākkamaṃ sukhavedanā dukkhaaniṭṭhapariyāyo hi ettha dukkha-saddoti. Dukkhavedanādukkhavatthuādīsu dukkhasaddappavatti vuttanayeneva yojetabbā. Vipākāvipākabhedāya sabbāyapi sukhavedanāya vasena lakkhaṇassa vuttattā tadubhayānukūlamatthaṃ vivaranto ‘‘sabhāvato’’tiādimāha. Tattha vipākā sabhāvato iṭṭhassa anubhavanalakkhaṇā. Itarā sabhāvato saṅkappato ca iṭṭhassa iṭṭhākārassa vā anubhavanalakkhaṇāti daṭṭhabbaṃ.

    ਅਸਮਾਨਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਏਕਜ੍ਝਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ ਸਮਾਨਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਏਕਜ੍ਝਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਸਾਤਿਸਯਾਤਿ ਉਕ੍ਕਂਸਗਤਿવਿਜਾਨਨવਸੇਨ ‘‘ਸਮਾਨਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਥ વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦੋ, ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਏਤਸ੍ਮਾਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦੋਤਿ ਦੁવਿਧੋਪਿ ਉਪ੍ਪਾਦੋ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਏਕਸੇਸਨਯੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ‘‘ਸਮਾ…ਪੇ॰… ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਸਿਯਾ। ਤੇਨ ਤਾਨਿ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾਨੀਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਚ ‘‘ਕਪ੍ਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਤਤ੍ਥ ਪੁਰਿਮવਿਕਪ੍ਪੇ ਏਕਂ વਤ੍ਥੁ ਨਿਸ੍ਸਯੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਯੋਜਨਾ, ਨ ਏਕਂਯੇવ વਤ੍ਥੂਤਿ। ਏਕੇਕਭੂਤਸ੍ਸ ਭੂਤਤ੍ਤਯਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਚਤੁਭੂਤਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਚ ਉਪਾਦਾਰੂਪਾਨਂ। ਦੁਤਿਯવਿਕਪ੍ਪੇ ਪਨ ਏਕਂਯੇવ વਤ੍ਥੁ ਏਤੇਸੁ ਨਿਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਯੋਜਨਾ। ਨਿਸ੍ਸਯਨਿਸ੍ਸਿਤਤਾਸਙ੍ਖਾਤਉਪਕਾਰੋਪਕਤ੍ਤਬ੍ਬਭਾવਦੀਪਨਂ ਏਕવਤ੍ਥੁਕવਚਨਨ੍ਤਿ ਦੁਤਿਯવਿਕਪ੍ਪੇ ਮਹਾਭੂਤવਸੇਨ ਯੋਜਨਾ ਕਤਾ। ਇਤਰਥਾ ਏਕਂ વਤ੍ਥੁ ਏਤੇਸੂਤਿ ਸਮਾਸਤ੍ਥਭਾવੇਨ ਉਪਾਦਾਰੂਪਾਨਮ੍ਪਿ ਪਰਿਗ੍ਗਹੋ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ। ਪਞ੍ਚવਿਞ੍ਞਾਣਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਾਨਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਨਿਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਕਿਰਿਯਮਨੋਧਾਤੁਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋਪਿ ਹਿ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾਭਿਨ੍ਨવਤ੍ਥੁਕਾ ਚਾਤਿ ਪਾਕਟੋਯਮਤ੍ਥੋਤਿ। ਸਨ੍ਤੀਰਣਾਦੀਨਨ੍ਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ વੋਟ੍ਠਬ੍ਬਨਜવਨਤਦਾਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਸਙ੍ਗਯ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਏਤਾਨਿ ਚ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਾਦੀਨਿ ਚੁਤਿਆਸਨ੍ਨਾਨਿ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤਾਨੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਤਦੁਦ੍ਧਂ ਕਮ੍ਮਜਰੂਪਸ੍ਸ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ ਏਕਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ વਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਇਤਰਾਨਿ ਪਨ ਪੁਰਿਮਪੁਰਿਮਚਿਤ੍ਤਕ੍ਖਣੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਉਤ੍ਤਰੁਤ੍ਤਰਾਨਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ। ਛਸੁ વਾ વਤ੍ਥੂਸੁ ਏਕਂ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਯੇવ વਤ੍ਥੁ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥੇ ਸਤਿ ਚੁਤਿਆਸਨ੍ਨਤੋ ਇਤਰੇਸਂ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਾਦੀਨਂ ਗਹਣਂ ਸਿਯਾਤਿ ਞਾਤਬ੍ਬਂ।

    Asamānapaccayehi ekajjhaṃ uppattito samānapaccayehi ekajjhaṃ uppatti sātisayāti ukkaṃsagativijānanavasena ‘‘samānapaccayehi sahuppattikāti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā uppajjanaṃ uppādo, uppajjati etasmāti uppādoti duvidhopi uppādo ekuppādāti ettha ekasesanayena saṅgahitoti iminā adhippāyena ‘‘samā…pe… attho’’ti vuttaṃ siyā. Tena tāni ekavatthukānīti etassa ca ‘‘kappentassā’’tiādinā sambandho. Tattha purimavikappe ekaṃ vatthu nissayo etesanti yojanā, na ekaṃyeva vatthūti. Ekekabhūtassa bhūtattayanissitattā catubhūtanissitattā ca upādārūpānaṃ. Dutiyavikappe pana ekaṃyeva vatthu etesu nissitanti yojanā. Nissayanissitatāsaṅkhātaupakāropakattabbabhāvadīpanaṃ ekavatthukavacananti dutiyavikappe mahābhūtavasena yojanā katā. Itarathā ekaṃ vatthu etesūti samāsatthabhāvena upādārūpānampi pariggaho vattabbo siyā. Pañcaviññāṇasampaṭicchanānanti idaṃ nidassananti daṭṭhabbaṃ. Kiriyamanodhātucakkhuviññāṇādayopi hi ekārammaṇābhinnavatthukā cāti pākaṭoyamatthoti. Santīraṇādīnanti ādi-saddena voṭṭhabbanajavanatadārammaṇāni saṅgayhanti, etāni ca sampaṭicchanādīni cutiāsannāni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni hi taduddhaṃ kammajarūpassa anuppattito ekasmiṃyeva hadayavatthusmiṃ vattanti, itarāni pana purimapurimacittakkhaṇuppanne hadayavatthusmiṃ uttaruttarāni pavattantīti. Chasu vā vatthūsu ekaṃ hadayavatthuyeva vatthu etesanti evaṃ pana atthe sati cutiāsannato itaresaṃ sampaṭicchanādīnaṃ gahaṇaṃ siyāti ñātabbaṃ.

    ਏਤ੍ਥਾਹ – ‘‘ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਾਨਨ੍ਤਰਂ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕੋવ વੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿ? ਕਿਸ੍ਮਿਂ ਪਨ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ਅਯਮਨੁਯੋਗੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਅਪਿਚ ਅવਯવਾਨਂ ਅਨੇਕਭੇਦਤਾਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਾ ਤਿਕਨ੍ਤਰਦੇਸਨਾ। ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇਨ ਹਿ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇਨ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਤਿਧਾ વਿਭਾਗਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਪੁਨ ਤਦવਯવਾਨਂ ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਅਨੇਕਭੇਦਭਿਨ੍ਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੇਨ ਤੇਸਂ વੇਦਨਾਸਮ੍ਪਯੋਗવਿਭਾਗવਿਭਾવਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਕੁਸਲਾ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਸਿਯਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਸਿਯਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ। ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸਿਯਾ ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਸਿਯਾ ਦੁਕ੍ਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਸਿਯਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਾ ਸਮ੍ਪਯੋਗਾਰਹਾਤਿ। ਏવਂ ਕੁਸਲਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਚ੍ਚੇਕਂ વੇਦਨਾਭੇਦੇਨ વਿਭਾਗਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕਾਨਨ੍ਤਰਂ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਂ વਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਸੁਖਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਦੀਨਂ ਪਚ੍ਚੇਕਂ વਿਪਾਕਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕਾਨਨ੍ਤਰਂ વਿਪਾਕਤ੍ਤਿਕੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਸੁਖਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਸਿਯਾ વਿਪਾਕਾ, ਸਿਯਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ, ਸਿਯਾ ਨੇવવਿਪਾਕਨવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ। ਤਥਾ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਦੁਕ੍ਖਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਪਨ ਸਿਯਾ વਿਪਾਕਾ, ਸਿਯਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਅવਸੇਸਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਦੁਕਾਨਞ੍ਚ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰવਚਨੇ ਪਯੋਜਨਂ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬਂ।

    Etthāha – ‘‘kasmā panettha kusalattikānantaraṃ vedanāttikova vutto’’ti? Kismiṃ pana vuccamāne ayamanuyogo na siyā, apica avayavānaṃ anekabhedatādassanatthā tikantaradesanā. Sammāsambuddhena hi kusalattikena sabbadhammānaṃ tidhā vibhāgaṃ dassetvā puna tadavayavānaṃ kusalādīnampi anekabhedabhinnataṃ dassentena tesaṃ vedanāsampayogavibhāgavibhāvanatthaṃ ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttā’’ti vuttaṃ. Kusalā hi dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Akusalā dhammā siyā sukhāya vedanāya sampayuttā, siyā dukkhāya vedanāya sampayuttā, siyā adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā, tathā abyākatā sampayogārahāti. Evaṃ kusalādidhammānaṃ paccekaṃ vedanābhedena vibhāgadassanatthaṃ kusalattikānantaraṃ vedanāttikaṃ vatvā idāni sukhasampayuttādīnaṃ paccekaṃ vipākādibhedabhinnataṃ dassetuṃ vedanāttikānantaraṃ vipākattiko vutto. Sukhasampayuttā hi dhammā siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammā, siyā nevavipākanavipākadhammadhammā. Tathā adukkhamasukhasampayuttā, dukkhasampayuttā pana siyā vipākā, siyā vipākadhammadhammāti iminā nayena avasesattikānaṃ dukānañca tassa tassa anantaravacane payojanaṃ vibhāvetabbaṃ.

    ੩. વਿਪਾਕਨਿਰੁਤ੍ਤਿਞ੍ਚ ਲਭਨ੍ਤੀਤਿ ਤੇਸੁ વਿਪਾਕਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸੁਕ੍ਕਕਣ੍ਹਾਦੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਅਕਣ੍ਹਅਸੁਕ੍ਕਫਸ੍ਸਾਦਿਭਾવੋ ਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤੋ। ਸਤਿ ਪਨ ਪਾਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਫਲਪਰਿਯਾਯਭਾવੇ ਰੂਪਂ વਿਯ ਨ ਨਿਹੀਨੋ ਪਕ੍ਕਂ વਿਯ વਿਸਿਟ੍ਠੋ ਪਾਕੋਤਿ વਿਪਾਕੋਤਿ ਏવਂ વਾ ਏਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਸਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾਤਿ ਸਉਸ੍ਸਾਹਤਾ। ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਸਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾਤਿ ਏਤੇਨ ਚਿਤ੍ਤਪ੍ਪਯੋਗਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਕਿਰਿਯਾਭਾવੇਨ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਨ੍ਤਾਨવਿਸੇਸਮਾਹ ‘‘ਯਤੋ ਯਸ੍ਮਿਂ ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦੇ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾ ਚੇਤਨਾ, ਤਂਸਨ੍ਤਾਨੇ ਏવ ਤਸ੍ਸਾ વਿਪਾਕੁਪ੍ਪਤ੍ਤੀ’’ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਸਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਆવਜ੍ਜਨਦ੍વਯਂ વਿਪਾਕਞ੍ਚ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਿ, ‘‘ਅਨੁਪਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾવਿਜ੍ਜਾਤਣ੍ਹਾਮਾਨੇ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅવਸਿਟ੍ਠਂ ਕਿਰਿਯਂ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਿ। ਉਭਯੇਨਪਿ ਅਨੁਸਯਸਹਾਯਸਉਸ੍ਸਾਹਤਾਲਕ੍ਖਣਾ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਕੁਸਲਾਨਮ੍ਪਿ ਹਿ ਅਨੁਸਯਾ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਯਤੋ ‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ? ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ…ਪੇ॰… ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਅવਿਜ੍ਜਾਪਚ੍ਚਯਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਭ॰ ੩੪੨) ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਚੇਤਨਾਯ ਅવਿਜ੍ਜਾਉਪਨਿਸ੍ਸਯਤਾ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦવਿਭਙ੍ਗੇ ਪਕਾਸਿਤਾ। ਨਿਰੁਸ੍ਸਾਹਸਨ੍ਤਭਾવਲਕ੍ਖਣਾ વਿਪਾਕਾ, ਉਭਯવਿਪਰੀਤਲਕ੍ਖਣਾ ਨੇવવਿਪਾਕਨવਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾਤਿ।

    3. Vipākaniruttiñca labhantīti tesu vipākasaddassa niruḷhataṃ dasseti. Sukkakaṇhādīti ādi-saddena akaṇhaasukkaphassādibhāvo pariggahito. Sati pana pāka-saddassa phalapariyāyabhāve rūpaṃ viya na nihīno pakkaṃ viya visiṭṭho pākoti vipākoti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sabyāpāratāti saussāhatā. Santāne sabyāpāratāti etena cittappayogasaṅkhātena kiriyābhāvena vipākadhammānaṃ santānavisesamāha ‘‘yato yasmiṃ cittuppāde kusalākusalā cetanā, taṃsantāne eva tassā vipākuppattī’’ti. Ettha ca ‘‘sabyāpāratā’’ti etena āvajjanadvayaṃ vipākañca nivatteti, ‘‘anupacchinnāvijjātaṇhāmāne’’ti iminā avasiṭṭhaṃ kiriyaṃ nivatteti. Ubhayenapi anusayasahāyasaussāhatālakkhaṇā vipākadhammadhammāti dasseti. Lokuttarakusalānampi hi anusayā upanissayā honti, yato ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye lokuttaraṃ…pe… tasmiṃ samaye avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā (vibha. 342) ariyamaggacetanāya avijjāupanissayatā paṭiccasamuppādavibhaṅge pakāsitā. Nirussāhasantabhāvalakkhaṇā vipākā, ubhayaviparītalakkhaṇā nevavipākanavipākadhammadhammāti.

    ਅਭਿਞ੍ਞਾਦਿਕੁਸਲਾਨਨ੍ਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ‘‘ਅਹੋਸਿ ਕਮ੍ਮਂ ਨਾਹੋਸਿ ਕਮ੍ਮવਿਪਾਕੋ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੨੩੪) ਇਮਿਨਾ ਤਿਕੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਂ ਗਤਿਉਪਧਿਕਾਲਪਯੋਗਾਭਾવੇਨ ਅવਿਪਾਕਂ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮવੇਦਨੀਯਂ ਉਪਪਜ੍ਜવੇਦਨੀਯਞ੍ਚ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਅਪਰਾਪਰਿਯવੇਦਨੀਯਂ ਪਨ ਸਂਸਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਂ ਅਹੋਸਿਕਮ੍ਮਾਦਿਭਾવਂ ਨ ਭਜਤਿ। ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਦੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਉਭਯਮ੍ਪਿ ‘‘વਿਪਾਕਾਨੁਪ੍ਪਾਦਨੇ’’ਤਿ વਚਨਤੋ ਗਤਿਉਪਧਿਕਾਲਪਯੋਗਾਭਾવੇਨ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨવਿਪਾਕਮੇવ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸਪਿ ਪવਤ੍ਤਿવਿਪਾਕਸ੍ਸ ਅਨੁਜਾਨਨਤੋ। ਯੇਸਂ ਪਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਅવਿਪਾਕਾ, ਤੇਸਂ ਮਤੇਨ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਹੋਸਿਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਏવਂਪਕਾਰਸ੍ਸੇવ ਪਰਿਗ੍ਗਹੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।

    Abhiññādikusalānanti ādi-saddena ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā tikena saṅgahitaṃ gatiupadhikālapayogābhāvena avipākaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Aparāpariyavedanīyaṃ pana saṃsārappavattiyaṃ ahosikammādibhāvaṃ na bhajati. Bhāvanāya pahātabbādīti ādi-saddena dassanena pahātabbaṃ saṅgaṇhāti. Ubhayampi ‘‘vipākānuppādane’’ti vacanato gatiupadhikālapayogābhāvena anuppannavipākameva adhippetaṃ bhāvanāya pahātabbassapi pavattivipākassa anujānanato. Yesaṃ pana bhāvanāya pahātabbā avipākā, tesaṃ matena ādi-saddena dassanena pahātabbassa ahosikammanti evaṃpakārasseva pariggahoti veditabbaṃ.

    ੪. ‘‘ਕਥਮਾਦਿਨ੍ਨਾ’’ਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਪਞ੍ਹੋ ਲਬ੍ਭਤਿ। ‘‘ਫਲਭਾવੇਨਾ’’ਤਿ ਹਿ ਆਦਾਨਪ੍ਪਕਾਰવਚਨਂ। ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਗੋਤ੍ਰਭੁਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦੀਨਂ ਉਪੇਤਕਿਰਿਯਭੂਤਾਨਂ ਤਂਕਤ੍ਤੁਭੂਤਾਨਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥਾਨਂ ਉਪੇਤਬ੍ਬਸਮ੍ਬਨ੍ਧਭਾવਤੋ ਤਦਭਿਧਾਯਿਨੋਪਿ ਸਦ੍ਦਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾ ਏવਾਤਿ ‘‘ਉਪੇਤਸਦ੍ਦਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਨਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਉਪੇਤਨ੍ਤਿ ਹਿ ਉਪੇਤਬ੍ਬਤ੍ਥੇ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ਅવਸ੍ਸਂ ਉਪੇਤਕਿਰਿਯਾ ਉਪੇਤਾ ਚ ਞਾਯਤੀਤਿ। ‘‘ਰੂਪਧਾਤੁਯਾ ਖੋ ਪਨ, ਗਹਪਤਿ, ਯੋ ਛਨ੍ਦੋ ਯੋ ਰਾਗੋ ਯਾ ਨਨ੍ਦੀ ਯਾ ਤਣ੍ਹਾ ਯੇ ਉਪਯੁਪਾਦਾਨਾ, ਚੇਤਸੋ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਾ ਅਭਿਨਿવੇਸਾ ਅਨੁਸਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ‘‘ਉਪਯੋ’’ਤਿ ਤਣ੍ਹਾਦਿਟ੍ਠਿਯੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਉਪਯ…ਪੇ॰… ਦਿਟ੍ਠੀਹੀ’’ਤਿ। ਯਥਾਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ ‘‘ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ વੁਤ੍ਤਅਤ੍ਥੇਸੁ ਯੋ ਯੋ ਸਮ੍ਭવਤਿ ਯੋਜੇਤੁਂ, ਸੋ ਸੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨ વਚਨਾਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨਾਤਿ ‘‘ਕਿਂ ਪਨ ਤਂ ਉਪੇਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ વੁਤ੍ਤવਚਨਾਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਤੇਭੂਮਕਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ। ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਜੋਤਨਾਯ વਿਸੇਸੇ ਅવਟ੍ਠਾਨਤੋ વਿਸੇਸਤ੍ਥਿਨਾ ਚ વਿਸੇਸੋ ਅਨੁਪਯੁਜ੍ਜਤੀਤਿ ਤਂ ਪਨ વਿਸੇਸਂ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ ਨਿਯਮੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਬੋਧਨੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ।

    4. ‘‘Kathamādinnā’’ti ayampi pañho labbhati. ‘‘Phalabhāvenā’’ti hi ādānappakāravacanaṃ. Kesañci gotrabhupaccavekkhaṇādīnaṃ upetakiriyabhūtānaṃ taṃkattubhūtānañca atthānaṃ upetabbasambandhabhāvato tadabhidhāyinopi saddā sambandhā evāti ‘‘upetasaddasambandhinā’’ti vuttaṃ. Upetanti hi upetabbatthe vuccamāne avassaṃ upetakiriyā upetā ca ñāyatīti. ‘‘Rūpadhātuyā kho pana, gahapati, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā ye upayupādānā, cetaso adhiṭṭhānā abhinivesā anusayā’’tiādīsu ‘‘upayo’’ti taṇhādiṭṭhiyo adhippetāti āha ‘‘upaya…pe… diṭṭhīhī’’ti. Yathāsambhavanti ‘‘ārammaṇakaraṇavasenā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaatthesu yo yo sambhavati yojetuṃ, so soti attho. Na vacanānupubbenāti ‘‘kiṃ pana taṃ upeta’’ntiādinā vuttavacanānupubbena na yojetabbo. Sabbapaccayuppannānanti sabbatebhūmakapaccayuppannānaṃ. Nāpajjati sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca viseso anupayujjatīti taṃ pana visesaṃ vuttappakāraṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘bodhaneyyā’’tiādi vuttaṃ.

    ਉਪੇਤਂ ਦੀਪੇਤੀਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਪਾਚਰਿਯੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਗਤੋ ਆਚਰਿਯੋ ਪਾਚਰਿਯੋਤਿ ਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਗਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਏવਂ ਉਪ-ਸਦ੍ਦੋ ਉਪੇਤਂ ਦੀਪੇਤਿ ਏવ, ਨ ਚੇਤ੍ਥ ਗਤਾਦਿਅਤ੍ਥਾਨਂ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤવਚਨਯੋਗੋ ਇਚ੍ਛਿਤੋਤਿ। ਅਤਿਸਦ੍ਦੋ વਿਯਾਤਿ ਚ ਇਦਂ ਸਸਾਧਨਕਿਰਿਯਾਦੀਪਨਸਾਮਞ੍ਞੇਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਨਾਤਿ ਏਤੇਨ ਪੁਰਿਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਂ વਿਸੇਸੇਤਿ। ਤੇਨ ਸਹਜਾਤਸ੍ਸਪਿ ਉਪਾਦਾਨਸ੍ਸ ਸਙ੍ਗਹੋ ਕਤੋ ਹੋਤਿ। ਸਹਜਾਤੋਪਿ ਹਿ ਧਮ੍ਮੋ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤੋ ਪੁਰਿਮਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨੋ વਿਯ વੋਹਰੀਯਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਏਕਂ ਮਹਾਭੂਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਤਯੋ ਮਹਾਭੂਤਾ’’ਤਿ, ‘‘ਏਕਂ ਖਨ੍ਧਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਤਯੋ ਖਨ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੫੩) ਚ। ਧਾਤੁਕਥਾਯਂ ਪਕਾਸਿਤਨ੍ਤਿ ‘‘ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવੋ ਪਞ੍ਚਹਿ ਖਨ੍ਧੇਹਿ ਏਕਾਦਸਹਾਯਤਨੇਹਿ ਸਤ੍ਤਰਸਹਿ ਧਾਤੂਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋ। ਕਤਿਹਿ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤੋ। ਨ ਕੇਹਿਚਿ ਖਨ੍ਧੇਹਿ ਏਕੇਨਾਯਤਨੇਨ ਏਕਾਯ ਧਾਤੁਯਾ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤੋ’’ਤਿ (ਧਾਤੁ॰ ੬੭) ਏવਮਾਦਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ। ਤਸ੍ਮਾ ਏવਾਤਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਸਦ੍ਦਾਨਪੇਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਏવ। ਅવਿਸੇਸੇਤ੍વਾਤਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਾਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨવਿਸੇਸਂ ਅਕਤ੍વਾ। ਉਪਾਦਾਨਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવਾਨਤਿવਤ੍ਤਨਤੋ ਉਪਾਦਾਨੇਹਿ ਉਪਾਦਾਤਬ੍ਬਾਤਿ વਾ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ, ਉਪਾਦਾਤੁਂ વਾ ਅਰਹਨ੍ਤੀਤਿ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ, ਉਪਾਦਾਨੇ ਨਿਯੁਤ੍ਤਾਤਿ વਾ ਉਪਾਦਾਨਿਯਾ ਕ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਯ-ਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋਤਿ।

    Upetaṃ dīpetīti yathā ‘‘pācariyo’’ti ettha pagato ācariyo pācariyoti pa-saddo pagataṃ dīpeti, evaṃ upa-saddo upetaṃ dīpeti eva, na cettha gatādiatthānaṃ ekantena paccattavacanayogo icchitoti. Atisaddo viyāti ca idaṃ sasādhanakiriyādīpanasāmaññena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paccayabhāvenāti etena purimanibbattiṃ viseseti. Tena sahajātassapi upādānassa saṅgaho kato hoti. Sahajātopi hi dhammo paccayabhūto purimanipphanno viya voharīyati yathā ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo mahābhūtā’’ti, ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti (paṭṭhā. 1.1.53) ca. Dhātukathāyaṃ pakāsitanti ‘‘upapattibhavo pañcahi khandhehi ekādasahāyatanehi sattarasahi dhātūhi saṅgahito. Katihi asaṅgahito. Na kehici khandhehi ekenāyatanena ekāya dhātuyā asaṅgahito’’ti (dhātu. 67) evamādiṃ sandhāyāha. Tasmā evāti upādinnasaddānapekkhattā eva. Avisesetvāti upādinnānupādinnavisesaṃ akatvā. Upādānānaṃ ārammaṇabhāvānativattanato upādānehi upādātabbāti vā upādāniyā, upādātuṃ vā arahantīti upādāniyā, upādāne niyuttāti vā upādāniyā ka-kārassa ya-kāraṃ katvāti evamettha attho daṭṭhabboti.

    ੫. વਿਬਾਧਨਂ ਪੀਲ਼ਨਂ ਕਿਲਮਨਂ ਉਪਤਾਪੋ ਪਰਿਲ਼ਾਹੋ ਅਪ੍ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਭਾવੋ। વਿਦੂਸਿਤਾ ਮਲੀਨਾ ਚ ਯਤੋ ਕੇਚਿ ਅਕਿਲੇਸਸਭਾવਾਪਿ ਅਨਿਟ੍ਠਫਲਾ ਗਾਰਯ੍ਹਾ ਚ ਜਾਤਾ।

    5. Vibādhanaṃ pīḷanaṃ kilamanaṃ upatāpo pariḷāho appassaddhibhāvo. Vidūsitā malīnā ca yato keci akilesasabhāvāpi aniṭṭhaphalā gārayhā ca jātā.

    ੬. ‘‘ਸੀਲਮਤ੍ਤਕਂ, ਪਰਂ વਿਯ ਮਤ੍ਤਾਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਮਤ੍ਤਾ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪਮਾਣવਾਚਕਤਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਮਰਿਯਾਦવਾਚਕੋ વਾ ਮਤ੍ਤਾ-ਸਦ੍ਦੋ। વਿਚਾਰੋ ਹੇਤ੍ਥ ਝਾਨਙ੍ਗੇਸੁ ਹੇਟ੍ਠਿਮਮਰਿਯਾਦੋ, ਨ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਉਪਚਾਰਜ੍ਝਾਨੇਸੁ વਿਯ વਿਤਕ੍ਕੋ। ਸਾ ਪਨ વਿਚਾਰਮਰਿਯਾਦਤਾ વਿਤਕ੍ਕਾਭਾવੇਨ ਏਤੇਸਂ ਜਾਤਾਤਿ ਅવਿਤਕ੍ਕਗ੍ਗਹਣਂ ਕਤਂ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਹੁਤ੍વਾ વਿਚਾਰਮਰਿਯਾਦਝਾਨਙ੍ਗੇਸੁ વਿਚਾਰਹੇਟ੍ਠਿਮਕੋਟਿਕਾਤਿ। ਅਥ વਾ ਈਸਦਤ੍ਥੋ ਮਤ੍ਤਾ-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਮਤ੍ਤਾਸੁਖਪਰਿਚ੍ਚਾਗਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੯੦) વਿਯ। ਅਯਞ੍ਹੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ – વਿਤਕ੍ਕਰਹਿਤਾ ਭਾવਨਾਯ ਅਤਿਸੁਖੁਮਭੂਤવਿਚਾਰਤ੍ਤਾ ਈਸਂ વਿਚਾਰਾ ਚ ਅવਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾਤਿ। ਨ ਹਿ ਇਤੋ ਪਰਂ વਿਚਾਰੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ਯਦਿ વਿਤਕ੍ਕવਿਸੇਸਰਹਿਤਾ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ, ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਅવਿਤਕ੍ਕવਚਨਂ ਕਿਮਤ੍ਥਿਯਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘વਿਚਾਰਮਤ੍ਤવਚਨੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਯਦਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਤੋ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਅવਿਤਕ੍ਕਾਨਂ ਅਤ੍ਥਿਭਾવਜੋਤਨਤ੍ਥਂ ਅવਿਤਕ੍ਕવਚਨਂ, ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ ਅવਿਚਾਰਾਤਿ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ ਚ, ਏવਂ ਸਤਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾ વਿਸੇਸਨਂ, ਅવਿਤਕ੍ਕਾ વਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਾਤਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾવਿਤਕ੍ਕਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਚੋਦਨਂ ਮਨਸਿ ਕਤ੍વਾ ਆਹ ‘‘વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਯਥਾਕਾਮਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤੁਇਚ੍ਛਾਨੁਰੂਪਂ । ਯੇਨ ਯੇਨ ਹਿ ਪਕਾਰੇਨ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਨਿવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਗਹੇਤਬ੍ਬਭਾવਾ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ, ਤੇਨ ਤੇਨ ਪਕਾਰੇਨ વਿਸੇਸਨવਿਸੇਸਿਤਬ੍ਬਭਾવੋ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ। ਪਦਾਨਂ ਅਨੁਕ੍ਕਮੋ ਪਦਾਨੁਕ੍ਕਮੋ।

    6. ‘‘Sīlamattakaṃ, paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu mattā-saddassa pamāṇavācakatā daṭṭhabbā. Mariyādavācako vā mattā-saddo. Vicāro hettha jhānaṅgesu heṭṭhimamariyādo, na paṭhamajjhānaupacārajjhānesu viya vitakko. Sā pana vicāramariyādatā vitakkābhāvena etesaṃ jātāti avitakkaggahaṇaṃ kataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – avitakkā hutvā vicāramariyādajhānaṅgesu vicāraheṭṭhimakoṭikāti. Atha vā īsadattho mattā-saddo ‘‘mattāsukhapariccāgā’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Ayañhettha attho – vitakkarahitā bhāvanāya atisukhumabhūtavicārattā īsaṃ vicārā ca avitakkavicāramattāti. Na hi ito paraṃ vicāro atthīti. Yadi vitakkavisesarahitā vicāramattā, evaṃ sante avitakkavacanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘vicāramattavacanenā’’tiādi. Yadi vicāramattato aññesampi avitakkānaṃ atthibhāvajotanatthaṃ avitakkavacanaṃ, avitakkā ca vicāramattā avicārāti nivattetabbā gahetabbā ca, evaṃ sati vicāramattā visesanaṃ, avitakkā visesitabbāti vicāramattāvitakkāti vattabbanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘visesanavisesitabbabhāvo’’tiādi. Yathākāmanti vattuicchānurūpaṃ . Yena yena hi pakārena dhammesu nivattetabbagahetabbabhāvā labbhanti, tena tena pakārena visesanavisesitabbabhāvo sambhavatīti. Padānaṃ anukkamo padānukkamo.

    ਅવਿਤਕ੍ਕਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਚ ਸવਿਚਾਰਾ ਅવਿਚਾਰਾ ਚਾਤਿ ਅવਿਤਕ੍ਕਾਸવਿਚਾਰਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਾ ਅવਿਚਾਰਾਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਉਭਯੇਕਦੇਸਦਸ੍ਸਨਮ੍ਪਿ ਉਭਯਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ‘‘ਯਦਿ ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਤਰਮ੍ਪਿ ਪਕਾਸੇਤੁਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਯਥਾ ਸવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰੇਸੁ ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦੇਸੁ વਿਤਕ੍ਕੋ ਅવਿਤਕ੍ਕਸવਿਚਾਰਤਾਯ ‘‘ਅવਿਤਕ੍ਕવਿਚਾਰਮਤ੍ਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ, ਏવਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦੇਸੁ વਿਚਾਰੋ ‘‘ਸવਿਤਕ੍ਕਅવਿਚਾਰੋ’’ਤਿ ਸਕ੍ਕਾ વਿਞ੍ਞਾਤੁਨ੍ਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। વਿਤਕ੍ਕਾਭਾવੇਨ ਏਤੇ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੋ વਿਸੇਸਨਿવਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥਂਯੇવ ਮਤ੍ਤਾ-ਸਦ੍ਦਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤੋ। વਿਚਾਰਮਤ੍ਤਾਤਿ ਹਿ વਿਚਾਰਮਤ੍ਤવਨ੍ਤੋਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਮਾਨਤ੍ਤਾ ਤਦਞ੍ਞવਿਸੇਸવਿਰਹਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਨਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ વਿਤਕ੍ਕવਿਸੇਸવਿਰਹਸਙ੍ਖਾਤੇ ਅવਿਤਕ੍ਕ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਨ੍ਨਿਧਾਪਿਤੋ વਿਸੇਸੇਤਿ ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਧਮ੍ਮੇਤਿ। ਯਥਾਹ ‘‘ਨ વਿਚਾਰਤੋ’’ਤਿਆਦਿ।

    Avitakkā savitakkā ca savicārā avicārā cāti avitakkāsavicārā savitakkā avicārāti yojetabbaṃ. Ubhayekadesadassanampi ubhayadassananti adhippāyena ‘‘yadi savitakkasavicārā’’tiādi vuttaṃ. Itarampi pakāsetunti idaṃ yathā savitakkasavicāresu cittuppādesu vitakko avitakkasavicāratāya ‘‘avitakkavicāramatto’’ti vutto, evaṃ yathāvuttacittuppādesu vicāro ‘‘savitakkaavicāro’’ti sakkā viññātunti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Vitakkābhāvena ete vicāramattāti ayampi attho visesanivattiatthaṃyeva mattā-saddaṃ gahetvā vutto. Vicāramattāti hi vicāramattavantoti viññāyamānattā tadaññavisesavirahasāmaññato nivattetvā vitakkavisesavirahasaṅkhāte avitakka-saddo sannidhāpito viseseti dutiyajjhānadhammeti. Yathāha ‘‘na vicārato’’tiādi.

    ੭. વੇਦਯਮਾਨਾਤਿ ਅਨੁਭવਮਾਨਾ। ਸੁਖਾਕਾਰੇਤਿ ਇਟ੍ਠਾਕਾਰੇ, ਇਟ੍ਠਾਨੁਭવਨਾਕਾਰੇ વਾ। ਉਦਾਸਿਨਾਤਿ ਨਤਿਅਪਨਤਿਰਹਿਤਾ। ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਅવਿਰੁਦ੍ਧਾ ਤੇਸਂ ਬ੍ਯવਧਾਯਿਕਾਭਾવਤੋ। ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਿ વਿਯ ਹਿ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ ਬ੍ਯવਧਾਯਿਕਾਭੂਤਾ ਨ ਤੇਹਿ વਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਨ ਪਨ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਿ ਅਨਨ੍ਤਰਾਪવਤ੍ਤਿਤੋ। ‘‘ਉਪਪਤ੍ਤਿਤੋ ਇਕ੍ਖਤੀਤਿ ਉਪੇਕ੍ਖਾ’’ਤਿ ਅਯਂ ਪਨਤ੍ਥੋ ਇਧ ਉਪੇਕ੍ਖਾ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬੁਪੇਕ੍ਖਾਪਰਿਯਾਦਾਨਤੋ ਨ વੁਤ੍ਤੋ। ਨ ਹਿ ਲੋਭਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਦਿਉਪੇਕ੍ਖਾ ਉਪਪਤ੍ਤਿਤੋ ਇਕ੍ਖਤੀਤਿ। ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾਯੇવ ਨ ਸੁਖਸਹਗਤਾ, ਸੁਖਸਹਗਤਾਪਿ ਨ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ ਏવਾਤਿ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ ਸੁਖਸਹਗਤਾ ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਭਿਨ੍ਨਾ, ਤਸ੍ਮਾ। ਸਤਿਪਿ ਸੁਖਸਹਗਤਾਨਂ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਪੀਤਿਸਹਗਤਭਾવੇ ਯੇਨ ਸੁਖੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾ ਸੁਖਸਹਗਤਾ ਏવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਪੀਤਿਸਹਗਤਾ, ਤਂ ਸੁਖਂ ਨਿਪ੍ਪੀਤਿਕਸੁਖਨ੍ਤਿ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ ਇਮਿਨਾ ਤਿਕੇਨ ਦਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਪੀਤਿਸਹਗਤਾਤਿ વਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ।

    7. Vedayamānāti anubhavamānā. Sukhākāreti iṭṭhākāre, iṭṭhānubhavanākāre vā. Udāsināti natiapanatirahitā. Sukhadukkhānaṃ aviruddhā tesaṃ byavadhāyikābhāvato. Sukhadukkhāni viya hi sukhadukkhānaṃ anantaraṃ pavattanato byavadhāyikābhūtā na tehi virujjhati, na pana sukhadukkhāni anantarāpavattito. ‘‘Upapattito ikkhatīti upekkhā’’ti ayaṃ panattho idha upekkhā-saddassa sabbupekkhāpariyādānato na vutto. Na hi lobhasampayuttādiupekkhā upapattito ikkhatīti. Tasmāti yasmā pītisahagatāyeva na sukhasahagatā, sukhasahagatāpi na pītisahagatā evāti pītisahagatā sukhasahagatā ca aññamaññaṃ bhinnā, tasmā. Satipi sukhasahagatānaṃ yebhuyyena pītisahagatabhāve yena sukhena samannāgatā sukhasahagatā eva honti, na pītisahagatā, taṃ sukhaṃ nippītikasukhanti ayaṃ viseso iminā tikena dassitoti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘pītisahagatāti vatvā’’tiādimāha.

    ਸਿਦ੍ਧੋਤਿ ਸਾવਸੇਸਂ ਨਿਰવਸੇਸਞ੍ਚ ਸੁਖਪੀਤਿਯੋ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੇਹਿ ਪਠਮਦੁਤਿਯਪਦੇਹਿ ਯੋ ਪੀਤਿਸਹਗਤੋ ਧਮ੍ਮવਿਸੇਸੋ, ਤਂ ਸੁਖਂ, ਯੋ ਚ ਸੁਖਸਹਗਤੋ ਧਮ੍ਮવਿਸੇਸੋ, ਸਾ ਪੀਤੀਤਿ ਸਤਿਪਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਸਂਸਟ੍ਠਭਾવੇ ਪਦਨ੍ਤਰਸਙ੍ਗਹਿਤਭਾવਦੀਪਨਤੋਸਿਦ੍ਧੋ ਞਾਤੋ વਿਦਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਸੁਖਂ ਅਤਿਪਣੀਤਸੁਖਨ੍ਤਿ ਓਲ਼ਾਰਿਕਙ੍ਗਤੋ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ ਤਸ੍ਸ ਪਣੀਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਅਯਂ ਤਿਕੋ વੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਕੇਚਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤਦੇਤਂ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਸੁਖવੇਦਨਾਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਇਧ ‘‘ਸੁਖਸਹਗਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ વਿਚਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਤਥਾ ਹਿ ‘‘ਸੁਖਭੂਮਿਯਂ ਕਾਮਾવਚਰੇ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੨੮੩) ‘‘ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਤੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੫੯੮) ਚ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਪવਤ੍ਤੋਤਿ।

    Siddhoti sāvasesaṃ niravasesañca sukhapītiyo saṅgahetvā pavattehi paṭhamadutiyapadehi yo pītisahagato dhammaviseso, taṃ sukhaṃ, yo ca sukhasahagato dhammaviseso, sā pītīti satipi aññamaññaṃ saṃsaṭṭhabhāve padantarasaṅgahitabhāvadīpanatosiddho ñāto viditoti attho. ‘‘Catutthajjhānasukhaṃ atipaṇītasukhanti oḷārikaṅgato nīharitvā tassa paṇītabhāvaṃ dassetuṃ ayaṃ tiko vutto’’ti keci vadanti, tadetaṃ sabbesaṃ sukhavedanāsampayuttadhammānaṃ idha ‘‘sukhasahagatā’’ti vuttattā vicāretabbaṃ. Tathā hi ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 1283) ‘‘kāmāvacarakusalato cattāro somanassasahagatacittuppādā’’tiādinā (dha. sa. 1598) ca niddeso pavattoti.

    ੮. ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ, ਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਂ, ਇਤਰਥਾ ਗੋਤ੍ਰਭੁਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ ਅਚੋਦਨੀਯਾ ਸਿਯਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਨਨੁ ਚ ਦਿਸ੍વਾ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਕਿਚ੍ਚਕਰਣੇਨ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗੋવ ਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਉਕ੍ਕਂਸਗਤਿવਿਜਾਨਨੇਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਮੇવ ਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਗੋਤ੍ਰਭੁਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ ਨ ਚੋਦੇਤਬ੍ਬਾવਾਤਿ? ਨ, ਦਸ੍ਸਨਸਾਮਞ੍ਞਸ੍ਸੇવ ਸੁਯ੍ਯਮਾਨਤ੍ਤਾ ਦਸ੍ਸਨਕਤ੍ਤਬ੍ਬਕਿਚ੍ਚਕਰਣਾਨਞ੍ਚ ਭੇਦੇਨ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਯਦਿਪਿ ‘‘ਪਞ੍ਞਾਯ ਚਸ੍ਸ ਦਿਸ੍વਾ ਆਸવਾ ਪਰਿਕ੍ਖੀਣਾ ਹੋਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੮੨) વਿਯ ਅਭਿਨ੍ਨਕਾਲਸ੍ਸਪਿ ਭਿਨ੍ਨਕਾਲਸ੍ਸ વਿਯ ਭੇਦੋਪਚਾਰਦਸ੍ਸਨਤੋ ਭੇਦવਚਨਂ ਯੁਤ੍ਤਂ, ਦਸ੍ਸਨવਿਸੇਸੇ ਪਨ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੇ ਦਸ੍ਸਨਸਾਮਞ੍ਞવਚਨਂ ਨ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸਨਸਾਮਞ੍ਞਮਤ੍ਤਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਚੋਦਨਾ ਕਤਾਤਿ ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਰਮ੍ਮਣਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਮਗ੍ਗਾਨਮ੍ਪਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁਪਰਿਯਾਯਸਬ੍ਭਾવਤੋ ‘‘ਭਾવਨਾਭਾવਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਭਾવਨਾ વਡ੍ਢਨਾ। ਸਾ ਚ ਬਹੁਲਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨੇਨਾ’’ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਤੀਤਿ ‘‘ਉਭਯਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨਾ’’ਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਪਟਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੇ ਸਤਿ। ਨਨੁ ਲੋਕਿਯਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਪਿ ਯਥਾਬਲਂ ਕਾਮਚ੍ਛਨ੍ਦਾਦੀਨਂ ਪਹਾਯਕਾ, ਤਤ੍ਰ ਕਥਮਿਦਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਪਹਾਯਕੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਚੋਦਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ ‘‘ਅਞ੍ਞੇਹੀ’’ਤਿਆਦਿ।

    8. Nibbānārammaṇataṃ sandhāyāha, na nibbānapaṭivijjhanaṃ, itarathā gotrabhussa dassanabhāvāpatti acodanīyā siyāti adhippāyo. Nanu ca disvā kattabbakiccakaraṇena sotāpattimaggova dassananti ukkaṃsagativijānanena nibbānassa paṭivijjhanameva dassananti gotrabhussa dassanabhāvāpatti na codetabbāvāti? Na, dassanasāmaññasseva suyyamānattā dassanakattabbakiccakaraṇānañca bhedena vuttattā. Tattha yadipi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’tiādīsu (ma. ni. 2.182) viya abhinnakālassapi bhinnakālassa viya bhedopacāradassanato bhedavacanaṃ yuttaṃ, dassanavisese pana adhippete dassanasāmaññavacanaṃ na kattabbanti dassanasāmaññamattaṃ gahetvā codanā katāti ‘‘nibbānārammaṇataṃ sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Dutiyatatiyamaggānampi dhammacakkhupariyāyasabbhāvato ‘‘bhāvanābhāvaṃ appatta’’nti vuttaṃ. Tattha bhāvanā vaḍḍhanā. Sā ca bahulaṃ uppattiyā hotīti āha ‘‘punappunaṃ nibbattanenā’’ti. Tathā hi satīti ‘‘ubhayapaṭikkhepavasenā’’ti padassa dassanabhāvanāpaṭikkhepavasenāti atthe sati. Nanu lokiyasamathavipassanāpi yathābalaṃ kāmacchandādīnaṃ pahāyakā, tatra kathamidaṃ vuttaṃ, na ca añño pahāyako atthīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aññehī’’tiādi.

    ੯. ਅਪ੍ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਮਤ੍ਤੇਸੂਤਿ ਅਪ੍ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਮਤ੍ਤੇਸੁ। ਸਬ੍ਬੋ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਧਮ੍ਮੋ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥੋ। ਸਮਾਸੋ ਨ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ ਅਸਮਤ੍ਥਭਾવਤੋ। ਯੇਸਨ੍ਤਿ ਯੇ ਤਤਿਯਰਾਸਿਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਤ੍ਥੋ ਤੇਸਂ। ਉਭਿਨ੍ਨਨ੍ਤਿ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਤਾਯ ਦ੍વੇ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਸਦ੍ਦਾਤਿ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤਨ੍ਤਿ ‘‘ਨੇવਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਏਤਂ વਚਨਂ। ਤੇਹਿ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਪਦੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਪਦੇਨ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾਤਿ ਏવਂ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਪਦੇਹਿ ਪਹਾਤਬ੍ਬਹੇਤੁਕਪਦਸ੍ਸ વਿਸੁਂ વਿਸੁਂ ਯੋਜਨਤੋ। ਏવਞ੍ਹਿ ਪੁਰਿਮਪਦਦ੍વਯ…ਪੇ॰… ਦਸ੍ਸਨਮੇਤਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਏવਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸਨਭਾવਨਾਹਿ ਨਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਹੇਤੁ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਅਤ੍ਥੇ ਸਤਿ। ‘‘ਹੇਤੁ…ਪੇ॰… ਸਿਯਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ‘‘ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਥੇ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਹੇਤੁਕਾਨਂ ਅਗ੍ਗਹਿਤਭਾવਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ ਅਤ੍ਥਂ વਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ‘‘ਅਥ વਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਦੁਤਿਯਸ੍ਸੇવ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਯੁਤ੍ਤਭਾવਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਗਹੇਤਬ੍ਬਤ੍ਥਸ੍ਸੇવਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਸੋ ਹਿ ‘‘ਏવਮਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਤ੍ਥੋ।

    9. Appahātabbahetumattesūti appahātabbahetukamattesu. Sabbo kusalābyākatadhammo yathādhippetattho. Samāso na upapajjati asamatthabhāvato. Yesanti ye tatiyarāsibhāvena vuttā dhammā, attho tesaṃ. Ubhinnanti visuṃ visuṃ yojetabbatāya dve pahātabbahetusaddāti katvā vuttaṃ. Etanti ‘‘nevadassanena nabhāvanāya pahātabbo hetu etesaṃ atthī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tehi dassanabhāvanāpadehi yuttena pahātabbahetukapadena. Evañca katvāti evaṃ dassanabhāvanāpadehi pahātabbahetukapadassa visuṃ visuṃ yojanato. Evañhi purimapadadvaya…pe… dassanametaṃ hotīti. Evanti dassanabhāvanāhi napahātabbo hetu etesanti evaṃ atthe sati. ‘‘Hetu…pe… siyā’’ti etassa ‘‘purimasmiñhi atthe’’tiādinā ahetukānaṃ aggahitabhāvadassanavasena atthaṃ vatvā idāni ‘‘atha vā’’tiādinā dutiyasseva atthassa yuttabhāvaṃ vibhāvento ‘‘gahetabbatthassevā’’tiādimāha. So hi ‘‘evamattho gahetabbo’’ti vuttattā gahetabbattho.

    ੧੦. ਅਞ੍ਞਥਾਤਿ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਮਤ੍ਤੇ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੇ। ਕਥਂ ਪਨੇਤਂ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਂ ‘‘ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾਤਿ ਏਤੇਨ ਚਤੁਕਿਚ੍ਚਸਾਧਕਂ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਂ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ? ਸਾਮਞ੍ਞਜੋਤਨਾਯ વਿਸੇਸੇ ਅવਟ੍ਠਾਨਤੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਧਮ੍ਮਾਨਂਯੇવ ਚ ਅਪਚਯਗਾਮਿਭਾવਤੋ। ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਮਗ੍ਗਾ ਅਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੦੨੧) ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਾਨਂ ਏਤਂ ਅਧਿવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਨੇવ વਾ વਿਸੇਸੁਪਲਕ੍ਖਣਹੇਤੁਭੂਤੇਨ વਚਨੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੋ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਿਸੇਸੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਉਕ੍ਕਂਸਗਤਿવਿਜਾਨਨੇਨ વਾ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦੀਨਨ੍ਤਿ વੋਦਾਨਾਦਯੋ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਹੇਤੁਭਾવੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਪਾਪਕਹੇਤੁਭਾવੇਨ। ਞਾਪਕੋ ਕਾਰਕੋ ਸਮ੍ਪਾਪਕੋਤਿ ਤਿવਿਧੋ ਹਿ ਹੇਤੁ, ਤਥਾ ਞਾਪੇਤਬ੍ਬਾਦਿਭਾવੇਨ ਫਲਂ। ਯਥਾ ਨਿਰਯਾਦਿਮਨੁਸ੍ਸਭਾવਾਦਿਗਾਮਿਪਟਿਪਦਾਭਾવਤੋ ਅਕੁਸਲਲੋਕਿਯਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾ ‘‘ਆਚਯਗਾਮਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਆਦਿਲੋਕਿਯਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿਆਦਿਧਮ੍ਮਾ ਏવ, ਏવਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਪਟਿਪਦਾਭਾવਤੋ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾ ‘‘ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ’’ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ, ਨ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਧਮ੍ਮਾ ਏવਾਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਪੁਰਿਮਪਚ੍ਛਿਮਾਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸ੍ਸੇવ ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਪਟਿਪਦਾਭਾવੋ ਪਰਿਬ੍ਯਤ੍ਤੋਤਿ ਤਸ੍ਸੇવ ਅਪਚਯਗਾਮਿਭਾવੋ ਯੁਤ੍ਤੋ, ਤਦਨੁવਤ੍ਤਕਤ੍ਤਾ ਪਨ ਸੇਸਧਮ੍ਮੇ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਪਚਯੇ ਦੁਕ੍ਖਪਰਿਜਾਨਨਾਦਿਨਾ ਸਾਤਿਸਯਂ ਗਮਨਂ ਯੇਸਨ੍ਤੇ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋਤਿ ‘‘ਮਗ੍ਗਾ ਏવ ਅਪਚਯਗਾਮਿਨੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਪੁਰਿਮਪਚ੍ਛਿਮਾਨਨ੍ਤਿ ਚ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਤਿਕੇ ਪਠਮਪਦਦੁਤਿਯਪਦਸਙ੍ਗਹਿਤਾਨਂ ਅਤ੍ਥਾਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਜਯਂ વੇਰਂ ਪਸવਤਿ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੦੧), ਚਰਂ વਾ ਯਦਿ વਾ ਤਿਟ੍ਠ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਇਤਿવੁ॰ ੮੬, ੧੧੦; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੧੯੫) વਿਯ ਸਾਨੁਨਾਸਿਕੋ ਆਚਯ-ਸਦ੍ਦੋਤਿ ‘‘ਅਨੁਨਾਸਿਕਲੋਪੋ ਕਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਆਚਿਨ’’ਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ‘‘ਆਚਯ’’ਨ੍ਤਿ ਬ੍ਯਤ੍ਤਯવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਆਚਯਾ ਹੁਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਏਤੇਨ ਅਪਚਿਨਨ੍ਤੀਤਿ ਅਪਚਯਾ, ਅਪਚਯਾ ਹੁਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਨਯਤੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।

    10. Aññathāti ārammaṇakaraṇamatte adhippete. Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘ārammaṇaṃ katvāti etena catukiccasādhakaṃ ārammaṇakaraṇaṃ vuccatī’’ti? Sāmaññajotanāya visese avaṭṭhānato ariyamaggadhammānaṃyeva ca apacayagāmibhāvato. ‘‘Cattāro maggā apariyāpannā apacayagāmino’’ti (dha. sa. 1021) hi vuttaṃ. Tenevāha ‘‘ariyamaggānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Eteneva vā visesupalakkhaṇahetubhūtena vacanena yathāvutto ārammaṇakaraṇaviseso viññāyati. Ukkaṃsagativijānanena vā ayamattho veditabbo. Paccavekkhaṇādīnanti vodānādayo saṅgaṇhāti. Hetubhāvenāti sampāpakahetubhāvena. Ñāpako kārako sampāpakoti tividho hi hetu, tathā ñāpetabbādibhāvena phalaṃ. Yathā nirayādimanussabhāvādigāmipaṭipadābhāvato akusalalokiyakusalacittuppādā ‘‘ācayagāmino dhammā’’ti vuttā, na micchādiṭṭhiādilokiyasammādiṭṭhiādidhammā eva, evaṃ nibbānagāmipaṭipadābhāvato lokuttarakusalacittuppādā ‘‘apacayagāmino’’ti daṭṭhabbā, na ariyamaggadhammā evāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘purimapacchimāna’’ntiādi. Tattha ariyamaggasseva nibbānagāmipaṭipadābhāvo paribyattoti tasseva apacayagāmibhāvo yutto, tadanuvattakattā pana sesadhamme saṅgahetvā vuttaṃ. Apacaye dukkhaparijānanādinā sātisayaṃ gamanaṃ yesante apacayagāminoti ‘‘maggā eva apacayagāmino’’ti vuttaṃ. Purimapacchimānanti ca imasmiṃ tike paṭhamapadadutiyapadasaṅgahitānaṃ atthānanti attho. ‘‘Jayaṃ veraṃ pasavati (dha. pa. 201), caraṃ vā yadi vā tiṭṭha’’ntiādīsu (itivu. 86, 110; su. ni. 195) viya sānunāsiko ācaya-saddoti ‘‘anunāsikalopo kato’’ti vuttaṃ. Ettha ca ‘‘ācina’’nti vattabbe ‘‘ācaya’’nti byattayavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ācayā hutvā gacchantīti etena apacinantīti apacayā, apacayā hutvā gacchanti pavattantīti ayamattho nayato dassitoti daṭṭhabbaṃ.

    ੧੧. ਲੋਕਿਯੇਸੁ ਅਸੇਕ੍ਖਭਾવਾਨਾਪਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਤਿ ਕਸ੍ਮਾ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਨਨੁ –

    11. Lokiyesuasekkhabhāvānāpatti daṭṭhabbāti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu –

    ‘‘ਸਿਕ੍ਖਤੀਤਿ ਖੋ ਭਿਕ੍ਖੁ ਤਸ੍ਮਾ ਸੇਕ੍ਖੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕਿਞ੍ਚ ਸਿਕ੍ਖਤਿ, ਅਧਿਸੀਲਮ੍ਪਿ ਸਿਕ੍ਖਤਿ ਅਧਿਚਿਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸਿਕ੍ਖਤਿ ਅਧਿਪਞ੍ਞਮ੍ਪਿ ਸਿਕ੍ਖਤਿ। ਸਿਕ੍ਖਤੀਤਿ ਖੋ ਭਿਕ੍ਖੁ ਤਸ੍ਮਾ ਸੇਕ੍ਖੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੮੬)। ਯੋਪਿ ਕਲ੍ਯਾਣਪੁਥੁਜ੍ਜਨੋ ਅਨੁਲੋਮਪਟਿਪਦਾਯ ਪਰਿਪੂਰਕਾਰੀ ਸੀਲਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਸੁ ਗੁਤ੍ਤਦ੍વਾਰੋ ਭੋਜਨੇ ਮਤ੍ਤਞ੍ਞੂ ਜਾਗਰਿਯਾਨੁਯੋਗਮਨੁਯੁਤ੍ਤੋ ਪੁਬ੍ਬਰਤ੍ਤਾਪਰਰਤ੍ਤਂ ਬੋਧਿਪਕ੍ਖਿਯਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਭਾવਨਾਨੁਯੋਗਮਨੁਯੁਤ੍ਤੋ વਿਹਰਤਿ ‘ਅਜ੍ਜ વਾ ਸ੍વੇ વਾ ਅਞ੍ਞਤਰਂ ਸਾਮਞ੍ਞਫਲਂ ਅਧਿਗਮਿਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ, ਸੋਪਿ ਸਿਕ੍ਖਤੀਤਿ ਸੇਕ੍ਖੋ’’ਤਿ –

    ‘‘Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati. Kiñca sikkhati, adhisīlampi sikkhati adhicittampi sikkhati adhipaññampi sikkhati. Sikkhatīti kho bhikkhu tasmā sekkhoti vuccati (a. ni. 3.86). Yopi kalyāṇaputhujjano anulomapaṭipadāya paripūrakārī sīlasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyānuyogamanuyutto pubbarattāpararattaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanānuyogamanuyutto viharati ‘ajja vā sve vā aññataraṃ sāmaññaphalaṃ adhigamissāmī’ti, sopi sikkhatīti sekkho’’ti –

    વਚਨਤੋ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਕਲ੍ਯਾਣਪੁਥੁਜ੍ਜਨਸ੍ਸਪਿ ਸੀਲਾਦਿਧਮ੍ਮਾ ਸੇਕ੍ਖਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤੀਤਿ? ਨ, ਪਰਿਯਾਯਭਾવਤੋ। ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਹਿ ਸੇਕ੍ਖਾਸੇਕ੍ਖਭਾવੋ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਮਗ੍ਗਫਲਧਮ੍ਮੇਸੁ ਏવਾਤਿ ਲੋਕਿਯੇਸੁ ਸੇਕ੍ਖਭਾવਾਸਙ੍ਕਾਭਾવਤੋ ਅਸੇਕ੍ਖਭਾવਾਨਾਪਤ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਸੀਲਸਮਾਧੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਧਮ੍ਮਾਪਿ ਸਿਕ੍ਖਾਫਲਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ ਹੇਟ੍ਠਿਮਫਲਧਮ੍ਮਾ વਿਯ ਸਿਕ੍ਖਾਸੁ ਜਾਤਾਤਿਆਦਿਅਤ੍ਥੇਹਿ ਸੇਕ੍ਖਾ ਸਿਯੁਂ, ਹੇਟ੍ਠਿਮਫਲਧਮ੍ਮਾਪਿ વਾ ਸਿਕ੍ਖਾਫਲਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਨਤੋ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਧਮ੍ਮਾ વਿਯ ਅਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਚੋਦਨਂ ਮਨਸਿਕਤ੍વਾ ‘‘ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਸਿਕ੍ਖਾਕਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਥਾ ‘‘ਹੇਟ੍ਠਿਮਫਲੇਸੁ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ‘‘ਤਂ ਏવ ਸਾਲਿਂ ਭੁਞ੍ਜਾਮਿ, ਸਾ ਏવ ਤਿਤ੍ਤਿਰੀ, ਤਾਨਿ ਏવ ਓਸਧਾਨੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਤਂਸਦਿਸੇਸੁ ਤਬ੍ਬੋਹਾਰੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਏਤੇਨ ਚ ਸੇਕ੍ਖਸਦਿਸਾ ਅਸੇਕ੍ਖਾ ਯਥਾ ‘‘ਅਮਨੁਸ੍ਸੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀਤਿ ਅਞ੍ਞੇ। ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ‘‘ਅਰਿਟ੍ਠ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ વੁਦ੍ਧਿਅਤ੍ਥੇਪਿ ਅ-ਕਾਰੋ ਦਿਸ੍ਸਤੀਤਿ વੁਦ੍ਧਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਸੇਕ੍ਖਾ ਅਸੇਕ੍ਖਾਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੋ વੁਤ੍ਤੋ।

    Vacanato yathāvuttakalyāṇaputhujjanassapi sīlādidhammā sekkhāti vuccantīti? Na, pariyāyabhāvato. Nippariyāyena hi sekkhāsekkhabhāvo yathāsambhavaṃ maggaphaladhammesu evāti lokiyesu sekkhabhāvāsaṅkābhāvato asekkhabhāvānāpatti vuttā. Tenevāha ‘‘sīlasamādhī’’tiādi. Arahattaphaladhammāpi sikkhāphalabhāvena pavattanato heṭṭhimaphaladhammā viya sikkhāsu jātātiādiatthehi sekkhā siyuṃ, heṭṭhimaphaladhammāpi vā sikkhāphalabhāvena pavattanato arahattaphaladhammā viya asekkhāti codanaṃ manasikatvā ‘‘pariniṭṭhitasikkhākiccattā’’ti vuttaṃ, tathā ‘‘heṭṭhimaphalesu panā’’tiādi. ‘‘Taṃ eva sāliṃ bhuñjāmi, sā eva tittirī, tāni eva osadhānī’’tiādīsu taṃsadisesu tabbohāro daṭṭhabbo. Etena ca sekkhasadisā asekkhā yathā ‘‘amanusso’’ti vuttaṃ hotīti aññe. Aññattha ‘‘ariṭṭha’’ntiādīsu vuddhiatthepi a-kāro dissatīti vuddhippattā sekkhā asekkhāti ayampi attho vutto.

    ੧੨. ਕਿਲੇਸવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯਾਤਿ ਇਦਂ ਨਿਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વਿਤਕ੍ਕਾਦਿવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮਤ੍ਥਤਾਪਿ ਹੇਤ੍ਥ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ। ਅਕੁਸਲવਿਦ੍ਧਂਸਨਰਸਤ੍ਤਾ વਾ ਕੁਸਲਾਨਂ ਤਤ੍ਥ ਸਾਤਿਸਯਕਿਚ੍ਚਯੁਤ੍ਤਤਂ ਪਰਿਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇਹਿ ਮਹਗ੍ਗਤਾਨਂ ਪਕਾਸੇਤੁਂ ‘‘ਕਿਲੇਸવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। વਿਪਾਕਕਿਰਿਯੇਸੁ ਦੀਘਸਨ੍ਤਾਨਤਾવ, ਨ ਕਿਲੇਸવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਮਤ੍ਥਤਾ વਿਪੁਲਫਲਤਾ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘વਿਪੁਲਂ ਫਲਂ વਿਪੁਲਫਲ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥੇ ਗਯ੍ਹਮਾਨੇ વਿਪਾਕੇਸੁਪਿ વਿਪੁਲਫਲਤਾ ਲਬ੍ਭਤੇવ। ਸੋਪਿ ਏਕਸੇਸਨਯੇਨ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ વੁਤ੍ਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਮਹਨ੍ਤੇਹਿ ਗਤਾ ਪਟਿਪਨ੍ਨਾਤਿ ਅਯਂ ਪਨਤ੍ਥੋ ਤਿਣ੍ਣਮ੍ਪਿ ਸਾਧਾਰਣੋਤਿ। ਗੁਣਤੋ ਅਯਂ ਏਤ੍ਤਕੋਤਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪਮਾਣਂ ਕਰੋਨ੍ਤਾ વਿਯ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਓਲ਼ਾਰਿਕਾ ਕਿਲੇਸਾ ‘‘ਪਮਾਣਕਰਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਤੇਹਿ ਪਰਿਤੋ ਖਣ੍ਡਿਤਾ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾਤਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾ। ਸਤਿਪਿ ਕੇਹਿਚਿ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤ੍ਤੇ ਮਹਾਪਮਾਣਭਾવੇਨ ਗਤਾ ਪવਤ੍ਤਾਤਿ ਮਹਗ੍ਗਤਾ । ਪਰਿਚ੍ਛੇਦਕਰਾਨਂ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਸੁਖੁਮਾਨਮ੍ਪਿ ਅਗੋਚਰਭਾવਤੋ ਤੇਹਿ ਨ ਕਥਞ੍ਚਿਪਿ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ વੀਤਿਕ੍ਕਨ੍ਤਾਤਿ ਅਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਅਪ੍ਪਮਾਣਾ, ਯਤੋ ਤੇ ‘‘ਅਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿਪਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।

    12. Kilesavikkhambhanasamatthatāyāti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Vitakkādivikkhambhanasamatthatāpi hettha labbhatīti. Akusalaviddhaṃsanarasattā vā kusalānaṃ tattha sātisayakiccayuttataṃ parittadhammehi mahaggatānaṃ pakāsetuṃ ‘‘kilesavikkhambhanasamatthatāyā’’ti vuttaṃ. Vipākakiriyesu dīghasantānatāva, na kilesavikkhambhanasamatthatā vipulaphalatā cāti attho. ‘‘Vipulaṃ phalaṃ vipulaphala’’nti evaṃ pana atthe gayhamāne vipākesupi vipulaphalatā labbhateva. Sopi ekasesanayena aṭṭhakathāyaṃ vuttoti veditabbo. Mahantehi gatā paṭipannāti ayaṃ panattho tiṇṇampi sādhāraṇoti. Guṇato ayaṃ ettakoti sattānaṃ pamāṇaṃ karontā viya pavattantīti oḷārikā kilesā ‘‘pamāṇakarā’’ti vuttā. Tehi parito khaṇḍitā paricchinnāti parittā. Satipi kehici paricchinnatte mahāpamāṇabhāvena gatā pavattāti mahaggatā. Paricchedakarānaṃ kilesānaṃ sukhumānampi agocarabhāvato tehi na kathañcipi paricchinnā vītikkantāti aparicchinnā appamāṇā, yato te ‘‘apariyāpannā’’tipi vuccanti.

    ੧੪. ਤਿਤ੍ਤਿਂ ਨ ਜਨੇਨ੍ਤਿ ਸਨ੍ਤਤਰਤਾਯ ਅਸੇਚਨਕਭਾવਤੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਪਮਾਣਕਰੇਹੀ’’ਤਿਆਦਿਕੋ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੋ ‘‘ਅਤਪ੍ਪਕਤ੍ਥੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿਕਾਯ ਹੀਨਤ੍ਤਿਕਪਦવਣ੍ਣਨਾਯ ਪਰਤੋ ਬਹੂਸੁ ਪੋਤ੍ਥਕੇਸੁ ਲਿਖੀਯਤਿ, ਯਥਾਠਾਨੇ ਏવ ਪਨ ਆਨੇਤ੍વਾ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ।

    14. Tittiṃ na janenti santataratāya asecanakabhāvato. Ettha ca ‘‘pamāṇakarehī’’tiādiko atthavikappo ‘‘atappakatthenā’’tiādikāya hīnattikapadavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāne eva pana ānetvā vattabbo.

    ੧੫. ਲੋਕਿਯਸਾਧੁਜਨੇਹਿਪਿ ਅਤਿਜਿਗੁਚ੍ਛਨੀਯੇਸੁ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯਕਮ੍ਮਨਤ੍ਥਿਕવਾਦਾਦੀਸੁ ਪવਤ੍ਤਿ વਿਨਾ વਿਪਲ੍ਲਾਸਬਲવਭਾવੇਨ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ‘‘વਿਪਰਿਯਾਸਦਲ਼੍ਹਤਾਯਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤੇਨਾਤਿ ‘‘વਿਪਾਕਦਾਨੇ ਸਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਸਤਿਪਿ ਕਾਲਨਿਯਮੇ વਿਪਾਕੁਪ੍ਪਾਦਨੇ ਸਾਸਙ੍ਕવਚਨੇਨ। ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਨਿਯਤਤਾਯ ਅਤਿਪ੍ਪਸਙ੍ਗੋ ਦੁਨ੍ਨਿવਾਰੋ, ਤਸ੍ਮਾ। ਬਲવਤਾ…ਪੇ॰… ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਏਤੇਨ ਅਸਮਾਨਜਾਤਿਕੇਨ ਅਨਿવਤ੍ਤਨੀਯવਿਪਾਕਤਂ, ਸਮਾਨਜਾਤਿਕੇਨ ਚ વਿਪਾਕਾਨੁਪ੍ਪਾਦਨੇਪਿ ਅਨਨ੍ਤਰਂ વਿਪਾਕੁਪ੍ਪਾਦਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯ ਅવਿਹਨ੍ਤਬ੍ਬਤਂ ਅਨਨ੍ਤਰਿਕਾਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਯਤੋ ਤੇਸਂ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਤਾ વਿਯ ਸਭਾવਸਿਦ੍ਧਾ ਨਿਯਤਾਨਨ੍ਤਰਿਯਤਾ। ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ…ਪੇ॰… ਦਾਨਤੋਤਿ ਇਮਿਨਾਪਿ ਅਸਮਾਨਜਾਤਿਕਾਦੀਹਿ ਅਨਿવਤ੍ਤਨੀਯਫਲਤਂ ਏવ વਿਭਾવੇਤਿ।

    15. Lokiyasādhujanehipi atijigucchanīyesu ānantariyakammanatthikavādādīsu pavatti vinā vipallāsabalavabhāvena na hotīti ‘‘vipariyāsadaḷhatāyā’’ti vuttaṃ. Etenāti ‘‘vipākadāne satī’’tiādinā satipi kālaniyame vipākuppādane sāsaṅkavacanena. Tasmāti yasmā yathāvuttanayena niyatatāya atippasaṅgo dunnivāro, tasmā. Balavatā…pe… pavattīti etena asamānajātikena anivattanīyavipākataṃ, samānajātikena ca vipākānuppādanepi anantaraṃ vipākuppādanasamatthatāya avihantabbataṃ anantarikānaṃ dasseti. Yato tesaṃ vipākadhammatā viya sabhāvasiddhā niyatānantariyatā. Aññassa…pe… dānatoti imināpi asamānajātikādīhi anivattanīyaphalataṃ eva vibhāveti.

    ਚੋਦਕੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਅਜਾਨਨ੍ਤੋ ‘‘ਨਨੂ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਤਿਪ੍ਪਸਙ੍ਗਮੇવ ਚੋਦੇਤਿ। ਇਤਰੋ ‘‘ਨਾਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ વਿવਰਤਿ। ਏਕਨ੍ਤੇਤਿ ਅવਸ੍ਸਮ੍ਭਾવਿਨਿ। ਸਨ੍ਨਿਯਤਤ੍ਤਾਤਿ ਸਮ੍ਪਾਦਨੇ ਜਨਨੇ ਨਿਯਤਭਾવਤੋ। ਉਪਰਤਾ ਅવਿਪਚ੍ਚਨਸਭਾવਾਸਙ੍ਕਾ ਯੇਸੁ ਤਾਨਿ ਉਪਰਤਾવਿਪਚ੍ਚ…ਪੇ॰… ਸਙ੍ਕਾਨਿ, ਤਬ੍ਭਾવੋ ਉਪ…ਪੇ॰… ਸਙ੍ਕਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ। ‘‘ਨ ਸਮਤ੍ਥਤਾવਿਘਾਤਤ੍ਤਾਤਿ ਬਲવਤਾਪਿ ਆਨਨ੍ਤਰਿਯੇਨ ਅਨੁਪਹਨ੍ਤਬ੍ਬਤਂ ਆਹ। ਉਪਤ੍ਥਮ੍ਭਕਾਨਿ ਅਨੁਬਲਪ੍ਪਦਾਯਕਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਨ੍ਤਾਨਸ੍ਸ વਿਸੇਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਤੇਨ ਨੇਸਂ વਿਪਾਕਾਨੁਪ੍ਪਾਦਨੇਪਿ ਅਮੋਘવੁਤ੍ਤਿਤਂ ਆਹ।

    Codako adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanū’’tiādinā atippasaṅgameva codeti. Itaro ‘‘nāpajjatī’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Ekanteti avassambhāvini. Sanniyatattāti sampādane janane niyatabhāvato. Uparatā avipaccanasabhāvāsaṅkā yesu tāni uparatāvipacca…pe… saṅkāni, tabbhāvo upa…pe… saṅkattaṃ, tasmā. ‘‘Na samatthatāvighātattāti balavatāpi ānantariyena anupahantabbataṃ āha. Upatthambhakāni anubalappadāyakāni honti uppattiyā santānassa visesitattā. Tena nesaṃ vipākānuppādanepi amoghavuttitaṃ āha.

    ੧੬. ਮਗ੍ਗਕਿਚ੍ਚਂ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦਿ। ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕਮਗ੍ਗਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿਮਗ੍ਗਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਲੋਭਾਦੋਸਸਙ੍ਖਾਤੇਹਿ ਮਗ੍ਗਹੇਤੂਹਿ ਮਗ੍ਗਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਖਨ੍ਧਸੇਸਮਗ੍ਗਙ੍ਗਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠੀਨਂ ਸਹੇਤੁਕਭਾવਦਸ੍ਸਨਤੋ ਤਿਣ੍ਣਂ ਨਯਾਨਂ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਸਙ੍ਗਣ੍ਹਨવਸੇਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਹੇਤੁਬਹੁਤਾવਸੇਨਾਤਿ ਬਹੁਹੇਤੁਕਸ੍ਸ ਪਠਮਨਯਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਬਹੁਹੇਤੁਕਤਾਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਨਿਕ੍ਖੇਪਕਣ੍ਡਪਾਲ਼ਿਯਂ ਤਤਿਯਂ વੁਤ੍ਤਨਯੋ ਇਧ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਦੁਤਿਯਂ વੁਤ੍ਤੋ। ਯਥਾਸਕਂ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੇਸੁ ਨਿਰੀਹਕੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਅਨੁવਤ੍ਤਨੀਯਭਾવੋ ਨ ਕੇવਲਂ ਧਮ੍ਮਸਭਾવਤੋਯੇવ, ਅਥ ਖੋ ਪੁਰਿਮਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪવਤ੍ਤਿવਿਸੇਸੇਨਪਿ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਬ੍ਬਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰવਸੇਨਾ’’ਤਿ। ਪવਤ੍ਤਿવਿਸੇਸੋ ਹਿ ਪੁਰਿਮਪੁਰਿਮਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ ਉਤ੍ਤਰੁਤ੍ਤਰੇਸੁ વਿਸੇਸਾਧਾਨਂ ਭਾવਨਾਪੁਬ੍ਬਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋਤਿ। ਅਨੁવਤ੍ਤਯਮਾਨੋਤਿ ਗਰੁਕਾਰਯਮਾਨੋ। ਉਦਾਹਰਣવਸੇਨਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ, ਨ ਨਿਰવਸੇਸਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨਾਤਿਆਦਿਨਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਂ ਅਤ੍ਥਂ ਪਾਠਨ੍ਤਰੇਨ ਸਾਧੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਅਧਿਪਤਿਪਚ੍ਚਯਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਨੀਯੇ ਠਿਤਤ੍ਤਾ ਮਗ੍ਗੋ ਅਧਿਪਤਿ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ। ਸਮਾਨਸਦ੍ਦਤ੍ਥવਸੇਨਾਤਿ ਸਤਿਪਿ ਅਞ੍ਞਪਦਤ੍ਥਸਮਾਨਾਧਿਕਰਣਸਮਾਸਤ੍ਥਭੇਦੇ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿਸਦ੍ਦਤ੍ਥਭੇਦਾਭਾવਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ।

    16. Maggakiccaṃ pariññādi. Aṭṭhaṅgikamaggasammādiṭṭhimaggasampayuttālobhādosasaṅkhātehi maggahetūhi maggasampayuttakhandhasesamaggaṅgasammādiṭṭhīnaṃ sahetukabhāvadassanato tiṇṇaṃ nayānaṃ asaṅgahitasaṅgaṇhanavasenāti vuttaṃ. Hetubahutāvasenāti bahuhetukassa paṭhamanayassa anantaraṃ bahuhetukatāsāmaññena nikkhepakaṇḍapāḷiyaṃ tatiyaṃ vuttanayo idha aṭṭhakathāyaṃ dutiyaṃ vutto. Yathāsakaṃ paccayehi pavattamānesu nirīhakesu dhammesu kesañci anuvattanīyabhāvo na kevalaṃ dhammasabhāvatoyeva, atha kho purimadhammānaṃ pavattivisesenapi hotīti āha ‘‘pubbābhisaṅkhāravasenā’’ti. Pavattiviseso hi purimapurimānaṃ cittacetasikānaṃ uttaruttaresu visesādhānaṃ bhāvanāpubbābhisaṅkhāroti. Anuvattayamānoti garukārayamāno. Udāharaṇavasenāti nidassanavasena, na niravasesadassanavasena. Yasmā panātiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pāṭhantarena sādheti. Tattha hi adhipatipaccayassa paccanīye ṭhitattā maggo adhipati maggādhipatīti ayamattho labbhatīti. Samānasaddatthavasenāti satipi aññapadatthasamānādhikaraṇasamāsatthabhede maggādhipatisaddatthabhedābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.

    ੧੭. ਉਪ੍ਪਨ੍ਨ-ਸਦ੍ਦੋ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਂ ਪਟਿਪਜ੍ਜਮਾਨੋ, ਪਤ੍વਾ વਿਗਤੋ ਚਾਤਿ ਦੁવਿਧੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਉਭਯੇਸਮ੍ਪਿ વਾਚਕੋ, ਨ ਪੁਰਿਮਾਨਂਯੇવਾਤਿ ਤਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੋ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਪ੍ਪਤ੍ਤਤਾ। ਤੇਨ ਅਤੀਤਾਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਸਬ੍ਬੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੋ’’ਤਿ। ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮਭਾવੋ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਪਦੇਨ ਗਹਿਤਧਮ੍ਮਭਾવੋ, વਤ੍ਤਮਾਨਧਮ੍ਮਭਾવੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯੋ વਾ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਤਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਚ ਧਾਰੀਯਤਿ, ਸੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮੋਤਿ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮਭਾવੋਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮੇ વਤ੍વਾ ‘‘ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿ વਚਨਂ ਨ ਯਥਾਧਿਗਤਪਟਿਸੇਧਨਨ੍ਤਿ ਕਥਮਿਦਂ ਪਚ੍ਚੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਦਿ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਕੇਚਿ ਪਨੇਤ੍ਥ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਤਿ ਪਦੇਨ ਅਤੀਤਾਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ। ਯਦਿ ਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ વਿਯ ਤੇਪਿ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ , ਨ ਚ ਤਥਾ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਪਨ ਤੇਸਂ ਮਤਿਮਤ੍ਤਮੇવ। ਅਯਂ ਪਨ ਤਿਕੋ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਅਦ੍ਧਾਨਂ વਸੇਨ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ વਕ੍ਖਤੀਤਿ। ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਕਸ੍ਮਾ ਅਤੀਤਾ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਾਤਿ ਨ વੁਤ੍ਤਾਤਿ? ਧਮ੍ਮવਸੇਨ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾਭਾવਤੋ। ਧਮ੍ਮવਸੇਨ ਹਿ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਤਤ੍ਥ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਜਾਤਂ, ਨ ਚ ਨਿਯੋਗਤੋ ਅਤੀਤਾ ਨਾਮ ਧਮ੍ਮਾ ਕੇਚਿ ਅਤ੍ਥਿ, ਯੇ ਇਧ ਅਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਾ ਸਿਯੁਨ੍ਤਿ। ਫਲਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤੋ ਕਾਰਣਸ੍ਸ ਪੁਰੇਤਰਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ਇਧ ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਸਦ੍ਦੇਨ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਨ ਤਸ੍ਸ ਹੁਤ੍વਾ વਿਗਤਭਾવੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਨਾਗਤੇ વਾ’’ਤਿ। ਯਤੋ ਮੇਤ੍ਤੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਫਲਮ੍ਪਿ ‘‘ਉਪ੍ਪਾਦੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।

    17. Uppanna-saddo uppādādiṃ paṭipajjamāno, patvā vigato cāti duvidhesu atthesu ubhayesampi vācako, na purimānaṃyevāti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘anuppannā’’tiādimāha. Tattha uppannabhāvo uppādādippattatā. Tena atītāpi saṅgahitā honti. Tenevāha ‘‘sabbo uppannabhāvo’’ti. Uppannadhammabhāvo ‘‘uppannā dhammā’’ti padena gahitadhammabhāvo, vattamānadhammabhāvoti attho. Yo vā uppādādippatto attano ca sabhāvaṃ dhāreti paccayehi ca dhārīyati, so uppannadhammoti paccuppannabhāvo uppannadhammabhāvoti evamettha attho daṭṭhabbo. Uppannadhamme vatvā ‘‘anuppannā’’ti vacanaṃ na yathādhigatapaṭisedhananti kathamidaṃ paccetabbanti āha ‘‘yadi hī’’tiādi. Keci panettha ‘‘uppannāti padena atītāpi saṅgahitā. Yadi na saṅgahitā, nibbānaṃ viya tepi navattabbāti vattabbaṃ siyā , na ca tathā vutta’’nti vadanti, taṃ pana tesaṃ matimattameva. Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassitoti aṭṭhakathāyaṃ vakkhatīti. Evaṃ sante kasmā atītā navattabbāti na vuttāti? Dhammavasena asaṅgahitattābhāvato. Dhammavasena hi asaṅgahitaṃ nibbānaṃ tattha navattabbaṃ jātaṃ, na ca niyogato atītā nāma dhammā keci atthi, ye idha asaṅgahitattā navattabbā siyunti. Phalanibbattito kāraṇassa puretaraṃ nibbatti idha pariniṭṭhitasaddena vuccati, na tassa hutvā vigatabhāvoti āha ‘‘anāgate vā’’ti. Yato metteyyassa bhagavato uppajjanakaphalampi ‘‘uppādī’’ti vuccati.

    ੨੦. ਯਸ੍ਸ ਝਾਨਾ વੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਤੇਨਾਨਨ੍ਦਾ’’ਤਿਆਦਿਪਾਲ਼ਿਯਾ ਹੇਟ੍ਠਾਪਾਲ਼ਿਂ ਅਤ੍ਥવਸੇਨ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਪਾਲ਼ਿ –

    20. Yassa jhānā vuṭṭhahitvātiādinā ‘‘tenānandā’’tiādipāḷiyā heṭṭhāpāḷiṃ atthavasena dasseti. Ayañhi tattha pāḷi –

    ‘‘ਕਥਞ੍ਚਾਨਨ੍ਦ , ਭਿਕ੍ਖੁ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਤਿ ਸਨ੍ਨਿਸਾਦੇਤਿ ਏਕੋਦਿਂ ਕਰੋਤਿ ਸਮਾਦਹਤਿ। ਇਧਾਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁ વਿવਿਚ੍ਚੇવ…ਪੇ॰… ਚਤੁਤ੍ਥਂ ਝਾਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਜ੍ਜ વਿਹਰਤਿ। ਏવਂ ਖੋ…ਪੇ॰… ਸਮਾਦਹਤਿ। ਸੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਮਨਸਿਕਰੋਤੋ ਸੁਞ੍ਞਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ…ਪੇ॰… ਮੁਚ੍ਚਤਿ। ਏવਂ ਸਨ੍ਤਮੇਤਂ, ਆਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਏવਂ ਸਮ੍ਪਜਾਨਾਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਖੋ ਮੇ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਮਨਸਿਕਰੋਤੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ…ਪੇ॰… ਮੁਚ੍ਚਤੀਤਿ, ਇਤਿਹ ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਪਜਾਨੋ ਹੋਤਿ। ਸੋ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਸੁਞ੍ਞਤਂ…ਪੇ॰… ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ ਸੁਞ੍ਞਤਂ…ਪੇ॰… ਸੋ ਆਨੇਞ੍ਜਂ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਆਨੇਞ੍ਜਂ ਮਨਸਿਕਰੋਤੋ ਆਨੇਞ੍ਜਾਯ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ…ਪੇ॰… ਮੁਚ੍ਚਤੀਤਿ, ਇਤਿਹ ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਪਜਾਨੋ ਹੋਤਿ। ਤੇਨਾਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁਨਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੮)।

    ‘‘Kathañcānanda , bhikkhu ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati. Idhānanda, bhikkhu vivicceva…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho…pe… samādahati. So ajjhattaṃ suññataṃ manasi karoti, tassa ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccati. Evaṃ santametaṃ, ānanda, bhikkhu evaṃ sampajānāti ajjhattaṃ kho me suññataṃ manasikaroto ajjhattaṃ suññatāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. So bahiddhā suññataṃ…pe… ajjhattabahiddhā suññataṃ…pe… so āneñjaṃ manasi karoti, tassa āneñjaṃ manasikaroto āneñjāya cittaṃ na pakkhandati…pe… muccatīti, itiha tattha sampajāno hoti. Tenānanda, bhikkhunā’’ti (ma. ni. 3.188).

    ਤਤ੍ਥ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਸੁਞ੍ਞਤਾਦੀਸੂਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ ਚ ਸੁਞ੍ਞਤਾਯ ਆਨੇਞ੍ਜੇ ਚ। ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇਤਿ ਪਾਦਕਭੂਤਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇ। ਅਪਗੁਣਪਾਦਕਜ੍ਝਾਨਤੋ વੁਟ੍ਠਿਤਸ੍ਸ ਹਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਸੁਞ੍ਞਤਂ ਮਨਸਿਕਰੋਤੋ ਤਤ੍ਥ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ। ਤਤੋ ‘‘ਪਰਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਨੁ ਖੋ ਕਥ’’ਨ੍ਤਿ ਬਹਿਦ੍ਧਾ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਤਤ੍ਥਪਿ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ। ਤਤੋ ‘‘ਕਾਲੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਨ੍ਤਾਨੇ, ਕਾਲੇਨ ਪਰਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਨੁ ਖੋ ਕਥ’’ਨ੍ਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਤਤ੍ਥਪਿ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ। ਤਤੋ ਉਭਤੋਭਾਗવਿਮੁਤ੍ਤੋ ਹੋਤੁਕਾਮੋ ‘‘ਅਰੂਪਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਂ ਨੁ ਖੋ ਕਥ’’ਨ੍ਤਿ ਆਨੇਞ੍ਜਂ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਤਤ੍ਥਪਿ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ। ‘‘ਇਦਾਨਿ ਮੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤੀ’’ਤਿ વਿਸ੍ਸਟ੍ਠવੀਰਿਯੇਨ ਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਪਾਦਕਜ੍ਝਾਨਮੇવ ਪਨ ਸਾਧੁਕਂ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਮਨਸਿ ਕਾਤਬ੍ਬਂ, ਏવਮਸ੍ਸ ਰੁਕ੍ਖਂ ਛਿਨ੍ਦਤੋ ਫਰਸੁਮ੍ਹਿ ਅવਹਨ੍ਤੇ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਨਿਸਿਤਨਿਸਿਤਂ ਕਾਰੇਤ੍વਾ ਛਿਨ੍ਦਨ੍ਤਸ੍ਸ ਛਿਜ੍ਜੇ ਫਰਸੁ વਿਯ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨੇ ਮਨਸਿਕਾਰੋ વਹਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ।

    Tattha ajjhattasuññatādīsūti ajjhattaṃ bahiddhā ajjhattabahiddhā ca suññatāya āneñje ca. Paṭhamajjhānādisamādhinimitteti pādakabhūtapaṭhamajjhānādisamādhinimitte. Apaguṇapādakajjhānato vuṭṭhitassa hi ajjhattaṃ suññataṃ manasikaroto tattha cittaṃ na pakkhandati. Tato ‘‘parassa santāne nu kho katha’’nti bahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ‘‘kālena attano santāne, kālena parassa santāne nu kho katha’’nti ajjhattabahiddhā manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. Tato ubhatobhāgavimutto hotukāmo ‘‘arūpasamāpattiyaṃ nu kho katha’’nti āneñjaṃ manasi karoti, tatthapi na pakkhandati. ‘‘Idāni me cittaṃ na pakkhandatī’’ti vissaṭṭhavīriyena na bhavitabbaṃ, pādakajjhānameva pana sādhukaṃ punappunaṃ manasi kātabbaṃ, evamassa rukkhaṃ chindato pharasumhi avahante punappunaṃ nisitanisitaṃ kāretvā chindantassa chijje pharasu viya kammaṭṭhāne manasikāro vahatīti dassetuṃ ‘‘tasmiṃyevā’’tiādi vuttanti.

    ਅਤ੍ਥਤੋ ਚ ਅਸਮਾਨਤ੍ਤਾਤਿ ਇਦਂ ਕਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਨਨੁ ਯੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ વਤ੍ਤਤਿ, ਤੇ ਸਬ੍ਬੇ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਥਨਿਦ੍ਧਾਰਣਤ੍ਥਂ ਅਤ੍ਥੁਦ੍ਧਾਰવਸੇਨੇਤਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਨਂ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਤਾવਿਸੇਸਮੁਪਾਦਾਯ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਯਤੋ ਤੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਅਪਿਚ ‘‘ਛ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨੀ’’ਤਿ ਇਦਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਭਾવવਿਭਾવਨਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਇਧ ਉਦਾਹਰਣવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨੇવ ਹਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਦੁਕੇ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾવ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏવਞ੍ਚ ਸਤਿ ਨ ਏਤ੍ਥ ਸਦ੍ਦਤੋ ਅਸਮਾਨਤਾਪਿ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾਯੇવ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਚੋਦਨਂ વਿਸੋਧੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤੇਨਾਤਿ ਤਸ੍ਮਾ। ਤਂવਾਚਕਸ੍ਸਾਤਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਜ੍ਝਤ੍ਤવਾਚਕਸ੍ਸ ਸਕ੍ਕਾ વਤ੍ਤੁਂ ਤਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਭਾવਸਬ੍ਭਾવਤੋ।

    Atthato ca asamānattāti idaṃ kasmā vuttaṃ. Nanu yesu atthesu ajjhatta-saddo vattati, te sabbe dassetvā idhādhippetatthaniddhāraṇatthaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttaṃ. Cakkhādīsu ca ajjhattika-saddo ajjhattānaṃ abbhantaratāvisesamupādāya pavattati, yato te ajjhattaajjhattāti vuccanti. Apica ‘‘cha ajjhattikānī’’ti idaṃ ajjhattika-saddassa cakkhādīnaṃ ajjhattabhāvavibhāvanasabbhāvato idha udāharaṇavasena vuttaṃ. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ajjhattikaduke ‘‘ajjhattāva ajjhattikā’’ti vuttaṃ. Evañca sati na ettha saddato asamānatāpi siyā, tasmāyeva yathāvuttacodanaṃ visodhento ‘‘ayaṃ panetthā’’tiādimāha. Tenāti tasmā. Taṃvācakassāti ajjhattajjhattavācakassa sakkā vattuṃ tadatthassa ajjhattabhāvasabbhāvato.

    ‘‘ਨ ਖੋ, ਆਨਨ੍ਦ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਸੋਭਤਿ ਸਙ੍ਗਣਿਕਾਰਾਮੋ ਸਙ੍ਗਣਿਕਾਰਤੋ ਸਙ੍ਗਣਿਕਾਰਾਮਤਂ ਅਨੁਯੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੬) ਪਬ੍ਬਜਿਤਾਸਾਰੁਪ੍ਪਸ੍ਸ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਸੁਖਾਦਿਨਿਕਾਮਲਾਭਿਤਾਯ ਅਭਾવਸ੍ਸ ਚ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਸਙ੍ਗਣਿਕਾਰਾਮਤਾਯ, ‘‘ਨਾਹਂ, ਆਨਨ੍ਦ, ਏਕਂ ਰੂਪਮ੍ਪਿ ਸਮਨੁਪਸ੍ਸਾਮਿ, ਯਤ੍ਥ ਰਤ੍ਤਸ੍ਸ ਯਥਾਭਿਰਤਸ੍ਸ ਰੂਪਸ੍ਸ વਿਪਰਿਣਾਮਞ੍ਞਥਾਭਾવਾ ਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯੁਂ ਸੋਕਪਰਿ…ਪੇ॰… ਉਪਾਯਾਸਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੬) ਏવਂ ਰੂਪਾਦਿਰਤਿਯਾ ਚ ਆਦੀਨવਂ વਤ੍વਾ ਸਚੇ ਕੋਚਿ ਦੁਪ੍ਪਞ੍ਞਜਾਤਿਕੋ ਪਬ੍ਬਜਿਤੋ વਦੇਯ੍ਯ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਖੇਤ੍ਤੇ ਪવਿਟ੍ਠਾ ਗਾવਿਯੋ વਿਯ ਅਮ੍ਹੇਯੇવ ਗਣਤੋ ਨੀਹਰਤਿ, ਏਕੀਭਾવੇ ਨਿਯੋਜੇਤਿ, ਸਯਂ ਪਨ ਰਾਜਰਾਜਮਹਾਮਤ੍ਤਾਦੀਹਿ ਪਰਿવੁਤੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ, ਤਸ੍ਸ વਚਨੋਕਾਸੁਪਚ੍ਛੇਦਨਤ੍ਥਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਰਿਯਨ੍ਤਾਯ ਪਰਿਸਾਯ ਮਜ੍ਝੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨੋਪਿ ਤਥਾਗਤੋ ਏਕਕੋવਾਤਿ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਯਂ ਖੋ ਪਨਾ’’ਤਿ ਦੇਸਨਾ ਆਰਦ੍ਧਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖવਿਹਾਰਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਸਙ੍ਖਤਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਂ । ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વਿਸਯਜ੍ਝਤ੍ਤਂ। ਸੁਞ੍ਞਤਨ੍ਤਿ ਅਨਤ੍ਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਨੁਭਾવਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਦੁਤਿਯੇ વਿਕਪ੍ਪੇ ਠਾਨ-ਸਦ੍ਦੋ ਕਾਰਣਪਰਿਯਾਯੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਸਚ੍ਚਕਸੁਤ੍ਤੇਨਾਤਿ ਮਹਾਸਚ੍ਚਕਸੁਤ੍ਤੇਨ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ –

    ‘‘Na kho, ānanda, bhikkhu sobhati saṅgaṇikārāmo saṅgaṇikārato saṅgaṇikārāmataṃ anuyutto’’tiādinā (ma. ni. 3.186) pabbajitāsāruppassa nekkhammasukhādinikāmalābhitāya abhāvassa ca dassanena saṅgaṇikārāmatāya, ‘‘nāhaṃ, ānanda, ekaṃ rūpampi samanupassāmi, yattha rattassa yathābhiratassa rūpassa vipariṇāmaññathābhāvā na uppajjeyyuṃ sokapari…pe… upāyāsā’’ti (ma. ni. 3.186) evaṃ rūpādiratiyā ca ādīnavaṃ vatvā sace koci duppaññajātiko pabbajito vadeyya ‘‘sammāsambuddho khette paviṭṭhā gāviyo viya amheyeva gaṇato nīharati, ekībhāve niyojeti, sayaṃ pana rājarājamahāmattādīhi parivuto viharatī’’ti, tassa vacanokāsupacchedanatthaṃ cakkavāḷapariyantāya parisāya majjhe nisinnopi tathāgato ekakovāti dassanatthaṃ ‘‘ayaṃ kho panā’’ti desanā āraddhāti āha ‘‘tappaṭipakkhavihāradassanattha’’nti. Tattha sabbanimittānanti rūpādīnaṃ saṅkhatanimittānaṃ . Ajjhattanti visayajjhattaṃ. Suññatanti anattānupassanānubhāvanibbattaphalasamāpattiṃ. Tenevāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Tattha dutiye vikappe ṭhāna-saddo kāraṇapariyāyo daṭṭhabbo. Saccakasuttenāti mahāsaccakasuttena. Tattha hi –

    ‘‘ਅਭਿਜਾਨਾਮਿ ਖੋ ਪਨਾਹਂ, ਅਗ੍ਗਿવੇਸ੍ਸਨ, ਅਨੇਕਸਤਾਯ ਪਰਿਸਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਾ, ਅਪਿਸ੍ਸੁ ਮਂ ਏਕਮੇਕੋ ਏવਂ ਮਞ੍ਞਤਿ ‘ਮਮੇવਾਰਬ੍ਭ ਸਮਣੋ ਗੋਤਮੋ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀ’ਤਿ। ਨ ਖੋ ਪਨੇਤਂ, ਅਗ੍ਗਿવੇਸ੍ਸਨ, ਏવਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਯਾવਦੇવ વਿਞ੍ਞਾਪਨਤ੍ਥਾਯ ਤਥਾਗਤੋ ਪਰੇਸਂ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀਤਿ। ਸੋ ਖੋ ਅਹਂ, ਅਗ੍ਗਿવੇਸ੍ਸਨ, ਤਸ੍ਸਾਯੇવ ਕਥਾਯ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਪੁਰਿਮਸ੍ਮਿਂ ਸਮਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤੇ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਪੇਮਿ ਸਨ੍ਨਿਸਾਦੇਮਿ, ਏਕੋਦਿਂ ਕਰੋਮਿ, ਸਮਾਦਹਾਮਿ ‘ਯੇਨ ਸੁਦਂ ਨਿਚ੍ਚਕਪ੍ਪਂ વਿਹਰਾਮੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੩੮੭) –

    ‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, anekasatāya parisāya dhammaṃ desetā, apissu maṃ ekameko evaṃ maññati ‘mamevārabbha samaṇo gotamo dhammaṃ desetī’ti. Na kho panetaṃ, aggivessana, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Yāvadeva viññāpanatthāya tathāgato paresaṃ dhammaṃ desetīti. So kho ahaṃ, aggivessana, tassāyeva kathāya pariyosāne tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi sannisādemi, ekodiṃ karomi, samādahāmi ‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387) –

    ਆਗਤਨ੍ਤਿ।

    Āgatanti.

    ੨੨. ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਨਿਦਸ੍ਸਨੇਹਿ ਅਞ੍ਞਂ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ਯਥਾ ‘‘ਸਿਲਾਪੁਤ੍ਤਕਸ੍ਸ ਸਰੀਰ’’ਨ੍ਤਿ। ਧਮ੍ਮਸਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨਾਤਿਆਦਿਨਾ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਰੂਪਾਯਤਨਤੋ ਅਞ੍ਞੋ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭਾવੋ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ, ਧਮ੍ਮਸਭਾવੋ ਪਨ ਅਤ੍ਥਿ। ਤਤੋ ਚ ਰੂਪਾਯਤਨਸ੍ਸ વਿਸੇਸੋ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭਾવੇਨ ਕਤੋਤਿ ਤਦਞ੍ਞਧਮ੍ਮવਿਸੇਸਕਰੋ ਨਿਦਸ੍ਸਨਭਾવੋ ਰੂਪਾਯਤਨਤੋ ਅਨਞ੍ਞੋਪਿ ਅਞ੍ਞੋ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ਉਪਚਰਿਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸੋ ਸਾਮਞ੍ਞવਿਸੇਸਤ੍ਥਭੇਦੋ। ਸਯਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ, ਨਿਸ੍ਸਯવਸੇਨ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਘਾਨਜਿવ੍ਹਾਕਾਯਾਨਂ ਗਨ੍ਧਰਸਾਨਞ੍ਚ, ਇਤਰੇਸਂ ਅਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ। ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਪਤਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸ੍ਸ ਯੋਗ੍ਯਦੇਸੇ ਅવਟ੍ਠਾਨਂ, ਯੇਨ ਪਟਿਹਨਨਭਾવੇਨ। ਬ੍ਯਾਪਾਰਾਦੀਤਿ ਚਿਤ੍ਤਕਿਰਿਯਾવਾਯੋਧਾਤੁવਿਪ੍ਫਾਰવਸੇਨ ਅਕ੍ਖਿਪਟਲਾਦੀਨਂ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਪਰਿ ਚ ਸਂਸੀਦਨਲਙ੍ਘਨਾਦਿਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਮਾਹ। વਿਕਾਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ વਿਸਦਿਸੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ, વਿਸਯਸ੍ਸ ਇਟ੍ਠਾਨਿਟ੍ਠਭਾવੇਨ ਅਨੁਗ੍ਗਹੋ ਉਪਘਾਤੋ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।

    22. Aññehi anidassanehi aññaṃ viya katvā yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Dhammasabhāvasāmaññenātiādinā kiñcāpi rūpāyatanato añño nidassanabhāvo nāma natthi, dhammasabhāvo pana atthi. Tato ca rūpāyatanassa viseso nidassanabhāvena katoti tadaññadhammavisesakaro nidassanabhāvo rūpāyatanato anaññopi añño viya katvā upacaritoti dasseti. Atthaviseso sāmaññavisesatthabhedo. Sayaṃ sampattānaṃ phoṭṭhabbadhammānaṃ, nissayavasena sampattānaṃ ghānajivhākāyānaṃ gandharasānañca, itaresaṃ asampattānaṃ. Aññamaññapatanaṃ aññamaññassa yogyadese avaṭṭhānaṃ, yena paṭihananabhāvena. Byāpārādīti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena akkhipaṭalādīnaṃ heṭṭhā upari ca saṃsīdanalaṅghanādippavattimāha. Vikāruppatti visadisuppatti, visayassa iṭṭhāniṭṭhabhāvena anuggaho upaghāto cāti attho.

    ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।

    Tikamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ਦੁਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Dukamātikāpadavaṇṇanā




    Related texts:



    ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਾਲ਼ਿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ੧. ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ • 1. Tikamātikā

    ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ਤਿਕਮਾਤਿਕਾਪਦવਣ੍ਣਨਾ • Tikamātikāpadavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact