| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
៣. និក្ខេបកណ្ឌំ
3. Nikkhepakaṇḍaṃ
តិកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
៩៨៥. យថាវុត្តផស្សបញ្ចមកាទិរាសិកិច្ចរហិតត្តា កេចិ ធម្មេ វិសុំ ឋបេត្វា សោវចស្សតាទិអវុត្តវិសេសសង្គណ្ហនត្ថញ្ច, វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វា ឆន្ទាទយោ ‘‘យេវាបនា’’តិ វុត្តាតិ យេវាបនកានំ បទុទ្ធារេន និទ្ទេសានរហតាយ ការណំ វុត្តន្តិ ហទយវត្ថុស្ស តថា និទ្ទេសានរហតាយ ការណំ វទន្តោ ‘‘សុខុមុបា…បេ.… ហិតស្សា’’តិ អាហ។ សុខុមភាវេបិ ឥន្ទ្រិយាទិសភាវានិ ឧបាទាយរូបានិ អាធិបច្ចាទិវសេន បាកដានិ ហោន្តិ, ន អតំសភាវំ សុខុមុបាទាយរូបន្តិ ហទយវត្ថុស្ស បទុទ្ធារេន កុសលត្តិកបទភាជនេ និទ្ទេសានរហតា វុត្តា។ សុខុមភាវតោយេវ ហិ តំ មហាបករណេបិ ‘‘យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៨) និស្សិតធម្មមុខេន ទស្សិតន្តិ។ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វា ហទយវត្ថុ បទុទ្ធារេន ន ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ យេន បន អធិប្បាយេន រូបកណ្ឌេ ហទយវត្ថុ ទុវិធេន រូបសង្គហាទីសុ ន វុត្តំ, សោ រូបកណ្ឌវណ្ណនាយ វិភាវិតោ ឯវាតិ។ និក្ខិបិត្វាតិ បទស្ស បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោតិ អធិប្បាយេន ‘‘វិត្ថារទេសនំ អន្តោគធំ កត្វា’’តិ វុត្តំ។ មូលាទិវសេន ហិ ទេសិតា កុសលាទិធម្មា តំតំចិត្តុប្បាទាទិវសេនបិ ទេសិតា ឯវ នាម ហោន្តិ តំសភាវានតិវត្តនតោតិ។
985. Yathāvuttaphassapañcamakādirāsikiccarahitattā keci dhamme visuṃ ṭhapetvā sovacassatādiavuttavisesasaṅgaṇhanatthañca, veneyyajjhāsayavasena vā chandādayo ‘‘yevāpanā’’ti vuttāti yevāpanakānaṃ paduddhārena niddesānarahatāya kāraṇaṃ vuttanti hadayavatthussa tathā niddesānarahatāya kāraṇaṃ vadanto ‘‘sukhumupā…pe… hitassā’’ti āha. Sukhumabhāvepi indriyādisabhāvāni upādāyarūpāni ādhipaccādivasena pākaṭāni honti, na ataṃsabhāvaṃ sukhumupādāyarūpanti hadayavatthussa paduddhārena kusalattikapadabhājane niddesānarahatā vuttā. Sukhumabhāvatoyeva hi taṃ mahāpakaraṇepi ‘‘yaṃ rūpaṃ nissāya manodhātu ca manoviññāṇadhātu ca vattantī’’ti (paṭṭhā. 1.1.8) nissitadhammamukhena dassitanti. Veneyyajjhāsayavasena vā hadayavatthu paduddhārena na dassitanti daṭṭhabbaṃ. Yena pana adhippāyena rūpakaṇḍe hadayavatthu duvidhena rūpasaṅgahādīsu na vuttaṃ, so rūpakaṇḍavaṇṇanāya vibhāvito evāti. Nikkhipitvāti padassa pakkhipitvāti atthoti adhippāyena ‘‘vitthāradesanaṃ antogadhaṃ katvā’’ti vuttaṃ. Mūlādivasena hi desitā kusalādidhammā taṃtaṃcittuppādādivasenapi desitā eva nāma honti taṃsabhāvānativattanatoti.
មូលវសេនាតិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនវសេន។ ឯតានិ ហេតុបទាទីនិ ហិនោតិ ផលំ ឯតស្មា បវត្តតីតិ ហេតុ, បដិច្ច ឯតស្មា ឯតីតិ បច្ចយោ, ជនេតីតិ ជនកោ, និព្ពត្តេតីតិ និព្ពត្តកោតិ សេសានំ វចនត្ថោ។ ‘‘មូលដ្ឋស្ស…បេ.… វុត្ត’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ‘‘បីឡនដ្ឋោ’’តិអាទីសុ វិយ មូលភាវោ មូលដ្ឋោ, តីណិ កុសលមូលានីតិ អយញ្ច មូលតោ និក្ខេបោតិ? ន, មូលស្ស អត្ថោ មូលដ្ឋោ , សោ ឯវ មូលដ្ឋោតិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនដ្ឋេន មូលសភាវានំ អលោភាទិធម្មានំ កុសលធម្មេសុ កិច្ចវិសេសស្ស អធិប្បេតត្តា។ តេនេវាហ ‘‘អត្ថោតិ ធម្មកិច្ច’’ន្តិ។ អថ វា អត្ថវសេនាតិ ‘‘តីណិ កុសលមូលានី’’តិ វុត្តានំ តេសំ មូលានំ សភាវសង្ខាតអត្ថវសេន, ន គាថាយ វុត្តអត្ថវសេន។ យស្មា បន សោ មូលដ្ឋោយេវ ច ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អលោភាទីន’’ន្តិអាទិ។ អលោភាទយោ វិយ វេទនាក្ខន្ធាទយោបិ អធិកតត្តា តំ-សទ្ទេន បដិនិទ្ទិសិតព្ពាតិ វុត្តំ ‘‘តេ កុសលមូលា តំសម្បយុត្តា’’តិ។ តេហិ អលោភាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន វា វេទនាក្ខន្ធាទយោបិ សង្គហិតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តេ កុសលមូលា តំសម្បយុត្តា’’តិ វុត្តំ។
Mūlavasenāti suppatiṭṭhitabhāvasādhanavasena. Etāni hetupadādīni hinoti phalaṃ etasmā pavattatīti hetu, paṭicca etasmā etīti paccayo, janetīti janako, nibbattetīti nibbattakoti sesānaṃ vacanattho. ‘‘Mūlaṭṭhassa…pe… vutta’’nti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘pīḷanaṭṭho’’tiādīsu viya mūlabhāvo mūlaṭṭho, tīṇi kusalamūlānīti ayañca mūlato nikkhepoti? Na, mūlassa attho mūlaṭṭho , so eva mūlaṭṭhoti suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭhena mūlasabhāvānaṃ alobhādidhammānaṃ kusaladhammesu kiccavisesassa adhippetattā. Tenevāha ‘‘atthoti dhammakicca’’nti. Atha vā atthavasenāti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’ti vuttānaṃ tesaṃ mūlānaṃ sabhāvasaṅkhātaatthavasena, na gāthāya vuttaatthavasena. Yasmā pana so mūlaṭṭhoyeva ca hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘alobhādīna’’ntiādi. Alobhādayo viya vedanākkhandhādayopi adhikatattā taṃ-saddena paṭiniddisitabbāti vuttaṃ ‘‘te kusalamūlā taṃsampayuttā’’ti. Tehi alobhādīhīti ettha ādi-saddena vā vedanākkhandhādayopi saṅgahitāti dassetuṃ ‘‘te kusalamūlā taṃsampayuttā’’ti vuttaṃ.
‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា’’តិ បុច្ឆិត្វា ផស្សាទិភេទតោ ចត្តារោ ខន្ធេ ទស្សេត្វា ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា’’តិ (ធ. ស. ១) វុត្តតា ខន្ធា ច កុសលន្តិ វុត្តំ ‘‘ខន្ធេហិ សភាវតោ កុសលេ បរិយាទិយតី’’តិ។ វេទនាក្ខន្ធោ វាតិ កុសលំ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វាតិ។ អញ្ញស្ស អត្តនោ ផលស្ស។ មូលេហិ កុសលានំ អនវជ្ជតាយ ហេតុំ ទស្សេតីតិ ឥទំ ន មូលានំ កុសលស្ស អនវជ្ជភាវសាធកត្តា វុត្តំ, អថ ខោ តស្ស អនវជ្ជតាយ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធកត្តា។ យទិ ហិ មូលេហិ កតោ កុសលានំ អនវជ្ជភាវោ ភវេយ្យ, តំសមុដ្ឋានរូបស្សបិ សោ ភវេយ្យ, មូលានំ វា តេសំ បច្ចយភាវោ ន សិយា, ហោតិ ច សោ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហេតូ ហេតុ…បេ.… បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១.)។ កិញ្ច ភិយ្យោ កុសលានំ វិយ អកុសលាព្យាកតានម្បិ តព្ភាវោ មូលបដិពទ្ធោ ភវេយ្យ, តថា សតិ អហេតុកានំ អកុសលាព្យាកតានំ តព្ភាវោ ន សិយា, តស្មា កុសលាទីនំ យោនិសោមនសិការាទិបដិពទ្ធោ កុសលាទិភាវោ, ន មូលបដិពទ្ធោ, មូលានិ បន កុសលាទីនំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនានីតិ វេទិតព្ពំ។ សហេតុកា ហិ ធម្មា វិរុឡ្ហមូលា វិយ បាទបា សុប្បតិដ្ឋិតា ថិរា ហោន្តិ, ន តថា អហេតុកាតិ។ តំសម្បយោគកតំ អនវជ្ជសភាវន្តិ ឥទម្បិ ន អនវជ្ជសភាវស្ស តំសម្បយោគេន និប្ផាទិតត្តា វុត្តំ, អនវជ្ជសភាវំ បន វិសេសេត្វា ទស្សេតុំ វុត្តំ។ អលោភាទិសម្បយោគតោ ហិ កុសលាទីនំ ខន្ធានំ អនវជ្ជភាវោ សុប្បតិដ្ឋិតោ ជាយតិ, ន អហេតុកាព្យាកតានំ វិយ ន សុប្បតិដ្ឋិតោតិ។ យទិ ឯវំ ន តេសំ ខន្ធានំ កុសលាទិភាវោ ទស្សិតោ សិយា? ន, អធិការតោ កុសលភាវស្ស វិញ្ញាយមានត្តា។ កម្ម-សទ្ទោ វិយ វិបាកធម្មតាវាចិនោ ន មូលក្ខន្ធសទ្ទា, សោ ច ឥធ អវិសេសតោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘កម្មេហិ សុខវិបាកតំ ទស្សេតី’’តិ។ អាទិកល្យាណតំ កុសលានំ ទស្សេតីតិ យោជនា។ អនវជ្ជហេតុសភាវសុខវិបាកភាវនិទានាទិសម្បត្តិយោ ទដ្ឋព្ពា, យោនិសោមនសិការអវជ្ជបដិបក្ខតាឥដ្ឋវិបាកតាវសេនបិ និទានាទិសម្បត្តិយោ យោជេតព្ពា។ យោនិសោមនសិការតោ ហិ កុសលា អលោភាទិមូលកា, អលោភាទិសម្បយោគតោ ច លោភាទិបដិបក្ខសុខវិបាកាវ ជាតាតិ។
‘‘Katame dhammā kusalā’’ti pucchitvā phassādibhedato cattāro khandhe dassetvā ‘‘ime dhammā kusalā’’ti (dha. sa. 1) vuttatā khandhā ca kusalanti vuttaṃ ‘‘khandhehi sabhāvato kusale pariyādiyatī’’ti. Vedanākkhandho vāti kusalaṃ…pe… viññāṇakkhandho vāti. Aññassa attano phalassa. Mūlehi kusalānaṃ anavajjatāya hetuṃ dassetīti idaṃ na mūlānaṃ kusalassa anavajjabhāvasādhakattā vuttaṃ, atha kho tassa anavajjatāya suppatiṭṭhitabhāvasādhakattā. Yadi hi mūlehi kato kusalānaṃ anavajjabhāvo bhaveyya, taṃsamuṭṭhānarūpassapi so bhaveyya, mūlānaṃ vā tesaṃ paccayabhāvo na siyā, hoti ca so. Vuttañhetaṃ ‘‘hetū hetu…pe… paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.1.). Kiñca bhiyyo kusalānaṃ viya akusalābyākatānampi tabbhāvo mūlapaṭibaddho bhaveyya, tathā sati ahetukānaṃ akusalābyākatānaṃ tabbhāvo na siyā, tasmā kusalādīnaṃ yonisomanasikārādipaṭibaddho kusalādibhāvo, na mūlapaṭibaddho, mūlāni pana kusalādīnaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanānīti veditabbaṃ. Sahetukā hi dhammā viruḷhamūlā viya pādapā suppatiṭṭhitā thirā honti, na tathā ahetukāti. Taṃsampayogakataṃ anavajjasabhāvanti idampi na anavajjasabhāvassa taṃsampayogena nipphāditattā vuttaṃ, anavajjasabhāvaṃ pana visesetvā dassetuṃ vuttaṃ. Alobhādisampayogato hi kusalādīnaṃ khandhānaṃ anavajjabhāvo suppatiṭṭhito jāyati, na ahetukābyākatānaṃ viya na suppatiṭṭhitoti. Yadi evaṃ na tesaṃ khandhānaṃ kusalādibhāvo dassito siyā? Na, adhikārato kusalabhāvassa viññāyamānattā. Kamma-saddo viya vipākadhammatāvācino na mūlakkhandhasaddā, so ca idha avisesato vuttoti āha ‘‘kammehi sukhavipākataṃ dassetī’’ti. Ādikalyāṇataṃ kusalānaṃ dassetīti yojanā. Anavajjahetusabhāvasukhavipākabhāvanidānādisampattiyo daṭṭhabbā, yonisomanasikāraavajjapaṭipakkhatāiṭṭhavipākatāvasenapi nidānādisampattiyo yojetabbā. Yonisomanasikārato hi kusalā alobhādimūlakā, alobhādisampayogato ca lobhādipaṭipakkhasukhavipākāva jātāti.
៩៨៦. ‘‘កស្មា វុត្ត’’ន្តិ អនុយុញ្ជិត្វា ចោទកោ ‘‘ននូ’’តិអាទិនា អត្តនោ អធិប្បាយំ វិវរតិ។ ឥតរោ យថាវុត្តមោហស្ស ឥធ សម្បយុត្ត-សទ្ទេន អវុច្ចមានតំ ‘‘សច្ចមេត’’ន្តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘តេនា’’តិអាទិនា បរិហារមាហ។ តស្សត្ថោ – ‘‘តំសម្បយុត្តា’’តិបទេន កិញ្ចាបិ យថាវុត្តមោហោ បធានភាវេន ន គហិតោ, នានន្តរិយកតាយ បន គុណភាវេន គហិតោតិ។ អញ្ញត្ថ អភាវាតិ យថាវុត្តសម្បយុត្តតោ អញ្ញត្ថ អភាវា។ ន ហិ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសហគតោ មោហោ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចាទិធម្មេហិ វិនា ហោតីតិ។
986. ‘‘Kasmā vutta’’nti anuyuñjitvā codako ‘‘nanū’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Itaro yathāvuttamohassa idha sampayutta-saddena avuccamānataṃ ‘‘saccameta’’nti sampaṭicchitvā ‘‘tenā’’tiādinā parihāramāha. Tassattho – ‘‘taṃsampayuttā’’tipadena kiñcāpi yathāvuttamoho padhānabhāvena na gahito, nānantariyakatāya pana guṇabhāvena gahitoti. Aññattha abhāvāti yathāvuttasampayuttato aññattha abhāvā. Na hi vicikicchuddhaccasahagato moho vicikicchuddhaccādidhammehi vinā hotīti.
៩៨៧. ឧប្បាទាទិសង្ខតលក្ខណវិនិវត្តនត្ថំ ‘‘អនិច្ចទុក្ខអនត្តតា’’តិ វុត្តំ។ ឧប្បាទាទយោ បន តទវត្ថធម្មវិការភាវតោ តំតំធម្មគ្គហណេន គហិតាយេវ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១), ‘‘រូបស្ស ឧបចយោ’’តិ ច អាទិ។ កេសកុម្ភាទិ សព្ពំ នាមំ នាមបញ្ញត្តិ, រូបវេទនាទិឧបាទានា ព្រហ្មវិហារាទិគោចរា ឧបាទាបញ្ញត្តិ សត្តបញ្ញត្តិ, តំតំភូតនិមិត្តំ ភាវនាវិសេសញ្ច ឧបាទាយ គហេតព្ពោ ឈានគោចរវិសេសោ កសិណបញ្ញត្តិ។ បរមត្ថេ អមុញ្ចិត្វា វោហរិយមានាតិ ឥមិនា វិហារមញ្ចាទិបញ្ញត្តីនំ សត្តបញ្ញត្តិសទិសតំ ទស្សេតិ, យតោ តា សត្តបញ្ញត្តិគ្គហណេន គយ្ហន្តិ។ ហុត្វា អភាវបដិបីឡនអវសវត្តនាការភាវតោ សង្ខតធម្មានំ អាការភាវតោ សង្ខតធម្មានំ អាការវិសេសភូតានិ លក្ខណានិ វិញ្ញត្តិអាទយោ វិយ វត្តព្ពានិ សិយុំ, តានិ បន និស្សយានបេក្ខំ ន លព្ភន្តីតិ បញ្ញត្តិសភាវានេវ តជ្ជាបញ្ញត្តិភាវតោតិ ន វុត្តានិ, សត្តឃដាទិតោ វិសេសទស្សនត្ថំ បន អដ្ឋកថាយំ វិសុំ វុត្តានីតិ។ ន ហិ កោ…បេ.… វត្តុំ យុត្តំ កុសលត្តិកស្ស និប្បទេសត្តា។
987. Uppādādisaṅkhatalakkhaṇavinivattanatthaṃ ‘‘aniccadukkhaanattatā’’ti vuttaṃ. Uppādādayo pana tadavatthadhammavikārabhāvato taṃtaṃdhammaggahaṇena gahitāyeva. Tathā hi vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71), ‘‘rūpassa upacayo’’ti ca ādi. Kesakumbhādi sabbaṃ nāmaṃ nāmapaññatti, rūpavedanādiupādānā brahmavihārādigocarā upādāpaññatti sattapaññatti, taṃtaṃbhūtanimittaṃ bhāvanāvisesañca upādāya gahetabbo jhānagocaraviseso kasiṇapaññatti. Paramatthe amuñcitvā vohariyamānāti iminā vihāramañcādipaññattīnaṃ sattapaññattisadisataṃ dasseti, yato tā sattapaññattiggahaṇena gayhanti. Hutvā abhāvapaṭipīḷanaavasavattanākārabhāvato saṅkhatadhammānaṃ ākārabhāvato saṅkhatadhammānaṃ ākāravisesabhūtāni lakkhaṇāni viññattiādayo viya vattabbāni siyuṃ, tāni pana nissayānapekkhaṃ na labbhantīti paññattisabhāvāneva tajjāpaññattibhāvatoti na vuttāni, sattaghaṭādito visesadassanatthaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ visuṃ vuttānīti. Na hi ko…pe… vattuṃ yuttaṃ kusalattikassa nippadesattā.
៩៨៨. ភវតិ ឯត្ថាតិ ភូមិ, និស្សយបច្ចយភាវតោ សុខស្ស ភូមិ សុខភូមិ។ សុខវេទនាសហិតំ ចិត្តំ។ តស្ស ភូមិភេទេន និទ្ធារណត្ថំ តំនិស្សយភូតា សម្បយុត្តធម្មា ‘‘កាមាវចរេ’’តិ វុត្តា។ តស្ស វា ឯកទេសភូតស្ស សមុទាយភាវតោ អាធារណភាវេន អបេក្ខិត្វា តំសមានភូមិ ‘‘កាមាវចរេ’’តិ វុត្តា។ តត្ថ ‘‘សុខភូមិយំ កាមាវចរេ’’តិ ទ្វេបិ ភុម្មវចនានិ ភិន្នាធិករណភាវេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តានីតិ ឧភយេសម្បិ សមានាធិករណភាវេន អត្ថយោគំ ទស្សេតុំ ‘‘សុខភូមីតិ កាមាវចរាទយោបិ យុជ្ជន្តី’’តិ វុត្តំ។ យថេវ ហិ ចិត្តំ, ឯវំ សព្ពេបិ បរិត្តសុខេន សម្បយុត្តា ធម្មា តស្ស និស្សយភាវតោ ភូមិ កាមាវចរាតិ។ អដ្ឋកថាយម្បិ វា អយមត្ថោ វុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ ហិ ចិត្តុប្បាទោបិ វុច្ចតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ ឯត្ថ ចិត្តមេវ អគ្គហេត្វា បរោបណ្ណាសកុសលធម្មេហិ សទ្ធិំយេវ ចិត្តំ គហិត’’ន្តិ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ សុខភូមិយន្តិ ចិត្តុប្បាទស្ស វិញ្ញាយមានត្តា។ វិភាគទស្សនំ វិសេសទស្សនំ។ ភាសិតព្ពំ ភាសិតំ, តទេវ អត្ថោតិ ភាសិតត្ថោ។ អភិធេយ្យត្ថោ។ តទត្ថវិញ្ញាបនេនាតិ តិកទុកានំ កុច្ឆិតានំ សលនាទិអត្ថទីបកេន។
988. Bhavati etthāti bhūmi, nissayapaccayabhāvato sukhassa bhūmi sukhabhūmi. Sukhavedanāsahitaṃ cittaṃ. Tassa bhūmibhedena niddhāraṇatthaṃ taṃnissayabhūtā sampayuttadhammā ‘‘kāmāvacare’’ti vuttā. Tassa vā ekadesabhūtassa samudāyabhāvato ādhāraṇabhāvena apekkhitvā taṃsamānabhūmi ‘‘kāmāvacare’’ti vuttā. Tattha ‘‘sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’ti dvepi bhummavacanāni bhinnādhikaraṇabhāvena aṭṭhakathāyaṃ vuttānīti ubhayesampi samānādhikaraṇabhāvena atthayogaṃ dassetuṃ ‘‘sukhabhūmīti kāmāvacarādayopi yujjantī’’ti vuttaṃ. Yatheva hi cittaṃ, evaṃ sabbepi parittasukhena sampayuttā dhammā tassa nissayabhāvato bhūmi kāmāvacarāti. Aṭṭhakathāyampi vā ayamattho vuttoyevāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Citta’’nti hi cittuppādopi vuccati. Tena vuttaṃ ‘‘cittaṃ uppannanti ettha cittameva aggahetvā paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva cittaṃ gahita’’nti. Evañca katvāti sukhabhūmiyanti cittuppādassa viññāyamānattā. Vibhāgadassanaṃ visesadassanaṃ. Bhāsitabbaṃ bhāsitaṃ, tadeva atthoti bhāsitattho. Abhidheyyattho. Tadatthaviññāpanenāti tikadukānaṃ kucchitānaṃ salanādiatthadīpakena.
៩៩៤. កោ បន វាទោ ខន្ធារម្មណស្សាតិ បុព្ពាបរភាវេន វត្តមានេ អរហតោ ខន្ធេ ឯកត្តនយវសេន សន្តានតោ ‘‘អម្ហាកំ មាតុលត្ថេរោ’’តិអាទិនា អាលម្ពិត្វា បវត្តមានំ ឧបាទានំ តស្ស ឧបាទានក្ខន្ធេយេវ គណ្ហាតិ។ សតិបិ តំសន្តតិបរិយាបន្នេ លោកុត្តរក្ខន្ធេ តត្ថ បវត្តិតុំ អសមត្ថភាវតោ កា បន កថា ខន្ធេ អារព្ភ បវត្តមានេ។ ឯតេន នត្ថិ មគ្គោ វិសុទ្ធិយា, នត្ថិ និព្ពានន្តិ ឯវមាទិវសេន បវត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ ន មគ្គាទិវិសយា តំតំបញ្ញត្តិវិសយាតិ ទីបិតំ ហោតិ។
994. Ko pana vādo khandhārammaṇassāti pubbāparabhāvena vattamāne arahato khandhe ekattanayavasena santānato ‘‘amhākaṃ mātulatthero’’tiādinā ālambitvā pavattamānaṃ upādānaṃ tassa upādānakkhandheyeva gaṇhāti. Satipi taṃsantatipariyāpanne lokuttarakkhandhe tattha pavattituṃ asamatthabhāvato kā pana kathā khandhe ārabbha pavattamāne. Etena natthi maggo visuddhiyā, natthi nibbānanti evamādivasena pavattā micchādiṭṭhiādayo na maggādivisayā taṃtaṃpaññattivisayāti dīpitaṃ hoti.
៩៩៨. ឯវំ សំ…បេ.… លេសិកាតិ អនុបាទានិយេហិ អសំកិលេសិកានំ ភេទាភាវមាហ។
998. Evaṃ saṃ…pe… lesikāti anupādāniyehi asaṃkilesikānaṃ bhedābhāvamāha.
១០០៦. អវិជ្ជមានោ ច សោ និច្ចាទិវិបរិយាសាការោ ចាតិ អវិ…បេ.… សាការោតិ បទច្ឆេទោ។ ទិដ្ឋិយា និច្ចាទិអវិជ្ជមានាការេន គយ្ហមានត្តេបិ ន តទាការោ វិយ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោ, អថ ខោ វិជ្ជមានោ កាយោ សក្កាយោតិ អវិជ្ជមាននិច្ចាទិវិបរិយាសាការតោ វិសេសនន្តិ លោកុត្តរា ន ឥទំ វិសេសនំ អរហន្តិ ‘‘សន្តោ វិជ្ជមានោ កាយោ សក្កាយោ’’តិ។ វត្ថុ អវិសេសិតំ ហោតីតិ ឥទំ ‘‘សតី កាយេ’’តិ ឯត្ថ កាយ-សទ្ទោ សមូហត្ថតាយ អនាមសិតវិសេសំ ខន្ធបញ្ចកំ វទតីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ។ បសាទកាយោ វិយ កុច្ឆិតានំ រាគាទីនំ ឧប្បត្តិដ្ឋានតាយ កាយោតិ វុច្ចតីតិ ឯវំ បន អត្ថេ សតិ ទិដ្ឋិយា វត្ថុ វិសេសិតមេវ ហោតីតិ លោកុត្តរាបិ អបនីតា។ ន ហិ លោកុត្តរា ខន្ធា ឧប្បត្តិដ្ឋានតាយ ‘‘កាយោ’’តិ វុច្ចន្តីតិ។ សុទ្ធិយា អហេតុភូតេនាតិ គោសីលាទិនា, លោកិយសីលេន វា លោកុត្តរសីលស្ស អបទដ្ឋានេន។ ‘‘អវីតិក្កមនីយតាសតតំចរិតព្ពតាហិ វា សីលំ, តបោចរណភាវេន សមាទិន្នតាយ វតំ។ អត្តនោ គវាទិភាវាធិដ្ឋានំ សីលំ, គច្ឆន្តោយេវ ភក្ខនាទិគវាទិកិរិយាករណំ វតំ។ អកត្តព្ពាភិមតតោ និវត្តនំ វា សីលំ, តំសមាទានវតោ វេសភោជនកិច្ចចរណាទិវិសេសបដិបត្តិ វត’’ន្តិ ច សីលព្ពតានំ វិសេសំ វទន្តិ។
1006. Avijjamāno ca so niccādivipariyāsākāro cāti avi…pe… sākāroti padacchedo. Diṭṭhiyā niccādiavijjamānākārena gayhamānattepi na tadākāro viya paramatthato avijjamāno, atha kho vijjamāno kāyo sakkāyoti avijjamānaniccādivipariyāsākārato visesananti lokuttarā na idaṃ visesanaṃ arahanti ‘‘santo vijjamāno kāyo sakkāyo’’ti. Vatthu avisesitaṃ hotīti idaṃ ‘‘satī kāye’’ti ettha kāya-saddo samūhatthatāya anāmasitavisesaṃ khandhapañcakaṃ vadatīti adhippāyena vuttaṃ. Pasādakāyo viya kucchitānaṃ rāgādīnaṃ uppattiṭṭhānatāya kāyoti vuccatīti evaṃ pana atthe sati diṭṭhiyā vatthu visesitameva hotīti lokuttarāpi apanītā. Na hi lokuttarā khandhā uppattiṭṭhānatāya ‘‘kāyo’’ti vuccantīti. Suddhiyā ahetubhūtenāti gosīlādinā, lokiyasīlena vā lokuttarasīlassa apadaṭṭhānena. ‘‘Avītikkamanīyatāsatataṃcaritabbatāhi vā sīlaṃ, tapocaraṇabhāvena samādinnatāya vataṃ. Attano gavādibhāvādhiṭṭhānaṃ sīlaṃ, gacchantoyeva bhakkhanādigavādikiriyākaraṇaṃ vataṃ. Akattabbābhimatato nivattanaṃ vā sīlaṃ, taṃsamādānavato vesabhojanakiccacaraṇādivisesapaṭipatti vata’’nti ca sīlabbatānaṃ visesaṃ vadanti.
១០០៧. ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧប្បាទោតិ ន ជននមត្តំ អធិប្បេតំ, អថ ខោ អនិរោធោបីតិ ‘‘អវិឃាតំ ជនសទ្ទោ វទតី’’តិ អាហ។ តត្ថាយំ ជន-សទ្ទេ នយោ, ជនិតាតិ ជនា, អវិហតាតិ អត្ថោ។ បុថូ ជនា ឯតេសន្តិ បុថុជ្ជនាតិ បុថុសត្ថុមានិនោ សត្តា។ អភិសង្ខរណាទិអត្ថោ វា ជន-សទ្ទោ អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ។ ខន្ធាយតនាទីនំ សវនាធីនត្តា បញ្ញាចក្ខុបដិលាភស្ស តេសំ សវនាភាវទីបកំ ‘‘អស្សុតវា’’តិ ឥទំ បទំ អន្ធតំ វទតិ។
1007. Imassuppādā idaṃ uppajjatīti uppādoti na jananamattaṃ adhippetaṃ, atha kho anirodhopīti ‘‘avighātaṃ janasaddo vadatī’’ti āha. Tatthāyaṃ jana-sadde nayo, janitāti janā, avihatāti attho. Puthū janā etesanti puthujjanāti puthusatthumānino sattā. Abhisaṅkharaṇādiattho vā jana-saddo anekatthattā dhātūnaṃ. Khandhāyatanādīnaṃ savanādhīnattā paññācakkhupaṭilābhassa tesaṃ savanābhāvadīpakaṃ ‘‘assutavā’’ti idaṃ padaṃ andhataṃ vadati.
កតំ ជានន្តីតិ អត្តនា បរេហិ ច កតំ កុសលាកុសលំ តេហិ និប្ផាទិតំ សុខទុក្ខំ យាថាវតោ ជានន្តិ។ បរេសំ អត្តនា, អត្តនោ ច បរេហិ កតំ ឧបការំ យថាវុត្តាការេន បាកដំ ករោន្តិ។ ព្យាធិអាទីហិ ទុក្ខិតស្ស ឧបដ្ឋានាទិកាតព្ពំ, សំសារទុក្ខទុក្ខិតស្សេវ វា យថាវុត្តាការេន កាតព្ពំ ករោន្តិ។ អរិយករធម្មា អរិយសច្ចានីតិ បុរិមសច្ចទ្វយវសេន វុត្តំ ‘‘វិបស្សិយមានា អនិច្ចាទយោ’’តិ។ បរិញ្ញាទិវិសេសេន វា បស្សិយមានាតិ អត្ថេ សតិ អនិច្ចាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន និច្ចម្បិ និព្ពានំ គហិតន្តិ ចតុសច្ចវសេនបិ យោជេតព្ពំ, អនិច្ចត្តាទយោ វា ‘‘អនិច្ចាទយោ’’តិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Kataṃ jānantīti attanā parehi ca kataṃ kusalākusalaṃ tehi nipphāditaṃ sukhadukkhaṃ yāthāvato jānanti. Paresaṃ attanā, attano ca parehi kataṃ upakāraṃ yathāvuttākārena pākaṭaṃ karonti. Byādhiādīhi dukkhitassa upaṭṭhānādikātabbaṃ, saṃsāradukkhadukkhitasseva vā yathāvuttākārena kātabbaṃ karonti. Ariyakaradhammā ariyasaccānīti purimasaccadvayavasena vuttaṃ ‘‘vipassiyamānā aniccādayo’’ti. Pariññādivisesena vā passiyamānāti atthe sati aniccādayoti ādi-saddena niccampi nibbānaṃ gahitanti catusaccavasenapi yojetabbaṃ, aniccattādayo vā ‘‘aniccādayo’’ti vuttāti daṭṭhabbaṃ.
អវសេសកិលេសា កិលេសសោតំ។ ញាណន្តិ យាថាវតោ ជាននំ។ យថាភូតាវពោធេន ហិ តស្ស តានិ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទិតតាយ សន្តានេ អប្បវេសារហានិ ‘‘សំវុតានិ បិហិតានី’’តិ ច វុច្ចន្តិ។ តថាតិ សព្ពសង្ខារានំ វិប្បការស្ស ខមនាការេន។ អវិបរីតធម្មា ឯតាយ និជ្ឈាយំ ខមន្តីតិ បញ្ញា ខន្តីតិ។ អទុដ្ឋស្សេវ តិតិក្ខាភាវតោ តថាបវត្តា ខន្ធាតិ អទោសប្បធានា ខន្ធា វុត្តាតិ ‘‘អទោសោ ឯវ វា’’តិ តតិយោ វិកប្បោ វុត្តោ។ សតិបដិបក្ខត្តា អភិជ្ឈាទោមនស្សានំ ‘‘មុដ្ឋស្សច្ច’’ន្តិ វុត្តា។ អក្ខន្តិ ទោសោ។ សស្សតាទិអន្តវិនិមុត្តា ធម្មដ្ឋិតីតិ សស្សតុច្ឆេទាទិគាហោ តប្បដិលោមភាវោ វុត្តោ។ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទោ និព្ពានេ បដិលោមភាវោ។ ចរិមានុលោមញាណវជ្ឈតណ្ហាទិកោ កិលេសោតិ វុត្តោ, បដិបទាញាណទស្សនញាណទស្សនានិ វិយ គោត្រភុញាណំ កិលេសានំ អប្បវត្តិករណភាវេន វត្តតិ, កិលេសវិសយាតិលង្ឃនភាវេន បន បវត្តតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘សង្ខារ…បេ.… បហាន’’ន្តិ។
Avasesakilesā kilesasotaṃ. Ñāṇanti yāthāvato jānanaṃ. Yathābhūtāvabodhena hi tassa tāni anuppattidhammataṃ āpāditatāya santāne appavesārahāni ‘‘saṃvutāni pihitānī’’ti ca vuccanti. Tathāti sabbasaṅkhārānaṃ vippakārassa khamanākārena. Aviparītadhammā etāya nijjhāyaṃ khamantīti paññā khantīti. Aduṭṭhasseva titikkhābhāvato tathāpavattā khandhāti adosappadhānā khandhā vuttāti ‘‘adoso eva vā’’ti tatiyo vikappo vutto. Satipaṭipakkhattā abhijjhādomanassānaṃ ‘‘muṭṭhassacca’’nti vuttā. Akkhanti doso. Sassatādiantavinimuttā dhammaṭṭhitīti sassatucchedādigāho tappaṭilomabhāvo vutto. Diṭṭhadhammanibbānavādo nibbāne paṭilomabhāvo. Carimānulomañāṇavajjhataṇhādiko kilesoti vutto, paṭipadāñāṇadassanañāṇadassanāni viya gotrabhuñāṇaṃ kilesānaṃ appavattikaraṇabhāvena vattati, kilesavisayātilaṅghanabhāvena pana pavattatīti katvā vuttaṃ ‘‘saṅkhāra…pe… pahāna’’nti.
ទិដ្ឋិយាទីនំ សមុទយសភាគតា កម្មស្ស វិកុប្បាទនេ សហការីការណភាវោ, ទស្សនាទិព្យាបារំ វា អត្តានញ្ច ទស្សនាទិកិច្ចំ ចក្ខាទីនន្តិ ឯវញ្ហិ យថាតក្កិតំ អត្តានំ រូបន្តិ គណ្ហាតិ។ យថាទិដ្ឋន្តិ តក្កទស្សនេន យថោបលទ្ធន្តិ អធិប្បាយោ។ ន ហិ ទិដ្ឋិគតិកោ រូបាយតនមេវ អត្តាតិ គណ្ហាតីតិ។ ឥមិស្សាបវត្តិយាតិ សាមញ្ញេន រូបំ អត្តាតិ សព្ពសង្គាហកភូតាយ បវត្តិយា។ រូបេ…បេ.… មានន្តិ ចក្ខាទីសុ តំសភាវោ អត្តាតិ បវត្តមានំ អត្តគ្គហណំ។ អនញ្ញត្តាទិគ្គហណន្តិ អនញ្ញត្តំ អត្តនិយអត្តនិស្សិតអត្តាធារតាគហណំ។ វណ្ណាទីនន្តិ វណ្ណរុក្ខបុប្ផមណីនំ។ ននុ ច រុក្ខបុប្ផមណិយោ បរមត្ថតោ ន វិជ្ជន្តិ? សច្ចំ ន វិជ្ជន្តិ, តទុបាទានំ បន វិជ្ជតីតិ តំ សមុទិតាទិប្បការំ ឥធ រុក្ខាទិបរិយាយេន វុត្តន្តិ រុក្ខាទិនិទស្សនេបិ ន ទោសោ ឆាយារុក្ខាទីនំ វិយ រូបស្ស អត្តនោ ច សំសាមិភាវាទិមត្តស្ស អធិប្បេតត្តា។
Diṭṭhiyādīnaṃ samudayasabhāgatā kammassa vikuppādane sahakārīkāraṇabhāvo, dassanādibyāpāraṃ vā attānañca dassanādikiccaṃ cakkhādīnanti evañhi yathātakkitaṃ attānaṃ rūpanti gaṇhāti. Yathādiṭṭhanti takkadassanena yathopaladdhanti adhippāyo. Na hi diṭṭhigatiko rūpāyatanameva attāti gaṇhātīti. Imissāpavattiyāti sāmaññena rūpaṃ attāti sabbasaṅgāhakabhūtāya pavattiyā. Rūpe…pe… mānanti cakkhādīsu taṃsabhāvo attāti pavattamānaṃ attaggahaṇaṃ. Anaññattādiggahaṇanti anaññattaṃ attaniyaattanissitaattādhāratāgahaṇaṃ. Vaṇṇādīnanti vaṇṇarukkhapupphamaṇīnaṃ. Nanu ca rukkhapupphamaṇiyo paramatthato na vijjanti? Saccaṃ na vijjanti, tadupādānaṃ pana vijjatīti taṃ samuditādippakāraṃ idha rukkhādipariyāyena vuttanti rukkhādinidassanepi na doso chāyārukkhādīnaṃ viya rūpassa attano ca saṃsāmibhāvādimattassa adhippetattā.
១០០៨. ជាតិអាទិសភាវន្តិ ជាតិភវាទីនំ និព្ពត្តិនិព្ពត្តនាទិសភាវំ, ឧប្បាទនសមត្ថតា បច្ចយភាវោ។
1008. Jātiādisabhāvanti jātibhavādīnaṃ nibbattinibbattanādisabhāvaṃ, uppādanasamatthatā paccayabhāvo.
១០០៩. សាមញ្ញេន ‘‘តទេកដ្ឋា កិលេសា’’តិ (ធ. ស. ១០១០), បរតោ ‘‘អវសេសោ លោភោ’’តិអាទិវចនតោ (ធ. ស. ១០១១) បារិសេសតោ សាមត្ថិយតោ វា លព្ភមានតាយ សតិបិ អាគតត្តេ សរូបេន បភេទេន វា ទិដ្ឋិអាទយោ វិយ អនាគតត្តា លោភាទយោ ‘‘អនាគតា’’តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘ឥធ …បេ.… ស្សេតុ’’ន្តិ។ អត្ថតោ វិញ្ញាយតិ លោភាទីហិ សហជាតា ហុត្វា ទិដ្ឋិយា ឯវ បាឡិយំ វុត្តកិលេសភាវតោ។ ឥតិបិ អត្ថោ យុជ្ជតិ សំយោជនកិលេសានម្បិ បដិនិទ្ទេសារហត្តា សម្បយុត្តសមុដ្ឋានភាវតោ ច។ សំយោជនរហិតេហីតិ សំយោជនភាវរហិតេហិ ថិនឧទ្ធច្ចអហិរិកានោត្តប្បេហិ, ថិនអហិរិកានោត្តប្បេហិ វា។
1009. Sāmaññena ‘‘tadekaṭṭhā kilesā’’ti (dha. sa. 1010), parato ‘‘avaseso lobho’’tiādivacanato (dha. sa. 1011) pārisesato sāmatthiyato vā labbhamānatāya satipi āgatatte sarūpena pabhedena vā diṭṭhiādayo viya anāgatattā lobhādayo ‘‘anāgatā’’ti vuttāti āha ‘‘idha…pe… ssetu’’nti. Atthato viññāyati lobhādīhi sahajātā hutvā diṭṭhiyā eva pāḷiyaṃ vuttakilesabhāvato. Itipi attho yujjati saṃyojanakilesānampi paṭiniddesārahattā sampayuttasamuṭṭhānabhāvato ca. Saṃyojanarahitehīti saṃyojanabhāvarahitehi thinauddhaccaahirikānottappehi, thinaahirikānottappehi vā.
១០១៣. ឯកទេ…បេ.… វទតិ អវយវេនបិ សមុទាយោ វុច្ចតីតិ។ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថីតិ វា ហេតុកា។ អនិយតោតិ ន អវធារិតោ។ បុរិមបទាវធារណវសេន គហេតព្ពត្ថត្តា វិវរណីយត្ថវា។ អត្ថតោ និក្ខិបិតុន្តិ ‘‘តយោ កុសលហេតូ អលោភោ អទោសោ អមោហោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១០៦០) វិយ បុរិមនយេន ទស្សិតធម្មេយេវ ហេតុបហាតព្ពហេតុកភេទតោ អត្ថទស្សនវសេន និទ្ទិសិតុន្តិ អត្ថោ។
1013. Ekade…pe… vadati avayavenapi samudāyo vuccatīti. Hetu etesaṃ atthīti vā hetukā. Aniyatoti na avadhārito. Purimapadāvadhāraṇavasena gahetabbatthattā vivaraṇīyatthavā. Atthato nikkhipitunti ‘‘tayo kusalahetū alobho adoso amoho’’tiādīsu (dha. sa. 1060) viya purimanayena dassitadhammeyeva hetupahātabbahetukabhedato atthadassanavasena niddisitunti attho.
១០២៩. អភិញ្ញាយុត្តវជ្ជានំ មហគ្គតានំ បរិត្តារម្មណត្តាភាវា ‘‘មហគ្គតា វា ឥទ្ធិវិធាទយោ’’តិ វុត្តំ។ អតីតំសញាណស្ស កាមាវចរត្តា ‘‘ចេតោ…បេ.… ញាណសម្បយុត្តា’’តិ អាហ។
1029. Abhiññāyuttavajjānaṃ mahaggatānaṃ parittārammaṇattābhāvā ‘‘mahaggatā vā iddhividhādayo’’ti vuttaṃ. Atītaṃsañāṇassa kāmāvacarattā ‘‘ceto…pe… ñāṇasampayuttā’’ti āha.
១០៣៥. អនន្តរេ និយុត្តានីតិ ចុតិអនន្តរំ ផលំ អនន្តរំ, តស្មិំ និយុត្តានិ តំ ឯកន្តេន និប្ផាទនតោ អនតិក្កមនកានីតិ អត្ថោ។ វុត្តប្បការស្ស អនន្តរស្ស ករណំ អនន្តរំ, តំ សីលានីតិ យោជេតព្ពំ។ អនេកេសុ អានន្តរិយេសុ កតេសុ កិញ្ចាបិ ពលវតោយេវ បដិសន្ធិទានំ, ន ឥតរេសំ, អត្តនា បន កាតព្ពកិច្ចស្ស តេនេវ កតត្តា តស្ស វិបាកស្ស ឧបត្ថម្ភនវសេន បវត្តនតោ ន ឥតរានិ តេន និវារិតផលានិ នាម ហោន្តិ, កោ បន វាទោ បដិបក្ខេសុ កុសលេសូតិ វុត្តំ ‘‘បដិបក្ខេន អនិវារណីយផលត្តា’’តិ។ ‘‘អនេកស្មិម្បិ…បេ.… នត្ថី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ អនេកេសុ អានន្តរិយេសុ កតេសុ ពលវំយេវ បដិសន្ធិទាយកន្តិ តេន ឥតរេសំ វិបាកោ បដិពាហិតោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ន ច តេស’’ន្តិអាទិ។ តញ្ច តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អប្បដិពាហកត្តំ មាតិកាវណ្ណនាយំ វិត្ថារេន វិចារិតមេវ។
1035. Anantare niyuttānīti cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ, tasmiṃ niyuttāni taṃ ekantena nipphādanato anatikkamanakānīti attho. Vuttappakārassa anantarassa karaṇaṃ anantaraṃ, taṃ sīlānīti yojetabbaṃ. Anekesu ānantariyesu katesu kiñcāpi balavatoyeva paṭisandhidānaṃ, na itaresaṃ, attanā pana kātabbakiccassa teneva katattā tassa vipākassa upatthambhanavasena pavattanato na itarāni tena nivāritaphalāni nāma honti, ko pana vādo paṭipakkhesu kusalesūti vuttaṃ ‘‘paṭipakkhena anivāraṇīyaphalattā’’ti. ‘‘Anekasmimpi…pe… natthī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu anekesu ānantariyesu katesu balavaṃyeva paṭisandhidāyakanti tena itaresaṃ vipāko paṭibāhito hotīti āha ‘‘na ca tesa’’ntiādi. Tañca tesaṃ aññamaññaṃ appaṭibāhakattaṃ mātikāvaṇṇanāyaṃ vitthārena vicāritameva.
អត្ថតោ អាបន្នំ អគ្គហេត្វា យថារុតវសេនេវ បាឡិយា អត្ថំ គហេត្វា តេសំ វាទានំ តប្បរភាវេន បវត្តិំ សន្ធាយ អហេតុកវាទាទីនំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘បុរិមវាទោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ អនិយ្យានិកនិយ្យានិកភេទំ បន សម្ភារកម្មំ ពន្ធមោក្ខហេតូតិ ពន្ធមោក្ខហេតុំ បដិសេធេន្តោបិ កម្មំ បដិសេធេតិ។ សុមង្គលវិលាសិនិយំ បន វិបាកស្ស កម្មកិលេសសមាធិបញ្ញានំ ហេតុភាវតោ វិបាកោបិ ពន្ធមោក្ខហេតូតិ ‘‘នត្ថិ ហេតូតិ វទន្តោ ឧភយំ បដិពាហតី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៧០-១៧២) វុត្តំ។ តត្ថ កម្មំ បដិសេធេន្តេនបិ វិបាកោ បដិសេធិតោ ហោតិ, វិបាកំ បដិសេធេន្តេនបិ កម្មន្តិ តយោបិ ឯតេ វាទា អត្ថតោ ឧភយបដិសេធកាតិ វេទិតព្ពា។ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិន្តិ អហេតុកវាទាទិបដិសំយុត្តេ អសទ្ធម្មេ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវិនិច្ឆយបសុតស្ស ‘‘នត្ថិ ហេតូ’’តិអាទិនា រហោ និសីទិត្វា ចិន្តេន្តស្ស តស្មិំ អារម្មណេ មិច្ឆាសតិ សន្តិដ្ឋតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, ជវនានិ ជវន្តិ។ បឋមជវនេ សតេកិច្ឆោ ហោតិ, តថា ទុតិយាទីសុ។ សត្តមេ អតេកិច្ឆភាវំ បត្តោ នាម ហោតិ។ យា ឯវំ បវត្តា ទិដ្ឋិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិ’’ន្តិ។ តតោ បុរិមភាវា អនិយតា។
Atthato āpannaṃ aggahetvā yathārutavaseneva pāḷiyā atthaṃ gahetvā tesaṃ vādānaṃ tapparabhāvena pavattiṃ sandhāya ahetukavādādīnaṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘purimavādo’’tiādi vuttaṃ. Aniyyānikaniyyānikabhedaṃ pana sambhārakammaṃ bandhamokkhahetūti bandhamokkhahetuṃ paṭisedhentopi kammaṃ paṭisedheti. Sumaṅgalavilāsiniyaṃ pana vipākassa kammakilesasamādhipaññānaṃ hetubhāvato vipākopi bandhamokkhahetūti ‘‘natthi hetūti vadanto ubhayaṃ paṭibāhatī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.170-172) vuttaṃ. Tattha kammaṃ paṭisedhentenapi vipāko paṭisedhito hoti, vipākaṃ paṭisedhentenapi kammanti tayopi ete vādā atthato ubhayapaṭisedhakāti veditabbā. Niyatamicchādiṭṭhinti ahetukavādādipaṭisaṃyutte asaddhamme uggahaparipucchāvinicchayapasutassa ‘‘natthi hetū’’tiādinā raho nisīditvā cintentassa tasmiṃ ārammaṇe micchāsati santiṭṭhati, cittaṃ ekaggaṃ hoti, javanāni javanti. Paṭhamajavane satekiccho hoti, tathā dutiyādīsu. Sattame atekicchabhāvaṃ patto nāma hoti. Yā evaṃ pavattā diṭṭhi, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niyatamicchādiṭṭhi’’nti. Tato purimabhāvā aniyatā.
១០៣៩. សហជាត អញ្ញមញ្ញ និស្សយ អត្ថិ អវិគតាទិវិសិដ្ឋភាវេបិ មគ្គបច្ចយស្ស សម្បយោគវិសិដ្ឋតាទីបនេនេវ សហជាតាទិវិសិដ្ឋតាបិ វិញ្ញាយតីតិ បាឡិយំ ‘‘សម្បយុត្តោ’’តិ វុត្តន្តិ ‘‘សម្បយោគវិសិដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ។ មគ្គ…បេ.… ទស្សេតុំ, ន បន មគ្គង្គានំ អញ្ញមញ្ញំ មគ្គបច្ចយភាវាភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ ឯវំ សតីតិ យទិ មគ្គង្គានំ មគ្គបច្ចយលាភិតាយ បកាសនោ បឋមនយោ, ឯវំ សន្តេ។ មគ្គង្គានិបិ វេទនាទយោ វិយ មគ្គហេតុកភាវេន វត្តព្ពត្តា អមគ្គសភាវានំ អលោភាទីនំ តទញ្ញេសំ តទុភយសភាវានំ ធម្មានំ បច្ចយភាវទីបនេ តតិយនយេ វិយ ន ឋបេតព្ពានីតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វាតិ ន វត្តព្ពំ សិយា’’តិ។ បុព្ពេតិ បុរិមនយេ។
1039. Sahajāta aññamañña nissaya atthi avigatādivisiṭṭhabhāvepi maggapaccayassa sampayogavisiṭṭhatādīpaneneva sahajātādivisiṭṭhatāpi viññāyatīti pāḷiyaṃ ‘‘sampayutto’’ti vuttanti ‘‘sampayogavisiṭṭhenā’’ti vuttaṃ. Magga…pe… dassetuṃ, na pana maggaṅgānaṃ aññamaññaṃ maggapaccayabhāvābhāvatoti adhippāyo. Evaṃ satīti yadi maggaṅgānaṃ maggapaccayalābhitāya pakāsano paṭhamanayo, evaṃ sante. Maggaṅgānipi vedanādayo viya maggahetukabhāvena vattabbattā amaggasabhāvānaṃ alobhādīnaṃ tadaññesaṃ tadubhayasabhāvānaṃ dhammānaṃ paccayabhāvadīpane tatiyanaye viya na ṭhapetabbānīti āha ‘‘ṭhapetvāti na vattabbaṃ siyā’’ti. Pubbeti purimanaye.
ទុតិយនយេបីតិ បិ-សទ្ទេន បឋមនយំ សម្បិណ្ឌេតិ។ តេន សម្មាទិដ្ឋិយា បុរិមស្មិំ នយទ្វយេ ឋបិតត្តា តស្ស សហេតុកភាវទស្សនោ តតិយនយោ អារទ្ធោតិ ទស្សេតិ។ តតិយនយេ សម្មាទិដ្ឋិយា សហេតុកភាវទស្សនំ អនិច្ឆន្តោ ចោទកោ ‘‘កថំ ទស្សិតោ’’តិ ចោទេត្វា ‘‘ននូ’’តិអាទិនា អត្តនោ អធិប្បាយំ វិវរតិ។ ឥតរោ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិនា ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុភាវេន វុត្តានម្បិ លោភាទីនំ អញ្ញមញ្ញំ សហជេកដ្ឋសម្បយុត្តសង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នតោ ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកសង្គហោ វិយ មគ្គហេតុភាវេន វុត្តាយបិ សម្មាទិដ្ឋិយា មគ្គហេតុកភាវោបិ យុជ្ជតិ មគ្គហេតុសម្បយុត្តសង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នភាវតោតិ ទស្សេតិ។
Dutiyanayepīti pi-saddena paṭhamanayaṃ sampiṇḍeti. Tena sammādiṭṭhiyā purimasmiṃ nayadvaye ṭhapitattā tassa sahetukabhāvadassano tatiyanayo āraddhoti dasseti. Tatiyanaye sammādiṭṭhiyā sahetukabhāvadassanaṃ anicchanto codako ‘‘kathaṃ dassito’’ti codetvā ‘‘nanū’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Itaro ‘‘yathā hī’’tiādinā dassanena pahātabbahetubhāvena vuttānampi lobhādīnaṃ aññamaññaṃ sahajekaṭṭhasampayuttasaṅkhārakkhandhapariyāpannato dassanena pahātabbahetukasaṅgaho viya maggahetubhāvena vuttāyapi sammādiṭṭhiyā maggahetukabhāvopi yujjati maggahetusampayuttasaṅkhārakkhandhapariyāpannabhāvatoti dasseti.
តតោ អញ្ញស្សេវាតិ តតោ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតហេតុតោ អញ្ញស្ស អលោភាទោសស្សេវ។ អញ្ញេនាតិ ‘‘មគ្គោ ហេតូ’’តិ ឥតោ អញ្ញេន។ អលោភាទោសានំយេវ អធិប្បេតត្តា តេសំយេវ អាវេណិកេន មគ្គហេតូតិ ឥមិនា បរិយាយេន។ សាធារណេន បរិយាយេនាតិ តិណ្ណម្បិ ហេតូនំ អធិប្បេតត្តា មគ្គាមគ្គសភាវានំ សាធារណេន មគ្គហេតុមគ្គហេតូតិ ឥមិនា បរិយាយេន។ តេសន្តិ ហេតូនំ។ អញ្ញេសន្តិ ហេតុសម្បយុត្តានំ។ អត្ថវិសេសវសេនាតិ ‘‘មគ្គហេតុកា’’តិ បាឡិយា អត្ថវិសេសវសេន។ អមោហេន អលោភាទោសាមោហេហិ ច សេសធម្មានំ សហេតុកភាវទស្សនវសេន បវត្តា ទុតិយតតិយនយា ‘‘សរូបតោ ហេតុហេតុមន្តទស្សន’’ន្តិ វុត្តា។ តថាអទស្សនតោតិ សរូបេន អទស្សនតោ។ អត្ថេន…បេ.… គមនតោតិ ‘‘មគ្គង្គានិ ឋបេត្វា តំសម្បយុត្តោ’’តិ (ធ. ស. ១០៣៩) វចនតោ មគ្គសភាវានំ ធម្មានំ មគ្គបច្ចយតាសង្ខាតោ សម្បយុត្តានំ ហេតុភាវោ សរូបតោ ទស្សិតោ។ មគ្គហេតុភូតាយ បន សម្មាទិដ្ឋិយា សម្បយុត្តានំ ហេតុហេតុភាវោ អត្ថតោ ញាបិតោ ហោតីតិ អត្ថោ។
Tato aññassevāti tato sammādiṭṭhisaṅkhātahetuto aññassa alobhādosasseva. Aññenāti ‘‘maggo hetū’’ti ito aññena. Alobhādosānaṃyeva adhippetattā tesaṃyeva āveṇikena maggahetūti iminā pariyāyena. Sādhāraṇena pariyāyenāti tiṇṇampi hetūnaṃ adhippetattā maggāmaggasabhāvānaṃ sādhāraṇena maggahetumaggahetūti iminā pariyāyena. Tesanti hetūnaṃ. Aññesanti hetusampayuttānaṃ. Atthavisesavasenāti ‘‘maggahetukā’’ti pāḷiyā atthavisesavasena. Amohena alobhādosāmohehi ca sesadhammānaṃ sahetukabhāvadassanavasena pavattā dutiyatatiyanayā ‘‘sarūpato hetuhetumantadassana’’nti vuttā. Tathāadassanatoti sarūpena adassanato. Atthena…pe… gamanatoti ‘‘maggaṅgāni ṭhapetvā taṃsampayutto’’ti (dha. sa. 1039) vacanato maggasabhāvānaṃ dhammānaṃ maggapaccayatāsaṅkhāto sampayuttānaṃ hetubhāvo sarūpato dassito. Maggahetubhūtāya pana sammādiṭṭhiyā sampayuttānaṃ hetuhetubhāvo atthato ñāpito hotīti attho.
១០៤០. អសភាវធម្មោ គរុកាតព្ពោ ន ហោតីតិ ‘‘សភាវធម្មោ’’តិ វុត្តំ។ តេនេវ បដ្ឋានវណ្ណនាយំ (បដ្ឋា. អដ្ឋ. ១.៣) ‘‘អារម្មណាធិបតិ ជាតិភេទតោ កុសលាកុសលវិបាកកិរិយរូបនិព្ពានវសេន ឆព្ពិធោ’’តិ វក្ខតិ។ មគ្គាទីនិ ឋបេត្វាតិ មគ្គាទីនិ បហាយ។ អញ្ញេសន្តិ មគ្គាទិតោ អញ្ញេសំ។ អធិ…បេ.… វស្សាតិ អារម្មណាធិបតិបច្ចយភាវស្ស។ បញ្ញុត្តរត្តា កុសលានំ លោកុត្តរកថាយ ច បញ្ញាធុរត្តា វីមំសាធិបតិស្ស សេសាធិបតីនំ បធានតា វេទិតព្ពា។
1040. Asabhāvadhammo garukātabbo na hotīti ‘‘sabhāvadhammo’’ti vuttaṃ. Teneva paṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (paṭṭhā. aṭṭha. 1.3) ‘‘ārammaṇādhipati jātibhedato kusalākusalavipākakiriyarūpanibbānavasena chabbidho’’ti vakkhati. Maggādīni ṭhapetvāti maggādīni pahāya. Aññesanti maggādito aññesaṃ. Adhi…pe… vassāti ārammaṇādhipatipaccayabhāvassa. Paññuttarattā kusalānaṃ lokuttarakathāya ca paññādhurattā vīmaṃsādhipatissa sesādhipatīnaṃ padhānatā veditabbā.
១០៤១. បទេសសត្តវិសយត្តា បឋមវិកប្បស្ស សកលសត្តវសេន ទស្សេតុំ ‘‘កប្បសហស្សាតិក្កមេបិ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ លទ្ធោកាសំ យំ ភវិស្សតីតិ លទ្ធោកាសំ យំ កម្មំ បាបុណិស្សតិ។ កប្បសហស្សាតិក្កមេ អវស្សំ ឧប្បជ្ជនវិបាកត្តា តទបិ…បេ.… វុច្ចតីតិ។ អលទ្ធត្តលាភតាយ ឧប្បាទាទិក្ខណំ អប្បត្តស្ស វិបាកស្ស អនុប្បន្នភាវោ នត្ថិភាវោ បាកដភាវាភាវតោតិ វុត្តំ ‘‘នត្ថិ នាម ន ហោតីតិ អនុប្បន្នោ នាម ន ហោតី’’តិ។ តត្ថាតិ អរូបភវង្គេ។
1041. Padesasattavisayattā paṭhamavikappassa sakalasattavasena dassetuṃ ‘‘kappasahassātikkamepi vā’’tiādi vuttaṃ. Laddhokāsaṃ yaṃ bhavissatīti laddhokāsaṃ yaṃ kammaṃ pāpuṇissati. Kappasahassātikkame avassaṃ uppajjanavipākattā tadapi…pe… vuccatīti. Aladdhattalābhatāya uppādādikkhaṇaṃ appattassa vipākassa anuppannabhāvo natthibhāvo pākaṭabhāvābhāvatoti vuttaṃ ‘‘natthi nāma na hotīti anuppanno nāma na hotī’’ti. Tatthāti arūpabhavaṅge.
អវិបក្កវិបាកំ កម្មំ សហការីការណសមវាយាលាភេន អកតោកាសំ វិបាកាភិមុខភាវាភាវតោ វិបក្កវិបាកកម្មសរិក្ខកន្តិ វុត្តំ ‘‘អលទ្ធោ…បេ.… ទេយ្យា’’តិ។ កិច្ចនិប្ផត្តិយា អសតិ ឧប្បន្នម្បិ កម្មំ អនុប្បន្នសមានន្តិ ‘‘ឱកាសោ ន ភវេយ្យា’’តិ ឯតស្ស សមត្ថតា ន សិយាតិ អត្ថមាហ។ តេន អបចយគាមិកម្មកិច្ចស្ស ឱកាសាភាវោ ទស្សិតោ។ បុព្ពេ និរត្ថកត្តា ឧប្បត្តិយា ឱកាសោ ន ភវេយ្យាតិ បយោជនាភាវតោ កម្មុប្បត្តិយា ឱកាសាភាវោ វុត្តោ។ ‘‘វិបាកតោ អញ្ញស្ស បវត្តិឱកាសោ ន ភវេយ្យា’’តិ ឥមិនា អសម្ភវតោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ។ ធុវវិបាកស្ស កម្មស្ស វិបាកេន និទស្សនមត្តភូតេនាតិ អធិប្បាយោ។ អរិយមគ្គអានន្តរិយកម្មានំ វិយ មហគ្គតកម្មានំ និយតសភាវតាភាវា អដ្ឋសមាបត្តីនំ ‘‘ពលវវិរហេ’’តិអាទិនា សវិសេសនធុវវិបាកតា វុត្តា។ ឯត្ថ ច ‘‘បញ្ច អានន្តរិយកម្មានី’’តិ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយាបិ ធុវវិបាកត្តា។ យស្ស កម្មស្ស កតត្តា យោ វិបាកោ និយោគតោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, សោ តស្ស អនាគតកាលេបិ ឧប្បាទិវោហារំ លភតិ។ សោ ច ឧប្បាទិវោហារោ អាយូហិតកម្មវសេន វុច្ចមានោ ភាវិនា អាយូហិតភាវេន មគ្គោ អនុប្បន្នោតិ ឯត្ថ វុត្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យំ អាយូហិតំ ភវិស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ។
Avipakkavipākaṃ kammaṃ sahakārīkāraṇasamavāyālābhena akatokāsaṃ vipākābhimukhabhāvābhāvato vipakkavipākakammasarikkhakanti vuttaṃ ‘‘aladdho…pe… deyyā’’ti. Kiccanipphattiyā asati uppannampi kammaṃ anuppannasamānanti ‘‘okāso na bhaveyyā’’ti etassa samatthatā na siyāti atthamāha. Tena apacayagāmikammakiccassa okāsābhāvo dassito. Pubbe niratthakattā uppattiyā okāso na bhaveyyāti payojanābhāvato kammuppattiyā okāsābhāvo vutto. ‘‘Vipākato aññassa pavattiokāso na bhaveyyā’’ti iminā asambhavatoti ayametesaṃ viseso. Dhuvavipākassa kammassa vipākena nidassanamattabhūtenāti adhippāyo. Ariyamaggaānantariyakammānaṃ viya mahaggatakammānaṃ niyatasabhāvatābhāvā aṭṭhasamāpattīnaṃ ‘‘balavavirahe’’tiādinā savisesanadhuvavipākatā vuttā. Ettha ca ‘‘pañca ānantariyakammānī’’ti nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ niyatamicchādiṭṭhiyāpi dhuvavipākattā. Yassa kammassa katattā yo vipāko niyogato uppajjissati, so tassa anāgatakālepi uppādivohāraṃ labhati. So ca uppādivohāro āyūhitakammavasena vuccamāno bhāvinā āyūhitabhāvena maggo anuppannoti ettha vuttoti dassetuṃ ‘‘yaṃ āyūhitaṃ bhavissatī’’tiādi vuttaṃ.
១០៥០. ឧបាទានេហិ អាទិន្នាតិ សម្ពន្ធោ។ អញ្ញេតិ ឧបាទានារម្មណេហិ អញ្ញេ អនុបាទានិយាតិ អត្ថោ។ អាទិកេន គហណេនាតិ ‘‘អហំ ផលំ សច្ឆាកាសិ’’ន្តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខណញាណសង្ខាតេន គហណេន។ ឥទានិ ឧបេតត្ថទីបកស្ស ឧប-សទ្ទស្ស វសេន ឧបាទិន្ន-សទ្ទស្ស អត្ថំ វត្តុំ ‘‘ឧបាទិន្នសទ្ទេន វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ និព្ពានស្ស អនជ្ឈត្តភាវតោ ‘‘អមគ្គផលធម្មាយេវ វុត្តា’’តិ អាហ។ ឥតរេហីតិ អជ្ឈត្តបទាទីហិ។
1050. Upādānehi ādinnāti sambandho. Aññeti upādānārammaṇehi aññe anupādāniyāti attho. Ādikena gahaṇenāti ‘‘ahaṃ phalaṃ sacchākāsi’’nti evaṃ paccavekkhaṇañāṇasaṅkhātena gahaṇena. Idāni upetatthadīpakassa upa-saddassa vasena upādinna-saddassa atthaṃ vattuṃ ‘‘upādinnasaddena vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nibbānassa anajjhattabhāvato ‘‘amaggaphaladhammāyeva vuttā’’ti āha. Itarehīti ajjhattapadādīhi.
តិកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / តិកនិក្ខេបំ • Tikanikkhepaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / តិកនិក្ខេបកថា • Tikanikkhepakathā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / តិកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា • Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
