| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(३.) तिकनिद्देसवण्णना
(3.) Tikaniddesavaṇṇanā
९०९. तिकनिद्देसे तीहि अकुसलमूलेहि वट्टमूलसमुदाचारो कथितो। अकुसलवितक्कादीसु वितक्कनवसेन वितक्को, सञ्जाननवसेन सञ्ञा, सभावट्ठेन धातूति वेदितब्बा। दुच्चरितनिद्देसे पठमनयो कम्मपथवसेन विभत्तो, दुतियो सब्बसङ्गाहिककम्मवसेन, ततियो निब्बत्तितचेतनावसेनेव।
909. Tikaniddese tīhi akusalamūlehi vaṭṭamūlasamudācāro kathito. Akusalavitakkādīsu vitakkanavasena vitakko, sañjānanavasena saññā, sabhāvaṭṭhena dhātūti veditabbā. Duccaritaniddese paṭhamanayo kammapathavasena vibhatto, dutiyo sabbasaṅgāhikakammavasena, tatiyo nibbattitacetanāvaseneva.
९१४. आसवनिद्देसे सुत्तन्तपरियायेन तयोव आसवा कथिता।
914. Āsavaniddese suttantapariyāyena tayova āsavā kathitā.
९१९. एसनानिद्देसे सङ्खेपतो तत्थ कतमा कामेसनाति आदिना नयेन वुत्तो कामगवेसनरागो कामेसना। यो भवेसु भवच्छन्दोतिआदिना नयेन वुत्तो भवगवेसनरागो भवेसना। सस्सतो लोकोतिआदिना नयेन वुत्ता दिट्ठिगतिकसम्मतस्स ब्रह्मचरियस्स गवेसना दिट्ठि ब्रह्मचरियेसनाति वेदितब्बा। यस्मा च न केवलं रागदिट्ठियो एव एसना, तदेकट्ठं पन कम्मम्पि एसना एव, तस्मा तं दस्सेतुं दुतियनयो विभत्तो। तत्थ तदेकट्ठन्ति सम्पयुत्तेकट्ठं वेदितब्बं। तत्थ कामरागेकट्ठं कामावचरसत्तानमेव पवत्तति; भवरागेकट्ठं पन महाब्रह्मानं। समापत्तितो वुट्ठाय चङ्कमन्तानं झानङ्गानं अस्सादनकाले अकुसलकायकम्मं होति, ‘अहो सुखं अहो सुख’न्ति वाचं भिन्दित्वा अस्सादनकाले वचीकम्मं, कायङ्गवाचङ्गानि अचोपेत्वा मनसाव अस्सादनकाले मनोकम्मं। अन्तग्गाहिकदिट्ठिवसेन सब्बेसम्पि दिट्ठिगतिकानं चङ्कमनादिवसेन तानि होन्तियेव।
919. Esanāniddese saṅkhepato tattha katamā kāmesanāti ādinā nayena vutto kāmagavesanarāgo kāmesanā. Yo bhavesu bhavacchandotiādinā nayena vutto bhavagavesanarāgo bhavesanā. Sassato lokotiādinā nayena vuttā diṭṭhigatikasammatassa brahmacariyassa gavesanā diṭṭhi brahmacariyesanāti veditabbā. Yasmā ca na kevalaṃ rāgadiṭṭhiyo eva esanā, tadekaṭṭhaṃ pana kammampi esanā eva, tasmā taṃ dassetuṃ dutiyanayo vibhatto. Tattha tadekaṭṭhanti sampayuttekaṭṭhaṃ veditabbaṃ. Tattha kāmarāgekaṭṭhaṃ kāmāvacarasattānameva pavattati; bhavarāgekaṭṭhaṃ pana mahābrahmānaṃ. Samāpattito vuṭṭhāya caṅkamantānaṃ jhānaṅgānaṃ assādanakāle akusalakāyakammaṃ hoti, ‘aho sukhaṃ aho sukha’nti vācaṃ bhinditvā assādanakāle vacīkammaṃ, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva assādanakāle manokammaṃ. Antaggāhikadiṭṭhivasena sabbesampi diṭṭhigatikānaṃ caṅkamanādivasena tāni hontiyeva.
९२०. विधानिद्देसे ‘‘कथंविधं सीलवन्तं वदन्ति, कथंविधं पञ्ञवन्तं वदन्ती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.९५) आकारसण्ठानं विधा नाम। ‘‘एकविधेन ञाणवत्थू’’तिआदीसु (विभ॰ ७५१) कोट्ठासो। ‘‘विधासु न विकम्पती’’तिआदीसु (थेरगा॰ १०७९) मानो। इधापि मानोव विधा नाम। सो हि सेय्यादिवसेन विदहनतो विधाति वुच्चति। ठपनट्ठेन वा विधा। तस्मा ‘सेय्योहमस्मी’ति एवं उप्पन्ना मानविधा मानठपना सेय्योहमस्मीति विधाति वेदितब्बा। सेसपदद्वयेसुपि एसेव नयो।
920. Vidhāniddese ‘‘kathaṃvidhaṃ sīlavantaṃ vadanti, kathaṃvidhaṃ paññavantaṃ vadantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.95) ākārasaṇṭhānaṃ vidhā nāma. ‘‘Ekavidhena ñāṇavatthū’’tiādīsu (vibha. 751) koṭṭhāso. ‘‘Vidhāsu na vikampatī’’tiādīsu (theragā. 1079) māno. Idhāpi mānova vidhā nāma. So hi seyyādivasena vidahanato vidhāti vuccati. Ṭhapanaṭṭhena vā vidhā. Tasmā ‘seyyohamasmī’ti evaṃ uppannā mānavidhā mānaṭhapanā seyyohamasmīti vidhāti veditabbā. Sesapadadvayesupi eseva nayo.
९२१. भयनिद्देसे जातिं पटिच्च भयन्ति जातिपच्चया उप्पन्नभयं। भयानकन्ति आकारनिद्देसो। छम्भितत्तन्ति भयवसेन गत्तचलनं। लोमहंसोति लोमानं हंसनं, उद्धग्गभावो। इमिना पदद्वयेन किच्चतो भयं दस्सेत्वा पुन चेतसो उत्रासोति सभावतो दस्सितं।
921. Bhayaniddese jātiṃ paṭicca bhayanti jātipaccayā uppannabhayaṃ. Bhayānakanti ākāraniddeso. Chambhitattanti bhayavasena gattacalanaṃ. Lomahaṃsoti lomānaṃ haṃsanaṃ, uddhaggabhāvo. Iminā padadvayena kiccato bhayaṃ dassetvā puna cetaso utrāsoti sabhāvato dassitaṃ.
९२२. तमनिद्देसे विचिकिच्छासीसेन अविज्जा कथिता। ‘‘तमन्धकारो सम्मोहो, अविज्जोघो महब्भयो’’ति वचनतो हि अविज्जा तमो नाम। तिण्णं पन अद्धानं वसेन देसनासुखताय विचिकिच्छासीसेन देसना कता। तत्थ ‘किं नु खो अहं अतीते खत्तियो अहोसिं उदाहु ब्राह्मणो वेस्सो सुद्दो काळो ओदातो रस्सो दीघो’ति कङ्खन्तो अतीतं अद्धानं आरब्भ कङ्खति नाम। ‘किं नु खो अहं अनागते खत्तियो भविस्सामि उदाहु ब्राह्मणो वेस्सो…पे॰… दीघो’ति कङ्खन्तो अनागतं अद्धानं आरब्भ कङ्खति नाम। ‘किं नु खो अहं एतरहि खत्तियो उदाहु ब्राह्मणो वेस्सो सुद्दो; किं वा अहं रूपं उदाहु वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाण’न्ति कङ्खन्तो पच्चुप्पन्नं अद्धानं आरब्भ कङ्खति नाम।
922. Tamaniddese vicikicchāsīsena avijjā kathitā. ‘‘Tamandhakāro sammoho, avijjogho mahabbhayo’’ti vacanato hi avijjā tamo nāma. Tiṇṇaṃ pana addhānaṃ vasena desanāsukhatāya vicikicchāsīsena desanā katā. Tattha ‘kiṃ nu kho ahaṃ atīte khattiyo ahosiṃ udāhu brāhmaṇo vesso suddo kāḷo odāto rasso dīgho’ti kaṅkhanto atītaṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma. ‘Kiṃ nu kho ahaṃ anāgate khattiyo bhavissāmi udāhu brāhmaṇo vesso…pe… dīgho’ti kaṅkhanto anāgataṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma. ‘Kiṃ nu kho ahaṃ etarahi khattiyo udāhu brāhmaṇo vesso suddo; kiṃ vā ahaṃ rūpaṃ udāhu vedanā saññā saṅkhārā viññāṇa’nti kaṅkhanto paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha kaṅkhati nāma.
तत्थ किञ्चापि खत्तियो वा अत्तनो खत्तियभावं, ब्राह्मणो वा ब्राह्मणभावं, वेस्सो वा वेस्सभावं, सुद्दो वा सुद्दभावं अजाननको नाम नत्थि, जीवलद्धिको पन सत्तो खत्तियजीवादीनं वण्णादिभेदं सुत्वा ‘कीदिसो नु खो अम्हाकं अब्भन्तरे जीवो – किं नु खो नीलको उदाहु पीतको लोहितको ओदातो चतुरंसो छळंसो अट्ठंसो’ति कङ्खन्तो एवं कङ्खति नाम।
Tattha kiñcāpi khattiyo vā attano khattiyabhāvaṃ, brāhmaṇo vā brāhmaṇabhāvaṃ, vesso vā vessabhāvaṃ, suddo vā suddabhāvaṃ ajānanako nāma natthi, jīvaladdhiko pana satto khattiyajīvādīnaṃ vaṇṇādibhedaṃ sutvā ‘kīdiso nu kho amhākaṃ abbhantare jīvo – kiṃ nu kho nīlako udāhu pītako lohitako odāto caturaṃso chaḷaṃso aṭṭhaṃso’ti kaṅkhanto evaṃ kaṅkhati nāma.
९२३. तित्थायतनानीति तित्थभूतानि आयतनानि, तित्थियानं वा आयतनानि। तत्थ तित्थं नाम द्वासट्ठि दिट्ठियो। तित्थिया नाम येसं ता दिट्ठियो रुच्चन्ति खमन्ति। आयतनट्ठो हेट्ठा वुत्तोयेव। तत्थ यस्मा सब्बेपि दिट्ठिगतिका सञ्जायमाना इमेसुयेव तीसु ठानेसु सञ्जायन्ति, समोसरमानापि एतेसुयेव समोसरन्ति सन्निपतन्ति, दिट्ठिगतिकभावे च नेसं एतानियेव कारणानि, तस्मा तित्थानि च तानि सञ्जातानीतिआदिना अत्थेन आयतनानि चाति तित्थायतनानि; तेनेवत्थेन तित्थियानं आयतनानीतिपि तित्थायतनानि। पुरिसपुग्गलोति सत्तो। कामञ्च पुरिसोतिपि पुग्गलोतिपि वुत्ते सत्तोयेव वुत्तो, अयं पन सम्मुतिकथा नाम यो यथा जानाति तस्स तथा वुच्चति। पटिसंवेदेतीति अत्तनो सन्ताने उप्पन्नं जानाति, पटिसंविदितं करोति अनुभवति वा। पुब्बेकतहेतूति पुब्बे कतकारणा, पुब्बे कतकम्मपच्चयेनेव पटिसंवेदेतीति अत्थो। अयं निगण्ठसमयो। एवंवादिनो पन ते कम्मवेदनञ्च किरियवेदनञ्च पटिक्खिपित्वा एकं विपाकवेदनमेव सम्पटिच्छन्ति। पित्तसमुट्ठानादीसु (महानि॰ ५) च अट्ठसु आबाधेसु सत्त पटिक्खिपित्वा अट्ठमंयेव सम्पटिच्छन्ति, दिट्ठधम्मवेदनीयादीसु च तीसु कम्मेसु द्वे पटिक्खिपित्वा एकं अपरापरियवेदनीयमेव सम्पटिच्छन्ति, कुसलाकुसलविपाककिरियसङ्खातासु च चतूसु चेतनासु विपाकचेतनंयेव सम्पटिच्छन्ति।
923. Titthāyatanānīti titthabhūtāni āyatanāni, titthiyānaṃ vā āyatanāni. Tattha titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo. Titthiyā nāma yesaṃ tā diṭṭhiyo ruccanti khamanti. Āyatanaṭṭho heṭṭhā vuttoyeva. Tattha yasmā sabbepi diṭṭhigatikā sañjāyamānā imesuyeva tīsu ṭhānesu sañjāyanti, samosaramānāpi etesuyeva samosaranti sannipatanti, diṭṭhigatikabhāve ca nesaṃ etāniyeva kāraṇāni, tasmā titthāni ca tāni sañjātānītiādinā atthena āyatanāni cāti titthāyatanāni; tenevatthena titthiyānaṃ āyatanānītipi titthāyatanāni. Purisapuggaloti satto. Kāmañca purisotipi puggalotipi vutte sattoyeva vutto, ayaṃ pana sammutikathā nāma yo yathā jānāti tassa tathā vuccati. Paṭisaṃvedetīti attano santāne uppannaṃ jānāti, paṭisaṃviditaṃ karoti anubhavati vā. Pubbekatahetūti pubbe katakāraṇā, pubbe katakammapaccayeneva paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ nigaṇṭhasamayo. Evaṃvādino pana te kammavedanañca kiriyavedanañca paṭikkhipitvā ekaṃ vipākavedanameva sampaṭicchanti. Pittasamuṭṭhānādīsu (mahāni. 5) ca aṭṭhasu ābādhesu satta paṭikkhipitvā aṭṭhamaṃyeva sampaṭicchanti, diṭṭhadhammavedanīyādīsu ca tīsu kammesu dve paṭikkhipitvā ekaṃ aparāpariyavedanīyameva sampaṭicchanti, kusalākusalavipākakiriyasaṅkhātāsu ca catūsu cetanāsu vipākacetanaṃyeva sampaṭicchanti.
इस्सरनिम्मानहेतूति इस्सरनिम्मानकारणा; ब्रह्मुना वा पजापतिना वा इस्सरेन निम्मितत्ता पटिसंवेदेतीति अत्थो। अयं ब्राह्मणसमयो। अयञ्हि नेसं अधिप्पायो – इमा तिस्सो वेदना पच्चुप्पन्ने अत्तना कतमूलकेन वा आणत्तिमूलकेन वा पुब्बे कतेन वा अहेतुअप्पच्चया वा पटिसंवेदेतुं नाम न सक्का; इस्सरनिम्मानकारणा एव पन इमा पटिसंवेदेतीति। एवंवादिनो पनेते हेट्ठा वुत्तेसु अट्ठसु आबाधेसु एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बं पटिबाहन्ति। तथा दिट्ठधम्मवेदनीयादीसुपि सब्बकोट्ठासेसु एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बं पटिबाहन्ति।
Issaranimmānahetūti issaranimmānakāraṇā; brahmunā vā pajāpatinā vā issarena nimmitattā paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ brāhmaṇasamayo. Ayañhi nesaṃ adhippāyo – imā tisso vedanā paccuppanne attanā katamūlakena vā āṇattimūlakena vā pubbe katena vā ahetuappaccayā vā paṭisaṃvedetuṃ nāma na sakkā; issaranimmānakāraṇā eva pana imā paṭisaṃvedetīti. Evaṃvādino panete heṭṭhā vuttesu aṭṭhasu ābādhesu ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭibāhanti. Tathā diṭṭhadhammavedanīyādīsupi sabbakoṭṭhāsesu ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭibāhanti.
अहेतु अप्पच्चयाति हेतुञ्च पच्चयञ्च विना अकारणेनेव पटिसंवेदेतीति अत्थो। अयं आजीवकसमयो। एवं वादिनो एतेपि हेट्ठा वुत्तेसु कारणेसु च ब्याधीसु च एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बं पटिक्खिपन्ति।
Ahetu appaccayāti hetuñca paccayañca vinā akāraṇeneva paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ ājīvakasamayo. Evaṃ vādino etepi heṭṭhā vuttesu kāraṇesu ca byādhīsu ca ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭikkhipanti.
९२४. किञ्चनाति पलिबोधा। रागो किञ्चनन्ति रागो उप्पज्जमानो सत्ते बन्धति पलिबुन्धेति, तस्मा किञ्चनन्ति वुच्चति। दोसमोहेसुपि एसेव नयो। अङ्गणानीति ‘‘उदङ्गणे तत्थ पपं अविन्दु’’न्ति (जा॰ १.१.२) आगतट्ठाने भूमिप्पदेसो अङ्गणं। ‘‘तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमती’’ति (म॰ नि॰ १.१८४; अ॰ नि॰ १०.५१) आगतट्ठाने यं किञ्चि मलं वा पङ्को वा। ‘‘साङ्गणोव समानो’’ति (म॰ नि॰ १.५७) आगतट्ठाने नानप्पकारो तिब्बकिलेसो। इधापि तदेव किलेसङ्गणं अधिप्पेतं। तेनेव रागो अङ्गणन्तिआदिमाह।
924. Kiñcanāti palibodhā. Rāgo kiñcananti rāgo uppajjamāno satte bandhati palibundheti, tasmā kiñcananti vuccati. Dosamohesupi eseva nayo. Aṅgaṇānīti ‘‘udaṅgaṇe tattha papaṃ avindu’’nti (jā. 1.1.2) āgataṭṭhāne bhūmippadeso aṅgaṇaṃ. ‘‘Tasseva rajassa vā aṅgaṇassa vā pahānāya vāyamatī’’ti (ma. ni. 1.184; a. ni. 10.51) āgataṭṭhāne yaṃ kiñci malaṃ vā paṅko vā. ‘‘Sāṅgaṇova samāno’’ti (ma. ni. 1.57) āgataṭṭhāne nānappakāro tibbakileso. Idhāpi tadeva kilesaṅgaṇaṃ adhippetaṃ. Teneva rāgo aṅgaṇantiādimāha.
मलानीति मलिनभावकरणानि। रागो मलन्ति रागो उप्पज्जमानो चित्तं मलिनं करोति, मलं गाहापेति, तस्मा मलन्ति वुच्चति। इतरेसुपि द्वीसु एसेव नयो।
Malānīti malinabhāvakaraṇāni. Rāgo malanti rāgo uppajjamāno cittaṃ malinaṃ karoti, malaṃ gāhāpeti, tasmā malanti vuccati. Itaresupi dvīsu eseva nayo.
विसमनिद्देसे यस्मा रागादीसु चेव कायदुच्चरितादीसु च सत्ता पक्खलन्ति, पक्खलिता च पन सासनतोपि सुगतितोपि पतन्ति, तस्मा पक्खलनपातहेतुतो रागो विसमन्तिआदि वुत्तं।
Visamaniddese yasmā rāgādīsu ceva kāyaduccaritādīsu ca sattā pakkhalanti, pakkhalitā ca pana sāsanatopi sugatitopi patanti, tasmā pakkhalanapātahetuto rāgo visamantiādi vuttaṃ.
अग्गीति अनुदहनट्ठेन अग्गि। रागग्गीति रागो उप्पज्जमानो सत्ते अनुदहति झापेति, तस्मा अग्गीति वुच्चति। दोसमोहेसुपि एसेव नयो। तत्थ वत्थूनि – एका किर दहरभिक्खुनी चित्तलपब्बतविहारे उपोसथागारं गन्त्वा द्वारपालकरूपं ओलोकयमाना ठिता। अथस्सा अन्तो रागो उप्पन्नो। सा तेनेव झायित्वा कालमकासि। भिक्खुनियो गच्छमाना ‘अयं दहरा ठिता, पक्कोसथ न’न्ति आहंसु। एका गन्त्वा ‘कस्मा ठितासी’ति हत्थे गण्हि। गहितमत्ता परिवत्तित्वा पतिता। इदं ताव रागस्स अनुदहनताय वत्थु। दोसस्स पन अनुदहनताय मनोपदोसिका देवा दट्ठब्बा। मोहस्स अनुदहनताय खिड्डापदोसिका देवा दट्ठब्बा। मोहनवसेन हि तेसं सतिसम्मोसो होति। तस्मा खिड्डावसेन आहारकालं अतिवत्तित्वा कालं करोन्ति। कसावाति कसटा निरोजा। रागादीसु च कायदुच्चरितादीसु च एकम्पि पणीतं ओजवन्तं नत्थि, तस्मा रागो कसावोतिआदि वुत्तं।
Aggīti anudahanaṭṭhena aggi. Rāgaggīti rāgo uppajjamāno satte anudahati jhāpeti, tasmā aggīti vuccati. Dosamohesupi eseva nayo. Tattha vatthūni – ekā kira daharabhikkhunī cittalapabbatavihāre uposathāgāraṃ gantvā dvārapālakarūpaṃ olokayamānā ṭhitā. Athassā anto rāgo uppanno. Sā teneva jhāyitvā kālamakāsi. Bhikkhuniyo gacchamānā ‘ayaṃ daharā ṭhitā, pakkosatha na’nti āhaṃsu. Ekā gantvā ‘kasmā ṭhitāsī’ti hatthe gaṇhi. Gahitamattā parivattitvā patitā. Idaṃ tāva rāgassa anudahanatāya vatthu. Dosassa pana anudahanatāya manopadosikā devā daṭṭhabbā. Mohassa anudahanatāya khiḍḍāpadosikā devā daṭṭhabbā. Mohanavasena hi tesaṃ satisammoso hoti. Tasmā khiḍḍāvasena āhārakālaṃ ativattitvā kālaṃ karonti. Kasāvāti kasaṭā nirojā. Rāgādīsu ca kāyaduccaritādīsu ca ekampi paṇītaṃ ojavantaṃ natthi, tasmā rāgo kasāvotiādi vuttaṃ.
९२५. अस्साददिट्ठीति अस्सादसम्पयुत्ता दिट्ठि। नत्थि कामेसु दोसोति किलेसकामेन वत्थुकामपटिसेवनदोसो नत्थीति वदति। पातब्यतन्ति पातब्बभावं परिभुञ्जनं अज्झोहरणं। एवंवादी हि सो वत्थुकामेसु किलेसकामं पिवन्तो विय अज्झोहरन्तो विय परिभुञ्जति। अत्तानुदिट्ठीति अत्तानं अनुगता दिट्ठि। मिच्छादिट्ठीति लामका दिट्ठि। इदानि यस्मा एत्थ पठमा सस्सतदिट्ठि होति, दुतिया सक्कायदिट्ठि, ततिया उच्छेददिट्ठि, तस्मा तमत्थं दस्सेतुं सस्सतदिट्ठि अस्साददिट्ठीतिआदिमाह।
925. Assādadiṭṭhīti assādasampayuttā diṭṭhi. Natthi kāmesu dosoti kilesakāmena vatthukāmapaṭisevanadoso natthīti vadati. Pātabyatanti pātabbabhāvaṃ paribhuñjanaṃ ajjhoharaṇaṃ. Evaṃvādī hi so vatthukāmesu kilesakāmaṃ pivanto viya ajjhoharanto viya paribhuñjati. Attānudiṭṭhīti attānaṃ anugatā diṭṭhi. Micchādiṭṭhīti lāmakā diṭṭhi. Idāni yasmā ettha paṭhamā sassatadiṭṭhi hoti, dutiyā sakkāyadiṭṭhi, tatiyā ucchedadiṭṭhi, tasmā tamatthaṃ dassetuṃ sassatadiṭṭhi assādadiṭṭhītiādimāha.
९२६. अरतिनिद्देसो च विहेसानिद्देसो च वुत्तत्थोयेव। अधम्मस्स चरिया अधम्मचरिया, अधम्मकरणन्ति अत्थो। विसमा चरिया, विसमस्स वा कम्मस्स चरियाति विसमचरिया। दोवचस्सतापापमित्तता निद्देसा वुत्तत्था एव। पुथुनिमित्तारम्मणेसु पवत्तितो नानत्तेसु सञ्ञा नानत्तसञ्ञा। यस्मा वा अञ्ञाव कामसञ्ञा, अञ्ञा ब्यापादादिसञ्ञा, तस्मा नानत्ता सञ्ञातिपि नानत्तसञ्ञा। कोसज्जपमादनिद्देसेसु पञ्चसु कामगुणेसु विस्सट्ठचित्तस्स कुसलधम्मभावनाय अननुयोगवसेन लीनवुत्तिता कोसज्जं, पमज्जनवसेन पमत्तभावो पमादोति वेदितब्बो। असन्तुट्ठितादिनिद्देसा वुत्तत्था एव।
926. Aratiniddeso ca vihesāniddeso ca vuttatthoyeva. Adhammassa cariyā adhammacariyā, adhammakaraṇanti attho. Visamā cariyā, visamassa vā kammassa cariyāti visamacariyā. Dovacassatāpāpamittatā niddesā vuttatthā eva. Puthunimittārammaṇesu pavattito nānattesu saññā nānattasaññā. Yasmā vā aññāva kāmasaññā, aññā byāpādādisaññā, tasmā nānattā saññātipi nānattasaññā. Kosajjapamādaniddesesu pañcasu kāmaguṇesu vissaṭṭhacittassa kusaladhammabhāvanāya ananuyogavasena līnavuttitā kosajjaṃ, pamajjanavasena pamattabhāvo pamādoti veditabbo. Asantuṭṭhitādiniddesā vuttatthā eva.
९३१. अनादरियनिद्देसे ओवादस्स अनादियनवसेन अनादरभावो अनादरियं। अनादरियनाकारो अनादरता। सगरुवासं अवसनट्ठेन अगारवभावो अगारवता। सजेट्ठकवासं अवसनट्ठेन अप्पतिस्सवता। अनद्दाति अनादियना। अनद्दायनाति अनादियनाकारो। अनद्दाय अयितस्स भावो अनद्दायितत्तं। असीलस्स भावो असील्यं। अचित्तीकारोति गरुचित्तीकारस्स अकरणं।
931. Anādariyaniddese ovādassa anādiyanavasena anādarabhāvo anādariyaṃ. Anādariyanākāro anādaratā. Sagaruvāsaṃ avasanaṭṭhena agāravabhāvo agāravatā. Sajeṭṭhakavāsaṃ avasanaṭṭhena appatissavatā. Anaddāti anādiyanā. Anaddāyanāti anādiyanākāro. Anaddāya ayitassa bhāvo anaddāyitattaṃ. Asīlassa bhāvo asīlyaṃ. Acittīkāroti garucittīkārassa akaraṇaṃ.
९३२. अस्सद्धभावो अस्सद्धियं। असद्दहनाकारो असद्दहना। ओकप्पेत्वा अनुपविसित्वा अग्गहणं अनोकप्पना। अप्पसीदनट्ठेन अनभिप्पसादो।
932. Assaddhabhāvo assaddhiyaṃ. Asaddahanākāro asaddahanā. Okappetvā anupavisitvā aggahaṇaṃ anokappanā. Appasīdanaṭṭhena anabhippasādo.
अवदञ्ञुताति थद्धमच्छरियवसेन ‘देहि, करोही’ति वचनस्स अजानता।
Avadaññutāti thaddhamacchariyavasena ‘dehi, karohī’ti vacanassa ajānatā.
९३४. बुद्धा च बुद्धसावका चाति एत्थ बुद्धग्गहणेन पच्चेकबुद्धापि गहिताव। असमेतुकम्यताति तेसं समीपं अगन्तुकामता। सद्धम्मं असोतुकम्यताति सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा सद्धम्मो नाम, तं असुणितुकामता। अनुग्गहेतुकम्यताति न उग्गहेतुकामता।
934. Buddhāca buddhasāvakā cāti ettha buddhaggahaṇena paccekabuddhāpi gahitāva. Asametukamyatāti tesaṃ samīpaṃ agantukāmatā. Saddhammaṃ asotukamyatāti sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā saddhammo nāma, taṃ asuṇitukāmatā. Anuggahetukamyatāti na uggahetukāmatā.
उपारम्भचित्तताति उपारम्भचित्तभावो। यस्मा पन सो अत्थतो उपारम्भोव होति, तस्मा तं दस्सेतुं तत्थ कतमो उपारम्भोतिआदि वुत्तं। तत्थ उपारम्भनवसेन उपारम्भो। पुनप्पुनं उपारम्भो अनुपारम्भो उपारम्भनाकारो उपारम्भना। पुनप्पुनं उपारम्भना अनुपारम्भना। अनुपारम्भितस्स भावो अनुपारम्भितत्तं। उञ्ञाति हेट्ठा कत्वा जानना। अवञ्ञाति अवजानना। परिभवनं परिभवो। रन्धस्स गवेसिता रन्धगवेसिता। रन्धं वा गवेसतीति रन्धगवेसी, तस्स भावो रन्धगवेसिता। अयं वुच्चतीति अयं परवज्जानुपस्सनलक्खणो उपारम्भो नाम वुच्चति, येन समन्नागतो पुग्गलो, यथा नाम तुन्नकारो साटकं पसारेत्वा छिद्दमेव ओलोकेति, एवमेव परस्स सब्बेपि गुणे मक्खेत्वा अगुणेसुयेव पतिट्ठाति।
Upārambhacittatāti upārambhacittabhāvo. Yasmā pana so atthato upārambhova hoti, tasmā taṃ dassetuṃ tattha katamo upārambhotiādi vuttaṃ. Tattha upārambhanavasena upārambho. Punappunaṃ upārambho anupārambho upārambhanākāro upārambhanā. Punappunaṃ upārambhanā anupārambhanā. Anupārambhitassa bhāvo anupārambhitattaṃ. Uññāti heṭṭhā katvā jānanā. Avaññāti avajānanā. Paribhavanaṃ paribhavo. Randhassa gavesitā randhagavesitā. Randhaṃ vā gavesatīti randhagavesī, tassa bhāvo randhagavesitā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ paravajjānupassanalakkhaṇo upārambho nāma vuccati, yena samannāgato puggalo, yathā nāma tunnakāro sāṭakaṃ pasāretvā chiddameva oloketi, evameva parassa sabbepi guṇe makkhetvā aguṇesuyeva patiṭṭhāti.
९३६. अयोनिसो मनसिकारोति अनुपायमनसिकारो। अनिच्चे निच्चन्ति अनिच्चेयेव वत्थुस्मिं ‘इदं निच्च’न्ति एवं पवत्तो। दुक्खे सुखन्तिआदीसुपि एसेव नयो। सच्चविप्पटिकुलेन चाति चतुन्नं सच्चानं अननुलोमवसेन। चित्तस्स आवट्टनातिआदीनि सब्बानिपि आवज्जनस्सेव वेवचनानेव। आवज्जनञ्हि भवङ्गचित्तं आवट्टेतीति चित्तस्स आवट्टना। अनुअनु आवट्टेतीति अनावट्टना। आभुजतीति आभोगो। भवङ्गारम्मणतो अञ्ञं आरम्मणं समन्नाहरतीति समन्नाहारो। तदेवारम्मणं अत्तानं अनुबन्धित्वा उप्पज्जमाने मनसिकरोतीति मनसिकारो। करोतीति ठपेति। अयं वुच्चतीति अयं अनुपायमनसिकारो उप्पथमनसिकारलक्खणो अयोनिसोमनसिकारो नाम वुच्चति। तस्स वसेन पुग्गलो दुक्खादीनि सच्चानि याथावतो आवज्जितुं न सक्कोति।
936. Ayoniso manasikāroti anupāyamanasikāro. Anicce niccanti anicceyeva vatthusmiṃ ‘idaṃ nicca’nti evaṃ pavatto. Dukkhe sukhantiādīsupi eseva nayo. Saccavippaṭikulena cāti catunnaṃ saccānaṃ ananulomavasena. Cittassa āvaṭṭanātiādīni sabbānipi āvajjanasseva vevacanāneva. Āvajjanañhi bhavaṅgacittaṃ āvaṭṭetīti cittassa āvaṭṭanā. Anuanu āvaṭṭetīti anāvaṭṭanā. Ābhujatīti ābhogo. Bhavaṅgārammaṇato aññaṃ ārammaṇaṃ samannāharatīti samannāhāro. Tadevārammaṇaṃ attānaṃ anubandhitvā uppajjamāne manasikarotīti manasikāro. Karotīti ṭhapeti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ anupāyamanasikāro uppathamanasikāralakkhaṇo ayonisomanasikāro nāma vuccati. Tassa vasena puggalo dukkhādīni saccāni yāthāvato āvajjituṃ na sakkoti.
कुम्मग्गसेवनानिद्देसे यं कुम्मग्गं सेवतो सेवना कुम्मग्गसेवनाति वुच्चति, तं दस्सेतुं तत्थ कतमो कुम्मग्गोति दुतियपुच्छा कता। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Kummaggasevanāniddese yaṃ kummaggaṃ sevato sevanā kummaggasevanāti vuccati, taṃ dassetuṃ tattha katamo kummaggoti dutiyapucchā katā. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
तिकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Tikaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
