| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
३. निक्खेपकण्डं
3. Nikkhepakaṇḍaṃ
तिकनिक्खेपकथावण्णना
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
९८५. सब्बेसन्ति चित्तुप्पादवसेन रूपासङ्खतवसेन च भिन्नानं सब्बेसं फस्सादिचक्खादिपदभाजननयेन वित्थारितो। तत्थ पन असङ्खतस्स भेदाभावतो असङ्खता धातूत्वेव पदभाजनं दट्ठब्बं। येवापनकानं पन सुखुमुपादायरूपस्स च इन्द्रियविकारपरिच्छेदलक्खणरूपुपत्थम्भकभावरहितस्स हदयवत्थुस्स पदुद्धारेन इध निद्देसानरहत्ता निद्देसो न कतोति दट्ठब्बो। न हि तथागतस्स धम्मेसु आचरियमुट्ठि अत्थीति। निक्खिपित्वाति वित्थारदेसनं ठपेत्वा, अपनेत्वाति अत्थो, वित्थारदेसनं अन्तोगधं कत्वाति वा। गाथात्थो निदाने वुत्तो एव।
985. Sabbesanti cittuppādavasena rūpāsaṅkhatavasena ca bhinnānaṃ sabbesaṃ phassādicakkhādipadabhājananayena vitthārito. Tattha pana asaṅkhatassa bhedābhāvato asaṅkhatā dhātūtveva padabhājanaṃ daṭṭhabbaṃ. Yevāpanakānaṃ pana sukhumupādāyarūpassa ca indriyavikāraparicchedalakkhaṇarūpupatthambhakabhāvarahitassa hadayavatthussa paduddhārena idha niddesānarahattā niddeso na katoti daṭṭhabbo. Na hi tathāgatassa dhammesu ācariyamuṭṭhi atthīti. Nikkhipitvāti vitthāradesanaṃ ṭhapetvā, apanetvāti attho, vitthāradesanaṃ antogadhaṃ katvāti vā. Gāthāttho nidāne vutto eva.
मूलवसेन पच्चयभावो हेतुपच्चयत्थो। पभवति एतस्माति पभवो, सो एव ‘‘जनको’’ति विसेसितो। समुट्ठाति एतेनाति समुट्ठानं, तस्स विसेसनं निब्बत्तकन्ति। सब्बानि वा एतानि परियायवचनानि। अत्थवसेनाति कस्मा वुत्तं, ननु कुसलमूलानं हेतुभावतो धम्मवसेनाति युत्तन्ति? सच्चमेतं, अलोभादीनं पन तिण्णं समानस्स मूलट्ठस्स वसेन दस्सिततं सन्धाय ‘‘अत्थवसेना’’ति वुत्तं। इमिना धम्मोति भावो, अत्थोति धम्मकिच्चं अधिप्पेतन्ति विञ्ञायति। ‘‘अलोभो निदानं कम्मानं समुदयाया’’तिआदिवचनतो (अ॰ नि॰ ३.३४) तानि कुसलमूलानि समुट्ठानं एतस्सातिपि तंसमुट्ठानं। तं पन तेहि समुट्ठितं होतीति ‘‘अलोभादीहि समुट्ठित’’न्ति आह। ते कुसलमूलतंसम्पयुत्ता समुट्ठानं एतस्सातिपि अत्थो सम्भवति। एत्थ पन चेतनं ठपेत्वा अञ्ञे ‘‘तंसम्पयुत्ता’’ति समुट्ठानभावे वत्तब्बा। तत्थ मूलेहि अत्तनो पच्चयतो कुसले परियादियति, खन्धेहि सभावतो , कम्मेहि अञ्ञस्स निब्बत्तनकिच्चतो। मूलेहि च कुसलानं अनवज्जताय हेतुं दस्सेति, खन्धेहि तंसम्पयोगकतं अनवज्जसभावं, कम्मेहि सुखविपाकतं। मूलेहि वा निदानसम्पत्तिया आदिकल्याणतं, खन्धेहि सभावसम्पत्तिया मज्झेकल्याणतं, कम्मेहि निब्बत्तिसम्पत्तिया परियोसानकल्याणतं।
Mūlavasena paccayabhāvo hetupaccayattho. Pabhavati etasmāti pabhavo, so eva ‘‘janako’’ti visesito. Samuṭṭhāti etenāti samuṭṭhānaṃ, tassa visesanaṃ nibbattakanti. Sabbāni vā etāni pariyāyavacanāni. Atthavasenāti kasmā vuttaṃ, nanu kusalamūlānaṃ hetubhāvato dhammavasenāti yuttanti? Saccametaṃ, alobhādīnaṃ pana tiṇṇaṃ samānassa mūlaṭṭhassa vasena dassitataṃ sandhāya ‘‘atthavasenā’’ti vuttaṃ. Iminā dhammoti bhāvo, atthoti dhammakiccaṃ adhippetanti viññāyati. ‘‘Alobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādivacanato (a. ni. 3.34) tāni kusalamūlāni samuṭṭhānaṃ etassātipi taṃsamuṭṭhānaṃ. Taṃ pana tehi samuṭṭhitaṃ hotīti ‘‘alobhādīhi samuṭṭhita’’nti āha. Te kusalamūlataṃsampayuttā samuṭṭhānaṃ etassātipi attho sambhavati. Ettha pana cetanaṃ ṭhapetvā aññe ‘‘taṃsampayuttā’’ti samuṭṭhānabhāve vattabbā. Tattha mūlehi attano paccayato kusale pariyādiyati, khandhehi sabhāvato , kammehi aññassa nibbattanakiccato. Mūlehi ca kusalānaṃ anavajjatāya hetuṃ dasseti, khandhehi taṃsampayogakataṃ anavajjasabhāvaṃ, kammehi sukhavipākataṃ. Mūlehi vā nidānasampattiyā ādikalyāṇataṃ, khandhehi sabhāvasampattiyā majjhekalyāṇataṃ, kammehi nibbattisampattiyā pariyosānakalyāṇataṃ.
९८६. तं …पे॰… उद्धं अकुसलं नाम नत्थीति कस्मा वुत्तं, ननु विचिकिच्छुद्धच्चसहगतमोहो अत्थीति? सच्चमेतं, तेन पन विना तंसम्पयुत्तता नत्थीति तंसम्पयुत्तेसु गहितेसु मोहो गहितो एवाति कत्वा ‘‘ततो उद्धं नत्थी’’ति वुत्तं अञ्ञत्थ अभावा। एकस्मिं ठितं एकट्ठं, सहजभावेन एकट्ठं सहजेकट्ठं। पहातब्बन्ति पहानं, पहानभावेन एकट्ठं पहानेकट्ठं। येन हि यं सह पहातब्बं, तेन तं एकस्मिं पुग्गले ठितं होति, एकस्मिं समुच्छिन्ने असमुच्छिन्ने च इतरस्स समुच्छिन्नताय असमुच्छिन्नताय च वसेन अञ्ञमञ्ञाविरहिततो।
986. Taṃ…pe… uddhaṃ akusalaṃ nāma natthīti kasmā vuttaṃ, nanu vicikicchuddhaccasahagatamoho atthīti? Saccametaṃ, tena pana vinā taṃsampayuttatā natthīti taṃsampayuttesu gahitesu moho gahito evāti katvā ‘‘tato uddhaṃ natthī’’ti vuttaṃ aññattha abhāvā. Ekasmiṃ ṭhitaṃ ekaṭṭhaṃ, sahajabhāvena ekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhaṃ. Pahātabbanti pahānaṃ, pahānabhāvena ekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhaṃ. Yena hi yaṃ saha pahātabbaṃ, tena taṃ ekasmiṃ puggale ṭhitaṃ hoti, ekasmiṃ samucchinne asamucchinne ca itarassa samucchinnatāya asamucchinnatāya ca vasena aññamaññāvirahitato.
९८७. तीणि लक्खणानीति अनिच्चदुक्खअनत्तता। नामकसिणसत्तपञ्ञत्तियो तिस्सो पञ्ञत्तियो। परमत्थे अमुञ्चित्वा वोहरियमाना विहारमञ्चादिका उपादापञ्ञत्ति सत्तपञ्ञत्तिग्गहणेन गहिताति वेदितब्बा, एतानि च लक्खणादीनि हेट्ठा द्वीसु कण्डेसु विञ्ञत्तिआदीनि विय न वुत्तानि, न च सभावधम्माति कत्वा न लब्भन्तीति वुत्तानि। न हि कोचि सभावो कुसलत्तिकासङ्गहितोति वत्तुं युत्तन्ति।
987. Tīṇi lakkhaṇānīti aniccadukkhaanattatā. Nāmakasiṇasattapaññattiyo tisso paññattiyo. Paramatthe amuñcitvā vohariyamānā vihāramañcādikā upādāpaññatti sattapaññattiggahaṇena gahitāti veditabbā, etāni ca lakkhaṇādīni heṭṭhā dvīsu kaṇḍesu viññattiādīni viya na vuttāni, na ca sabhāvadhammāti katvā na labbhantīti vuttāni. Na hi koci sabhāvo kusalattikāsaṅgahitoti vattuṃ yuttanti.
९८८. सुखभूमीति कामावचरादयोपि युज्जन्ति। सुखसहगता हि कामावचरादिभूमि सुखभूमि। कामावचरादिभूमीति च कामावचरादिताय धम्मा एव वुच्चन्तीति कामावचरादिचित्तुप्पादेसूति अत्थतो विञ्ञायति। एवञ्च कत्वा ‘‘सुखभूमिय’’न्ति वत्वा तस्सा एव विभागदस्सनत्थं ‘‘कामावचरे’’तिआदि वुत्तं। भूमि-सद्दो च अभिधम्मे कामावचरादीसु निरुळ्होति ‘‘चतूसु भूमीसु कुसल’’न्तिआदीसु (ध॰ स॰ १३८४) अञ्ञभूमिग्गहणं न होतीति। पाळितो चाति ‘‘विसिट्ठानं पाकाति विपाका’’तिआदिवचनत्थविभावनेन पाळितो। ‘‘विपक्कभावमापन्नानं अरूपधम्मानमेतं अधिवचन’’न्तिआदिना भासितत्थविभावनेन अत्थतो च। नामपरिच्छेदादीहि तिकदुकानं ववत्थानदस्सनेन वा पाळितो, तदत्थविञ्ञापनेन अत्थतो।
988. Sukhabhūmīti kāmāvacarādayopi yujjanti. Sukhasahagatā hi kāmāvacarādibhūmi sukhabhūmi. Kāmāvacarādibhūmīti ca kāmāvacarāditāya dhammā eva vuccantīti kāmāvacarādicittuppādesūti atthato viññāyati. Evañca katvā ‘‘sukhabhūmiya’’nti vatvā tassā eva vibhāgadassanatthaṃ ‘‘kāmāvacare’’tiādi vuttaṃ. Bhūmi-saddo ca abhidhamme kāmāvacarādīsu niruḷhoti ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’ntiādīsu (dha. sa. 1384) aññabhūmiggahaṇaṃ na hotīti. Pāḷito cāti ‘‘visiṭṭhānaṃ pākāti vipākā’’tiādivacanatthavibhāvanena pāḷito. ‘‘Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacana’’ntiādinā bhāsitatthavibhāvanena atthato ca. Nāmaparicchedādīhi tikadukānaṃ vavatthānadassanena vā pāḷito, tadatthaviññāpanena atthato.
९९१. सालिफलन्ति सालिपाकमाह।
991. Sāliphalanti sālipākamāha.
९९४. अम्हाकं मातुलत्थेरोति पुग्गलारम्मणस्सपि उपादानस्स उपादानक्खन्धा एव पच्चयो, न लोकुत्तरा, को पन वादो खन्धारम्मणस्स। तेनाह ‘‘अग्गहितानी’’ति।
994. Amhākaṃ mātulattheroti puggalārammaṇassapi upādānassa upādānakkhandhā eva paccayo, na lokuttarā, ko pana vādo khandhārammaṇassa. Tenāha ‘‘aggahitānī’’ti.
९९८. यथा उपादानेहि अग्गहेतब्बा अनुपादानिया, एवं संकिलेसेहि अग्गहेतब्बा असंकिलेसिकाति कत्वा ‘‘असं…पे॰… एसेव नयो’’ति आह।
998. Yathā upādānehi aggahetabbā anupādāniyā, evaṃ saṃkilesehi aggahetabbā asaṃkilesikāti katvā ‘‘asaṃ…pe… eseva nayo’’ti āha.
१००६. दिट्ठिया गहितो अत्ता न विज्जति। येसु पन विपल्लत्थगाहो, ते उपादानक्खन्धाव विज्जन्ति। तस्मा यस्मिं अविज्जमाननिच्चादिविपरियासाकारगहणं अत्थि, सोव उपादानक्खन्धपञ्चकसङ्खातो कायो। तत्थ निच्चादिआकारस्स अविज्जमानतादस्सनत्थं रुप्पनादिसभावस्सेव च विज्जमानतादस्सनत्थं विज्जमानो कायोति विसेसेत्वा वुत्तो, लोकुत्तरा पन न कदाचि अविज्जमानाकारेन गय्हन्तीति न इदं विसेसनं अरहन्ति। सक्काये दिट्ठि, सती वा काये दिट्ठि सक्कायदिट्ठि। अत्तना गहिताकारस्स अविज्जमानताय सयमेव सती, न ताय गहितो अत्ता अत्तनियं वाति अत्थो। अयं पनत्थो सम्भवतीति कत्वा वुत्तो, पुरिमो एव पन पधानो। दुतिये हि दिट्ठिया वत्थु अविसेसितं होति। कायोति हि खन्धपञ्चके वुच्चमाने लोकुत्तरापनयनं नत्थि। न हि लोकुत्तरेसु काय-सद्दो न वत्तति। कायपस्सद्धिआदीसु हि लोकुत्तरेसु काय-सद्दोपि लोकुत्तरक्खन्धवाचकोति। सीलेनाति सुद्धिया अहेतुभूतेन सीलेन। गहितसमादानन्ति उप्पादितपरामासोव। सो हि समादियन्ति एतेन कुक्कुरसीलवतादीनीति ‘‘समादान’’न्ति वुत्तो। तत्थ अवीतिक्कमनीयताय सीलं, भत्तिवसेन सततं चरितब्बताय वतं दट्ठब्बं।
1006. Diṭṭhiyā gahito attā na vijjati. Yesu pana vipallatthagāho, te upādānakkhandhāva vijjanti. Tasmā yasmiṃ avijjamānaniccādivipariyāsākāragahaṇaṃ atthi, sova upādānakkhandhapañcakasaṅkhāto kāyo. Tattha niccādiākārassa avijjamānatādassanatthaṃ ruppanādisabhāvasseva ca vijjamānatādassanatthaṃ vijjamāno kāyoti visesetvā vutto, lokuttarā pana na kadāci avijjamānākārena gayhantīti na idaṃ visesanaṃ arahanti. Sakkāye diṭṭhi, satī vā kāye diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi. Attanā gahitākārassa avijjamānatāya sayameva satī, na tāya gahito attā attaniyaṃ vāti attho. Ayaṃ panattho sambhavatīti katvā vutto, purimo eva pana padhāno. Dutiye hi diṭṭhiyā vatthu avisesitaṃ hoti. Kāyoti hi khandhapañcake vuccamāne lokuttarāpanayanaṃ natthi. Na hi lokuttaresu kāya-saddo na vattati. Kāyapassaddhiādīsu hi lokuttaresu kāya-saddopi lokuttarakkhandhavācakoti. Sīlenāti suddhiyā ahetubhūtena sīlena. Gahitasamādānanti uppāditaparāmāsova. So hi samādiyanti etena kukkurasīlavatādīnīti ‘‘samādāna’’nti vutto. Tattha avītikkamanīyatāya sīlaṃ, bhattivasena satataṃ caritabbatāya vataṃ daṭṭhabbaṃ.
१००७. इधेव तिट्ठमानस्साति इमिस्सायेव इन्दसालगुहायं तिट्ठमानस्स। वाचुग्गतकरणं उग्गहो। अत्थपरिपुच्छनं परिपुच्छा। कुसलेहि सह चोदनापरिहरणवसेन विनिच्छयकरणं विनिच्छयो। बहूनं नानप्पकारानं सक्कायदिट्ठीनं अविहतत्ता ता जनेन्ति, ताहि जनिताति वा पुथुज्जना। अविघातमेव वा जन-सद्दो वदति। पुथु सत्थारानं मुखुल्लोकिकाति एत्थ पुथू जना एतेसन्ति पुथुज्जनाति वचनत्थो। पुथु…पे॰… अवुट्ठिताति एत्थ जनेतब्बा, जायन्ति वा एत्थाति जना, गतियो। पुथू जना एतेसन्ति पुथुज्जना। इतो परे जायन्ति एतेहीति जना, अभिसङ्खारादयो। ते एतेसं पुथू विज्जन्तीति पुथुज्जना। अभिसङ्खरणादिअत्थो एव वा जन-सद्दो दट्ठब्बो। रागग्गिआदयो सन्तापा। ते एव सब्बेपि वा किलेसा परिळाहा। पुथु पञ्चसु कामगुणेसूति एत्थ जायतीति जनो, ‘‘रागो गेधो’’ति एवमादिको। पुथु जनो एतेसन्ति पुथुज्जना। पुथूसु वा जना जाता रत्ताति एवं रागादिअत्थो एव जन-सद्दो दट्ठब्बो। पलिबुद्धाति सम्बद्धा उपद्दुता वा। अस्सुतवाति एतेन अन्धता वुत्ताति ‘‘अन्धपुथुज्जनो वुत्तो’’ति आह।
1007. Idheva tiṭṭhamānassāti imissāyeva indasālaguhāyaṃ tiṭṭhamānassa. Vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Atthaparipucchanaṃ paripucchā. Kusalehi saha codanāpariharaṇavasena vinicchayakaraṇaṃ vinicchayo. Bahūnaṃ nānappakārānaṃ sakkāyadiṭṭhīnaṃ avihatattā tā janenti, tāhi janitāti vā puthujjanā. Avighātameva vā jana-saddo vadati. Puthu satthārānaṃ mukhullokikāti ettha puthū janā etesanti puthujjanāti vacanattho. Puthu…pe… avuṭṭhitāti ettha janetabbā, jāyanti vā etthāti janā, gatiyo. Puthū janā etesanti puthujjanā. Ito pare jāyanti etehīti janā, abhisaṅkhārādayo. Te etesaṃ puthū vijjantīti puthujjanā. Abhisaṅkharaṇādiattho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Rāgaggiādayo santāpā. Te eva sabbepi vā kilesā pariḷāhā. Puthu pañcasukāmaguṇesūti ettha jāyatīti jano, ‘‘rāgo gedho’’ti evamādiko. Puthu jano etesanti puthujjanā. Puthūsu vā janā jātā rattāti evaṃ rāgādiattho eva jana-saddo daṭṭhabbo. Palibuddhāti sambaddhā upaddutā vā. Assutavāti etena andhatā vuttāti ‘‘andhaputhujjano vutto’’ti āha.
अनयेति अवड्ढियं। सब्बत्थ निरुत्तिलक्खणेन पदसिद्धि वेदितब्बा। अनेकेसु च कप्पसतसहस्सेसु कतं जानन्ति, पाकटञ्च करोन्ति उपकारं सतिजननआमिसपटिग्गहणादिना पच्चेकसम्बुद्धा, तथेव दुक्खितस्स सक्कच्चं कातब्बं करोन्ति। सम्मासम्बुद्धो पन असङ्ख्येय्यअप्पमेय्येसुपि कतं उपकारं मग्गफलानं उपनिस्सयञ्च जानाति, पाकटञ्च करोति, सीहो विय च जवं सब्बत्थ सक्कच्चमेव धम्मदेसनं करोति। अरियभावोति येहि योगतो अरिया वुच्चन्ति, ते मग्गफलधम्मा दट्ठब्बा। अरियकरधम्मा अनिच्चदस्सनादयो, विपस्सियमाना वा अनिच्चादयो।
Anayeti avaḍḍhiyaṃ. Sabbattha niruttilakkhaṇena padasiddhi veditabbā. Anekesu ca kappasatasahassesu kataṃ jānanti, pākaṭañca karonti upakāraṃ satijananaāmisapaṭiggahaṇādinā paccekasambuddhā, tatheva dukkhitassa sakkaccaṃ kātabbaṃ karonti. Sammāsambuddho pana asaṅkhyeyyaappameyyesupi kataṃ upakāraṃ maggaphalānaṃ upanissayañca jānāti, pākaṭañca karoti, sīho viya ca javaṃ sabbattha sakkaccameva dhammadesanaṃ karoti. Ariyabhāvoti yehi yogato ariyā vuccanti, te maggaphaladhammā daṭṭhabbā. Ariyakaradhammā aniccadassanādayo, vipassiyamānā vā aniccādayo.
सोतानीति तण्हादिट्ठिकिलेसदुच्चरितअविज्जासोतानि। ‘‘सोतानं संवरं ब्रूमी’’ति वत्वा ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति वचनेन सोतानं संवरो पिदहनं समुच्छेदञाणन्ति विञ्ञायति। खन्तीति अधिवासना, सा च तथापवत्ता खन्धा। पञ्ञाति एके, अदोसो एव वा। कायदुच्चरितादीनन्ति दुस्सील्यसङ्खातानं कायवचीदुच्चरितानं मुट्ठस्सच्चसङ्खातस्स पमादस्स अभिज्झादोमनस्सानं पापकानं अक्खन्तिअञ्ञाणकोसज्जानञ्च। अनुपेक्खा सङ्खारेहि अविवट्टनं, सालयताति अत्थो। धम्मट्ठितियं पटिच्चसमुप्पादे पटिलोमभावो सस्सतुच्छेदगाहो, तप्पटिच्छादकमोहो वा। निब्बाने पटिलोमभावो सङ्खारेसु रति, निब्बानपटिच्छादको मोहो वा। सङ्खारनिमित्तग्गाहोति यादिसस्स किलेसस्स अप्पहीनत्ता विपस्सना सङ्खारनिमित्तं न मुञ्चति, सो किलेसो दट्ठब्बो। सङ्खारनिमित्तग्गहणस्स अतिक्कमनं वा पहानं।
Sotānīti taṇhādiṭṭhikilesaduccaritaavijjāsotāni. ‘‘Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vacanena sotānaṃ saṃvaro pidahanaṃ samucchedañāṇanti viññāyati. Khantīti adhivāsanā, sā ca tathāpavattā khandhā. Paññāti eke, adoso eva vā. Kāyaduccaritādīnanti dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritānaṃ muṭṭhassaccasaṅkhātassa pamādassa abhijjhādomanassānaṃ pāpakānaṃ akkhantiaññāṇakosajjānañca. Anupekkhā saṅkhārehi avivaṭṭanaṃ, sālayatāti attho. Dhammaṭṭhitiyaṃ paṭiccasamuppāde paṭilomabhāvo sassatucchedagāho, tappaṭicchādakamoho vā. Nibbāne paṭilomabhāvo saṅkhāresu rati, nibbānapaṭicchādako moho vā. Saṅkhāranimittaggāhoti yādisassa kilesassa appahīnattā vipassanā saṅkhāranimittaṃ na muñcati, so kileso daṭṭhabbo. Saṅkhāranimittaggahaṇassa atikkamanaṃ vā pahānaṃ.
चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन यं पहानन्ति योजना वेदितब्बा। केन पन पहानन्ति? अरियमग्गेहेवाति विञ्ञायमानो अयमत्थो तेसं भावितत्ता अप्पवत्तिवचनेन। समुदयपक्खिकस्साति एत्थ चत्तारोपि मग्गा चतुसच्चाभिसमयाति कत्वा तेहि पहातब्बेन तेन तेन समुदयेन सह पहातब्बत्ता समुदयसभागत्ता च सच्चविभङ्गे च सब्बकिलेसानं समुदयभावस्स वुत्तत्ता ‘‘समुदयपक्खिका’’ति दिट्ठिआदयो वुच्चन्ति। कायवाचाचित्तानं विरूपप्पवत्तिया नयनं अपयापनं, कायदुच्चरितादीनं विनासनयनं वा विनयो, तेसं वा जिम्हप्पवत्तिं विच्छिन्दित्वा उजुकनयनं विनयनं। एसेसेति एसो सो एव, अत्थतो अनञ्ञोति अत्थो। तज्जातेति अत्थतो तंसभावोव। सप्पुरिसो अरियसभावो, अरियो च सप्पुरिसभावोति अत्थो।
Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā accantaṃ appavattibhāvena yaṃ pahānanti yojanā veditabbā. Kena pana pahānanti? Ariyamaggehevāti viññāyamāno ayamattho tesaṃ bhāvitattā appavattivacanena. Samudayapakkhikassāti ettha cattāropi maggā catusaccābhisamayāti katvā tehi pahātabbena tena tena samudayena saha pahātabbattā samudayasabhāgattā ca saccavibhaṅge ca sabbakilesānaṃ samudayabhāvassa vuttattā ‘‘samudayapakkhikā’’ti diṭṭhiādayo vuccanti. Kāyavācācittānaṃ virūpappavattiyā nayanaṃ apayāpanaṃ, kāyaduccaritādīnaṃ vināsanayanaṃ vā vinayo, tesaṃ vā jimhappavattiṃ vicchinditvā ujukanayanaṃ vinayanaṃ. Eseseti eso so eva, atthato anaññoti attho. Tajjāteti atthato taṃsabhāvova. Sappuriso ariyasabhāvo, ariyo ca sappurisabhāvoti attho.
अद्वयन्ति द्वयतारहितं, वण्णमेव ‘‘अच्ची’’ति गहेत्वा अच्चिं वा ‘‘वण्णो एवा’’ति तेसं एकत्तं पस्सन्तो विय यथातक्कितं अत्तानं ‘‘रूप’’न्ति, यथादिट्ठं वा रूपं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तेसं एकत्तं पस्सन्तो दट्ठब्बो। एत्थ च ‘‘रूपं अत्ता’’ति इमिस्सा पवत्तिया अभावेपि रूपे अत्तग्गहणं पवत्तमानं अच्चियं वण्णग्गहणं विय। उपमायो च अनञ्ञत्तादिग्गहणनिदस्सनवसेनेव वुत्ता, न वण्णादीनं विय अत्तनो विज्जमानत्तस्स, अत्तनो विय वा वण्णादीनं अविज्जमानत्तस्स दस्सनत्थं।
Advayanti dvayatārahitaṃ, vaṇṇameva ‘‘accī’’ti gahetvā acciṃ vā ‘‘vaṇṇo evā’’ti tesaṃ ekattaṃ passanto viya yathātakkitaṃ attānaṃ ‘‘rūpa’’nti, yathādiṭṭhaṃ vā rūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā tesaṃ ekattaṃ passanto daṭṭhabbo. Ettha ca ‘‘rūpaṃ attā’’ti imissā pavattiyā abhāvepi rūpe attaggahaṇaṃ pavattamānaṃ acciyaṃ vaṇṇaggahaṇaṃ viya. Upamāyo ca anaññattādiggahaṇanidassanavaseneva vuttā, na vaṇṇādīnaṃ viya attano vijjamānattassa, attano viya vā vaṇṇādīnaṃ avijjamānattassa dassanatthaṃ.
१००८. सरीरनिप्फत्तियाति सरीरपारिपूरिया। निच्छेतुं असक्कोन्तो विचिनन्तो किच्छतीति विचिकिच्छा। इदप्पच्चयानं भावोति जातिआदिसभावमेव आह, जातिआदीनं वा जरामरणादिउप्पादनसमत्थतं। सा पन जातिआदिविनिमुत्ता नत्थीति तेसंयेवाधिवचनं होति ‘‘इदप्पच्चयता’’ति।
1008. Sarīranipphattiyāti sarīrapāripūriyā. Nicchetuṃ asakkonto vicinanto kicchatīti vicikicchā. Idappaccayānaṃ bhāvoti jātiādisabhāvameva āha, jātiādīnaṃ vā jarāmaraṇādiuppādanasamatthataṃ. Sā pana jātiādivinimuttā natthīti tesaṃyevādhivacanaṃ hoti ‘‘idappaccayatā’’ti.
१००९. इध अनागतकिलेसा ‘‘तदेकट्ठा किलेसा’’ति वुच्चन्तीति ते दस्सेतुं ‘‘इमिस्सा च पाळिया’’तिआदि आरद्धं। सहजेकट्ठवसेनाति तत्थ उप्पन्नदिट्ठिया सहजेकट्ठवसेनाति अत्थतो विञ्ञायति। तंसम्पयुत्तोति तेहि संयोजनकिलेसेहि सम्पयुत्तोतिपि अत्थो युज्जति। तथा ते संयोजनकिलेसा समुट्ठानं एतस्साति तंसमुट्ठानन्ति वा। संयोजनरहितेहि च पन किलेसेहि सम्पयुत्तानं समुट्ठितानञ्च सब्भावतो किलेसेहेव योजना कता।
1009. Idha anāgatakilesā ‘‘tadekaṭṭhā kilesā’’ti vuccantīti te dassetuṃ ‘‘imissā ca pāḷiyā’’tiādi āraddhaṃ. Sahajekaṭṭhavasenāti tattha uppannadiṭṭhiyā sahajekaṭṭhavasenāti atthato viññāyati. Taṃsampayuttoti tehi saṃyojanakilesehi sampayuttotipi attho yujjati. Tathā te saṃyojanakilesā samuṭṭhānaṃ etassāti taṃsamuṭṭhānanti vā. Saṃyojanarahitehi ca pana kilesehi sampayuttānaṃ samuṭṭhitānañca sabbhāvato kileseheva yojanā katā.
१०११. संयोजनादीनं वियाति संयोजनतदेकट्ठकिलेसादीनं यथावुत्तानं विय। तेहीति दस्सनभावनामग्गेहि। अभिसङ्खारविञ्ञाणं कुसलाकुसलं, नामरूपञ्च विपाकन्ति कत्वा ‘‘कुसलादीनम्पि पहानं अनुञ्ञात’’न्ति आह।
1011. Saṃyojanādīnaṃ viyāti saṃyojanatadekaṭṭhakilesādīnaṃ yathāvuttānaṃ viya. Tehīti dassanabhāvanāmaggehi. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ kusalākusalaṃ, nāmarūpañca vipākanti katvā ‘‘kusalādīnampi pahānaṃ anuññāta’’nti āha.
१०१३. हेतू चेवाति ‘‘पहातब्बहेतुका’’ति एतस्मिं समासपदे एकदेसेन समासपदत्थं वदति। एत्थ च पुरिमनयेन ‘‘इमे धम्मा दस्सनेनपहातब्बहेतुका’’ति इमेयेव दस्सनेनपहातब्बहेतुका, न इतो अञ्ञेति अयं नियमो पञ्ञायति, न इमे दस्सनेनपहातब्बहेतुकायेवाति। तस्मा इमेसं दस्सनेनपहातब्बहेतुकभावो अनियतो विचिकिच्छासहगतमोहस्स अहेतुकत्ताति पुरिमनयो विवरणीयत्थवा होति। तस्मा पुरिमनयेन धम्मतो दस्सनेनपहातब्बहेतुके निक्खिपित्वा अत्थतो निक्खिपितुं दुतियनयो वुत्तो।
1013. Hetūcevāti ‘‘pahātabbahetukā’’ti etasmiṃ samāsapade ekadesena samāsapadatthaṃ vadati. Ettha ca purimanayena ‘‘ime dhammā dassanenapahātabbahetukā’’ti imeyeva dassanenapahātabbahetukā, na ito aññeti ayaṃ niyamo paññāyati, na ime dassanenapahātabbahetukāyevāti. Tasmā imesaṃ dassanenapahātabbahetukabhāvo aniyato vicikicchāsahagatamohassa ahetukattāti purimanayo vivaraṇīyatthavā hoti. Tasmā purimanayena dhammato dassanenapahātabbahetuke nikkhipitvā atthato nikkhipituṃ dutiyanayo vutto.
१०२९. महग्गता वा इद्धिविधादयो। अप्पमाणारम्मणा महग्गता चेतोपरियपुब्बेनिवासानागतंसञाणसम्पयुत्ता।
1029. Mahaggatā vā iddhividhādayo. Appamāṇārammaṇā mahaggatā cetopariyapubbenivāsānāgataṃsañāṇasampayuttā.
१०३५. अनन्तरे नियुत्तानि, अनन्तरफलप्पयोजनानि, अनन्तरफलकरणसीलानि वा आनन्तरिकानि। तानि पन पटिपक्खेन अनिवारणीयफलत्ता अन्तरायरहितानीति ‘‘अनन्तरायेन फलदायकानी’’ति वुत्तं। अनन्तरायानि वा आनन्तरिकानीति निरुत्तिवसेन पदसिद्धि वेदितब्बा। एकस्मिम्पीति पि-सद्देन अनेकस्मिम्पि आयूहिते वत्तब्बमेवनत्थीति दस्सेति। न च तेसं अञ्ञमञ्ञपटिबाहकत्तं अत्थि अप्पटिपक्खत्ता, अप्पटिपक्खता च समानफलत्ता अनुबलप्पदानतो च। ‘‘नत्थि हेतु नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’ति (दी॰ नि॰ १.१६८) एवमादिको अहेतुकवादो। ‘‘करोतो खो कारयतो छिन्दतो छेदापयतो…पे॰… करोतो न करीयति पाप’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१६६) एवमादिको अकिरियवादो। ‘‘नत्थि दिन्न’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१७१; म॰ नि॰ २.९४; ३.९१) एवमादिको नत्थिकवादो। एतेसु पुरिमवादो बन्धमोक्खानं हेतुं पटिसेधेति, दुतियो कम्मं, ततियो विपाकन्ति अयमेतेसं विसेसो। तञ्हीति अहेतुकादिनियतमिच्छादिट्ठिं, न पन नियतभावं अप्पत्तं।
1035. Anantare niyuttāni, anantaraphalappayojanāni, anantaraphalakaraṇasīlāni vā ānantarikāni. Tāni pana paṭipakkhena anivāraṇīyaphalattā antarāyarahitānīti ‘‘anantarāyena phaladāyakānī’’ti vuttaṃ. Anantarāyāni vā ānantarikānīti niruttivasena padasiddhi veditabbā. Ekasmimpīti pi-saddena anekasmimpi āyūhite vattabbamevanatthīti dasseti. Na ca tesaṃ aññamaññapaṭibāhakattaṃ atthi appaṭipakkhattā, appaṭipakkhatā ca samānaphalattā anubalappadānato ca. ‘‘Natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’ti (dī. ni. 1.168) evamādiko ahetukavādo. ‘‘Karoto kho kārayato chindato chedāpayato…pe… karoto na karīyati pāpa’’nti (dī. ni. 1.166) evamādiko akiriyavādo. ‘‘Natthi dinna’’nti (dī. ni. 1.171; ma. ni. 2.94; 3.91) evamādiko natthikavādo. Etesu purimavādo bandhamokkhānaṃ hetuṃ paṭisedheti, dutiyo kammaṃ, tatiyo vipākanti ayametesaṃ viseso. Tañhīti ahetukādiniyatamicchādiṭṭhiṃ, na pana niyatabhāvaṃ appattaṃ.
१०३९. पच्चयट्ठेनाति मग्गपच्चयसङ्खातेन सम्पयोगविसिट्ठेन पच्चयभावेनाति वेदितब्बं। एत्थ च मग्गङ्गानं ठपनं मग्गपच्चयभावरहिते मग्गहेतुके दस्सेतुं, तेन मग्गहेतुके असङ्करतो ववत्थपेति। सचे पन कोचि वदेय्य ‘‘एकेकं अङ्गं ठपेत्वा तंतंसम्पयुत्तानं मग्गहेतुकभावेपि ‘मग्गङ्गानि ठपेत्वा’ति इदं वचनं युज्जती’’ति। एवञ्हि सति ततियनये विय इधापि ‘‘ठपेत्वा’’ति न वत्तब्बं सिया, वुत्तञ्चेतं, तस्मा वुत्तनयेनेवत्थो वेदितब्बो। मग्गङ्गामग्गङ्गानञ्हि सम्पयुत्तानं विसेसदस्सनत्थो अयं नयोति। सेसमग्गङ्गानं पुब्बे ठपितानन्ति अधिप्पायो। फस्सादीनञ्हि पुरिमनयेपि मग्गहेतुकता सिद्धाति।
1039. Paccayaṭṭhenāti maggapaccayasaṅkhātena sampayogavisiṭṭhena paccayabhāvenāti veditabbaṃ. Ettha ca maggaṅgānaṃ ṭhapanaṃ maggapaccayabhāvarahite maggahetuke dassetuṃ, tena maggahetuke asaṅkarato vavatthapeti. Sace pana koci vadeyya ‘‘ekekaṃ aṅgaṃ ṭhapetvā taṃtaṃsampayuttānaṃ maggahetukabhāvepi ‘maggaṅgāni ṭhapetvā’ti idaṃ vacanaṃ yujjatī’’ti. Evañhi sati tatiyanaye viya idhāpi ‘‘ṭhapetvā’’ti na vattabbaṃ siyā, vuttañcetaṃ, tasmā vuttanayenevattho veditabbo. Maggaṅgāmaggaṅgānañhi sampayuttānaṃ visesadassanattho ayaṃ nayoti. Sesamaggaṅgānaṃ pubbe ṭhapitānanti adhippāyo. Phassādīnañhi purimanayepi maggahetukatā siddhāti.
सम्मादिट्ठिया दुतियनयेपि ठपिताय ततियनये सहेतुकभावो दस्सितो। कथं दस्सितो, ननु अरियमग्गसमङ्गिस्स ‘‘अलोभो अदोसो इमे धम्मा मग्गहेतू’’ति (ध॰ स॰ १०३९) अवत्वा ‘‘अलोभो अदोसो अमोहो इमे धम्मा मग्गहेतू’’ति विसुं सम्मादिट्ठिआदिके मग्गहेतू दस्सेत्वा ‘‘तंसम्पयुत्तो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धो’’ति (ध॰ स॰ १०३९) विसुं मग्गहेतुकानं दस्सितत्ता ‘‘मग्गहेतूसु अमोहो’’ति (ध॰ स॰ १०३९) वुत्ताय सम्मादिट्ठिया मग्गहेतुकता न दस्सिता सिया? नो न दस्सिता। यथा हि तीणि संयोजनानि दस्सेत्वा ‘‘तदेकट्ठो लोभो दोसो मोहो, इमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बहेतू’’ति (ध॰ स॰ १०१७) विसुं पहातब्बहेतू नियमेत्वा ‘‘तदेकट्ठा च किलेसा’’तिआदिवचनेन (ध॰ स॰ १०१७) लोभदोसमोहा च अञ्ञमञ्ञसहजेकट्ठा अञ्ञमञ्ञसम्पयुत्ता सङ्खारक्खन्धभूता च दस्सनेनपहातब्बहेतुकाति दस्सिता होन्ति, एवमिधापि ‘‘अलोभादयो इमे धम्मा मग्गहेतू’’ति निगमितापि अञ्ञमञ्ञसम्पयुत्तसङ्खारक्खन्धभावतो तंसम्पयुत्तसङ्खारक्खन्धवचनेन ‘‘मग्गहेतुका’’ति दस्सिता एवाति सिद्धं होति, सम्मादिट्ठियापि अमोहोति वुत्ताय मग्गहेतुकभावदस्सनं। सचे पन यो दुतियनये मग्गो चेव हेतु चाति वुत्तो, ततो अञ्ञस्सेव अञ्ञेन असाधारणेन परियायेन मग्गहेतुभावं दस्सेत्वा तंसम्पयोगतो सम्मादिट्ठिया मग्गहेतुकभावदस्सनत्थो ततियनयो सिया। ‘‘अरियमग्गसमङ्गिस्स अलोभो अदोसो इमे धम्मा मग्गहेतू’’तिआदि वत्तब्बं सिया। यस्मा पन ‘‘मग्गहेतू’’ति इमिना अञ्ञेन साधारणेन परियायेन येसं मग्गहेतुभावो सम्भवति, ते सब्बे ‘‘मग्गहेतू’’ति दस्सेत्वा तंसम्पयुत्तानं तेसं अञ्ञेसञ्च मग्गहेतुकभावदस्सनत्थो ततियनयो, तस्मा तत्थ ‘‘अमोहो’’तिपि वुत्तं। न हि सो मग्गहेतु न होतीति। इमे पन तयोपि नया अत्थविसेसवसेन निक्खित्तत्ता अत्थतो निक्खेपा दट्ठब्बा। अथ वा सरूपेन वचनं धम्मतो निक्खेपो, अत्थेन अत्थतोति एवम्पि योजना सम्भवति। तत्थ दुतियततियनया सरूपतो हेतुहेतुमन्तुदस्सनवसेन धम्मतो निक्खेपो। पठमनयो तथाअदस्सनतो अत्थेन च मग्गङ्गतंसम्पयुत्तानं हेतुहेतुमन्तुभावावगमनतो अत्थतो निक्खेपोति।
Sammādiṭṭhiyā dutiyanayepi ṭhapitāya tatiyanaye sahetukabhāvo dassito. Kathaṃ dassito, nanu ariyamaggasamaṅgissa ‘‘alobho adoso ime dhammā maggahetū’’ti (dha. sa. 1039) avatvā ‘‘alobho adoso amoho ime dhammā maggahetū’’ti visuṃ sammādiṭṭhiādike maggahetū dassetvā ‘‘taṃsampayutto…pe… viññāṇakkhandho’’ti (dha. sa. 1039) visuṃ maggahetukānaṃ dassitattā ‘‘maggahetūsu amoho’’ti (dha. sa. 1039) vuttāya sammādiṭṭhiyā maggahetukatā na dassitā siyā? No na dassitā. Yathā hi tīṇi saṃyojanāni dassetvā ‘‘tadekaṭṭho lobho doso moho, ime dhammā dassanena pahātabbahetū’’ti (dha. sa. 1017) visuṃ pahātabbahetū niyametvā ‘‘tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādivacanena (dha. sa. 1017) lobhadosamohā ca aññamaññasahajekaṭṭhā aññamaññasampayuttā saṅkhārakkhandhabhūtā ca dassanenapahātabbahetukāti dassitā honti, evamidhāpi ‘‘alobhādayo ime dhammā maggahetū’’ti nigamitāpi aññamaññasampayuttasaṅkhārakkhandhabhāvato taṃsampayuttasaṅkhārakkhandhavacanena ‘‘maggahetukā’’ti dassitā evāti siddhaṃ hoti, sammādiṭṭhiyāpi amohoti vuttāya maggahetukabhāvadassanaṃ. Sace pana yo dutiyanaye maggo ceva hetu cāti vutto, tato aññasseva aññena asādhāraṇena pariyāyena maggahetubhāvaṃ dassetvā taṃsampayogato sammādiṭṭhiyā maggahetukabhāvadassanattho tatiyanayo siyā. ‘‘Ariyamaggasamaṅgissa alobho adoso ime dhammā maggahetū’’tiādi vattabbaṃ siyā. Yasmā pana ‘‘maggahetū’’ti iminā aññena sādhāraṇena pariyāyena yesaṃ maggahetubhāvo sambhavati, te sabbe ‘‘maggahetū’’ti dassetvā taṃsampayuttānaṃ tesaṃ aññesañca maggahetukabhāvadassanattho tatiyanayo, tasmā tattha ‘‘amoho’’tipi vuttaṃ. Na hi so maggahetu na hotīti. Ime pana tayopi nayā atthavisesavasena nikkhittattā atthato nikkhepā daṭṭhabbā. Atha vā sarūpena vacanaṃ dhammato nikkhepo, atthena atthatoti evampi yojanā sambhavati. Tattha dutiyatatiyanayā sarūpato hetuhetumantudassanavasena dhammato nikkhepo. Paṭhamanayo tathāadassanato atthena ca maggaṅgataṃsampayuttānaṃ hetuhetumantubhāvāvagamanato atthato nikkhepoti.
१०४०. यस्मिं सभावधम्मे निन्नपोणपब्भारभावेन चित्तं पवत्तति, सो तस्स आरम्मणाधिपति वेदितब्बो। चेतोपरियञाणेन जानित्वा पच्चवेक्खमानो तेन पच्चवेक्खमानोति वुत्तो। एत्थापीति एतस्मिम्पि अट्ठकथावचने, एत्थ वा पट्ठाने मग्गादीनि ठपेत्वा अञ्ञेसं अधिपतिपच्चयभावस्स अवचनेनेव पटिक्खेपपाळियं। अयमेवत्थोति अत्तनो मग्गफलं ठपेत्वाति अत्थो। वीमंसाधिपतेय्यन्ति पधानेन अधिपतिना सहजाताधिपति निदस्सितो, तयिदं नयदस्सनमत्तमेव होतीति अञ्ञोपि एवंपकारो सहजातो मग्गाधिपति निदस्सितो होति, तस्मा वीरियाधिपतेय्यन्ति च योजेतब्बं। इदम्पि हि अत्थतो वुत्तमेवाति।
1040. Yasmiṃ sabhāvadhamme ninnapoṇapabbhārabhāvena cittaṃ pavattati, so tassa ārammaṇādhipati veditabbo. Cetopariyañāṇena jānitvā paccavekkhamāno tena paccavekkhamānoti vutto. Etthāpīti etasmimpi aṭṭhakathāvacane, ettha vā paṭṭhāne maggādīni ṭhapetvā aññesaṃ adhipatipaccayabhāvassa avacaneneva paṭikkhepapāḷiyaṃ. Ayamevatthoti attano maggaphalaṃ ṭhapetvāti attho. Vīmaṃsādhipateyyanti padhānena adhipatinā sahajātādhipati nidassito, tayidaṃ nayadassanamattameva hotīti aññopi evaṃpakāro sahajāto maggādhipati nidassito hoti, tasmā vīriyādhipateyyanti ca yojetabbaṃ. Idampi hi atthato vuttamevāti.
१०४१. अत्तनो सभावो अत्तभावो। लद्धोकासस्स कम्मस्स विपाको कप्पसहस्सातिक्कमे उप्पज्जति अनेककप्पसहस्सायुकानं सत्तानं, कप्पसहस्सातिक्कमेपि वा लद्धोकासं यं भविस्सति, तदपि लद्धोकासमेवाति अत्तनो विपाकं सन्धाय वुच्चति। नत्थि नाम न होतीति अनुप्पन्नो नाम न होतीति अधिप्पायो। उप्पादीसु अन्तोगधत्ता ‘‘उप्पादिनो धम्मा’’ति एतेन वचनेन वुच्चतीति कत्वा आह ‘‘उप्पादिनो धम्मा नाम जातो’’ति। अरूपसङ्खातो अत्ताति अरूपभवङ्गं आह। तत्थ आकासानञ्चायतनसञ्ञादिमयो अत्ताति हि अत्थतो वोहारो पवत्तोति।
1041. Attano sabhāvo attabhāvo. Laddhokāsassa kammassa vipāko kappasahassātikkame uppajjati anekakappasahassāyukānaṃ sattānaṃ, kappasahassātikkamepi vā laddhokāsaṃ yaṃ bhavissati, tadapi laddhokāsamevāti attano vipākaṃ sandhāya vuccati. Natthi nāma na hotīti anuppanno nāma na hotīti adhippāyo. Uppādīsu antogadhattā ‘‘uppādino dhammā’’ti etena vacanena vuccatīti katvā āha ‘‘uppādino dhammā nāma jāto’’ti. Arūpasaṅkhāto attāti arūpabhavaṅgaṃ āha. Tattha ākāsānañcāyatanasaññādimayo attāti hi atthato vohāro pavattoti.
यदि पन आयू…पे॰… सब्बं विपाकं ददेय्य, अलद्धोकासञ्च विपाकं देतीति कत्वा विपक्कविपाकञ्च ददेय्य, ततो एकस्सेव कम्मस्स सब्बविपाकेन भवितब्बन्ति अञ्ञस्स कम्मस्स ओकासो न भवेय्य निरत्थकत्ता , उप्पत्तियायेव ओकासो न भवेय्य, उप्पन्नस्स वा फलदाने। अथ वा अलद्धोकासस्स विपाकदाने पच्चयन्तररहितस्सपि विपाकदानं आपन्नन्ति अविज्जातण्हादिपच्चयन्तरखेपकस्स अञ्ञस्स अपचयगामिकम्मस्स कम्मक्खयकरस्स ओकासो न भवेय्य। भावितेपि मग्गे अविज्जादिपच्चयन्तररहितस्स च कम्मस्स विपच्चनतो समत्थता न सियाति अत्थो। सब्बदा वा विपाकप्पवत्तिया एव भवितब्बत्ता विपाकतो अञ्ञस्स पवत्तिओकासो न भवेय्य। तं पनाति आयूहितं कम्मं। इदं पन धुवविपाकस्स विपाकेन अधुवविपाकस्सपि लद्धोकासस्स विपाकं उप्पादीति दस्सेतुं आरद्धन्ति दट्ठब्बं। अट्ठ समापत्तियो च बलवविरहे अग्गमग्गभावनाविरहे च अप्पहीनसभावतो धुवं विपच्चन्तीति धुवविपाकाति वुत्ता। आयूहितकम्मे वुच्चमाने अनुप्पन्नं कस्मा वुत्तन्ति? यं आयूहितं भविस्सति, तत्थापि आयूहित-सद्दप्पवत्तिसब्भावा।
Yadi pana āyū…pe… sabbaṃ vipākaṃ dadeyya, aladdhokāsañca vipākaṃ detīti katvā vipakkavipākañca dadeyya, tato ekasseva kammassa sabbavipākena bhavitabbanti aññassa kammassa okāso na bhaveyya niratthakattā , uppattiyāyeva okāso na bhaveyya, uppannassa vā phaladāne. Atha vā aladdhokāsassa vipākadāne paccayantararahitassapi vipākadānaṃ āpannanti avijjātaṇhādipaccayantarakhepakassa aññassa apacayagāmikammassa kammakkhayakarassa okāso na bhaveyya. Bhāvitepi magge avijjādipaccayantararahitassa ca kammassa vipaccanato samatthatā na siyāti attho. Sabbadā vā vipākappavattiyā eva bhavitabbattā vipākato aññassa pavattiokāso na bhaveyya. Taṃ panāti āyūhitaṃ kammaṃ. Idaṃ pana dhuvavipākassa vipākena adhuvavipākassapi laddhokāsassa vipākaṃ uppādīti dassetuṃ āraddhanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭha samāpattiyo ca balavavirahe aggamaggabhāvanāvirahe ca appahīnasabhāvato dhuvaṃ vipaccantīti dhuvavipākāti vuttā. Āyūhitakamme vuccamāne anuppannaṃ kasmā vuttanti? Yaṃ āyūhitaṃ bhavissati, tatthāpi āyūhita-saddappavattisabbhāvā.
१०५०. उपादिन्नाति एत्थ न उपेतेन आदिन्नाति अयमत्थो, उपसद्दो पन उपसग्गमत्तमेव, तस्मा उपादानारम्मणा उपादानेहि, अञ्ञे च अनभिनिवेसेन ‘‘अहं मग्गं भावयिं, मम मग्गो उप्पन्नो’’तिआदिकेन गहणेन आदिन्ना इच्चेव उपादिन्ना। उपादिन्न-सद्देन वा अमग्गफलधम्मायेव वुत्ता, इतरेहि मग्गफलधम्मा चाति वेदितब्बं।
1050. Upādinnāti ettha na upetena ādinnāti ayamattho, upasaddo pana upasaggamattameva, tasmā upādānārammaṇā upādānehi, aññe ca anabhinivesena ‘‘ahaṃ maggaṃ bhāvayiṃ, mama maggo uppanno’’tiādikena gahaṇena ādinnā icceva upādinnā. Upādinna-saddena vā amaggaphaladhammāyeva vuttā, itarehi maggaphaladhammā cāti veditabbaṃ.
तिकनिक्खेपकथावण्णना निट्ठिता।
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / तिकनिक्खेपं • Tikanikkhepaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / तिकनिक्खेपकथा • Tikanikkhepakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / तिकनिक्खेपकथावण्णना • Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
