| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
३. तिकनिद्देसवण्णना
3. Tikaniddesavaṇṇanā
९१. तिकनिद्देसे – दुस्सीलोति निस्सीलो। पापधम्मोति लामकधम्मो। सीलविपत्तिया वा दुस्सीलो, दिट्ठिविपत्तिया पापधम्मो । कायवचीसंवरभेदेन दुस्सीलो, सेससंवरभेदेन पापधम्मो। असुद्धपयोगताय दुस्सीलो, असुद्धासयताय पापधम्मो। कुसलसीलविरहेन दुस्सीलो; अकुसलसीलसमन्नागमेन पापधम्मो। असुचीति असुचीहि कायकम्मादीहि समन्नागतो। सङ्कस्सरसमाचारोति सङ्काय परेहि सरितब्बसमाचारो। किञ्चिदेव असारुप्पं दिस्वा ‘इदं इमिना कतं भविस्सती’ति एवं परेहि आसङ्कनीयसमाचारो, अत्तनोयेव वा सङ्काय सरितब्बसमाचारो – सासङ्कसमाचारोति अत्थो। तस्स हि दिवाट्ठानादीसु सन्निपतित्वा किञ्चिदेव मन्तयन्ते भिक्खू दिस्वा ‘इमे एकतो हुत्वा मन्तेन्ति, कच्चि नु खो मया कतकम्मं जानित्वा मन्तेन्ती’ति एवं सासङ्कसमाचारो होति।
91. Tikaniddese – dussīloti nissīlo. Pāpadhammoti lāmakadhammo. Sīlavipattiyā vā dussīlo, diṭṭhivipattiyā pāpadhammo . Kāyavacīsaṃvarabhedena dussīlo, sesasaṃvarabhedena pāpadhammo. Asuddhapayogatāya dussīlo, asuddhāsayatāya pāpadhammo. Kusalasīlavirahena dussīlo; akusalasīlasamannāgamena pāpadhammo. Asucīti asucīhi kāyakammādīhi samannāgato. Saṅkassarasamācāroti saṅkāya parehi saritabbasamācāro. Kiñcideva asāruppaṃ disvā ‘idaṃ iminā kataṃ bhavissatī’ti evaṃ parehi āsaṅkanīyasamācāro, attanoyeva vā saṅkāya saritabbasamācāro – sāsaṅkasamācāroti attho. Tassa hi divāṭṭhānādīsu sannipatitvā kiñcideva mantayante bhikkhū disvā ‘ime ekato hutvā mantenti, kacci nu kho mayā katakammaṃ jānitvā mantentī’ti evaṃ sāsaṅkasamācāro hoti.
पटिच्छन्नकम्मन्तोति पटिच्छादेतब्बयुत्तकेन पापकम्मेन समन्नागतो। अस्समणो समणपटिञ्ञोति अस्समणो हुत्वाव समणपतिरूपकताय ‘समणो अह’न्ति एवं पटिञ्ञो। अब्रह्मचारी ब्रह्मचारिपटिञ्ञोति अञ्ञे ब्रह्मचारिनो सुनिवत्थे सुपारुते सुम्भकपत्तधरे गामनिगमजनपदराजधानीसु पिण्डाय चरित्वा जीविकं कप्पेन्ते दिस्वा सयम्पि तादिसेन आकारेन तथा पटिपज्जनतो ‘अहं ब्रह्मचारी’ति पटिञ्ञं देन्तो विय होति। ‘अहं भिक्खू’ति वत्वा उपोसथग्गादीनि पविसन्तो पन ब्रह्मचारिपटिञ्ञो होतियेव, तथा सङ्घिकं लाभं गण्हन्तो। अन्तोपूतीति पूतिना कम्मेन अन्तो अनुपविट्ठो, निग्गुणताय वा गुणसारविरहितत्ता अन्तोपूति। अवस्सुतोति रागादीहि तिन्तो। कसम्बुजातोति सञ्जातरागादिकचवरो। अथ वा कसम्बु वुच्चति तिन्तकुणपगतं कसटउदकं। इमस्मिञ्च सासने दुस्सीलो नाम जिगुच्छनीयत्ता तिन्तकुणपकसटउदकसदिसो। तस्मा कसम्बु विय जातोति कसम्बुजातो।
Paṭicchannakammantoti paṭicchādetabbayuttakena pāpakammena samannāgato. Assamaṇo samaṇapaṭiññoti assamaṇo hutvāva samaṇapatirūpakatāya ‘samaṇo aha’nti evaṃ paṭiñño. Abrahmacārī brahmacāripaṭiññoti aññe brahmacārino sunivatthe supārute sumbhakapattadhare gāmanigamajanapadarājadhānīsu piṇḍāya caritvā jīvikaṃ kappente disvā sayampi tādisena ākārena tathā paṭipajjanato ‘ahaṃ brahmacārī’ti paṭiññaṃ dento viya hoti. ‘Ahaṃ bhikkhū’ti vatvā uposathaggādīni pavisanto pana brahmacāripaṭiñño hotiyeva, tathā saṅghikaṃ lābhaṃ gaṇhanto. Antopūtīti pūtinā kammena anto anupaviṭṭho, nigguṇatāya vā guṇasāravirahitattā antopūti. Avassutoti rāgādīhi tinto. Kasambujātoti sañjātarāgādikacavaro. Atha vā kasambu vuccati tintakuṇapagataṃ kasaṭaudakaṃ. Imasmiñca sāsane dussīlo nāma jigucchanīyattā tintakuṇapakasaṭaudakasadiso. Tasmā kasambu viya jātoti kasambujāto.
तस्स न एवं होतीति कस्मा न होति? यत्थ पतिट्ठितेन सक्का भवेय्य अरहत्तं लद्धुं, तस्सा पतिट्ठाय भिन्नत्ता। यथा हि चण्डालकुमारकस्स ‘असुको नाम खत्तियकुमारो रज्जे अभिसित्तो’ति सुत्वापि, यस्मिं कुले पच्चाजाता अभिसेकं पापुणन्ति, तस्मिं कुले अपच्चाजातत्ता न एवं होति – ‘कुदास्सु नामाहम्पि सो खत्तियकुमारो विय अभिसेकं पापुणेय्य’न्ति; एवमेव दुस्सीलस्स ‘असुको नाम भिक्खु अरहत्तं पत्तो’ति सुत्वापि, यस्मिं सीले पतिट्ठितेन अरहत्तं पत्तब्बं, तस्स अभावतो ‘कुदास्सु नामाहम्पि सो सीलवा विय अरहत्तं पापुणेय’न्ति न एवं होति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो अरहत्तासाय अभावा निरासोति वुच्चति।
Tassa na evaṃ hotīti kasmā na hoti? Yattha patiṭṭhitena sakkā bhaveyya arahattaṃ laddhuṃ, tassā patiṭṭhāya bhinnattā. Yathā hi caṇḍālakumārakassa ‘asuko nāma khattiyakumāro rajje abhisitto’ti sutvāpi, yasmiṃ kule paccājātā abhisekaṃ pāpuṇanti, tasmiṃ kule apaccājātattā na evaṃ hoti – ‘kudāssu nāmāhampi so khattiyakumāro viya abhisekaṃ pāpuṇeyya’nti; evameva dussīlassa ‘asuko nāma bhikkhu arahattaṃ patto’ti sutvāpi, yasmiṃ sīle patiṭṭhitena arahattaṃ pattabbaṃ, tassa abhāvato ‘kudāssu nāmāhampi so sīlavā viya arahattaṃ pāpuṇeya’nti na evaṃ hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo arahattāsāya abhāvā nirāsoti vuccati.
९२. तस्स एवं होतीति कस्मा होति? यस्मिं पतिट्ठितेन सक्का भवेय्य अरहत्तं पापुणितुं, तस्सा पतिट्ठाय थिरत्ता। यथा हि सुजातस्स खत्तियकुमारस्स ‘असुको नाम खत्तियकुमारो रज्जे अभिसित्तो’ति सुत्वाव यस्मिं कुले पच्चाजाता अभिसेकं पापुणन्ति, तस्मिं पच्चाजातस्स एवं होति – ‘कुदास्सु नामाहम्पि, सो कुमारो विय अभिसेकं पापुणेय्य’न्ति एवमेव सीलवतो ‘असुको नाम भिक्खु अरहत्तं पत्तो’ति सुत्वाव यस्मिं सीले पतिट्ठितेन अरहत्तं पत्तब्बं, तस्सा पतिट्ठाय थिरत्ता – ‘कुदास्सु नामाहम्पि सो भिक्खु विय अरहत्तं पापुणेय्य’न्ति एवं होति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो आसंसो नाम वुच्चति। सो हि अरहत्तं आसंसति पत्थेतीति आसंसो।
92. Tassa evaṃ hotīti kasmā hoti? Yasmiṃ patiṭṭhitena sakkā bhaveyya arahattaṃ pāpuṇituṃ, tassā patiṭṭhāya thirattā. Yathā hi sujātassa khattiyakumārassa ‘asuko nāma khattiyakumāro rajje abhisitto’ti sutvāva yasmiṃ kule paccājātā abhisekaṃ pāpuṇanti, tasmiṃ paccājātassa evaṃ hoti – ‘kudāssu nāmāhampi, so kumāro viya abhisekaṃ pāpuṇeyya’nti evameva sīlavato ‘asuko nāma bhikkhu arahattaṃ patto’ti sutvāva yasmiṃ sīle patiṭṭhitena arahattaṃ pattabbaṃ, tassā patiṭṭhāya thirattā – ‘kudāssu nāmāhampi so bhikkhu viya arahattaṃ pāpuṇeyya’nti evaṃ hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo āsaṃso nāma vuccati. So hi arahattaṃ āsaṃsati patthetīti āsaṃso.
९३. या हिस्स पुब्बे अविमुत्तस्साति या तस्स खीणासवस्स पुब्बे अरहत्तविमुत्तिया अविमुत्तस्स विमुत्तासा अहोसि, सा पटिप्पस्सद्धा, तस्मा न एवं होति। यथा हि अभिसित्तस्स खत्तियस्स ‘असुको नाम खत्तियकुमारो रज्जे अभिसित्तो’ति सुत्वा एकस्स रञ्ञो द्विन्नं रज्जाभिसेकानं द्विन्नं सेतच्छत्तानं अभावा न एवं होति – ‘‘कुदास्सु नामाहम्पि सो कुमारो विय अभिसेकं पापुणेय्य’’न्ति; एवमेव खीणासवस्स ‘असुको नाम भिक्खु अरहत्तं पत्तो’ति सुत्वा, द्विन्नं अरहत्तानं अभावा – ‘कुदास्सु नामाहम्पि सो भिक्खु विय अरहत्तं पापुणेय्य’न्ति न एवं होति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो अरहत्तासाय विगतत्ता विगतासोति वुच्चति।
93. Yā hissa pubbe avimuttassāti yā tassa khīṇāsavassa pubbe arahattavimuttiyā avimuttassa vimuttāsā ahosi, sā paṭippassaddhā, tasmā na evaṃ hoti. Yathā hi abhisittassa khattiyassa ‘asuko nāma khattiyakumāro rajje abhisitto’ti sutvā ekassa rañño dvinnaṃ rajjābhisekānaṃ dvinnaṃ setacchattānaṃ abhāvā na evaṃ hoti – ‘‘kudāssu nāmāhampi so kumāro viya abhisekaṃ pāpuṇeyya’’nti; evameva khīṇāsavassa ‘asuko nāma bhikkhu arahattaṃ patto’ti sutvā, dvinnaṃ arahattānaṃ abhāvā – ‘kudāssu nāmāhampi so bhikkhu viya arahattaṃ pāpuṇeyya’nti na evaṃ hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo arahattāsāya vigatattā vigatāsoti vuccati.
९४. गिलानूपमनिद्देसे – याय उपमाय ते गिलानूपमाति वुच्चन्ति, तं ताव उपमं दस्सेतुं तयो गिलानातिआदि वुत्तं। तत्थ सप्पायानीति हितानि वुद्धिकरानि। पतिरूपन्ति अनुच्छविकं। नेव वुट्ठाति तम्हा आबाधाति इमिना अतेकिच्छेन वातापमारादिना रोगेन समन्नागतो निट्ठप्पत्तो गिलानो कथितो। वुट्ठाति तम्हा आबाधाति इमिना खिपितकच्छुतिणपुप्फकजरादिप्पभेदो अप्पमत्तकाबाधो कथितो।
94. Gilānūpamaniddese – yāya upamāya te gilānūpamāti vuccanti, taṃ tāva upamaṃ dassetuṃ tayo gilānātiādi vuttaṃ. Tattha sappāyānīti hitāni vuddhikarāni. Patirūpanti anucchavikaṃ. Neva vuṭṭhāti tamhā ābādhāti iminā atekicchena vātāpamārādinā rogena samannāgato niṭṭhappatto gilāno kathito. Vuṭṭhāti tamhā ābādhāti iminā khipitakacchutiṇapupphakajarādippabhedo appamattakābādho kathito.
लभन्तो सप्पायानि भोजनानि नो अलभन्तोति इमिना पन येसं पटिजग्गनेन फासुकं होति, सब्बेपि ते आबाधा कथिता। एत्थ च पतिरूपो उपट्ठाको नाम गिलानुपट्ठाकअङ्गेहि समन्नागतो पण्डितो दक्खो अनलसो वेदितब्बो।
Labhantosappāyāni bhojanāni no alabhantoti iminā pana yesaṃ paṭijagganena phāsukaṃ hoti, sabbepi te ābādhā kathitā. Ettha ca patirūpo upaṭṭhāko nāma gilānupaṭṭhākaaṅgehi samannāgato paṇḍito dakkho analaso veditabbo.
गिलानुपट्ठाको अनुञ्ञातोति ‘भिक्खुसङ्घेन दातब्बो’ति अनुञ्ञातो। तस्मिञ्हि गिलाने अत्तनो धम्मताय यापेतुं असक्कोन्ते भिक्खुसङ्घेन तस्स भिक्खुनो ‘एको भिक्खु च सामणेरो च इमं पटिजग्गथा’ति अपलोकेत्वा दातब्बा। याव पन ते तं पटिजग्गन्ति, ताव गिलानस्स च तेसञ्च द्विन्नं येनत्थो सब्बं भिक्खुसङ्घस्सेव भारो। अञ्ञेपि गिलाना उपट्ठातब्बाति इतरेपि द्वे गिलाना उपट्ठातब्बा। किं कारणा? योपि हि निट्ठप्पत्तगिलानो, सो अनुपट्ठियमानो ‘सचे मं पटिजग्गेय्युं, फासुकं मे भवेय्य, न खो पन मं पटिजग्गन्ती’ति मनोपदोसं कत्वा अपाये निब्बत्तेय्य। पटिजग्गियमानस्स पन एवं होति – ‘भिक्खुसङ्घेन यं कत्तब्बं तं सब्बं कतं, मय्हं पन कम्मविपाको ईदिसो’ति सो भिक्खुसङ्घे मेत्तं पच्चुपट्ठपेत्वा सग्गे निब्बत्तति। यो पन अप्पमत्तकेन ब्याधिना समन्नागतो लभन्तोपि अलभन्तोपि वुट्ठातियेव, तस्स विनापि भेसज्जेन वूपसमनकब्याधि भेसज्जे कते खिप्पतरं वूपसम्मति। ततो सो बुद्धवचनं वा उग्गण्हितुं समणधम्मं वा कातुं सक्खिस्सति। इमिना कारणेन अञ्ञेपि गिलाना उपट्ठातब्बाति वुत्तं।
Gilānupaṭṭhāko anuññātoti ‘bhikkhusaṅghena dātabbo’ti anuññāto. Tasmiñhi gilāne attano dhammatāya yāpetuṃ asakkonte bhikkhusaṅghena tassa bhikkhuno ‘eko bhikkhu ca sāmaṇero ca imaṃ paṭijaggathā’ti apaloketvā dātabbā. Yāva pana te taṃ paṭijagganti, tāva gilānassa ca tesañca dvinnaṃ yenattho sabbaṃ bhikkhusaṅghasseva bhāro. Aññepi gilānā upaṭṭhātabbāti itarepi dve gilānā upaṭṭhātabbā. Kiṃ kāraṇā? Yopi hi niṭṭhappattagilāno, so anupaṭṭhiyamāno ‘sace maṃ paṭijaggeyyuṃ, phāsukaṃ me bhaveyya, na kho pana maṃ paṭijaggantī’ti manopadosaṃ katvā apāye nibbatteyya. Paṭijaggiyamānassa pana evaṃ hoti – ‘bhikkhusaṅghena yaṃ kattabbaṃ taṃ sabbaṃ kataṃ, mayhaṃ pana kammavipāko īdiso’ti so bhikkhusaṅghe mettaṃ paccupaṭṭhapetvā sagge nibbattati. Yo pana appamattakena byādhinā samannāgato labhantopi alabhantopi vuṭṭhātiyeva, tassa vināpi bhesajjena vūpasamanakabyādhi bhesajje kate khippataraṃ vūpasammati. Tato so buddhavacanaṃ vā uggaṇhituṃ samaṇadhammaṃ vā kātuṃ sakkhissati. Iminā kāraṇena aññepi gilānā upaṭṭhātabbāti vuttaṃ.
नेव ओक्कमतीति नेव पविसति। नियामं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तन्ति कुसलेसु धम्मेसु मग्गनियामसङ्खातं सम्मत्तं। इमिना पदपरमो पुग्गलो कथितो। दुतियवारेन उग्घटितञ्ञू गहितो सासने नाळकत्थेरसदिसो । बुद्धन्तरे एकवारं पच्चेकबुद्धानं सन्तिके ओवादं लभित्वा पटिविद्धपच्चेकबोधिञाणो च। ततियवारेन विपञ्चितञ्ञू पुग्गलो कथितो। नेय्यो पन तन्निस्सितोव होति।
Neva okkamatīti neva pavisati. Niyāmaṃ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu magganiyāmasaṅkhātaṃ sammattaṃ. Iminā padaparamo puggalo kathito. Dutiyavārena ugghaṭitaññū gahito sāsane nāḷakattherasadiso . Buddhantare ekavāraṃ paccekabuddhānaṃ santike ovādaṃ labhitvā paṭividdhapaccekabodhiñāṇo ca. Tatiyavārena vipañcitaññū puggalo kathito. Neyyo pana tannissitova hoti.
धम्मदेसना अनुञ्ञाताति मासस्स अट्ठ वारे धम्मकथा अनुञ्ञाता। अञ्ञेसम्पि धम्मो देसेतब्बोति इतरेसम्पि धम्मो कथेतब्बो। किं कारणा? पदपरमस्स हि इमस्मिं अत्तभावे धम्मं पटिविज्झितुं असक्कोन्तस्सापि अनागते पच्चयो भविस्सति। यो पन तथागतस्स रूपदस्सनं लभन्तोपि अलभन्तोपि धम्मविनयञ्च सवनाय लभन्तोपि अलभन्तोपि धम्मं अभिसमेति; सो अलभन्तो न ताव अभिसमेति, लभन्तो पन खिप्पमेव अभिसमेस्सतीति इमिना कारणेन तेसं धम्मो देसेतब्बो। ततियस्स पन पुनप्पुनं देसेतब्बोव। कायसक्खिदिट्ठप्पत्तसद्धाविमुत्ता हेट्ठा कथितायेव।
Dhammadesanā anuññātāti māsassa aṭṭha vāre dhammakathā anuññātā. Aññesampi dhammo desetabboti itaresampi dhammo kathetabbo. Kiṃ kāraṇā? Padaparamassa hi imasmiṃ attabhāve dhammaṃ paṭivijjhituṃ asakkontassāpi anāgate paccayo bhavissati. Yo pana tathāgatassa rūpadassanaṃ labhantopi alabhantopi dhammavinayañca savanāya labhantopi alabhantopi dhammaṃ abhisameti; so alabhanto na tāva abhisameti, labhanto pana khippameva abhisamessatīti iminā kāraṇena tesaṃ dhammo desetabbo. Tatiyassa pana punappunaṃ desetabbova. Kāyasakkhidiṭṭhappattasaddhāvimuttā heṭṭhā kathitāyeva.
९८. गूथभाणीआदीसु – सभग्गतोति सभायं ठितो। परिसग्गतोति गामपरिसाय ठितो। ञातिमज्झगतोति दायादानं मज्झे ठितो। पूगमज्झगतोति सेणीनं मज्झे ठितो। राजकुलमज्झगतोति राजकुलस्स मज्झे महाविनिच्छये ठितो। अभिनीतोति पुच्छनत्थाय नीतो। सक्खिपुट्ठोति सक्खिं कत्वा पुच्छितो। एहम्भो पुरिसाति आलपनमेतं। अत्तहेतु वा परहेतु वाति अत्तनो वा परस्स वा हत्थपादादिहेतु वा धनहेतु वा। आमिसकिञ्चिक्खहेतु वाति एत्थ आमिसन्ति लाभो अधिप्पेतो। किञ्चिक्खन्ति यं वा तं वा अप्पमत्तकं। अन्तमसो तित्तिरवट्टकसप्पिपिण्डनवनीतपिण्डादिअप्पमत्तकस्सापि लञ्जस्स हेतूति अत्थो। सम्पजानमुसा भासिता होतीति जानन्तोयेव मुसावादं कत्ता होति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो गूथसदिसवचनत्ता गूथभाणीति वुच्चति। यथा हि गूथं नाम महाजनस्स अनिट्ठं होति अकन्तं; एवमेव इमस्स पुग्गलस्स वचनं देवमनुस्सानं अनिट्ठं होति अकन्तं।
98. Gūthabhāṇīādīsu – sabhaggatoti sabhāyaṃ ṭhito. Parisaggatoti gāmaparisāya ṭhito. Ñātimajjhagatoti dāyādānaṃ majjhe ṭhito. Pūgamajjhagatoti seṇīnaṃ majjhe ṭhito. Rājakulamajjhagatoti rājakulassa majjhe mahāvinicchaye ṭhito. Abhinītoti pucchanatthāya nīto. Sakkhipuṭṭhoti sakkhiṃ katvā pucchito. Ehambho purisāti ālapanametaṃ. Attahetu vā parahetu vāti attano vā parassa vā hatthapādādihetu vā dhanahetu vā. Āmisakiñcikkhahetu vāti ettha āmisanti lābho adhippeto. Kiñcikkhanti yaṃ vā taṃ vā appamattakaṃ. Antamaso tittiravaṭṭakasappipiṇḍanavanītapiṇḍādiappamattakassāpi lañjassa hetūti attho. Sampajānamusā bhāsitā hotīti jānantoyeva musāvādaṃ kattā hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo gūthasadisavacanattā gūthabhāṇīti vuccati. Yathā hi gūthaṃ nāma mahājanassa aniṭṭhaṃ hoti akantaṃ; evameva imassa puggalassa vacanaṃ devamanussānaṃ aniṭṭhaṃ hoti akantaṃ.
९९. अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो पुप्फसदिसवचनत्ता पुप्फभाणीति वुच्चति। यथा हि फुल्लानि वस्सिकानि वा अधिमुत्तकानि वा महाजनस्स इट्ठानि कन्तानि होन्ति; एवमेव इमस्स पुग्गलस्स वचनं देवमनुस्सानं इट्ठं होति कन्तं।
99. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo pupphasadisavacanattā pupphabhāṇīti vuccati. Yathā hi phullāni vassikāni vā adhimuttakāni vā mahājanassa iṭṭhāni kantāni honti; evameva imassa puggalassa vacanaṃ devamanussānaṃ iṭṭhaṃ hoti kantaṃ.
१००. नेलाति एलं वुच्चति दोसो। नास्सा एलन्ति नेला। निद्दोसाति अत्थो, ‘‘नेलङ्गो सेतपच्छादो’’ति (उदा॰ ६५) एत्थ वुत्तनेलं विय। कण्णसुखाति ब्यञ्जनमधुरताय कण्णानं सुखा। सूचिविज्झनं विय कण्णसूलं न जनेति। अत्थमधुरताय सकलसरीरे कोपं अजनेत्वा पेमं जनेतीति पेमनीया। हदयं गच्छति अप्पटिहञ्ञमाना सुखेन चित्तं पविसतीति हदयङ्गमा। गुणपरिपुण्णताय पुरे भवाति पोरी। पुरे संवड्ढनारी विय सुकुमारातिपि पोरी। पुरस्स एसातिपि पोरी। नगरवासीनं कथाति अत्थो। नगरवासिनो हि युत्तकथा होन्ति। पितिमत्तं पिताति, मातिमत्तं माताति, भातिमत्तं भाताति वदन्ति। एवरूपी कथा बहुनो जनस्स कन्ता होतीति बहुजनकन्ता। बहुजनस्स कन्तभावेनेव बहुनो जनस्स मनापा चित्तवुद्धिकराति बहुजनमनापा। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो मधुभाणीति वुच्चति। मुदुभाणीतिपि पाठो। उभयत्थापि मधुरवचनोति अत्थो। यथा हि चतुमधुरं नाम मधुरं पणीतं; एवमेव इमस्स पुग्गलस्स वचनं देवमनुस्सानं मधुरं होति।
100. Nelāti elaṃ vuccati doso. Nāssā elanti nelā. Niddosāti attho, ‘‘nelaṅgo setapacchādo’’ti (udā. 65) ettha vuttanelaṃ viya. Kaṇṇasukhāti byañjanamadhuratāya kaṇṇānaṃ sukhā. Sūcivijjhanaṃ viya kaṇṇasūlaṃ na janeti. Atthamadhuratāya sakalasarīre kopaṃ ajanetvā pemaṃ janetīti pemanīyā. Hadayaṃ gacchati appaṭihaññamānā sukhena cittaṃ pavisatīti hadayaṅgamā. Guṇaparipuṇṇatāya pure bhavāti porī. Pure saṃvaḍḍhanārī viya sukumārātipi porī. Purassa esātipi porī. Nagaravāsīnaṃ kathāti attho. Nagaravāsino hi yuttakathā honti. Pitimattaṃ pitāti, mātimattaṃ mātāti, bhātimattaṃ bhātāti vadanti. Evarūpī kathā bahuno janassa kantā hotīti bahujanakantā. Bahujanassa kantabhāveneva bahuno janassa manāpā cittavuddhikarāti bahujanamanāpā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo madhubhāṇīti vuccati. Mudubhāṇītipi pāṭho. Ubhayatthāpi madhuravacanoti attho. Yathā hi catumadhuraṃ nāma madhuraṃ paṇītaṃ; evameva imassa puggalassa vacanaṃ devamanussānaṃ madhuraṃ hoti.
१०१. अरुकूपमचित्तादीसु – अभिसज्जतीति लग्गति। कुप्पतीति कोपवसेन कुप्पति। ब्यापज्जतीति पकतिभावं पजहति, पूतिको होति। पतित्थीयतीति थिनभावं थद्धभावञ्च आपज्जति। कोपन्ति दुब्बलकोधं। दोसन्ति दुस्सनवसेन ततो बलवतरं। अप्पच्चयन्ति अतुट्ठाकारं दोमनस्सं। दुट्ठारुकोति पुराणवणो। कट्ठेनाति दण्डककोटिया। कठलायाति कपालेन। आसवं देतीति अपरापरं सवति। पुराणवणो हि अत्तनो धम्मताय एव पुब्बं लोहितं यूसन्ति इमानि तीणि सवति , घट्टितो पन तानि अधिकतरं सवति। एवमेवं खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं, दुट्ठारुको विय हि कोधनो पुग्गलो। तस्स अत्तनो धम्मताय सवनं विय कोधनस्सपि अत्तनो धम्मताय उद्धुमातकस्स विय चण्डिकतस्स चरणं। कट्ठेन वा कठलाय वा घट्टनं विय अप्पमत्तकम्पि वचनं भिय्योसो मत्ताय सवनं विय ‘मादिसं नाम एस एवं वदती’ति भिय्योसो मत्ताय उद्धुमायनभावो दट्ठब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो अरुकूपमचित्तोति वुच्चति। पुराणवणसदिसचित्तोति अत्थो।
101. Arukūpamacittādīsu – abhisajjatīti laggati. Kuppatīti kopavasena kuppati. Byāpajjatīti pakatibhāvaṃ pajahati, pūtiko hoti. Patitthīyatīti thinabhāvaṃ thaddhabhāvañca āpajjati. Kopanti dubbalakodhaṃ. Dosanti dussanavasena tato balavataraṃ. Appaccayanti atuṭṭhākāraṃ domanassaṃ. Duṭṭhārukoti purāṇavaṇo. Kaṭṭhenāti daṇḍakakoṭiyā. Kaṭhalāyāti kapālena. Āsavaṃ detīti aparāparaṃ savati. Purāṇavaṇo hi attano dhammatāya eva pubbaṃ lohitaṃ yūsanti imāni tīṇi savati , ghaṭṭito pana tāni adhikataraṃ savati. Evamevaṃ khoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ, duṭṭhāruko viya hi kodhano puggalo. Tassa attano dhammatāya savanaṃ viya kodhanassapi attano dhammatāya uddhumātakassa viya caṇḍikatassa caraṇaṃ. Kaṭṭhena vā kaṭhalāya vā ghaṭṭanaṃ viya appamattakampi vacanaṃ bhiyyoso mattāya savanaṃ viya ‘mādisaṃ nāma esa evaṃ vadatī’ti bhiyyoso mattāya uddhumāyanabhāvo daṭṭhabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo arukūpamacittoti vuccati. Purāṇavaṇasadisacittoti attho.
१०२. रत्तन्धकारतिमिसायाति रत्तिं चक्खुविञ्ञाणुप्पत्तिनिवारणेन अन्धभावकरणे बहलतमे। विज्जन्तरिकायाति विज्जुप्पत्तिक्खणे। इधापि इदं ओपम्मसंसन्दनं – चक्खुमा पुरिसो विय हि योगावचरो दट्ठब्बो। अन्धकारं विय सोतापत्तिमग्गवज्झा किलेसा। विज्जुसञ्चरणं विय सोतापत्तिमग्गञाणस्स उप्पत्तिकालो। विज्जन्तरिकाय चक्खुमतो पुरिसस्स सामन्ता रूपदस्सनं विय सोतापत्तिमग्गक्खणे निब्बानदस्सनं। पुन अन्धकारावत्थरणं विय सकदागामिमग्गवज्झा किलेसा। पुन विज्जुसञ्चरणं विय सकदागामिमग्गञाणस्स उप्पादो। विज्जन्तरिकाय चक्खुमतो पुरिसस्स सामन्ता रूपदस्सनं विय सकदागामिमग्गक्खणे निब्बानदस्सनं। पुन अन्धकारावत्थरणं विय अनागामिमग्गवज्झा किलेसा। पुन विज्जुसञ्चरणं विय अनागामिमग्गञाणस्स उप्पादो। विज्जन्तरिकाय चक्खुमतो पुरिसस्स सामन्ता रूपदस्सनं विय अनागामिमग्गक्खणे निब्बानदस्सनं वेदितब्बं। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो विज्जूपमचित्तोति वुच्चति। इत्तरकालोभासेन विज्जुसदिसचित्तोति अत्थो।
102. Rattandhakāratimisāyāti rattiṃ cakkhuviññāṇuppattinivāraṇena andhabhāvakaraṇe bahalatame. Vijjantarikāyāti vijjuppattikkhaṇe. Idhāpi idaṃ opammasaṃsandanaṃ – cakkhumā puriso viya hi yogāvacaro daṭṭhabbo. Andhakāraṃ viya sotāpattimaggavajjhā kilesā. Vijjusañcaraṇaṃ viya sotāpattimaggañāṇassa uppattikālo. Vijjantarikāya cakkhumato purisassa sāmantā rūpadassanaṃ viya sotāpattimaggakkhaṇe nibbānadassanaṃ. Puna andhakārāvattharaṇaṃ viya sakadāgāmimaggavajjhā kilesā. Puna vijjusañcaraṇaṃ viya sakadāgāmimaggañāṇassa uppādo. Vijjantarikāya cakkhumato purisassa sāmantā rūpadassanaṃ viya sakadāgāmimaggakkhaṇe nibbānadassanaṃ. Puna andhakārāvattharaṇaṃ viya anāgāmimaggavajjhā kilesā. Puna vijjusañcaraṇaṃ viya anāgāmimaggañāṇassa uppādo. Vijjantarikāya cakkhumato purisassa sāmantā rūpadassanaṃ viya anāgāmimaggakkhaṇe nibbānadassanaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo vijjūpamacittoti vuccati. Ittarakālobhāsena vijjusadisacittoti attho.
१०३. वजिरूपमचित्ततायपि इदं ओपम्मसंसन्दनं – वजिरं विय हि अरहत्तमग्गञाणं दट्ठब्बं। मणिगण्ठिपासाणगण्ठि विय अरहत्तमग्गवज्झा किलेसा। वजिरस्स मणिगण्ठिं वा पासाणगण्ठिं वा विनिविज्झित्वा अगमनभावस्स नत्थिभावो विय अरहत्तमग्गञाणेन अच्छेज्जानं किलेसानं नत्थिभावो। वजिरेन निब्बिद्धवेधस्स पुन अपटिपूरणं विय अरहत्तमग्गेन छिन्नानं किलेसानं पुन अनुप्पादो दट्ठब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो वजिरूपमचित्तोति वुच्चति। किलेसानं मूलघातकरणसमत्थताय वजिरेन सदिसचित्तोति अत्थो।
103. Vajirūpamacittatāyapi idaṃ opammasaṃsandanaṃ – vajiraṃ viya hi arahattamaggañāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Maṇigaṇṭhipāsāṇagaṇṭhi viya arahattamaggavajjhā kilesā. Vajirassa maṇigaṇṭhiṃ vā pāsāṇagaṇṭhiṃ vā vinivijjhitvā agamanabhāvassa natthibhāvo viya arahattamaggañāṇena acchejjānaṃ kilesānaṃ natthibhāvo. Vajirena nibbiddhavedhassa puna apaṭipūraṇaṃ viya arahattamaggena chinnānaṃ kilesānaṃ puna anuppādo daṭṭhabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo vajirūpamacittoti vuccati. Kilesānaṃ mūlaghātakaraṇasamatthatāya vajirena sadisacittoti attho.
१०४. अन्धादीसु तथारूपं चक्खु न होतीति तथाजातिकं तथासभावं पञ्ञाचक्खु न होति। फातिं करेय्याति फीतं वड्ढितं करेय्य। सावज्जानवज्जेति सदोसनिद्दोसे। हीनप्पणीतेति अधमुत्तमे। कण्हसुक्कसप्पटिभागेति कण्हसुक्कायेव अञ्ञमञ्ञपटिबाहनतो पटिपक्खवसेन सप्पटिभागाति वुच्चन्ति। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – कुसले धम्मे ‘कुसला धम्मा’ति येन पञ्ञाचक्खुना जानेय्य, अकुसले धम्मे ‘अकुसला धम्मा’ति, सावज्जादीसुपि एसेव नयो। कण्हसुक्कसप्पटिभागेसु पन कण्हधम्मे ‘सुक्कसुप्पटिभागा’ति, सुक्कधम्मे ‘कण्हसप्पटिभागा’ति येन पञ्ञाचक्खुना जानेय्य। तथारूपम्पिस्स चक्खु न होतीति इमिना नयेन सेसट्ठानेसुपि अत्थो वेदितब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो दिट्ठधम्मिकभोगसंहरणपञ्ञाचक्खुनो च सम्परायिकत्थसोधनपञ्ञाचक्खुनो च अभावा अन्धोति वुच्चति। दुतियो दिट्ठधम्मिकभोगसंहरणपञ्ञाचक्खुनो भावा, सम्परायिकत्थसोधनपञ्ञाचक्खुनो पन अभावा एकचक्खूति वुच्चति। ततियो द्विन्नम्पि भावा द्विचक्खूति वुच्चति।
104. Andhādīsu tathārūpaṃ cakkhu na hotīti tathājātikaṃ tathāsabhāvaṃ paññācakkhu na hoti. Phātiṃ kareyyāti phītaṃ vaḍḍhitaṃ kareyya. Sāvajjānavajjeti sadosaniddose. Hīnappaṇīteti adhamuttame. Kaṇhasukkasappaṭibhāgeti kaṇhasukkāyeva aññamaññapaṭibāhanato paṭipakkhavasena sappaṭibhāgāti vuccanti. Ayaṃ panettha saṅkhepo – kusale dhamme ‘kusalā dhammā’ti yena paññācakkhunā jāneyya, akusale dhamme ‘akusalā dhammā’ti, sāvajjādīsupi eseva nayo. Kaṇhasukkasappaṭibhāgesu pana kaṇhadhamme ‘sukkasuppaṭibhāgā’ti, sukkadhamme ‘kaṇhasappaṭibhāgā’ti yena paññācakkhunā jāneyya. Tathārūpampissa cakkhu na hotīti iminā nayena sesaṭṭhānesupi attho veditabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo diṭṭhadhammikabhogasaṃharaṇapaññācakkhuno ca samparāyikatthasodhanapaññācakkhuno ca abhāvā andhoti vuccati. Dutiyo diṭṭhadhammikabhogasaṃharaṇapaññācakkhuno bhāvā, samparāyikatthasodhanapaññācakkhuno pana abhāvā ekacakkhūti vuccati. Tatiyo dvinnampi bhāvā dvicakkhūti vuccati.
१०७. अवकुज्जपञ्ञादीसु धम्मं देसेन्तीति उपासको धम्मस्सवनत्थाय आगतोति अत्तनो कम्मं पहाय धम्मं देसेन्ति। आदिकल्याणन्ति आदिम्हि कल्याणं भद्दकं अनवज्जं निद्दोसं कत्वा देसेन्ति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। एत्थ पन आदीति पुब्बपट्ठपना। मज्झन्ति कथावेमज्झं। परियोसानन्ति सन्निट्ठानं। इतिस्स धम्मं कथेन्ता पुब्बपट्ठपनेपि कल्याणं भद्दकं अनवज्जमेव कत्वा कथेन्ति, वेमज्झेपि, परियोसानेपि। एत्थ च अत्थि देसनाय आदिमज्झपरियोसानानि, अत्थि सासनस्स। तत्थ देसनाय ताव – चतुप्पदिकगाथाय पठमपदं आदि, द्वे पदानि मज्झं, अवसानपदं परियोसानं। एकानुसन्धिकसुत्तस्स – निदानं आदि, अनुसन्धि मज्झं, इदमवोचाति अप्पना परियोसानं। अनेकानुसन्धिकस्स – पठमो अनुसन्धि आदि , ततो परं एको वा अनेका वा मज्झं, पच्छिमो परियोसानं। अयं ताव देसनाय नयो।
107. Avakujjapaññādīsu dhammaṃ desentīti upāsako dhammassavanatthāya āgatoti attano kammaṃ pahāya dhammaṃ desenti. Ādikalyāṇanti ādimhi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjaṃ niddosaṃ katvā desenti. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha pana ādīti pubbapaṭṭhapanā. Majjhanti kathāvemajjhaṃ. Pariyosānanti sanniṭṭhānaṃ. Itissa dhammaṃ kathentā pubbapaṭṭhapanepi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā kathenti, vemajjhepi, pariyosānepi. Ettha ca atthi desanāya ādimajjhapariyosānāni, atthi sāsanassa. Tattha desanāya tāva – catuppadikagāthāya paṭhamapadaṃ ādi, dve padāni majjhaṃ, avasānapadaṃ pariyosānaṃ. Ekānusandhikasuttassa – nidānaṃ ādi, anusandhi majjhaṃ, idamavocāti appanā pariyosānaṃ. Anekānusandhikassa – paṭhamo anusandhi ādi , tato paraṃ eko vā anekā vā majjhaṃ, pacchimo pariyosānaṃ. Ayaṃ tāva desanāya nayo.
सासनस्स पन सीलं आदि, समाधि मज्झं, विपस्सना परियोसानं। समाधि वा आदि, विपस्सना मज्झं, मग्गो परियोसानं। विपस्सना वा आदि, मग्गो मज्झं, फलं परियोसानं। मग्गो वा आदि, फलं मज्झं, निब्बानं परियोसानं । द्वे द्वे वा करियमाने सीलसमाधयो आदि, विपस्सनामग्गा मज्झं, फलनिब्बानानि परियोसानं। सात्थन्ति सात्थकं कत्वा देसेन्ति। सब्यञ्जनन्ति अक्खरपारिपूरिं कत्वा देसेन्ति। केवलपरिपुण्णन्ति सकलपरिपुण्णं अनूनं कत्वा देसेन्ति। परिसुद्धन्ति परिसुद्धं निज्जटं निग्गण्ठिं कत्वा देसेन्ति। ब्रह्मचरियं पकासेन्तीति एवं देसेन्ता च सेट्ठचरियभूतं सिक्खत्तयसङ्गहितं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं पकासेन्ति। नेव आदिं मनसि करोतीति नेव पुब्बपट्ठपनं मनसि करोति। कुम्भोति घटो। निक्कुज्जोति अधोमुखो ठपितो। एवमेवन्ति एत्थ कुम्भो निक्कुज्जो विय अवकुज्जपञ्ञो पुग्गलो दट्ठब्बो। उदकासिञ्चनकालो विय धम्मदेसनाय लद्धकालो। उदकस्स विवट्टनकालो विय तस्मिं आसने निसिन्नस्स उग्गहेतुं असमत्थकालो। उदकस्स असण्ठानकालो विय उट्ठहित्वा असल्लक्खणकालो वेदितब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो अवकुज्जपञ्ञोति वुच्चति। अधोमुखपञ्ञोति अत्थो।
Sāsanassa pana sīlaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, vipassanā pariyosānaṃ. Samādhi vā ādi, vipassanā majjhaṃ, maggo pariyosānaṃ. Vipassanā vā ādi, maggo majjhaṃ, phalaṃ pariyosānaṃ. Maggo vā ādi, phalaṃ majjhaṃ, nibbānaṃ pariyosānaṃ . Dve dve vā kariyamāne sīlasamādhayo ādi, vipassanāmaggā majjhaṃ, phalanibbānāni pariyosānaṃ. Sātthanti sātthakaṃ katvā desenti. Sabyañjananti akkharapāripūriṃ katvā desenti. Kevalaparipuṇṇanti sakalaparipuṇṇaṃ anūnaṃ katvā desenti. Parisuddhanti parisuddhaṃ nijjaṭaṃ niggaṇṭhiṃ katvā desenti. Brahmacariyaṃ pakāsentīti evaṃ desentā ca seṭṭhacariyabhūtaṃ sikkhattayasaṅgahitaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ pakāsenti. Neva ādiṃ manasi karotīti neva pubbapaṭṭhapanaṃ manasi karoti. Kumbhoti ghaṭo. Nikkujjoti adhomukho ṭhapito. Evamevanti ettha kumbho nikkujjo viya avakujjapañño puggalo daṭṭhabbo. Udakāsiñcanakālo viya dhammadesanāya laddhakālo. Udakassa vivaṭṭanakālo viya tasmiṃ āsane nisinnassa uggahetuṃ asamatthakālo. Udakassa asaṇṭhānakālo viya uṭṭhahitvā asallakkhaṇakālo veditabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo avakujjapaññoti vuccati. Adhomukhapaññoti attho.
१०८. आकिण्णानीति पक्खित्तानि। सतिसम्मोसा पकिरेय्याति मुट्ठस्सतिताय विकिरेय्य। एवमेवन्ति एत्थ उच्छङ्गो विय उच्छङ्गपञ्ञो पुग्गलो दट्ठब्बो। नानाखज्जकानि विय नानप्पकारं बुद्धवचनं। उच्छङ्गे नानाखज्जकानि खादन्तस्स निसिन्नकालो विय तस्मिं आसने निसिन्नस्स उग्गहणकालो। वुट्ठहन्तस्स सतिसम्मोसा विकिरणकालो विय तस्मा आसना वुट्ठाय गच्छन्तस्स असल्लक्खणकालो वेदितब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो उच्छङ्गपञ्ञोति वुच्चति। उच्छङ्गसदिसपञ्ञोति अत्थो।
108. Ākiṇṇānīti pakkhittāni. Satisammosā pakireyyāti muṭṭhassatitāya vikireyya. Evamevanti ettha ucchaṅgo viya ucchaṅgapañño puggalo daṭṭhabbo. Nānākhajjakāni viya nānappakāraṃ buddhavacanaṃ. Ucchaṅge nānākhajjakāni khādantassa nisinnakālo viya tasmiṃ āsane nisinnassa uggahaṇakālo. Vuṭṭhahantassa satisammosā vikiraṇakālo viya tasmā āsanā vuṭṭhāya gacchantassa asallakkhaṇakālo veditabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo ucchaṅgapaññoti vuccati. Ucchaṅgasadisapaññoti attho.
१०९. उक्कुज्जोति उपरिमुखो ठपितो। सण्ठातीति पतिट्ठहति। एवमेव खोति एत्थ उपरिमुखो ठपितो कुम्भो विय पुथुपञ्ञो पुग्गलो दट्ठब्बो। उदकस्स आसित्तकालो विय देसनाय लद्धकालो। उदकस्स सण्ठानकालो विय तत्थ निसिन्नस्स उग्गहणकालो। नो विवट्टनकालो विय उट्ठाय गच्छन्तस्स सल्लक्खणकालो वेदितब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो पुथुपञ्ञोति वुच्चति। वित्थारिकपञ्ञोति अत्थो।
109. Ukkujjoti uparimukho ṭhapito. Saṇṭhātīti patiṭṭhahati. Evameva khoti ettha uparimukho ṭhapito kumbho viya puthupañño puggalo daṭṭhabbo. Udakassa āsittakālo viya desanāya laddhakālo. Udakassa saṇṭhānakālo viya tattha nisinnassa uggahaṇakālo. No vivaṭṭanakālo viya uṭṭhāya gacchantassa sallakkhaṇakālo veditabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo puthupaññoti vuccati. Vitthārikapaññoti attho.
११०. अवीतरागादीसु – यथा सोतापन्नसकदागामिनो, एवं पुथुज्जनोपि पञ्चसु कामगुणेसु, तीसु च भवेसु अवीतरागो। अदब्बताय पन न गहितो। यथा हि छेको वड्ढकी दब्बसम्भारत्थं वनं पविट्ठो न आदितो पट्ठाय सम्पत्तसम्पत्तरुक्खे छिन्दति, ये पनस्स दब्बसम्भारूपगा होन्ति, तेयेव छिन्दति; एवमिधापि भगवता दब्बजातिका अरियाव गहिता, पुथुज्जना पन अदब्बताय न गहिताति वेदितब्बा। कामेसु वीतरागोति पञ्चसु कामगुणेसु वीतरागो। भवेसु अवीतरागोति रूपारूपभवेसु अवीतरागो।
110. Avītarāgādīsu – yathā sotāpannasakadāgāmino, evaṃ puthujjanopi pañcasu kāmaguṇesu, tīsu ca bhavesu avītarāgo. Adabbatāya pana na gahito. Yathā hi cheko vaḍḍhakī dabbasambhāratthaṃ vanaṃ paviṭṭho na ādito paṭṭhāya sampattasampattarukkhe chindati, ye panassa dabbasambhārūpagā honti, teyeva chindati; evamidhāpi bhagavatā dabbajātikā ariyāva gahitā, puthujjanā pana adabbatāya na gahitāti veditabbā. Kāmesu vītarāgoti pañcasu kāmaguṇesu vītarāgo. Bhavesu avītarāgoti rūpārūpabhavesu avītarāgo.
११३. पासाणलेखूपमादीसु – अनुसेतीति अप्पहीनताय अनुसेति। न खिप्पं लुज्जतीति न अन्तरा नस्सति, कप्पुट्ठानेनेव नस्सति। एवमेवन्ति एवं तस्सापि पुग्गलस्स कोधो न अन्तरा पुनदिवसे वा अपरदिवसे वा निब्बाति, अद्धनियो पन होति। मरणेनेव निब्बातीति अत्थो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो पासाणलेखा विय कुज्झनभावेन चिरट्ठितिकतो पासाणलेखूपमोति वुच्चति।
113. Pāsāṇalekhūpamādīsu – anusetīti appahīnatāya anuseti. Na khippaṃ lujjatīti na antarā nassati, kappuṭṭhāneneva nassati. Evamevanti evaṃ tassāpi puggalassa kodho na antarā punadivase vā aparadivase vā nibbāti, addhaniyo pana hoti. Maraṇeneva nibbātīti attho. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo pāsāṇalekhā viya kujjhanabhāvena ciraṭṭhitikato pāsāṇalekhūpamoti vuccati.
११४. सो च ख्वस्स कोधोति सो अप्पमत्तकेपि कारणे सहसा कुद्धस्स कोधो। न चिरन्ति अचिरं अप्पहीनताय नानुसेति। यथा पन पथवियं आकड्ढित्वा कतलेखा वातादीहि खिप्पं नस्सति, एवमस्स सहसा उप्पन्नोपि कोधो खिप्पमेव निब्बातीति अत्थो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो पथवियं लेखा विय कुज्झनभावेन अचिरट्ठितिकतो पथवीलेखूपमोति वुच्चति।
114. So ca khvassa kodhoti so appamattakepi kāraṇe sahasā kuddhassa kodho. Na ciranti aciraṃ appahīnatāya nānuseti. Yathā pana pathaviyaṃ ākaḍḍhitvā katalekhā vātādīhi khippaṃ nassati, evamassa sahasā uppannopi kodho khippameva nibbātīti attho. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo pathaviyaṃ lekhā viya kujjhanabhāvena aciraṭṭhitikato pathavīlekhūpamoti vuccati.
११५. आगाळ्हेनाति अतिगाळ्हेन मम्मच्छेदकेन थद्धवचनेन। फरुसेनाति न सोतसुखेन। अमनापेनाति न चित्तसुखेन। संसन्दतीति एकीभवति। सन्धियतीति घटयति। सम्मोदतीति निरन्तरो होति। अथ वा – संसन्दतीति चित्तकिरियादीसु चित्तेन समोधानं गच्छति। खीरोदकं विय एकीभावं उपेतीति अत्थो। सन्धियतीति ठानगमनादीसु कायकिरियादीसु कायेन समोधानं गच्छति। तिलतण्डुला विय मिस्सीभावं उपेतीति अत्थो। सम्मोदतीति उद्देसपरिपुच्छादीसु वचीकिरियासु वाचाय समोधानं गच्छति। विप्पवासगतोपि पियसहायको विय पियतरभावं उपेतीति अत्थो। अपिच – किच्चकरणीयेसु तेहि सद्धिं आदितोव एककिरियभावं उपगच्छन्तो संसन्दति। याव मज्झा पवत्तन्तो सन्धियति, याव परियोसाना अनिवत्तन्तो सम्मोदतीतिपि वेदितब्बो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो उदकलेखा विय खिप्पं संसन्दनतो उदकलेखूपमोति वुच्चति।
115. Āgāḷhenāti atigāḷhena mammacchedakena thaddhavacanena. Pharusenāti na sotasukhena. Amanāpenāti na cittasukhena. Saṃsandatīti ekībhavati. Sandhiyatīti ghaṭayati. Sammodatīti nirantaro hoti. Atha vā – saṃsandatīti cittakiriyādīsu cittena samodhānaṃ gacchati. Khīrodakaṃ viya ekībhāvaṃ upetīti attho. Sandhiyatīti ṭhānagamanādīsu kāyakiriyādīsu kāyena samodhānaṃ gacchati. Tilataṇḍulā viya missībhāvaṃ upetīti attho. Sammodatīti uddesaparipucchādīsu vacīkiriyāsu vācāya samodhānaṃ gacchati. Vippavāsagatopi piyasahāyako viya piyatarabhāvaṃ upetīti attho. Apica – kiccakaraṇīyesu tehi saddhiṃ āditova ekakiriyabhāvaṃ upagacchanto saṃsandati. Yāva majjhā pavattanto sandhiyati, yāva pariyosānā anivattanto sammodatītipi veditabbo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo udakalekhā viya khippaṃ saṃsandanato udakalekhūpamoti vuccati.
११६. पोत्थकूपमेसु – याय उपमाय ते पोत्थकूपमाति वुच्चन्ति, तं ताव उपमं दस्सेतुं तयो पोत्थकातिआदि वुत्तं। तत्थ नवोति नववायिमो। पोत्थकोति साणवाकसाटको। दुब्बण्णोति विवण्णो। दुक्खसम्फस्सोति खरसम्फस्सो। अप्पग्घोति अतिबहुं अग्घन्तो कहापणग्घनको होति। मज्झिमोति परिभोगमज्झिमो। सो हि नवभावं अतिक्कमित्वा जिण्णभावं अप्पत्तो मज्झे परिभोगकालेपि दुब्बण्णो च दुक्खसम्फस्सो च अप्पग्घोयेव च होति। अतिबहुं अग्घन्तो अड्ढं अग्घति। जिण्णकाले पन अड्ढमासकं वा काकणिकं वा अग्घति। उक्खलिपरिमज्जनन्ति काळुक्खलिपरिपुञ्छनं।
116. Potthakūpamesu – yāya upamāya te potthakūpamāti vuccanti, taṃ tāva upamaṃ dassetuṃ tayo potthakātiādi vuttaṃ. Tattha navoti navavāyimo. Potthakoti sāṇavākasāṭako. Dubbaṇṇoti vivaṇṇo. Dukkhasamphassoti kharasamphasso. Appagghoti atibahuṃ agghanto kahāpaṇagghanako hoti. Majjhimoti paribhogamajjhimo. So hi navabhāvaṃ atikkamitvā jiṇṇabhāvaṃ appatto majjhe paribhogakālepi dubbaṇṇo ca dukkhasamphasso ca appagghoyeva ca hoti. Atibahuṃ agghanto aḍḍhaṃ agghati. Jiṇṇakāle pana aḍḍhamāsakaṃ vā kākaṇikaṃ vā agghati. Ukkhaliparimajjananti kāḷukkhaliparipuñchanaṃ.
नवोति उपसम्पदाय पञ्चवस्सकालतो हेट्ठा जातिया सट्ठिवस्सोपि नवोयेव। दुब्बण्णतायाति सरीरवण्णेनपि गुणवण्णेनपि दुब्बण्णताय। दुस्सीलस्स हि परिसमज्झे निसिन्नस्स नित्तेजताय सरीरवण्णोपि न सम्पज्जति, गुणवण्णे वत्तब्बमेव नत्थि। ये खो पनस्साति ये खो पन तस्स उपट्ठाका वा ञातिमित्तादयो वा एतं पुग्गलं सेवन्ति। तेसं तन्ति तेसं पुग्गलानं छ सत्थारे सेवन्तानं मिच्छादिट्ठिकानं विय, देवदत्तं सेवन्तानं कोकालिकादीनं विय च तं सेवनं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति। मज्झिमोति पञ्चवस्सकालतो पट्ठाय याव नववस्सकाला मज्झिमो नाम। थेरोति दसवस्सकालतो पट्ठाय थेरो नाम। एवमाहंसूति एवं वदन्ति। किं नु खो तुय्हन्ति तुय्हं बालस्स भणितेन को अत्थोति वुत्तं होति। तथारूपन्ति तथाजातिकं तथासभावं उक्खेपनीयकम्मस्स कारणभूतं।
Navoti upasampadāya pañcavassakālato heṭṭhā jātiyā saṭṭhivassopi navoyeva. Dubbaṇṇatāyāti sarīravaṇṇenapi guṇavaṇṇenapi dubbaṇṇatāya. Dussīlassa hi parisamajjhe nisinnassa nittejatāya sarīravaṇṇopi na sampajjati, guṇavaṇṇe vattabbameva natthi. Ye kho panassāti ye kho pana tassa upaṭṭhākā vā ñātimittādayo vā etaṃ puggalaṃ sevanti. Tesaṃ tanti tesaṃ puggalānaṃ cha satthāre sevantānaṃ micchādiṭṭhikānaṃ viya, devadattaṃ sevantānaṃ kokālikādīnaṃ viya ca taṃ sevanaṃ dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya hoti. Majjhimoti pañcavassakālato paṭṭhāya yāva navavassakālā majjhimo nāma. Theroti dasavassakālato paṭṭhāya thero nāma. Evamāhaṃsūti evaṃ vadanti. Kiṃ nu kho tuyhanti tuyhaṃ bālassa bhaṇitena ko atthoti vuttaṃ hoti. Tathārūpanti tathājātikaṃ tathāsabhāvaṃ ukkhepanīyakammassa kāraṇabhūtaṃ.
११७. कासिकवत्थूपमेसु – कासिकवत्थं नाम तयो कप्पासंसू गहेत्वा कन्तितसुत्तेन वायितं सुखुमवत्थं। तं नववायिमं अनग्घं होति। परिभोगमज्झिमं वीसम्पि तिंसम्पि सहस्सानि अग्घति। जिण्णकाले पन अट्ठपि दसपि सहस्सानि अग्घति।
117. Kāsikavatthūpamesu – kāsikavatthaṃ nāma tayo kappāsaṃsū gahetvā kantitasuttena vāyitaṃ sukhumavatthaṃ. Taṃ navavāyimaṃ anagghaṃ hoti. Paribhogamajjhimaṃ vīsampi tiṃsampi sahassāni agghati. Jiṇṇakāle pana aṭṭhapi dasapi sahassāni agghati.
तेसं तं होतीति तेसं सम्मासम्बुद्धादयो सेवन्तानं विय तं सेवनं दीघरत्तं हिताय सुखाय होति। सम्मासम्बुद्धञ्हि एकं निस्साय यावज्जकाला मुच्चनकसत्तानं पमाणं नत्थि। तथा सारिपुत्तत्थेरमहामोग्गल्लानत्थेरे अवसेसे च असीतिमहासावके निस्साय सग्गं गतसत्तानं पमाणं नत्थि। यावज्जकाला तेसं दिट्ठानुगतिं पटिपन्नसत्तानम्पि पमाणं नत्थियेव। आधेय्यं गच्छतीति तस्स महाथेरस्स तं अत्थनिस्सितं वचनं यथा गन्धकरण्डके कासिकवत्थं आधातब्बतं ठपेतब्बतं गच्छति, एवं उत्तमङ्गे सिरस्मिं हदये च आधातब्बतं ठपेतब्बतम्पि गच्छति। सेसमेत्थ हेट्ठा वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बं।
Tesaṃtaṃ hotīti tesaṃ sammāsambuddhādayo sevantānaṃ viya taṃ sevanaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya hoti. Sammāsambuddhañhi ekaṃ nissāya yāvajjakālā muccanakasattānaṃ pamāṇaṃ natthi. Tathā sāriputtattheramahāmoggallānatthere avasese ca asītimahāsāvake nissāya saggaṃ gatasattānaṃ pamāṇaṃ natthi. Yāvajjakālā tesaṃ diṭṭhānugatiṃ paṭipannasattānampi pamāṇaṃ natthiyeva. Ādheyyaṃ gacchatīti tassa mahātherassa taṃ atthanissitaṃ vacanaṃ yathā gandhakaraṇḍake kāsikavatthaṃ ādhātabbataṃ ṭhapetabbataṃ gacchati, evaṃ uttamaṅge sirasmiṃ hadaye ca ādhātabbataṃ ṭhapetabbatampi gacchati. Sesamettha heṭṭhā vuttānusāreneva veditabbaṃ.
११८. सुप्पमेय्यादीसु – सुखेन पमेतब्बोति सुप्पमेय्यो। इधाति इमस्मिं सत्तलोके। उद्धतोति उद्धच्चेन समन्नागतो। उन्नळोति उग्गतनळो; तुच्छमानं उक्खिपित्वा ठितोति अत्थो। चपलोति पत्तमण्डनादिना चापल्लेन समन्नागतो। मुखरोति मुखखरो। विकिण्णवाचोति असंयतवचनो। असमाहितोति चित्तेकग्गतारहितो। विब्भन्तचित्तोति भन्तचित्तो, भन्तगावीभन्तमिगीसप्पटिभागो। पाकटिन्द्रियोति विवटिन्द्रियो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो ‘सुप्पमेय्यो’ति वुच्चति। यथा हि परित्तस्स उदकस्स सुखेन पमाणं गय्हति; एवमेव इमेहि अगुणङ्गेहि समन्नागतस्स सुखेन पमाणं गय्हति। तेनेस ‘सुप्पमेय्यो’ति वुत्तो।
118. Suppameyyādīsu – sukhena pametabboti suppameyyo. Idhāti imasmiṃ sattaloke. Uddhatoti uddhaccena samannāgato. Unnaḷoti uggatanaḷo; tucchamānaṃ ukkhipitvā ṭhitoti attho. Capaloti pattamaṇḍanādinā cāpallena samannāgato. Mukharoti mukhakharo. Vikiṇṇavācoti asaṃyatavacano. Asamāhitoti cittekaggatārahito. Vibbhantacittoti bhantacitto, bhantagāvībhantamigīsappaṭibhāgo. Pākaṭindriyoti vivaṭindriyo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo ‘suppameyyo’ti vuccati. Yathā hi parittassa udakassa sukhena pamāṇaṃ gayhati; evameva imehi aguṇaṅgehi samannāgatassa sukhena pamāṇaṃ gayhati. Tenesa ‘suppameyyo’ti vutto.
११९. दुक्खेन पमेतब्बोति दुप्पमेय्यो। अनुद्धतादीनि वुत्तपटिपक्खवसेन वेदितब्बानि। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो ‘दुप्पमेय्यो’ति वुच्चति। यथा हि महासमुद्दस्स दुक्खेन पमाणं गय्हति; एवमेव इमेहि गुणङ्गेहि समन्नागतस्स दुक्खेन पमाणं गय्हति। तादिसो ‘अनागामी नु खो, खीणासवो नु खो’ति वत्तब्बतं गच्छति, तेनेस ‘दुप्पमेय्यो’ति वुत्तो।
119. Dukkhena pametabboti duppameyyo. Anuddhatādīni vuttapaṭipakkhavasena veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo ‘duppameyyo’ti vuccati. Yathā hi mahāsamuddassa dukkhena pamāṇaṃ gayhati; evameva imehi guṇaṅgehi samannāgatassa dukkhena pamāṇaṃ gayhati. Tādiso ‘anāgāmī nu kho, khīṇāsavo nu kho’ti vattabbataṃ gacchati, tenesa ‘duppameyyo’ti vutto.
१२०. न सक्का पमेतुन्ति अप्पमेय्यो। यथा हि आकासस्स न सक्का पमाणं गहेतुं, एवं खीणासवस्स। तेनेस ‘अप्पमेय्यो’ति वुत्तो।
120. Na sakkā pametunti appameyyo. Yathā hi ākāsassa na sakkā pamāṇaṃ gahetuṃ, evaṃ khīṇāsavassa. Tenesa ‘appameyyo’ti vutto.
१२१. न सेवितब्बादीसु – न सेवितब्बोति न उपसङ्कमितब्बो। न भजितब्बोति न अल्लीयितब्बो। न पयिरुपासितब्बोति न सन्तिके निसीदनवसेन पुनप्पुनं उपासितब्बो। हीनो होति सीलेनातिआदीसु उपादायुपादाय हीनता वेदितब्बा । यो हि पञ्च सीलानि रक्खति, सो दस सीलानि रक्खन्तेन न सेवितब्बो। यो पन दस सीलानि रक्खति, सो चतुपारिसुद्धिसीलं रक्खन्तेन न सेवितब्बो। अञ्ञत्र अनुद्दया अञ्ञत्र अनुकम्पाति ठपेत्वा अनुद्दयञ्च अनुकम्पञ्च। अत्तनो अत्थाय एव हि एवरूपो पुग्गलो न सेवितब्बो। अनुद्दयानुकम्पावसेन पन तं उपसङ्कमितुं वट्टति।
121. Na sevitabbādīsu – na sevitabboti na upasaṅkamitabbo. Na bhajitabboti na allīyitabbo. Na payirupāsitabboti na santike nisīdanavasena punappunaṃ upāsitabbo. Hīnohoti sīlenātiādīsu upādāyupādāya hīnatā veditabbā . Yo hi pañca sīlāni rakkhati, so dasa sīlāni rakkhantena na sevitabbo. Yo pana dasa sīlāni rakkhati, so catupārisuddhisīlaṃ rakkhantena na sevitabbo. Aññatra anuddayā aññatra anukampāti ṭhapetvā anuddayañca anukampañca. Attano atthāya eva hi evarūpo puggalo na sevitabbo. Anuddayānukampāvasena pana taṃ upasaṅkamituṃ vaṭṭati.
१२२. सदिसो होतीति समानो होति। सीलसामञ्ञगतानं सतन्ति सीलेन समानभावं गतानं सन्तानं। सीलकथा च नो भविस्सतीति एवं समानसीलानं अम्हाकं सीलमेव आरब्भ कथा भविस्सति। सा च नो फासु भविस्सतीति सा च सीलकथा अम्हाकं फासुविहारो सुखविहारो भविस्सति। सा च नो पवत्तिनी भविस्सतीति सा च अम्हाकं कथा दिवसम्पि कथेन्तानं पवत्तिनी भविस्सति, न पटिहञ्ञिस्सति। द्वीसु हि सीलवन्तेसु एकेन सीलस्स वण्णे कथिते इतरो अनुमोदति; तेन तेसं कथा फासु चेव होति, पवत्तिनी च। एकस्मिं पन दुस्सीले सति दुस्सीलस्स सीलकथा दुक्कथाति नेव सीलकथा होति, न फासु होति, न पवत्तिनी। समाधिपञ्ञाकथासुपि एसेव नयो। द्वे हि समाधिलाभिनो समाधिकथं, सप्पञ्ञा च पञ्ञाकथं कथेन्ता, रत्तिं वा दिवसं वा अतिक्कन्तम्पि न जानन्ति।
122. Sadiso hotīti samāno hoti. Sīlasāmaññagatānaṃ satanti sīlena samānabhāvaṃ gatānaṃ santānaṃ. Sīlakathā ca no bhavissatīti evaṃ samānasīlānaṃ amhākaṃ sīlameva ārabbha kathā bhavissati. Sā ca no phāsu bhavissatīti sā ca sīlakathā amhākaṃ phāsuvihāro sukhavihāro bhavissati. Sā ca no pavattinī bhavissatīti sā ca amhākaṃ kathā divasampi kathentānaṃ pavattinī bhavissati, na paṭihaññissati. Dvīsu hi sīlavantesu ekena sīlassa vaṇṇe kathite itaro anumodati; tena tesaṃ kathā phāsu ceva hoti, pavattinī ca. Ekasmiṃ pana dussīle sati dussīlassa sīlakathā dukkathāti neva sīlakathā hoti, na phāsu hoti, na pavattinī. Samādhipaññākathāsupi eseva nayo. Dve hi samādhilābhino samādhikathaṃ, sappaññā ca paññākathaṃ kathentā, rattiṃ vā divasaṃ vā atikkantampi na jānanti.
१२३. सक्कत्वा गरुं कत्वाति सक्कारञ्चेव गरुकारञ्च करित्वा। अधिको होतीति अतिरेको होति। सीलक्खन्धन्ति सीलरासिं। परिपूरेस्सामीति तं अतिरेकसीलं पुग्गलं निस्साय अत्तनो अपरिपूरं सीलरासिं परिपूरं करिस्सामि। तत्थ तत्थ पञ्ञाय अनुग्गहेस्सामीति एत्थ सीलस्स असप्पाये अनुपकारधम्मे वज्जेत्वा सप्पाये उपकारधम्मे सेवन्तो तस्मिं तस्मिं ठाने सीलक्खन्धं पञ्ञाय अनुग्गण्हाति नाम। समाधिपञ्ञाक्खन्धेसुपि एसेव नयो।
123. Sakkatvā garuṃ katvāti sakkārañceva garukārañca karitvā. Adhiko hotīti atireko hoti. Sīlakkhandhanti sīlarāsiṃ. Paripūressāmīti taṃ atirekasīlaṃ puggalaṃ nissāya attano aparipūraṃ sīlarāsiṃ paripūraṃ karissāmi. Tattha tattha paññāya anuggahessāmīti ettha sīlassa asappāye anupakāradhamme vajjetvā sappāye upakāradhamme sevanto tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne sīlakkhandhaṃ paññāya anuggaṇhāti nāma. Samādhipaññākkhandhesupi eseva nayo.
१२४. जिगुच्छितब्बादीसु – जिगुच्छितब्बोति गूथं विय जिगुच्छितब्बो। अथ खो नन्ति अथ खो अस्स। कित्तिसद्दोति कथासद्दो। एवमेवन्ति एत्थ गूथकूपो विय दुस्सील्यं दट्ठब्बं। गूथकूपे पतित्वा ठितो धमनीअहि विय दुस्सीलपुग्गलो। गुथकूपतो उद्धरियमानेन तेन अहिना पुरिसस्स सरीरं आरुळ्हेनापि अदट्ठभावो विय दुस्सीलं सेवमानस्सापि तस्स किरियाय कारणभावो सरीरं गूथेन मक्खेत्वा अहिनो गतकालो विय दुस्सीलं सेवमानस्स पापकित्तिसद्दस्स अब्भुग्गमनकालो वेदितब्बो।
124. Jigucchitabbādīsu – jigucchitabboti gūthaṃ viya jigucchitabbo. Atha kho nanti atha kho assa. Kittisaddoti kathāsaddo. Evamevanti ettha gūthakūpo viya dussīlyaṃ daṭṭhabbaṃ. Gūthakūpe patitvā ṭhito dhamanīahi viya dussīlapuggalo. Guthakūpato uddhariyamānena tena ahinā purisassa sarīraṃ āruḷhenāpi adaṭṭhabhāvo viya dussīlaṃ sevamānassāpi tassa kiriyāya kāraṇabhāvo sarīraṃ gūthena makkhetvā ahino gatakālo viya dussīlaṃ sevamānassa pāpakittisaddassa abbhuggamanakālo veditabbo.
१२५. तिन्दुकालातन्ति तिन्दुकरुक्खअलातं। भिय्योसो मत्ताय चिच्चिटायतीति तञ्हि झायमानं पकतियापि पपटिकायो मुञ्चन्तं चिच्चिटायति चिटिचिटाति सद्दं करोति। घट्टितं पन अधिमत्तं करोतीति अत्थो। एवमेवन्ति एवमेवं कोधनो अत्तनो धम्मतायपि उद्धतो चण्डिकतो हुत्वा चरति। अप्पमत्तकं पन वचनं वुत्तकाले ‘मादिसं नाम एवं वदती’ति अतिरेकतरं उद्धतो चण्डिकतो हुत्वा चरति। गूथकूपोति गूथपुण्णकूपो, गूथरासियेव वा। ओपम्मसंसन्दनं पनेत्थ पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। तस्मा एवरूपो पुग्गलो अज्झुपेक्खितब्बो, न सेवितब्बोति यस्मा कोधनो अतिसेवियमानोपि अतिउपसङ्कमियमानोपि कुज्झतियेव, ‘किं इमिना’ति पटिक्कमन्तोपि कुज्झतियेव, तस्मा पलालग्गि विय अज्झुपेक्खितब्बो, न सेवितब्बो। किं वुत्तं होति? यो हि पलालग्गिं अतिउपसङ्कमित्वा तप्पति, तस्स सरीरं झायति। यो अतिपटिक्कमित्वा तप्पति, तस्स सीतं न वूपसम्मति। अनुपसङ्कमित्वा अपटिक्कमित्वा पन मज्झत्तभावेन तप्पेन्तस्स सीतं वूपसम्मति, कायोपि न डय्हति। तस्मा पलालग्गि विय कोधनो पुग्गलो मज्झत्तभावेन अज्झुपेक्खितब्बो, न सेवितब्बो, न भजितब्बो, न पयिरुपासितब्बो।
125. Tindukālātanti tindukarukkhaalātaṃ. Bhiyyoso mattāya cicciṭāyatīti tañhi jhāyamānaṃ pakatiyāpi papaṭikāyo muñcantaṃ cicciṭāyati ciṭiciṭāti saddaṃ karoti. Ghaṭṭitaṃ pana adhimattaṃ karotīti attho. Evamevanti evamevaṃ kodhano attano dhammatāyapi uddhato caṇḍikato hutvā carati. Appamattakaṃ pana vacanaṃ vuttakāle ‘mādisaṃ nāma evaṃ vadatī’ti atirekataraṃ uddhato caṇḍikato hutvā carati. Gūthakūpoti gūthapuṇṇakūpo, gūtharāsiyeva vā. Opammasaṃsandanaṃ panettha purimanayeneva veditabbaṃ. Tasmā evarūpo puggalo ajjhupekkhitabbo, na sevitabboti yasmā kodhano atiseviyamānopi atiupasaṅkamiyamānopi kujjhatiyeva, ‘kiṃ iminā’ti paṭikkamantopi kujjhatiyeva, tasmā palālaggi viya ajjhupekkhitabbo, na sevitabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yo hi palālaggiṃ atiupasaṅkamitvā tappati, tassa sarīraṃ jhāyati. Yo atipaṭikkamitvā tappati, tassa sītaṃ na vūpasammati. Anupasaṅkamitvā apaṭikkamitvā pana majjhattabhāvena tappentassa sītaṃ vūpasammati, kāyopi na ḍayhati. Tasmā palālaggi viya kodhano puggalo majjhattabhāvena ajjhupekkhitabbo, na sevitabbo, na bhajitabbo, na payirupāsitabbo.
१२६. कल्याणमित्तोति सुचिमित्तो। कल्याणसहायोति सुचिसहायो। सहायोति सहगामी सद्धिंचरो। कल्याणसम्पवङ्कोति कल्याणेसु सुचिपुग्गलेसु सम्पवङ्को, तन्निन्नतप्पोणतप्पब्भारमानसोति अत्थो।
126. Kalyāṇamittoti sucimitto. Kalyāṇasahāyoti sucisahāyo. Sahāyoti sahagāmī saddhiṃcaro. Kalyāṇasampavaṅkoti kalyāṇesu sucipuggalesu sampavaṅko, tanninnatappoṇatappabbhāramānasoti attho.
१२७. सीलेसु परिपूरकारीतिआदीसु – सीलेसु परिपूरकारिनोति एते अरियसावका यानि तानि मग्गब्रह्मचरियस्स आदिभूतानि, आदिब्रह्मचरियकानि, पाराजिकसङ्खातानि चत्तारि महासीलसिक्खापदानि, तेसं अवीतिक्कमनतो यानि खुद्दानुखुद्दकानि आपज्जन्ति, तेहि च वुट्ठानतो सीलेसु यं कत्तब्बं, तं परिपूरं समत्तं करोन्तीति ‘सीलेसु परिपूरकारिनो’ति वुच्चन्ति। समाधिपारिबन्धकानं पन कामरागब्यापादानं, पञ्ञापारिबन्धकस्स च सच्चपटिच्छादकस्स मोहस्स असमूहतत्ता, समाधिं पञ्ञञ्च भावेन्तापि समाधिपञ्ञासु यं कत्तब्बं तं मत्तसो पमाणेन पदेसमत्तमेव करोन्तीति समाधिस्मिं पञ्ञाय च मत्तसो कारिनोति वुच्चन्ति। इमिना उपायेन इतरेसुपि द्वीसु नयेसु अत्थो वेदितब्बो।
127. Sīlesu paripūrakārītiādīsu – sīlesu paripūrakārinoti ete ariyasāvakā yāni tāni maggabrahmacariyassa ādibhūtāni, ādibrahmacariyakāni, pārājikasaṅkhātāni cattāri mahāsīlasikkhāpadāni, tesaṃ avītikkamanato yāni khuddānukhuddakāni āpajjanti, tehi ca vuṭṭhānato sīlesu yaṃ kattabbaṃ, taṃ paripūraṃ samattaṃ karontīti ‘sīlesu paripūrakārino’ti vuccanti. Samādhipāribandhakānaṃ pana kāmarāgabyāpādānaṃ, paññāpāribandhakassa ca saccapaṭicchādakassa mohassa asamūhatattā, samādhiṃ paññañca bhāventāpi samādhipaññāsu yaṃ kattabbaṃ taṃ mattaso pamāṇena padesamattameva karontīti samādhismiṃ paññāya ca mattaso kārinoti vuccanti. Iminā upāyena itaresupi dvīsu nayesu attho veditabbo.
तत्रायं अपरोपि सुत्तन्तनयो –
Tatrāyaṃ aparopi suttantanayo –
‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलेसु परिपूरकारी होति, समाधिस्मिं मत्तसो कारी, पञ्ञाय मत्तसो कारी। सो यानि तानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि तानि आपज्जतिपि, वुट्ठातिपि। तं किस्स हेतु? न हि मेत्थ, भिक्खवे, अभब्बता वुत्ता। यानि च खो तानि सिक्खापदानि आदिब्रह्मचरियकानि ब्रह्मचरियसारुप्पानि, तत्थ धुवसीलो च होति, ठितसीलो च, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु। सो तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो होति, अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो। इध पन, भिक्खवे, भिक्खु सीलेसु…पे॰… सो तिण्णं संयोजनानं परिक्खया, रागदोसमोहानं तनुत्ता, सकदागामी होति; सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करोति। इध पन, भिक्खवे, भिक्खु सीलेसु परिपूरकारी होति, समाधिस्मिं परिपूरकारी, पञ्ञाय मत्तसो कारी। सो यानि तानि…पे॰… सिक्खति सिक्खापदेसु। सो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं…पे॰… अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका। इध पन, भिक्खवे , भिक्खु सीलेसु परिपूरकारी, समाधिस्मिं परिपूरकारी, पञ्ञाय परिपूरकारी। सो यानि तानि खुद्दानुखुद्दकानि…पे॰… सिक्खति सिक्खापदेसु। सो आसवानं खया…पे॰… उपसम्पज्ज विहरती’’ति (अ॰ नि॰ ३.८७)।
‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu sīlesu paripūrakārī hoti, samādhismiṃ mattaso kārī, paññāya mattaso kārī. So yāni tāni khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni tāni āpajjatipi, vuṭṭhātipi. Taṃ kissa hetu? Na hi mettha, bhikkhave, abhabbatā vuttā. Yāni ca kho tāni sikkhāpadāni ādibrahmacariyakāni brahmacariyasāruppāni, tattha dhuvasīlo ca hoti, ṭhitasīlo ca, samādāya sikkhati sikkhāpadesu. So tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hoti, avinipātadhammo niyato sambodhiparāyaṇo. Idha pana, bhikkhave, bhikkhu sīlesu…pe… so tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā, rāgadosamohānaṃ tanuttā, sakadāgāmī hoti; sakideva imaṃ lokaṃ āgantvā dukkhassantaṃ karoti. Idha pana, bhikkhave, bhikkhu sīlesu paripūrakārī hoti, samādhismiṃ paripūrakārī, paññāya mattaso kārī. So yāni tāni…pe… sikkhati sikkhāpadesu. So pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ…pe… anāvattidhammo tasmā lokā. Idha pana, bhikkhave , bhikkhu sīlesu paripūrakārī, samādhismiṃ paripūrakārī, paññāya paripūrakārī. So yāni tāni khuddānukhuddakāni…pe… sikkhati sikkhāpadesu. So āsavānaṃ khayā…pe… upasampajja viharatī’’ti (a. ni. 3.87).
१३०. सत्थारनिद्देसे – परिञ्ञं पञ्ञपेतीति पहानं समतिक्कमं पञ्ञपेति। तत्राति तेसु तीसु जनेसु। तेन दट्ठब्बोति तेन पञ्ञापनेन सो सत्था रूपावचरसमापत्तिया लाभीति दट्ठब्बोति अत्थो। दुतियवारेपि एसेव नयो। सम्मासम्बुद्धो सत्था तेन दट्ठब्बोति तेन तित्थियेहि असाधारणेन पञ्ञापनेन अयं ततियो सत्था सब्बञ्ञुबुद्धो दट्ठब्बो। तित्थिया हि कामानं परिञ्ञं पञ्ञपेन्ता रूपभवं वक्खन्ति। रूपानं परिञ्ञं पञ्ञपेन्ता अरूपभवं वक्खन्ति। वेदनानं परिञ्ञं पञ्ञपेन्ता असञ्ञभवं वक्खन्ति। सम्मा पञ्ञपेन्ता ‘एवं पञ्ञपेय्युं’, नो च सम्मा पञ्ञपेतुं सक्कोन्ति। सम्मासम्बुद्धो पन कामानं परिञ्ञं पहानं अनागामिमग्गेन पञ्ञपेति । रूपवेदनानं परिञ्ञं पहानं अरहत्तमग्गेन पञ्ञपेति। इमे तयो सत्थारोति इमे द्वे जना बाहिरका, एको सम्मासम्बुद्धोति – इमस्मिं लोके तयो सत्थारो नाम।
130. Satthāraniddese – pariññaṃ paññapetīti pahānaṃ samatikkamaṃ paññapeti. Tatrāti tesu tīsu janesu. Tena daṭṭhabboti tena paññāpanena so satthā rūpāvacarasamāpattiyā lābhīti daṭṭhabboti attho. Dutiyavārepi eseva nayo. Sammāsambuddho satthā tena daṭṭhabboti tena titthiyehi asādhāraṇena paññāpanena ayaṃ tatiyo satthā sabbaññubuddho daṭṭhabbo. Titthiyā hi kāmānaṃ pariññaṃ paññapentā rūpabhavaṃ vakkhanti. Rūpānaṃ pariññaṃ paññapentā arūpabhavaṃ vakkhanti. Vedanānaṃ pariññaṃ paññapentā asaññabhavaṃ vakkhanti. Sammā paññapentā ‘evaṃ paññapeyyuṃ’, no ca sammā paññapetuṃ sakkonti. Sammāsambuddho pana kāmānaṃ pariññaṃ pahānaṃ anāgāmimaggena paññapeti . Rūpavedanānaṃ pariññaṃ pahānaṃ arahattamaggena paññapeti. Ime tayo satthāroti ime dve janā bāhirakā, eko sammāsambuddhoti – imasmiṃ loke tayo satthāro nāma.
१३१. दुतिये सत्थारनिद्देसे – दिट्ठे चेव धम्मेति इमस्मिं अत्तभावे। अत्तानं सच्चतो थेततो पञ्ञपेतीति ‘‘अत्ता नामेको अत्थि निच्चो धुवो सस्सतो’’ति भूततो थिरतो पञ्ञपेति। अभिसम्परायञ्चाति अपरस्मिं अत्तभावे एवमेव पञ्ञपेति। सेसमेत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
131. Dutiye satthāraniddese – diṭṭhe ceva dhammeti imasmiṃ attabhāve. Attānaṃ saccato thetato paññapetīti ‘‘attā nāmeko atthi nicco dhuvo sassato’’ti bhūtato thirato paññapeti. Abhisamparāyañcāti aparasmiṃ attabhāve evameva paññapeti. Sesamettha vuttanayeneva veditabbanti.
तिकनिद्देसवण्णना।
Tikaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पुग्गलपञ्ञत्तिपाळि • Puggalapaññattipāḷi / ३. तिकपुग्गलपञ्ञत्ति • 3. Tikapuggalapaññatti
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ३. तिकनिद्देसवण्णना • 3. Tikaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ३. तिकनिद्देसवण्णना • 3. Tikaniddesavaṇṇanā
