| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
३. निक्खेपकण्डो
3. Nikkhepakaṇḍo
तिकनिक्खेपकथा
Tikanikkhepakathā
९८५. एत्तावता कुसलत्तिको सब्बेसं कुसलादिधम्मानं पदभाजननयेन वित्थारितो होति। यस्मा पन य्वायं कुसलत्तिकस्स विभजननयो वुत्तो, सेसतिकदुकानम्पि एसेव विभजननयो होति – यथा हि एत्थ, एवं ‘कतमे धम्मा सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति सोमनस्ससहगतं ञाणसम्पयुत्तं रूपारम्मणं वा…पे॰… ये वा पन तस्मिं समये अञ्ञेपि अत्थि पटिच्चसमुप्पन्ना अरूपिनो धम्मा ठपेत्वा वेदनाखन्धं, इमे धम्मा सुखाय वेदनाय सम्पयुत्ता’तिआदिना अनुक्कमेन सब्बतिकदुकेसु सक्का पण्डितेहि विभाजननयं सल्लक्खेतुं – तस्मा तं वित्थारदेसनं निक्खिपित्वा, अञ्ञेन नातिसङ्खेपनातिवित्थारनयेन सब्बतिकदुकधम्मविभागं दस्सेतुं कतमे धम्मा कुसलाति निक्खेपकण्डं आरद्धं। चित्तुप्पादकण्डञ्हि वित्थारदेसना, अट्ठकथाकण्डं सङ्खेपदेसना। इदं पन निक्खेपकण्डं चित्तुप्पादकण्डं उपादाय सङ्खेपो, अट्ठकथाकण्डं उपादाय वित्थारोति सङ्खित्तवित्थारधातुकं होति। तयिदं, वित्थारदेसनं निक्खिपित्वा देसितत्तापि, हेट्ठा वुत्तकारणवसेनापि, निक्खेपकण्डं नामाति वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं –
985. Ettāvatā kusalattiko sabbesaṃ kusalādidhammānaṃ padabhājananayena vitthārito hoti. Yasmā pana yvāyaṃ kusalattikassa vibhajananayo vutto, sesatikadukānampi eseva vibhajananayo hoti – yathā hi ettha, evaṃ ‘katame dhammā sukhāya vedanāya sampayuttā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ṭhapetvā vedanākhandhaṃ, ime dhammā sukhāya vedanāya sampayuttā’tiādinā anukkamena sabbatikadukesu sakkā paṇḍitehi vibhājananayaṃ sallakkhetuṃ – tasmā taṃ vitthāradesanaṃ nikkhipitvā, aññena nātisaṅkhepanātivitthāranayena sabbatikadukadhammavibhāgaṃ dassetuṃ katame dhammā kusalāti nikkhepakaṇḍaṃ āraddhaṃ. Cittuppādakaṇḍañhi vitthāradesanā, aṭṭhakathākaṇḍaṃ saṅkhepadesanā. Idaṃ pana nikkhepakaṇḍaṃ cittuppādakaṇḍaṃ upādāya saṅkhepo, aṭṭhakathākaṇḍaṃ upādāya vitthāroti saṅkhittavitthāradhātukaṃ hoti. Tayidaṃ, vitthāradesanaṃ nikkhipitvā desitattāpi, heṭṭhā vuttakāraṇavasenāpi, nikkhepakaṇḍaṃ nāmāti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ –
मूलतो खन्धतो चापि, द्वारतो चापि भूमितो।
Mūlato khandhato cāpi, dvārato cāpi bhūmito;
अत्थतो धम्मतो चापि, नामतो चापि लिङ्गतो।
Atthato dhammato cāpi, nāmato cāpi liṅgato;
निक्खिपित्वा देसितत्ता, निक्खेपोति पवुच्चतीति॥
Nikkhipitvā desitattā, nikkhepoti pavuccatīti.
इदञ्हि तीणि कुसलमूलानीतिआदिना नयेन मूलतो निक्खिपित्वा देसितं। तंसम्पयुत्तो वेदनाक्खन्धोति खन्धतो। तंसमुट्ठानं कायकम्मन्ति द्वारतो। कायद्वारप्पवत्तञ्हि कम्मं कायकम्मन्ति वुच्चति। सुखभूमियं, कामावचरेति भूमितो निक्खिपित्वा देसितं। तत्थ तत्थ अत्थधम्मनामलिङ्गानं वसेन देसितत्ता अत्थादीहि निक्खिपित्वा देसितं नामाति वेदितब्बं।
Idañhi tīṇi kusalamūlānītiādinā nayena mūlato nikkhipitvā desitaṃ. Taṃsampayutto vedanākkhandhoti khandhato. Taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakammanti dvārato. Kāyadvārappavattañhi kammaṃ kāyakammanti vuccati. Sukhabhūmiyaṃ, kāmāvacareti bhūmito nikkhipitvā desitaṃ. Tattha tattha atthadhammanāmaliṅgānaṃ vasena desitattā atthādīhi nikkhipitvā desitaṃ nāmāti veditabbaṃ.
तत्थ कुसलपदनिद्देसे ताव तीणीति गणनपरिच्छेदो। कुसलानि च तानि मूलानि च, कुसलानं वा धम्मानं हेतुपच्चयपभवजनकसमुट्ठाननिब्बत्तकट्ठेन मूलानीति कुसलमूलानि। एवं अत्थवसेन दस्सेत्वा इदानि नामवसेन दस्सेतुं अलोभो अदोसो अमोहोति आह। एत्तावता यस्मा मूलेन मुत्तं कुसलं नाम नत्थि, तस्मा चतुभूमककुसलं तीहि मूलेहि परियादियित्वा दस्सेसि धम्मराजा। तंसम्पयुत्तोति तेहि अलोभादीहि सम्पयुत्तो। तत्थ अलोभेन सम्पयुत्ते सङ्खारक्खन्धे, अदोसामोहापि अलोभेन सम्पयुत्तसङ्खारक्खन्धगणनंयेव गच्छन्ति। सेसद्वयवसेन सम्पयोगेपि एसेव नयो। इति चतुभूमककुसलं पुन तंसम्पयुत्तकचतुक्खन्धवसेन परियादियित्वा दस्सेसि धम्मराजा। तंसमुट्ठानन्ति तेहि अलोभादीहि समुट्ठितं। इमिनापि नयेन तदेव चतुभूमिककुसलं तिण्णं कम्मद्वारानं वसेन परियादियित्वा दस्सेसि धम्मराजा। एवं ताव कुसलं तीसु ठानेसु परियादियित्वा दस्सितं।
Tattha kusalapadaniddese tāva tīṇīti gaṇanaparicchedo. Kusalāni ca tāni mūlāni ca, kusalānaṃ vā dhammānaṃ hetupaccayapabhavajanakasamuṭṭhānanibbattakaṭṭhena mūlānīti kusalamūlāni. Evaṃ atthavasena dassetvā idāni nāmavasena dassetuṃ alobho adoso amohoti āha. Ettāvatā yasmā mūlena muttaṃ kusalaṃ nāma natthi, tasmā catubhūmakakusalaṃ tīhi mūlehi pariyādiyitvā dassesi dhammarājā. Taṃsampayuttoti tehi alobhādīhi sampayutto. Tattha alobhena sampayutte saṅkhārakkhandhe, adosāmohāpi alobhena sampayuttasaṅkhārakkhandhagaṇanaṃyeva gacchanti. Sesadvayavasena sampayogepi eseva nayo. Iti catubhūmakakusalaṃ puna taṃsampayuttakacatukkhandhavasena pariyādiyitvā dassesi dhammarājā. Taṃsamuṭṭhānanti tehi alobhādīhi samuṭṭhitaṃ. Imināpi nayena tadeva catubhūmikakusalaṃ tiṇṇaṃ kammadvārānaṃ vasena pariyādiyitvā dassesi dhammarājā. Evaṃ tāva kusalaṃ tīsu ṭhānesu pariyādiyitvā dassitaṃ.
९८६. अकुसलेपि एसेव नयो। द्वादसन्नञ्हि अकुसलचित्तानं एकम्पि मूलेन मुत्तं नाम नत्थीति मूलेन परियादियित्वा दस्सेसि धम्मराजा। तंसम्पयुत्तचतुक्खन्धतो च उद्धं अकुसलं नाम नत्थीति तानेव द्वादस अकुसलचित्तानि चतुक्खन्धवसेन परियादियित्वा दस्सेसि। धम्मराजा कायकम्मादिवसेन पन नेसं पवत्तिसब्भावतो कम्मद्वारवसेन परियादियित्वा दस्सेसि धम्मराजा। यं पनेत्थ तदेकट्ठा च किलेसातिआदि वुत्तं, तत्थ एकस्मिं चित्ते पुग्गले वा ठितन्ति ‘एकट्ठं’। तत्थ एकस्मिं चित्ते ठितं सहजेकट्ठं नाम होति। एकस्मिं पुग्गले ठितं पहानेकट्ठं नाम। तेन लोभादिना अञ्ञेन वा तत्थ तत्थ निद्दिट्ठेन सह एकस्मिं ठितन्ति तदेकट्ठं। तत्थ ‘कतमे धम्मा संकिलिट्ठसंकिलेसिका? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसा’ति संकिलिट्ठत्तिके; ‘कतमे धम्मा हीना? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसा’ति हीनत्तिके ‘कतमे धम्मा अकुसला? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसा’ति इमस्मिं कुसलत्तिके; ‘कतमे धम्मा संकिलिट्ठा? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसा’ति किलेसगोच्छके ‘कतमे धम्मा सरणा? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसाति सरणदुके’ति – इमेसु एत्तकेसु ठानेसु ‘सहजेकट्ठं’ आगतं।
986. Akusalepi eseva nayo. Dvādasannañhi akusalacittānaṃ ekampi mūlena muttaṃ nāma natthīti mūlena pariyādiyitvā dassesi dhammarājā. Taṃsampayuttacatukkhandhato ca uddhaṃ akusalaṃ nāma natthīti tāneva dvādasa akusalacittāni catukkhandhavasena pariyādiyitvā dassesi. Dhammarājā kāyakammādivasena pana nesaṃ pavattisabbhāvato kammadvāravasena pariyādiyitvā dassesi dhammarājā. Yaṃ panettha tadekaṭṭhā ca kilesātiādi vuttaṃ, tattha ekasmiṃ citte puggale vā ṭhitanti ‘ekaṭṭhaṃ’. Tattha ekasmiṃ citte ṭhitaṃ sahajekaṭṭhaṃ nāma hoti. Ekasmiṃ puggale ṭhitaṃ pahānekaṭṭhaṃ nāma. Tena lobhādinā aññena vā tattha tattha niddiṭṭhena saha ekasmiṃ ṭhitanti tadekaṭṭhaṃ. Tattha ‘katame dhammā saṃkiliṭṭhasaṃkilesikā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti saṃkiliṭṭhattike; ‘katame dhammā hīnā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti hīnattike ‘katame dhammā akusalā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti imasmiṃ kusalattike; ‘katame dhammā saṃkiliṭṭhā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti kilesagocchake ‘katame dhammā saraṇā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesāti saraṇaduke’ti – imesu ettakesu ṭhānesu ‘sahajekaṭṭhaṃ’ āgataṃ.
दस्सनेनपहातब्बत्तिके पन ‘इमानि तीणि संयोजनानि, तदेकट्ठा च किलेसा’ति, दस्सनेनपहातब्बहेतुकत्तिकेपि ‘इमानि तीणि संयोजनानि, तदेकट्ठा च किलेसा’ति, पुन तत्थेव तीणि संयोजनानि – सक्कायदिट्ठि विचिकिच्छा सीलब्बतपरामासो, इमे धम्मा दस्सनेनपहातब्बा; तदेकट्ठो लोभो दोसो मोहो, इमे धम्मा दस्सनेनपहातब्बहेतू; तदेकट्ठा च किलेसा तंसम्पयुत्तो वेदनाखन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धो, तंसमुट्ठानं कायकम्मं वचीकम्मं मनोकम्मं, इमे धम्मा दस्सनेनपहातब्बहेतुकाति; सम्मप्पधानविभङ्गे ‘‘तत्थ कतमे पापका अकुसला धम्मा? तीणि अकुसलमूलानि – लोभो दोसो मोहो, तदेकट्ठा च किलेसा’’ति (विभ॰ ३९१) – इमेसु पन एत्तकेसु ठानेसु ‘पहानेकट्ठं’ आगतन्ति वेदितब्बं।
Dassanenapahātabbattike pana ‘imāni tīṇi saṃyojanāni, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti, dassanenapahātabbahetukattikepi ‘imāni tīṇi saṃyojanāni, tadekaṭṭhā ca kilesā’ti, puna tattheva tīṇi saṃyojanāni – sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāso, ime dhammā dassanenapahātabbā; tadekaṭṭho lobho doso moho, ime dhammā dassanenapahātabbahetū; tadekaṭṭhā ca kilesā taṃsampayutto vedanākhandho…pe… viññāṇakkhandho, taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammaṃ, ime dhammā dassanenapahātabbahetukāti; sammappadhānavibhaṅge ‘‘tattha katame pāpakā akusalā dhammā? Tīṇi akusalamūlāni – lobho doso moho, tadekaṭṭhā ca kilesā’’ti (vibha. 391) – imesu pana ettakesu ṭhānesu ‘pahānekaṭṭhaṃ’ āgatanti veditabbaṃ.
९८७. अब्याकतपदनिद्देसो उत्तानत्थोयेवाति। इमस्मिं तिके तीणि लक्खणानि तिस्सो पञ्ञत्तियो कसिणुग्घाटिमाकासं अजटाकासं आकिञ्चञ्ञायतनस्स आरम्मणं निरोधसमापत्ति च न लब्भतीति वुत्तं।
987. Abyākatapadaniddeso uttānatthoyevāti. Imasmiṃ tike tīṇi lakkhaṇāni tisso paññattiyo kasiṇugghāṭimākāsaṃ ajaṭākāsaṃ ākiñcaññāyatanassa ārammaṇaṃ nirodhasamāpatti ca na labbhatīti vuttaṃ.
९८८. वेदनात्तिकनिद्देसे सुखभूमियन्ति एत्थ यथा तम्बभूमि कण्हभूमीति तम्बकण्हभूमियोव वुच्चन्ति, एवं सुखम्पि सुखभूमि नाम। यथा उच्छुभूमि सालिभूमीति उच्छुसालीनं उप्पज्जनट्ठानानि वुच्चन्ति, एवं सुखस्स उप्पज्जनट्ठानं चित्तम्पि सुखभूमि नाम। तं इध अधिप्पेतं। यस्मा पन सा कामावचरे वा होति, रूपावचरादीसु वा, तस्मास्सा तं पभेदं दस्सेतुं कामावचरेतिआदि वुत्तं। सुखवेदनं ठपेत्वाति या सा सुखभूमियं सुखवेदना, तं ठपेत्वा। तंसम्पयुत्तोति ताय ठपिताय सुखवेदनाय सम्पयुत्तो। सेसपदद्वयेपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बोति।
988. Vedanāttikaniddese sukhabhūmiyanti ettha yathā tambabhūmi kaṇhabhūmīti tambakaṇhabhūmiyova vuccanti, evaṃ sukhampi sukhabhūmi nāma. Yathā ucchubhūmi sālibhūmīti ucchusālīnaṃ uppajjanaṭṭhānāni vuccanti, evaṃ sukhassa uppajjanaṭṭhānaṃ cittampi sukhabhūmi nāma. Taṃ idha adhippetaṃ. Yasmā pana sā kāmāvacare vā hoti, rūpāvacarādīsu vā, tasmāssā taṃ pabhedaṃ dassetuṃ kāmāvacaretiādi vuttaṃ. Sukhavedanaṃ ṭhapetvāti yā sā sukhabhūmiyaṃ sukhavedanā, taṃ ṭhapetvā. Taṃsampayuttoti tāya ṭhapitāya sukhavedanāya sampayutto. Sesapadadvayepi imināva nayena attho veditabboti.
इमस्मिं तिके तिस्सो वेदना, सब्बं रूपं, निब्बानन्ति इदम्पि न लब्भति। अयञ्हि तिको कुसलत्तिके च अलब्भमानेहि इमेहि च तीहि कोट्ठासेहि मुत्तको नाम। इतो परेसु पन तिकदुकेसु पाळितो च अत्थतो च यं वत्तब्बं सिया तं सब्बं पदानुक्कमेन मातिकाकथायञ्चेव कुसलादीनं निद्देसे च वुत्तमेव। यं पन यत्थ विसेसमत्तं तदेव वक्खाम।
Imasmiṃ tike tisso vedanā, sabbaṃ rūpaṃ, nibbānanti idampi na labbhati. Ayañhi tiko kusalattike ca alabbhamānehi imehi ca tīhi koṭṭhāsehi muttako nāma. Ito paresu pana tikadukesu pāḷito ca atthato ca yaṃ vattabbaṃ siyā taṃ sabbaṃ padānukkamena mātikākathāyañceva kusalādīnaṃ niddese ca vuttameva. Yaṃ pana yattha visesamattaṃ tadeva vakkhāma.
९९१. तत्थ विपाकत्तिके ताव किञ्चापि अरूपधम्मा विय रूपधम्मापि कम्मसमुट्ठाना अत्थि, अनारम्मणत्ता पन ते कम्मसरिक्खका न होन्तीति सारम्मणा अरूपधम्माव कम्मसरिक्खकत्ता विपाकाति वुत्ता, बीजसरिक्खकं फलं विय। सालिबीजस्मिञ्हि वपिते अङ्कुरपत्तादीसु निक्खन्तेसुपि सालिफलन्ति न वुच्चति। यदा पन सालिसीसं पक्कं होति परिणतं, तदा बीजसरिक्खको सालि एव सालिफलन्ति वुच्चति। अङ्कुरपत्तादीनि पन बीजजातानि बीजतो निब्बत्तानीति वुच्चन्ति, एवमेव रूपम्पि कम्मजन्ति वा उपादिण्णन्ति वा वत्तुं वट्टति।
991. Tattha vipākattike tāva kiñcāpi arūpadhammā viya rūpadhammāpi kammasamuṭṭhānā atthi, anārammaṇattā pana te kammasarikkhakā na hontīti sārammaṇā arūpadhammāva kammasarikkhakattā vipākāti vuttā, bījasarikkhakaṃ phalaṃ viya. Sālibījasmiñhi vapite aṅkurapattādīsu nikkhantesupi sāliphalanti na vuccati. Yadā pana sālisīsaṃ pakkaṃ hoti pariṇataṃ, tadā bījasarikkhako sāli eva sāliphalanti vuccati. Aṅkurapattādīni pana bījajātāni bījato nibbattānīti vuccanti, evameva rūpampi kammajanti vā upādiṇṇanti vā vattuṃ vaṭṭati.
९९४. उपादिण्णत्तिके किञ्चापि खीणासवस्स खन्धा ‘अम्हाकं मातुलत्थेरो अम्हाकं चूळपितुत्थेरो’ति वदन्तानं परेसं उपादानस्स पच्चया होन्ति, मग्गफलनिब्बानानि पन अग्गहितानि अपरामट्ठानि अनुपादिण्णानेव। तानि हि, यथा दिवसं सन्तत्तो अयोगुळो मक्खिकानं अभिनिसीदनस्स पच्चयो न होति, एवमेव तेजुस्सदत्ता तण्हामानदिट्ठिवसेन गहणस्स पच्चया न होन्ति। तेन वुत्तं – इमे धम्मा अनुपादिण्णअनुपादानियाति।
994. Upādiṇṇattike kiñcāpi khīṇāsavassa khandhā ‘amhākaṃ mātulatthero amhākaṃ cūḷapitutthero’ti vadantānaṃ paresaṃ upādānassa paccayā honti, maggaphalanibbānāni pana aggahitāni aparāmaṭṭhāni anupādiṇṇāneva. Tāni hi, yathā divasaṃ santatto ayoguḷo makkhikānaṃ abhinisīdanassa paccayo na hoti, evameva tejussadattā taṇhāmānadiṭṭhivasena gahaṇassa paccayā na honti. Tena vuttaṃ – ime dhammā anupādiṇṇaanupādāniyāti.
९९८. असंकिलिट्ठअसंकिलेसिकेसुपि एसेव नयो।
998. Asaṃkiliṭṭhaasaṃkilesikesupi eseva nayo.
१०००. वितक्कत्तिके वितक्कसहजातेन विचारेन सद्धिं कुसलत्तिके अलब्भमानाव न लब्भन्ति।
1000. Vitakkattike vitakkasahajātena vicārena saddhiṃ kusalattike alabbhamānāva na labbhanti.
१००३. पीतिसहगतत्तिके पीतिआदयो अत्तना सहजातधम्मानं पीतिसहगतादिभावं दत्वा सयं पिट्ठिवट्टका जाता। इमस्मिञ्हि तिके द्वे दोमनस्ससहगतचित्तुप्पादा दुक्खसहगतं कायविञ्ञाणं उपेक्खावेदना रूपं निब्बानन्ति – इदम्पि न लब्भति। अयञ्हि तिको कुसलत्तिके च अलब्भमानेहि इमेहि च पञ्चहि कोट्ठासेहि मुत्तको नाम।
1003. Pītisahagatattike pītiādayo attanā sahajātadhammānaṃ pītisahagatādibhāvaṃ datvā sayaṃ piṭṭhivaṭṭakā jātā. Imasmiñhi tike dve domanassasahagatacittuppādā dukkhasahagataṃ kāyaviññāṇaṃ upekkhāvedanā rūpaṃ nibbānanti – idampi na labbhati. Ayañhi tiko kusalattike ca alabbhamānehi imehi ca pañcahi koṭṭhāsehi muttako nāma.
१००६. दस्सनेनपहातब्बत्तिके सञ्ञोजनानीति बन्धनानि। सक्कायदिट्ठीति विज्जमानट्ठेन सति खन्धपञ्चकसङ्खाते काये; सयं वा सती तस्मिं काये दिट्ठीति ‘सक्कायदिट्ठि’। सीलेन सुज्झितुं सक्का, वतेन सुज्झितुं सक्का, सीलवतेहि सुज्झितुं सक्काति गहितसमादानं पन सीलब्बतपरामासो नाम।
1006. Dassanenapahātabbattike saññojanānīti bandhanāni. Sakkāyadiṭṭhīti vijjamānaṭṭhena sati khandhapañcakasaṅkhāte kāye; sayaṃ vā satī tasmiṃ kāye diṭṭhīti ‘sakkāyadiṭṭhi’. Sīlena sujjhituṃ sakkā, vatena sujjhituṃ sakkā, sīlavatehi sujjhituṃ sakkāti gahitasamādānaṃ pana sīlabbataparāmāso nāma.
१००७. इधाति देसापदेसे निपातो। स्वायं कत्थचि लोकं उपादाय वुच्चति। यथाह – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’ति (दी॰ नि॰ १.१८९)। कत्थचि सासनं। यथाह – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो इध दुतियो समणो’’ति (म॰ नि॰ १.१३९; अ॰ नि॰ ४.२४१)। कत्थचि ओकासं। यथाह –
1007. Idhāti desāpadese nipāto. Svāyaṃ katthaci lokaṃ upādāya vuccati. Yathāha – ‘‘idha tathāgato loke uppajjatī’’ti (dī. ni. 1.189). Katthaci sāsanaṃ. Yathāha – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241). Katthaci okāsaṃ. Yathāha –
‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो।
‘‘Idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato;
पुनरायु च मे लद्धो, एवं जानाहि मारिसा’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.३६९)।
Punarāyu ca me laddho, evaṃ jānāhi mārisā’’ti. (dī. ni. 2.369);
कत्थचि पदपूरणमत्तमेव। यथाह – ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’ति (म॰ नि॰ १.३०)। इध पन लोकं उपादाय वुत्तोति वेदितब्बो।
Katthaci padapūraṇamattameva. Yathāha – ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’ti (ma. ni. 1.30). Idha pana lokaṃ upādāya vuttoti veditabbo.
अस्सुतवा पुथुज्जनोति एत्थ पन ‘आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति’। यस्स हि खन्धधातुआयतनपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयरहितत्ता दिट्ठिपटिसेधको नेव ‘आगमो’, पटिपत्तिया अधिगन्तब्बस्स अनधिगतत्ता नेव ‘अधिगमो’ अत्थि, सो ‘आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति’। स्वायं –
Assutavā puthujjanoti ettha pana ‘āgamādhigamābhāvā ñeyyo assutavā iti’. Yassa hi khandhadhātuāyatanapaccayākārasatipaṭṭhānādīsu uggahaparipucchāvinicchayarahitattā diṭṭhipaṭisedhako neva ‘āgamo’, paṭipattiyā adhigantabbassa anadhigatattā neva ‘adhigamo’ atthi, so ‘āgamādhigamābhāvā ñeyyo assutavā iti’. Svāyaṃ –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो।
Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.५१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०; चूळनि॰ अट्ठ॰ ८८; नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५६)।
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano iti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.2; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130; cūḷani. aṭṭha. 88; netti. aṭṭha. 56);
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो। यथाह – ‘‘पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना। पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना। पुथु सत्थारानं मुखुल्लोकिकाति पुथुज्जना। पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना। पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना। पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना। पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पन्तीति पुथुज्जना। पुथु नानापरिळाहेहि परिडय्हन्तीति पुथुज्जना। पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना। पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुता निवुता ओवुता पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जना’’ति (महानि॰ ९४)। पुथूनं वा गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना। पुथु वा अयं – विसुंयेव सङ्ख्यं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि – जनोतिपि पुथुज्जनो। एवमेतेहि ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’ति द्वीहि पदेहि ये ते –
So hi puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Yathāha – ‘‘puthu kilese janentīti puthujjanā. Puthu avihatasakkāyadiṭṭhikāti puthujjanā. Puthu satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā. Puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti puthujjanā. Puthu nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā. Puthu nānāoghehi vuyhantīti puthujjanā. Puthu nānāsantāpehi santappantīti puthujjanā. Puthu nānāpariḷāhehi pariḍayhantīti puthujjanā. Puthu pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gadhitā mucchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhāti puthujjanā. Puthu pañcahi nīvaraṇehi āvutā nivutā ovutā pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā’’ti (mahāni. 94). Puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjanā. Puthu vā ayaṃ – visuṃyeva saṅkhyaṃ gato, visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi – janotipi puthujjano. Evametehi ‘assutavā puthujjano’ti dvīhi padehi ye te –
‘‘दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनो’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.५१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०; चूळनि॰ अट्ठ॰ ८८)।
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjano’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130; cūḷani. aṭṭha. 88);
द्वे पुथुज्जना वुत्ता, तेसु अन्धपुथुज्जनो वुत्तो होतीति वेदितब्बो।
Dve puthujjanā vuttā, tesu andhaputhujjano vutto hotīti veditabbo.
अरियानं अदस्सावीतिआदीसु अरियाति आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये इरियनतो, सदेवकेन लोकेन च अरणीयतो बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च वुच्चन्ति। बुद्धा एव वा इध अरिया। यथाह – ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… तथागतो अरियोति वुच्चती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०९८)।
Ariyānaṃ adassāvītiādīsu ariyāti ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye iriyanato, sadevakena lokena ca araṇīyato buddhā ca paccekabuddhā ca buddhasāvakā ca vuccanti. Buddhā eva vā idha ariyā. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato ariyoti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 5.1098).
सप्पुरिसाति एत्थ पन पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च सप्पुरिसाति वेदितब्बा। ते हि लोकुत्तरगुणयोगेन सोभना पुरिसाति सप्पुरिसा। सब्बेव वा एते द्वेधापि वुत्ता। बुद्धापि हि अरिया च सप्पुरिसा च पच्चेकबुद्धा बुद्धसावकापि। यथाह –
Sappurisāti ettha pana paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca sappurisāti veditabbā. Te hi lokuttaraguṇayogena sobhanā purisāti sappurisā. Sabbeva vā ete dvedhāpi vuttā. Buddhāpi hi ariyā ca sappurisā ca paccekabuddhā buddhasāvakāpi. Yathāha –
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो,
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro,
कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति।
Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hoti;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं,
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaṃ,
तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ती’’ति॥ (जा॰ २.१७.७८)।
Tathāvidhaṃ sappurisaṃ vadantī’’ti. (jā. 2.17.78);
‘कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होती’ति एत्तावता हि बुद्धसावको वुत्तो। कतञ्ञुतादीहि पच्चेकबुद्धा बुद्धाति। इदानि यो तेसं अरियानं अदस्सनसीलो, न च दस्सने साधुकारी, सो अरियानं अदस्सावीति वेदितब्बो। सो चक्खुना अदस्सावी ञाणेन अदस्सावीति दुविधो। तेसु ञाणेन अदस्सावी इध अधिप्पेतो। मंसचक्खुना हि दिब्बचक्खुना वा अरिया दिट्ठापि अदिट्ठाव होन्ति, तेसं चक्खूनं वण्णमत्तग्गहणतो, न अरियभावगोचरतो। सोणसिङ्गालादयोपि चक्खुना अरिये पस्सन्ति, न च ते अरियानं दस्साविनो।
‘Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’ti ettāvatā hi buddhasāvako vutto. Kataññutādīhi paccekabuddhā buddhāti. Idāni yo tesaṃ ariyānaṃ adassanasīlo, na ca dassane sādhukārī, so ariyānaṃ adassāvīti veditabbo. So cakkhunā adassāvī ñāṇena adassāvīti duvidho. Tesu ñāṇena adassāvī idha adhippeto. Maṃsacakkhunā hi dibbacakkhunā vā ariyā diṭṭhāpi adiṭṭhāva honti, tesaṃ cakkhūnaṃ vaṇṇamattaggahaṇato, na ariyabhāvagocarato. Soṇasiṅgālādayopi cakkhunā ariye passanti, na ca te ariyānaṃ dassāvino.
तत्रिदं वत्थु – चित्तलपब्बतवासिनो किर खीणासवत्थेरस्स उपट्ठाको वुड्ढपब्बजितो एकदिवसं थेरेन सद्धिं पिण्डाय चरित्वा थेरस्स पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तो थेरं पुच्छि – ‘अरिया नाम भन्ते कीदिसा’ति? थेरो आह – ‘इधेकच्चो महल्लको अरियानं पत्तचीवरं गहेत्वा वत्तपटिपत्तिं कत्वा सह चरन्तोपि नेव अरिये जानाति, एवंदुज्जानावुसो, अरिया’ति। एवं वुत्तेपि सो नेव अञ्ञासि। तस्मा न चक्खुना दस्सनं ‘दस्सनं’, ञाणदस्सनमेव ‘दस्सनं’। यथाह – ‘‘किं ते वक्कलि इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन? यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८७)। तस्मा चक्खुना पस्सन्तोपि, ञाणेन अरियेहि दिट्ठं अनिच्चादिलक्खणं अपस्सन्तो, अरियाधिगतञ्च धम्मं अनधिगच्छन्तो, अरियकरधम्मानं अरियभावस्स च अदिट्ठत्ता, ‘अरियानं अदस्सावी’ति वेदितब्बो।
Tatridaṃ vatthu – cittalapabbatavāsino kira khīṇāsavattherassa upaṭṭhāko vuḍḍhapabbajito ekadivasaṃ therena saddhiṃ piṇḍāya caritvā therassa pattacīvaraṃ gahetvā piṭṭhito āgacchanto theraṃ pucchi – ‘ariyā nāma bhante kīdisā’ti? Thero āha – ‘idhekacco mahallako ariyānaṃ pattacīvaraṃ gahetvā vattapaṭipattiṃ katvā saha carantopi neva ariye jānāti, evaṃdujjānāvuso, ariyā’ti. Evaṃ vuttepi so neva aññāsi. Tasmā na cakkhunā dassanaṃ ‘dassanaṃ’, ñāṇadassanameva ‘dassanaṃ’. Yathāha – ‘‘kiṃ te vakkali iminā pūtikāyena diṭṭhena? Yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’ti (saṃ. ni. 3.87). Tasmā cakkhunā passantopi, ñāṇena ariyehi diṭṭhaṃ aniccādilakkhaṇaṃ apassanto, ariyādhigatañca dhammaṃ anadhigacchanto, ariyakaradhammānaṃ ariyabhāvassa ca adiṭṭhattā, ‘ariyānaṃ adassāvī’ti veditabbo.
अरियधम्मस्स अकोविदोति सतिपट्ठानादिभेदे अरियधम्मे अकुसलो। अरियधम्मे अविनीतोति, एत्थ पन
Ariyadhammassaakovidoti satipaṭṭhānādibhede ariyadhamme akusalo. Ariyadhamme avinītoti, ettha pana
दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा।
Duvidho vinayo nāma, ekamekettha pañcadhā;
अभावतो तस्स अयं, अविनीतोति वुच्चति॥
Abhāvato tassa ayaṃ, avinītoti vuccati.
अयञ्हि संवरविनयो पहानविनयोति दुविधो विनयो। एत्थ च दुविधेपि विनये एकमेको विनयो पञ्चधा भिज्जति। संवरविनयोपि हि सीलसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति पञ्चविधो। पहानविनयोपि तदङ्गपहानं विक्खम्भनपहानं समुच्छेदपहानं पटिप्पस्सद्धिपहानं निस्सरणपहानन्ति पञ्चविधो।
Ayañhi saṃvaravinayo pahānavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhepi vinaye ekameko vinayo pañcadhā bhijjati. Saṃvaravinayopi hi sīlasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti pañcavidho. Pahānavinayopi tadaṅgapahānaṃ vikkhambhanapahānaṃ samucchedapahānaṃ paṭippassaddhipahānaṃ nissaraṇapahānanti pañcavidho.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’ति (विभ॰ ५११) अयं सीलसंवरो। ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति (दी॰ नि॰ १.२१३; म॰ नि॰ १.२९५; सं॰ नि॰ ४.२३९; अ॰ नि॰ ३.१६) अयं सतिसंवरो।
Tattha ‘‘iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto’’ti (vibha. 511) ayaṃ sīlasaṃvaro. ‘‘Rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’ti (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) ayaṃ satisaṃvaro.
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा)
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, (ajitāti bhagavā)
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि,
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi,
पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४१) –
Paññāyete pidhīyare’’ti. (su. ni. 1041) –
अयं ञाणसंवरो नाम। ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’ति (म॰ नि॰ १.२४; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं खन्तिसंवरो। ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’ति (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं वीरियसंवरो। सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो संवरो, विनयनतो विनयोति वुच्चति। एवं ताव ‘संवरविनयो’ पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Ayaṃ ñāṇasaṃvaro nāma. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassā’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’ti (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ vīriyasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaro, vinayanato vinayoti vuccati. Evaṃ tāva ‘saṃvaravinayo’ pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसु पटिपक्खभावतो, दीपालोकेनेव तमस्स, तेन तेन विपस्सनाञाणेन तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं, सेय्यथिदं – नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथिभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘अहं ममा’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभये अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनाय अभिरतिसञ्ञाय, मुच्चितुकम्यताञाणेन अमुच्चितुकामताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं, एतं ‘तदङ्गपहानं’ नाम।
Tathā yaṃ nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesu paṭipakkhabhāvato, dīpālokeneva tamassa, tena tena vipassanāñāṇena tassa tassa anatthassa pahānaṃ, seyyathidaṃ – nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathibhāvassa, kalāpasammasanena ‘ahaṃ mamā’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanāya abhiratisaññāya, muccitukamyatāñāṇena amuccitukāmatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvassa, gotrabhunā saṅkhāranimittaggāhassa pahānaṃ, etaṃ ‘tadaṅgapahānaṃ’ nāma.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो, घटप्पहारेनेव उदकपिट्ठे सेवालस्स, तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, एतं ‘विक्खम्भनपहानं’ नाम। ‘‘यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो अत्तनो सन्ताने दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खिकस्स किलेसगणस्स अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन पहानं, इदं ‘समुच्छेदपहानं’ नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, एतं ‘पटिप्पस्सद्धिपहानं’ नाम। यं सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं, एतं ‘निस्सरणपहानं’ नाम। सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘पहानविनयो’ति वुच्चति। तंतंपहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं पहानविनयोति वुच्चति। एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā pavattibhāvanivāraṇato, ghaṭappahāreneva udakapiṭṭhe sevālassa, tesaṃ tesaṃ nīvaraṇādidhammānaṃ pahānaṃ, etaṃ ‘vikkhambhanapahānaṃ’ nāma. ‘‘Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano attano santāne diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277) nayena vuttassa samudayapakkhikassa kilesagaṇassa accantaṃ appavattibhāvena pahānaṃ, idaṃ ‘samucchedapahānaṃ’ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, etaṃ ‘paṭippassaddhipahānaṃ’ nāma. Yaṃ sabbasaṅkhatanissaṭattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, etaṃ ‘nissaraṇapahānaṃ’ nāma. Sabbampi cetaṃ pahānaṃ yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ, vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā ‘pahānavinayo’ti vuccati. Taṃtaṃpahānavato vā tassa tassa vinayassa sambhavatopetaṃ pahānavinayoti vuccati. Evaṃ pahānavinayopi pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
एवमयं सङ्खेपतो दुविधो, भेदतो च दसविधो विनयो, भिन्नसंवरत्ता, पहातब्बस्स च अप्पहीनत्ता, यस्मा एतस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स नत्थि, तस्मा अभावतो तस्स, अयं ‘अविनीतो’ति वुच्चतीति। एस नयो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतोति एत्थापि। निन्नानाकरणञ्हेतं अत्थतो। यथाह – ‘‘येव ते अरिया तेव ते सप्पुरिसा, येव ते सप्पुरिसा तेव ते अरिया। यो एव सो अरियानं धम्मो सो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो, यो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो सो एव सो अरियानं धम्मो। येव ते अरियविनया तेव ते सप्पुरिसविनया, येव ते सप्पुरिसविनया तेव ते अरियविनया। अरियेति वा सप्पुरिसेति वा, अरियधम्मेति वा सप्पुरिसधम्मेति वा, अरियविनयेति वा सप्पुरिसविनयेति वा, एसेसे एके एकट्ठे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवा’’ति।
Evamayaṃ saṅkhepato duvidho, bhedato ca dasavidho vinayo, bhinnasaṃvarattā, pahātabbassa ca appahīnattā, yasmā etassa assutavato puthujjanassa natthi, tasmā abhāvato tassa, ayaṃ ‘avinīto’ti vuccatīti. Esa nayo sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa akovido sappurisadhamme avinītoti etthāpi. Ninnānākaraṇañhetaṃ atthato. Yathāha – ‘‘yeva te ariyā teva te sappurisā, yeva te sappurisā teva te ariyā. Yo eva so ariyānaṃ dhammo so eva so sappurisānaṃ dhammo, yo eva so sappurisānaṃ dhammo so eva so ariyānaṃ dhammo. Yeva te ariyavinayā teva te sappurisavinayā, yeva te sappurisavinayā teva te ariyavinayā. Ariyeti vā sappuriseti vā, ariyadhammeti vā sappurisadhammeti vā, ariyavinayeti vā sappurisavinayeti vā, esese eke ekaṭṭhe same samabhāge tajjāte taññevā’’ti.
रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति इधेकच्चो रूपं अत्ततो समनुपस्सति – ‘यं रूपं सो अहं, यो अहं तं रूप’न्ति रूपञ्च अत्तानञ्च अद्वयं समनुपस्सति। ‘‘सेय्यथापि नाम तेलप्पदीपस्स झायतो या अच्चि सो वण्णो, यो वण्णो सा अच्चीति अच्चिञ्च वण्णञ्च अद्वयं समनुपस्सति,’’ एवमेव इधेकच्चो रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति एवं रूपं अत्ताति दिट्ठिपस्सनाय पस्सति। रूपवन्तं वा अत्तानन्ति ‘अरूपं अत्ता’ति गहेत्वा, छायावन्तं रुक्खं विय, तं रूपवन्तं समनुपस्सति। अत्तनि वा रूपन्ति ‘अरूपमेव अत्ता’ति गहेत्वा, पुप्फम्हि गन्धं विय, अत्तनि रूपं समनुपस्सति। रूपस्मिं वा अत्तानन्ति ‘अरूपमेव अत्ता’ति गहेत्वा, करण्डके मणिं विय, अत्तानं रूपस्मिं समनुपस्सति। वेदनादीसुपि एसेव नयो।
Rūpaṃ attato samanupassatīti idhekacco rūpaṃ attato samanupassati – ‘yaṃ rūpaṃ so ahaṃ, yo ahaṃ taṃ rūpa’nti rūpañca attānañca advayaṃ samanupassati. ‘‘Seyyathāpi nāma telappadīpassa jhāyato yā acci so vaṇṇo, yo vaṇṇo sā accīti acciñca vaṇṇañca advayaṃ samanupassati,’’ evameva idhekacco rūpaṃ attato samanupassatīti evaṃ rūpaṃ attāti diṭṭhipassanāya passati. Rūpavantaṃ vā attānanti ‘arūpaṃ attā’ti gahetvā, chāyāvantaṃ rukkhaṃ viya, taṃ rūpavantaṃ samanupassati. Attani vā rūpanti ‘arūpameva attā’ti gahetvā, pupphamhi gandhaṃ viya, attani rūpaṃ samanupassati. Rūpasmiṃvā attānanti ‘arūpameva attā’ti gahetvā, karaṇḍake maṇiṃ viya, attānaṃ rūpasmiṃ samanupassati. Vedanādīsupi eseva nayo.
तत्थ ‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’ति सुद्धरूपमेव अत्ताति कथितं। ‘रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं; वेदनं अत्ततो समनुपस्सति… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सती’ति इमेसु सत्तसु ठानेसु ‘अरूपं अत्ता’ति कथितं। वेदनावन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा वेदनं, वेदनाय वा अत्तानन्ति एवं चतूसु खन्धेसु तिण्णं तिण्णं वसेन द्वादससु ठानेसु ‘रूपारूपमिस्सको अत्ता’ कथितो। तत्थ ‘रूपं अत्ततो समनुपस्सति वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सती’ति इमेसु पञ्चसु ठानेसु उच्छेददिट्ठि कथिता। अवसेसेसु सस्सतदिट्ठि। एवमेत्थ पन्नरस भवदिट्ठियो पञ्च विभवदिट्ठियो होन्ति। ता सब्बापि मग्गावरणा, न सग्गावरणा, पठममग्गवज्झाति वेदितब्बा।
Tattha ‘rūpaṃ attato samanupassatī’ti suddharūpameva attāti kathitaṃ. ‘Rūpavantaṃ vā attānaṃ, attani vā rūpaṃ, rūpasmiṃ vā attānaṃ; vedanaṃ attato samanupassati… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassatī’ti imesu sattasu ṭhānesu ‘arūpaṃ attā’ti kathitaṃ. Vedanāvantaṃ vā attānaṃ, attani vā vedanaṃ, vedanāya vā attānanti evaṃ catūsu khandhesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ vasena dvādasasu ṭhānesu ‘rūpārūpamissako attā’ kathito. Tattha ‘rūpaṃ attato samanupassati vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassatī’ti imesu pañcasu ṭhānesu ucchedadiṭṭhi kathitā. Avasesesu sassatadiṭṭhi. Evamettha pannarasa bhavadiṭṭhiyo pañca vibhavadiṭṭhiyo honti. Tā sabbāpi maggāvaraṇā, na saggāvaraṇā, paṭhamamaggavajjhāti veditabbā.
१००८. सत्थरि कङ्खतीति सत्थु सरीरे वा गुणे वा उभयत्थ वा कङ्खति। सरीरे कङ्खमानो ‘द्वत्तिंसवरलक्खणपटिमण्डितं नाम सरीरं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। गुणे कङ्खमानो ‘अतीतानागतपच्चुप्पन्नजाननसमत्थं सब्बञ्ञुतञाणं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। उभयत्थ कङ्खमानो ‘असीतिअनुब्यञ्जनब्यामप्पभानुरञ्जिताय सरीरनिप्फत्तिया समन्नागतो सब्बञेय्यजाननसमत्थं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा ठितो लोकतारको बुद्धो नाम अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। अयञ्हिस्स अत्तभावे गुणे वा कङ्खनतो उभयत्थ कङ्खति नाम। विचिकिच्छतीति आरम्मणं निच्छेतुं असक्कोन्तो किच्छति किलमति। नाधिमुच्चतीति तत्थेव अधिमोक्खं न लभति। न सम्पसीदतीति चित्तं अनाविलं कत्वा पसीदितुं न सक्कोति, गुणेसु नप्पसीदति।
1008. Satthari kaṅkhatīti satthu sarīre vā guṇe vā ubhayattha vā kaṅkhati. Sarīre kaṅkhamāno ‘dvattiṃsavaralakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ nāma sarīraṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Guṇe kaṅkhamāno ‘atītānāgatapaccuppannajānanasamatthaṃ sabbaññutañāṇaṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Ubhayattha kaṅkhamāno ‘asītianubyañjanabyāmappabhānurañjitāya sarīranipphattiyā samannāgato sabbañeyyajānanasamatthaṃ sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā ṭhito lokatārako buddho nāma atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Ayañhissa attabhāve guṇe vā kaṅkhanato ubhayattha kaṅkhati nāma. Vicikicchatīti ārammaṇaṃ nicchetuṃ asakkonto kicchati kilamati. Nādhimuccatīti tattheva adhimokkhaṃ na labhati. Na sampasīdatīti cittaṃ anāvilaṃ katvā pasīdituṃ na sakkoti, guṇesu nappasīdati.
धम्मे कङ्खतीतिआदीसु पन ‘किलेसे पजहन्ता चत्तारो अरियमग्गा, पटिप्पस्सद्धकिलेसानि चत्तारि सामञ्ञफलानि, मग्गफलानं आरम्मणपच्चयभूतं अमतं महानिब्बानं नाम अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तोपि ‘अयं धम्मो निय्यानिको नु खो अनिय्यानिको’ति कङ्खन्तोपि धम्मे कङ्खति नाम। ‘चत्तारो मग्गट्ठका चत्तारो फलट्ठकाति इदं सङ्घरतनं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तोपि, ‘अयं सङ्घो सुप्पटिपन्नो नु खो दुप्पटिपन्नो’ति कङ्खन्तोपि, ‘एतस्मिं सङ्घरतने दिन्नस्स विपाकफलं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तोपि सङ्घे कङ्खति नाम। ‘तिस्सो पन सिक्खा अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तोपि, ‘तिस्सो सिक्खा सिक्खितपच्चयेन आनिसंसो अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तोपि सिक्खाय कङ्खति नाम।
Dhamme kaṅkhatītiādīsu pana ‘kilese pajahantā cattāro ariyamaggā, paṭippassaddhakilesāni cattāri sāmaññaphalāni, maggaphalānaṃ ārammaṇapaccayabhūtaṃ amataṃ mahānibbānaṃ nāma atthi nu kho natthī’ti kaṅkhantopi ‘ayaṃ dhammo niyyāniko nu kho aniyyāniko’ti kaṅkhantopi dhamme kaṅkhati nāma. ‘Cattāro maggaṭṭhakā cattāro phalaṭṭhakāti idaṃ saṅgharatanaṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhantopi, ‘ayaṃ saṅgho suppaṭipanno nu kho duppaṭipanno’ti kaṅkhantopi, ‘etasmiṃ saṅgharatane dinnassa vipākaphalaṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhantopi saṅghe kaṅkhati nāma. ‘Tisso pana sikkhā atthi nu kho natthī’ti kaṅkhantopi, ‘tisso sikkhā sikkhitapaccayena ānisaṃso atthi nu kho natthī’ti kaṅkhantopi sikkhāya kaṅkhati nāma.
पुब्बन्तो वुच्चति अतीतानि खन्धधातायतनानि। अपरन्तो अनागतानि। तत्थ अतीतेसु खन्धादीसु ‘अतीतानि नु खो, न नु खो’ति कङ्खन्तो पुब्बन्ते कङ्खति नाम। अनागतेसु ‘अनागतानि नु खो, न नु खो’ति कङ्खन्तो अपरन्ते कङ्खति नाम। उभयत्थ कङ्खन्तो पुब्बन्तापरन्ते कङ्खति नाम। ‘द्वादसपदिकं पच्चयवट्टं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खन्तो इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु कङ्खति नाम। तत्रायं वचनत्थो – इमेसं जरामरणादीनं पच्चया ‘इदप्पच्चया’। इदप्पच्चयानं भावो ‘इदप्पच्चयता’। इदप्पच्चया एव वा ‘इदप्पच्चयता’; जातिआदीनमेतं अधिवचनं। जातिआदीसु तं तं पटिच्च आगम्म समुप्पन्नाति ‘पटिच्चसमुप्पन्ना’। इदं वुत्तं होति – इदप्पच्चयताय च पटिच्चसमुप्पन्नेसु च धम्मेसु कङ्खतीति।
Pubbanto vuccati atītāni khandhadhātāyatanāni. Aparanto anāgatāni. Tattha atītesu khandhādīsu ‘atītāni nu kho, na nu kho’ti kaṅkhanto pubbante kaṅkhati nāma. Anāgatesu ‘anāgatāni nu kho, na nu kho’ti kaṅkhanto aparante kaṅkhati nāma. Ubhayattha kaṅkhanto pubbantāparante kaṅkhati nāma. ‘Dvādasapadikaṃ paccayavaṭṭaṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhanto idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kaṅkhati nāma. Tatrāyaṃ vacanattho – imesaṃ jarāmaraṇādīnaṃ paccayā ‘idappaccayā’. Idappaccayānaṃ bhāvo ‘idappaccayatā’. Idappaccayā eva vā ‘idappaccayatā’; jātiādīnametaṃ adhivacanaṃ. Jātiādīsu taṃ taṃ paṭicca āgamma samuppannāti ‘paṭiccasamuppannā’. Idaṃ vuttaṃ hoti – idappaccayatāya ca paṭiccasamuppannesu ca dhammesu kaṅkhatīti.
१००९. सीलेनाति गोसीलादिना। वतेनाति गोवतादिनाव। सीलब्बतेनाति तदुभयेन। सुद्धीति किलेससुद्धि; परमत्थसुद्धिभूतं वा निब्बानमेव। तदेकट्ठाति इध पहानेकट्ठं धुरं। इमिस्सा च पाळिया दिट्ठिकिलेसो विचिकिच्छाकिलेसोति द्वेयेव आगता। लोभो दोसो मोहो मानो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे पन अट्ठ अनागता। आहरित्वा पन दीपेतब्बा। एत्थ हि दिट्ठिविचिकिच्छासु पहीयमानासु अपायगमनीयो लोभो दोसो मोहो मानो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति सब्बेपिमे पहानेकट्ठा हुत्वा पहीयन्ति। सहजेकट्ठं पन आहरित्वा दीपेतब्बं। सोतापत्तिमग्गेन हि चत्तारि दिट्ठिसहगतानि विचिकिच्छासहगतञ्चाति पञ्च चित्तानि पहीयन्ति। तत्थ द्वीसु असङ्खारिकदिट्ठिचित्तेसु पहीयन्तेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति। सेसदिट्ठिकिलेसो च विचिकिच्छाकिलेसो च पहानेकट्ठवसेन पहीयन्ति। दिट्ठिगतसम्पयुत्तससङ्खारिकचित्तेसुपि पहीयन्तेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति। सेसदिट्ठिकिलेसो च विचिकिच्छाकिलेसो च पहानेकट्ठवसेन पहीयन्ति। एवं पहानेकट्ठस्मिंयेव सहजेकट्ठं लब्भतीति इदं सहजेकट्ठं आहरित्वा दीपयिंसु।
1009. Sīlenāti gosīlādinā. Vatenāti govatādināva. Sīlabbatenāti tadubhayena. Suddhīti kilesasuddhi; paramatthasuddhibhūtaṃ vā nibbānameva. Tadekaṭṭhāti idha pahānekaṭṭhaṃ dhuraṃ. Imissā ca pāḷiyā diṭṭhikileso vicikicchākilesoti dveyeva āgatā. Lobho doso moho māno thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime pana aṭṭha anāgatā. Āharitvā pana dīpetabbā. Ettha hi diṭṭhivicikicchāsu pahīyamānāsu apāyagamanīyo lobho doso moho māno thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti sabbepime pahānekaṭṭhā hutvā pahīyanti. Sahajekaṭṭhaṃ pana āharitvā dīpetabbaṃ. Sotāpattimaggena hi cattāri diṭṭhisahagatāni vicikicchāsahagatañcāti pañca cittāni pahīyanti. Tattha dvīsu asaṅkhārikadiṭṭhicittesu pahīyantesu tehi sahajāto lobho moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Sesadiṭṭhikileso ca vicikicchākileso ca pahānekaṭṭhavasena pahīyanti. Diṭṭhigatasampayuttasasaṅkhārikacittesupi pahīyantesu tehi sahajāto lobho moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Sesadiṭṭhikileso ca vicikicchākileso ca pahānekaṭṭhavasena pahīyanti. Evaṃ pahānekaṭṭhasmiṃyeva sahajekaṭṭhaṃ labbhatīti idaṃ sahajekaṭṭhaṃ āharitvā dīpayiṃsu.
तंसम्पयुत्तोति तेहि तदेकट्ठेहि अट्ठहि किलेसेहि सम्पयुत्तो। विनिब्भोगं वा कत्वा तेन लोभेन तेन दोसेनाति एवं एकेकेन सम्पयुत्तता दीपेतब्बा। तत्थ लोभे गहिते, मोहो मानो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति अयं सङ्खारक्खन्धे किलेसगणो लोभसम्पयुत्तो नाम। दोसे गहिते, मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति अयं किलेसगणो दोससम्पयुत्तो नाम। मोहे गहिते, लोभो दोसो मानो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति अयं किलेसगणो मोहसम्पयुत्तो नाम। माने गहिते, तेन सहुप्पन्नो लोभो मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति अयं किलेसगणो मानसम्पयुत्तो नाम। इमिना उपायेन तेन थिनेन तेन उद्धच्चेन तेन अहिरिकेन तेन अनोत्तप्पेन सम्पयुत्तो तंसम्पयुत्तोति योजना कातब्बा। तंसमुट्ठानन्ति तेन लोभेन…पे॰… तेन अनोत्तप्पेन समुट्ठितन्ति अत्थो।
Taṃsampayuttoti tehi tadekaṭṭhehi aṭṭhahi kilesehi sampayutto. Vinibbhogaṃ vā katvā tena lobhena tena dosenāti evaṃ ekekena sampayuttatā dīpetabbā. Tattha lobhe gahite, moho māno thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ayaṃ saṅkhārakkhandhe kilesagaṇo lobhasampayutto nāma. Dose gahite, moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ayaṃ kilesagaṇo dosasampayutto nāma. Mohe gahite, lobho doso māno thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ayaṃ kilesagaṇo mohasampayutto nāma. Māne gahite, tena sahuppanno lobho moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ayaṃ kilesagaṇo mānasampayutto nāma. Iminā upāyena tena thinena tena uddhaccena tena ahirikena tena anottappena sampayutto taṃsampayuttoti yojanā kātabbā. Taṃsamuṭṭhānanti tena lobhena…pe… tena anottappena samuṭṭhitanti attho.
इमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बाति एत्थ दस्सनं नाम सोतापत्तिमग्गो; तेन पहातब्बाति अत्थो। ‘कस्मा पन सोतापत्तिमग्गो दस्सनं नाम जातो’ति? ‘पठमं निब्बानदस्सनतो’। ‘ननु गोत्रभु पठमतरं पस्सती’ति ? ‘नो न पस्सति; दिस्वापि कत्तब्बकिच्चं पन न करोति, संयोजनानं अप्पहानतो। तस्मा पस्सती’ति न वत्तब्बो। यत्थ कत्थचि राजानं दिस्वापि पण्णाकारं दत्वा किच्चनिप्फत्तिया अदिट्ठत्ता ‘अज्जापि राजानं न पस्सामी’ति वदन्तो चेत्थ जानपदपुरिसो निदस्सनं।
Ime dhammā dassanena pahātabbāti ettha dassanaṃ nāma sotāpattimaggo; tena pahātabbāti attho. ‘Kasmā pana sotāpattimaggo dassanaṃ nāma jāto’ti? ‘Paṭhamaṃ nibbānadassanato’. ‘Nanu gotrabhu paṭhamataraṃ passatī’ti ? ‘No na passati; disvāpi kattabbakiccaṃ pana na karoti, saṃyojanānaṃ appahānato. Tasmā passatī’ti na vattabbo. Yattha katthaci rājānaṃ disvāpi paṇṇākāraṃ datvā kiccanipphattiyā adiṭṭhattā ‘ajjāpi rājānaṃ na passāmī’ti vadanto cettha jānapadapuriso nidassanaṃ.
१०११. अवसेसो लोभोति दस्सनेन पहीनावसेसो। लोभो दोसमोहेसुपि एसेव नयो। दस्सनेन हि अपायगमनीयाव पहीना। तेहि पन अञ्ञे दस्सेतुं इदं वुत्तं। ‘तदेकट्ठा’ति तेहि पाळियं आगतेहि तीहि किलेसेहि सम्पयोगतोपि पहानतोपि एकट्ठा पञ्च किलेसा। नेव दस्सनेन न भावनायाति इदं संयोजनादीनं विय तेहि मग्गेहि अप्पहातब्बतं सन्धाय वुत्तं। यं पन ‘‘सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन सत्त भवे ठपेत्वा अनमतग्गे संसारवट्टे ये उप्पज्जेय्युं, नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ती’’तिआदिना नयेन कुसलादीनम्पि पहानं अनुञ्ञातं, तं तेसं मग्गानं अभावितत्ता ये उप्पज्जेय्युं, ते उपनिस्सयपच्चयानं किलेसानं पहीनत्ता पहीनाति इमं परियायं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं।
1011. Avaseso lobhoti dassanena pahīnāvaseso. Lobho dosamohesupi eseva nayo. Dassanena hi apāyagamanīyāva pahīnā. Tehi pana aññe dassetuṃ idaṃ vuttaṃ. ‘Tadekaṭṭhā’ti tehi pāḷiyaṃ āgatehi tīhi kilesehi sampayogatopi pahānatopi ekaṭṭhā pañca kilesā. Neva dassanena na bhāvanāyāti idaṃ saṃyojanādīnaṃ viya tehi maggehi appahātabbataṃ sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana ‘‘sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāravaṭṭe ye uppajjeyyuṃ, nāmañca rūpañca etthete nirujjhantī’’tiādinā nayena kusalādīnampi pahānaṃ anuññātaṃ, taṃ tesaṃ maggānaṃ abhāvitattā ye uppajjeyyuṃ, te upanissayapaccayānaṃ kilesānaṃ pahīnattā pahīnāti imaṃ pariyāyaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ.
१०१३. दस्सनेनपहातब्बहेतुकत्तिके इमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बहेतुकाति निट्ठपेत्वा, पुन ‘तीणि संयोजनानी’तिआदि पहातब्बे दस्सेत्वा, तदेकट्ठभावेन हेतू चेव सहेतुके च दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ ‘किञ्चापि दस्सनेन पहातब्बेसु हेतूसु लोभसहगतो मोहो लोभेन सहेतुको होति, दोससहगतो मोहो दोसेन, लोभदोसा च मोहेनाति पहातब्बहेतुकपदेपेते सङ्गहं गच्छन्ति, विचिकिच्छासहगतो पन मोहो अञ्ञस्स सम्पयुत्तहेतुनो अभावेन हेतुयेव, न सहेतुकोति तस्स पहानं दस्सेतुं इमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बहेतू’ति वुत्तं।
1013. Dassanenapahātabbahetukattike ime dhammā dassanena pahātabbahetukāti niṭṭhapetvā, puna ‘tīṇi saṃyojanānī’tiādi pahātabbe dassetvā, tadekaṭṭhabhāvena hetū ceva sahetuke ca dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ‘kiñcāpi dassanena pahātabbesu hetūsu lobhasahagato moho lobhena sahetuko hoti, dosasahagato moho dosena, lobhadosā ca mohenāti pahātabbahetukapadepete saṅgahaṃ gacchanti, vicikicchāsahagato pana moho aññassa sampayuttahetuno abhāvena hetuyeva, na sahetukoti tassa pahānaṃ dassetuṃ ime dhammā dassanena pahātabbahetū’ti vuttaṃ.
१०१८. दुतियपदे उद्धच्चसहगतस्स मोहस्स पहानं दस्सेतुं इमे धम्मा भावनाय पहातब्बहेतूति वुत्तं। सो हि अत्तना सम्पयुत्तधम्मे सहेतुके कत्वा पिट्ठिवट्टको जातो, विचिकिच्छासहगतो विय अञ्ञस्स सम्पयुत्तहेतुनो अभावा पहातब्बहेतुकपदं न भजति। ततियपदे अवसेसा अकुसलाति पुन अकुसलग्गहणं विचिकिच्छुद्धच्चसहगतानं मोहानं सङ्गहत्थं कतं। ते हि सम्पयुत्तहेतुनो अभावा पहातब्बहेतुका नाम न होन्ति।
1018. Dutiyapade uddhaccasahagatassa mohassa pahānaṃ dassetuṃ ime dhammā bhāvanāya pahātabbahetūti vuttaṃ. So hi attanā sampayuttadhamme sahetuke katvā piṭṭhivaṭṭako jāto, vicikicchāsahagato viya aññassa sampayuttahetuno abhāvā pahātabbahetukapadaṃ na bhajati. Tatiyapade avasesā akusalāti puna akusalaggahaṇaṃ vicikicchuddhaccasahagatānaṃ mohānaṃ saṅgahatthaṃ kataṃ. Te hi sampayuttahetuno abhāvā pahātabbahetukā nāma na honti.
१०२९. परित्तारम्मणत्तिके आरब्भाति आरम्मणं कत्वा। सयञ्हि परित्ता वा होन्तु महग्गता वा, परित्तधम्मे आरम्मणं कत्वा उप्पन्ना परित्तारम्मणा, महग्गते आरम्मणं कत्वा उप्पन्ना महग्गतारम्मणा, अप्पमाणे आरम्मणं कत्वा उप्पन्ना अप्पमाणारम्मणा। ते पन परित्तापि होन्ति महग्गतापि अप्पमाणापि।
1029. Parittārammaṇattike ārabbhāti ārammaṇaṃ katvā. Sayañhi parittā vā hontu mahaggatā vā, parittadhamme ārammaṇaṃ katvā uppannā parittārammaṇā, mahaggate ārammaṇaṃ katvā uppannā mahaggatārammaṇā, appamāṇe ārammaṇaṃ katvā uppannā appamāṇārammaṇā. Te pana parittāpi honti mahaggatāpi appamāṇāpi.
१०३५. मिच्छत्तत्तिके आनन्तरिकानीति अनन्तरायेन फलदायकानि; मातुघातककम्मादीनमेतं अधिवचनं। तेसु हि एकस्मिम्पि कम्मे कते तं पटिबाहित्वा अञ्ञं कम्मं अत्तनो विपाकस्स ओकासं कातुं न सक्कोति। सिनेरुप्पमाणेपि हि सुवण्णथूपे कत्वा चक्कवाळमत्तं वा रतनमयपाकारं विहारं कारेत्वा तं पूरेत्वा निसिन्नस्स बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स यावजीवं चत्तारो पच्चये ददतोपि तं कम्मं एतेसं कम्मानं विपाकं पटिबाहेतुं न सक्कोति एव। या च मिच्छादिट्ठि नियताति अहेतुकवादअकिरियवादनत्थिकवादेसु अञ्ञतरा। तञ्हि गहेत्वा ठितं पुग्गलं बुद्धसतम्पि बुद्धसहस्सम्पि बोधेतुं न सक्कोति।
1035. Micchattattike ānantarikānīti anantarāyena phaladāyakāni; mātughātakakammādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tesu hi ekasmimpi kamme kate taṃ paṭibāhitvā aññaṃ kammaṃ attano vipākassa okāsaṃ kātuṃ na sakkoti. Sineruppamāṇepi hi suvaṇṇathūpe katvā cakkavāḷamattaṃ vā ratanamayapākāraṃ vihāraṃ kāretvā taṃ pūretvā nisinnassa buddhappamukhassa saṅghassa yāvajīvaṃ cattāro paccaye dadatopi taṃ kammaṃ etesaṃ kammānaṃ vipākaṃ paṭibāhetuṃ na sakkoti eva. Yā ca micchādiṭṭhi niyatāti ahetukavādaakiriyavādanatthikavādesu aññatarā. Tañhi gahetvā ṭhitaṃ puggalaṃ buddhasatampi buddhasahassampi bodhetuṃ na sakkoti.
१०३८. मग्गारम्मणत्तिके अरियमग्गं आरब्भाति लोकुत्तरमग्गं आरम्मणं कत्वा। ते पन परित्तापि होन्ति महग्गतापि।
1038. Maggārammaṇattike ariyamaggaṃ ārabbhāti lokuttaramaggaṃ ārammaṇaṃ katvā. Te pana parittāpi honti mahaggatāpi.
१०३९. मग्गहेतुकनिद्देसे पठमनयेन पच्चयट्ठेन हेतुना मग्गसम्पयुत्तानं खन्धानं सहेतुकभावो दस्सितो। दुतियनयेन मग्गभूतेन सम्मादिट्ठिसङ्खातेन हेतुना सेसमग्गङ्गानं सहेतुकभावो दस्सितो। ततियनयेन मग्गे उप्पन्नहेतूहि सम्मादिट्ठिया सहेतुकभावो दस्सितोति वेदितब्बो।
1039. Maggahetukaniddese paṭhamanayena paccayaṭṭhena hetunā maggasampayuttānaṃ khandhānaṃ sahetukabhāvo dassito. Dutiyanayena maggabhūtena sammādiṭṭhisaṅkhātena hetunā sesamaggaṅgānaṃ sahetukabhāvo dassito. Tatiyanayena magge uppannahetūhi sammādiṭṭhiyā sahetukabhāvo dassitoti veditabbo.
१०४०. अधिपतिं करित्वाति आरम्मणाधिपतिं कत्वा। ते च खो परित्तधम्माव होन्ति। अरियसावकानञ्हि अत्तनो मग्गं गरुं कत्वा पच्चवेक्खणकाले आरम्मणाधिपति लब्भति। चेतोपरियञाणेन पन अरियसावको परस्स मग्गं पच्चवेक्खमानो गरुं करोन्तोपि अत्तना पटिविद्धमग्गं विय गरुं न करोति। ‘यमकपाटिहारियं करोन्तं तथागतं दिस्वा तस्स मग्गं गरुं करोति न करोती’ति? करोति, न पन अत्तनो मग्गं विय। अरहा न किञ्चि धम्मं गरुं करोति ठपेत्वा मग्गं फलं निब्बानन्ति। एत्थापि अयमेवत्थो। वीमंसाधिपतेय्यन्ति इदं सहजाताधिपतिं दस्सेतुं वुत्तं। छन्दञ्हि जेट्ठकं कत्वा मग्गं भावेन्तस्स छन्दो अधिपति नाम होति, न मग्गो। सेसधम्मापि छन्दाधिपतिनो नाम होन्ति, न मग्गाधिपतिनो। चित्तेपि एसेव नयो। वीमंसं पन जेट्ठकं कत्वा मग्गं भावेन्तस्स वीमंसाधिपति चेव होति मग्गो चाति। सेसधम्मा मग्गाधिपतिनो नाम होन्ति। वीरियेपि एसेव नयो।
1040. Adhipatiṃ karitvāti ārammaṇādhipatiṃ katvā. Te ca kho parittadhammāva honti. Ariyasāvakānañhi attano maggaṃ garuṃ katvā paccavekkhaṇakāle ārammaṇādhipati labbhati. Cetopariyañāṇena pana ariyasāvako parassa maggaṃ paccavekkhamāno garuṃ karontopi attanā paṭividdhamaggaṃ viya garuṃ na karoti. ‘Yamakapāṭihāriyaṃ karontaṃ tathāgataṃ disvā tassa maggaṃ garuṃ karoti na karotī’ti? Karoti, na pana attano maggaṃ viya. Arahā na kiñci dhammaṃ garuṃ karoti ṭhapetvā maggaṃ phalaṃ nibbānanti. Etthāpi ayamevattho. Vīmaṃsādhipateyyanti idaṃ sahajātādhipatiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Chandañhi jeṭṭhakaṃ katvā maggaṃ bhāventassa chando adhipati nāma hoti, na maggo. Sesadhammāpi chandādhipatino nāma honti, na maggādhipatino. Cittepi eseva nayo. Vīmaṃsaṃ pana jeṭṭhakaṃ katvā maggaṃ bhāventassa vīmaṃsādhipati ceva hoti maggo cāti. Sesadhammā maggādhipatino nāma honti. Vīriyepi eseva nayo.
१०४१. उप्पन्नत्तिकनिद्देसे जाताति निब्बत्ता, पटिलद्धत्तभावा। भूतातिआदीनि तेसंयेव वेवचनानि। जाता एव हि भावप्पत्तिया भूता। पच्चयसंयोगे जातत्ता सञ्जाता। निब्बत्तिलक्खणप्पत्तत्ता निब्बत्ता। उपसग्गेन पन पदं वड्ढेत्वा अभिनिब्बत्ताति वुत्ता। पाकटीभूताति पातुभूता। पुब्बन्ततो उद्धं पन्नाति उप्पन्ना। उपसग्गेन पदं वड्ढेत्वा समुप्पन्नाति वुत्ता। निब्बत्तट्ठेनेव उद्धं ठिताति उट्ठिता। पच्चयसंयोगे उट्ठिताति समुट्ठिता। पुन उप्पन्नातिवचने कारणं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। उप्पन्नंसेन सङ्गहिताति उप्पन्नकोट्ठासेन गणनं गता। रूपं वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणन्ति इदं नेसं सभावदस्सनं। दुतियपदनिद्देसो वुत्तपटिसेधनयेन वेदितब्बो। ततियपदनिद्देसो उत्तानत्थोयेव।
1041. Uppannattikaniddese jātāti nibbattā, paṭiladdhattabhāvā. Bhūtātiādīni tesaṃyeva vevacanāni. Jātā eva hi bhāvappattiyā bhūtā. Paccayasaṃyoge jātattā sañjātā. Nibbattilakkhaṇappattattā nibbattā. Upasaggena pana padaṃ vaḍḍhetvā abhinibbattāti vuttā. Pākaṭībhūtāti pātubhūtā. Pubbantato uddhaṃ pannāti uppannā. Upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā samuppannāti vuttā. Nibbattaṭṭheneva uddhaṃ ṭhitāti uṭṭhitā. Paccayasaṃyoge uṭṭhitāti samuṭṭhitā. Puna uppannātivacane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Uppannaṃsena saṅgahitāti uppannakoṭṭhāsena gaṇanaṃ gatā. Rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇanti idaṃ nesaṃ sabhāvadassanaṃ. Dutiyapadaniddeso vuttapaṭisedhanayena veditabbo. Tatiyapadaniddeso uttānatthoyeva.
अयं पन तिको द्विन्नं अद्धानं वसेन पूरेत्वा दस्सितो। लद्धोकासस्स हि कम्मस्स विपाको दुविधो – खणप्पत्तो, च अप्पत्तो च। तत्थ ‘खणप्पत्तो’ उप्पन्नो नाम। ‘अप्पत्तो’ चित्तानन्तरे वा उप्पज्जतु, कप्पसतसहस्सातिक्कमे वा। धुवपच्चयट्ठेन नत्थि नाम न होति, उप्पादिनो धम्मा नाम जातो। यथा हि – ‘‘तिट्ठतेव सायं, पोट्ठपाद, अरूपी अत्ता सञ्ञामयो । अथ इमस्स पुरिसस्स अञ्ञा च सञ्ञा उप्पज्जन्ति अञ्ञा च सञ्ञा निरुज्झन्ती’’ति (दी॰ नि॰ १.४१९)। एत्थ आरुप्पे कामावचरसञ्ञापवत्तिकाले किञ्चापि मूलभवङ्गसञ्ञा निरुद्धा कामावचरसञ्ञाय पन निरुद्धकाले अवस्सं सा उप्पज्जिस्सतीति अरूपसङ्खातो अत्ता नत्थीति सङ्ख्यं अगन्त्वा ‘तिट्ठतेव’ नामाति जातो। एवमेव लद्धोकासस्स कम्मस्स विपाको दुविधो…पे॰… धुवपच्चयट्ठेन नत्थि नाम न होति, उप्पादिनो धम्मा नाम जातो।
Ayaṃ pana tiko dvinnaṃ addhānaṃ vasena pūretvā dassito. Laddhokāsassa hi kammassa vipāko duvidho – khaṇappatto, ca appatto ca. Tattha ‘khaṇappatto’ uppanno nāma. ‘Appatto’ cittānantare vā uppajjatu, kappasatasahassātikkame vā. Dhuvapaccayaṭṭhena natthi nāma na hoti, uppādino dhammā nāma jāto. Yathā hi – ‘‘tiṭṭhateva sāyaṃ, poṭṭhapāda, arūpī attā saññāmayo . Atha imassa purisassa aññā ca saññā uppajjanti aññā ca saññā nirujjhantī’’ti (dī. ni. 1.419). Ettha āruppe kāmāvacarasaññāpavattikāle kiñcāpi mūlabhavaṅgasaññā niruddhā kāmāvacarasaññāya pana niruddhakāle avassaṃ sā uppajjissatīti arūpasaṅkhāto attā natthīti saṅkhyaṃ agantvā ‘tiṭṭhateva’ nāmāti jāto. Evameva laddhokāsassa kammassa vipāko duvidho…pe… dhuvapaccayaṭṭhena natthi nāma na hoti, uppādino dhammā nāma jāto.
यदि पन आयूहितं कुसलाकुसलकम्मं सब्बं विपाकं ददेय्य, अञ्ञस्स ओकासो न भवेय्य। तं पन दुविधं होति – धुवविपाकं, अधुवविपाकञ्च। तत्थ पञ्च आनन्तरियकम्मानि, अट्ठ समापत्तियो, चत्तारो अरियमग्गाति एतं ‘धुवविपाकं’ नाम। तं पन खणप्पत्तम्पि अत्थि, अप्पत्तम्पि। तत्थ ‘खणप्पत्तं’ उप्पन्नं नाम। ‘अप्पत्तं’ अनुप्पन्नं नाम। तस्स विपाको चित्तानन्तरे वा उप्पज्जतु कप्पसतसहस्सातिक्कमे वा। धुवपच्चयट्ठेन अनुप्पन्नं नाम न होति, उप्पादिनो धम्मा नाम जातं। मेत्तेय्यबोधिसत्तस्स मग्गो अनुप्पन्नो नाम, फलं उप्पादिनो धम्मायेव नाम जातं।
Yadi pana āyūhitaṃ kusalākusalakammaṃ sabbaṃ vipākaṃ dadeyya, aññassa okāso na bhaveyya. Taṃ pana duvidhaṃ hoti – dhuvavipākaṃ, adhuvavipākañca. Tattha pañca ānantariyakammāni, aṭṭha samāpattiyo, cattāro ariyamaggāti etaṃ ‘dhuvavipākaṃ’ nāma. Taṃ pana khaṇappattampi atthi, appattampi. Tattha ‘khaṇappattaṃ’ uppannaṃ nāma. ‘Appattaṃ’ anuppannaṃ nāma. Tassa vipāko cittānantare vā uppajjatu kappasatasahassātikkame vā. Dhuvapaccayaṭṭhena anuppannaṃ nāma na hoti, uppādino dhammā nāma jātaṃ. Metteyyabodhisattassa maggo anuppanno nāma, phalaṃ uppādino dhammāyeva nāma jātaṃ.
१०४४. अतीतत्तिकनिद्देसे अतीताति खणत्तयं अतिक्कन्ता। निरुद्धाति निरोधप्पत्ता। विगताति विभवं गता, विगच्छिता वा। विपरिणताति पकतिविजहनेन विपरिणामं गता। निरोधसङ्खातं अत्थं गताति अत्थङ्गता। अब्भत्थङ्गताति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। उप्पज्जित्वा विगताति निब्बत्तित्वा विगच्छिता। पुन अतीतवचने कारणं हेट्ठा वुत्तमेव। परतो अनागतादीसुपि एसेव नयो। अतीतंसेन सङ्गहिताति अतीतकोट्ठासेन गणनं गता। कतमे तेति? रूपं वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं। परतो अनागतादीसुपि एसेव नयो।
1044. Atītattikaniddese atītāti khaṇattayaṃ atikkantā. Niruddhāti nirodhappattā. Vigatāti vibhavaṃ gatā, vigacchitā vā. Vipariṇatāti pakativijahanena vipariṇāmaṃ gatā. Nirodhasaṅkhātaṃ atthaṃ gatāti atthaṅgatā. Abbhatthaṅgatāti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Uppajjitvā vigatāti nibbattitvā vigacchitā. Puna atītavacane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Parato anāgatādīsupi eseva nayo. Atītaṃsena saṅgahitāti atītakoṭṭhāsena gaṇanaṃ gatā. Katame teti? Rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ. Parato anāgatādīsupi eseva nayo.
१०४७. अतीतारम्मणत्तिकनिद्देसे अतीते धम्मे आरब्भातिआदीसु परित्तमहग्गताव धम्मा वेदितब्बा। ते हि अतीतादीनि आरब्भ उप्पज्जन्ति।
1047. Atītārammaṇattikaniddese atīte dhamme ārabbhātiādīsu parittamahaggatāva dhammā veditabbā. Te hi atītādīni ārabbha uppajjanti.
१०५०. अज्झत्तत्तिकनिद्देसे तेसं तेसन्ति पदद्वयेन सब्बसत्ते परियादियति। अज्झत्तं पच्चत्तन्ति उभयं नियकज्झत्ताधिवचनं। नियताति अत्तनि जाता। पाटिपुग्गलिकाति पाटियेक्कस्स पाटियेक्कस्स पुग्गलस्स सन्तका। उपादिण्णाति सरीरट्ठका। ते हि कम्मनिब्बत्ता वा होन्तु मा वा, आदिन्नगहितपरामट्ठवसेन पन इध उपादिण्णाति वुत्ता।
1050. Ajjhattattikaniddese tesaṃ tesanti padadvayena sabbasatte pariyādiyati. Ajjhattaṃ paccattanti ubhayaṃ niyakajjhattādhivacanaṃ. Niyatāti attani jātā. Pāṭipuggalikāti pāṭiyekkassa pāṭiyekkassa puggalassa santakā. Upādiṇṇāti sarīraṭṭhakā. Te hi kammanibbattā vā hontu mā vā, ādinnagahitaparāmaṭṭhavasena pana idha upādiṇṇāti vuttā.
१०५१. परसत्तानन्ति अत्तानं ठपेत्वा अवसेससत्तानं। परपुग्गलानन्ति तस्सेव वेवचनं। सेसं हेट्ठा वुत्तसदिसमेव। तदुभयन्ति तं उभयं।
1051. Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā avasesasattānaṃ. Parapuggalānanti tasseva vevacanaṃ. Sesaṃ heṭṭhā vuttasadisameva. Tadubhayanti taṃ ubhayaṃ.
१०५३. अज्झत्तारम्मणत्तिकस्स पठमपदे परित्तमहग्गता धम्मा वेदितब्बा। दुतिये अप्पमाणापि। ततिये परित्तमहग्गताव। अप्पमाणा पन कालेन बहिद्धा कालेन अज्झत्तं आरम्मणं न करोन्ति। सनिदस्सनत्तिकनिद्देसो उत्तानोयेवाति।
1053. Ajjhattārammaṇattikassa paṭhamapade parittamahaggatā dhammā veditabbā. Dutiye appamāṇāpi. Tatiye parittamahaggatāva. Appamāṇā pana kālena bahiddhā kālena ajjhattaṃ ārammaṇaṃ na karonti. Sanidassanattikaniddeso uttānoyevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / तिकनिक्खेपं • Tikanikkhepaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / तिकनिक्खेपकथावण्णना • Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / तिकनिक्खेपकथावण्णना • Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
