| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
3. නික්‌ඛෙපකණ්‌ඩං
3. Nikkhepakaṇḍaṃ
තිකනික්‌ඛෙපකථාවණ්‌ණනා
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
985. සබ්‌බෙසන්‌ති චිත්‌තුප්‌පාදවසෙන රූපාසඞ්‌ඛතවසෙන ච භින්‌නානං සබ්‌බෙසං ඵස්‌සාදිචක්‌ඛාදිපදභාජනනයෙන විත්‌ථාරිතො. තත්‌ථ පන අසඞ්‌ඛතස්‌ස භෙදාභාවතො අසඞ්‌ඛතා ධාතූත්‌වෙව පදභාජනං දට්‌ඨබ්‌බං. යෙවාපනකානං පන සුඛුමුපාදායරූපස්‌ස ච ඉන්‌ද්‍රියවිකාරපරිච්‌ඡෙදලක්‌ඛණරූපුපත්‌ථම්‌භකභාවරහිතස්‌ස හදයවත්‌ථුස්‌ස පදුද්‌ධාරෙන ඉධ නිද්‌දෙසානරහත්‌තා නිද්‌දෙසො න කතොති දට්‌ඨබ්‌බො. න හි තථාගතස්‌ස ධම්‌මෙසු ආචරියමුට්‌ඨි අත්‌ථීති. නික්‌ඛිපිත්‌වාති විත්‌ථාරදෙසනං ඨපෙත්‌වා, අපනෙත්‌වාති අත්‌ථො, විත්‌ථාරදෙසනං අන්‌තොගධං කත්‌වාති වා. ගාථාත්‌ථො නිදානෙ වුත්‌තො එව.
985. Sabbesanti cittuppādavasena rūpāsaṅkhatavasena ca bhinnānaṃ sabbesaṃ phassādicakkhādipadabhājananayena vitthārito. Tattha pana asaṅkhatassa bhedābhāvato asaṅkhatā dhātūtveva padabhājanaṃ daṭṭhabbaṃ. Yevāpanakānaṃ pana sukhumupādāyarūpassa ca indriyavikāraparicchedalakkhaṇarūpupatthambhakabhāvarahitassa hadayavatthussa paduddhārena idha niddesānarahattā niddeso na katoti daṭṭhabbo. Na hi tathāgatassa dhammesu ācariyamuṭṭhi atthīti. Nikkhipitvāti vitthāradesanaṃ ṭhapetvā, apanetvāti attho, vitthāradesanaṃ antogadhaṃ katvāti vā. Gāthāttho nidāne vutto eva.
මූලවසෙන පච්‌චයභාවො හෙතුපච්‌චයත්‌ථො. පභවති එතස්‌මාති පභවො, සො එව ‘‘ජනකො’’ති විසෙසිතො. සමුට්‌ඨාති එතෙනාති සමුට්‌ඨානං, තස්‌ස විසෙසනං නිබ්‌බත්‌තකන්‌ති. සබ්‌බානි වා එතානි පරියායවචනානි. අත්‌ථවසෙනාති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු කුසලමූලානං හෙතුභාවතො ධම්‌මවසෙනාති යුත්‌තන්‌ති? සච්‌චමෙතං, අලොභාදීනං පන තිණ්‌ණං සමානස්‌ස මූලට්‌ඨස්‌ස වසෙන දස්‌සිතතං සන්‌ධාය ‘‘අත්‌ථවසෙනා’’ති වුත්‌තං. ඉමිනා ධම්‌මොති භාවො, අත්‌ථොති ධම්‌මකිච්‌චං අධිප්‌පෙතන්‌ති විඤ්‌ඤායති. ‘‘අලොභො නිදානං කම්‌මානං සමුදයායා’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 3.34) තානි කුසලමූලානි සමුට්‌ඨානං එතස්‌සාතිපි තංසමුට්‌ඨානං. තං පන තෙහි සමුට්‌ඨිතං හොතීති ‘‘අලොභාදීහි සමුට්‌ඨිත’’න්‌ති ආහ. තෙ කුසලමූලතංසම්‌පයුත්‌තා සමුට්‌ඨානං එතස්‌සාතිපි අත්‌ථො සම්‌භවති. එත්‌ථ පන චෙතනං ඨපෙත්‌වා අඤ්‌ඤෙ ‘‘තංසම්‌පයුත්‌තා’’ති සමුට්‌ඨානභාවෙ වත්‌තබ්‌බා. තත්‌ථ මූලෙහි අත්‌තනො පච්‌චයතො කුසලෙ පරියාදියති, ඛන්‌ධෙහි සභාවතො , කම්‌මෙහි අඤ්‌ඤස්‌ස නිබ්‌බත්‌තනකිච්‌චතො. මූලෙහි ච කුසලානං අනවජ්‌ජතාය හෙතුං දස්‌සෙති, ඛන්‌ධෙහි තංසම්‌පයොගකතං අනවජ්‌ජසභාවං, කම්‌මෙහි සුඛවිපාකතං. මූලෙහි වා නිදානසම්‌පත්‌තියා ආදිකල්‍යාණතං, ඛන්‌ධෙහි සභාවසම්‌පත්‌තියා මජ්‌ඣෙකල්‍යාණතං, කම්‌මෙහි නිබ්‌බත්‌තිසම්‌පත්‌තියා පරියොසානකල්‍යාණතං.
Mūlavasena paccayabhāvo hetupaccayattho. Pabhavati etasmāti pabhavo, so eva ‘‘janako’’ti visesito. Samuṭṭhāti etenāti samuṭṭhānaṃ, tassa visesanaṃ nibbattakanti. Sabbāni vā etāni pariyāyavacanāni. Atthavasenāti kasmā vuttaṃ, nanu kusalamūlānaṃ hetubhāvato dhammavasenāti yuttanti? Saccametaṃ, alobhādīnaṃ pana tiṇṇaṃ samānassa mūlaṭṭhassa vasena dassitataṃ sandhāya ‘‘atthavasenā’’ti vuttaṃ. Iminā dhammoti bhāvo, atthoti dhammakiccaṃ adhippetanti viññāyati. ‘‘Alobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādivacanato (a. ni. 3.34) tāni kusalamūlāni samuṭṭhānaṃ etassātipi taṃsamuṭṭhānaṃ. Taṃ pana tehi samuṭṭhitaṃ hotīti ‘‘alobhādīhi samuṭṭhita’’nti āha. Te kusalamūlataṃsampayuttā samuṭṭhānaṃ etassātipi attho sambhavati. Ettha pana cetanaṃ ṭhapetvā aññe ‘‘taṃsampayuttā’’ti samuṭṭhānabhāve vattabbā. Tattha mūlehi attano paccayato kusale pariyādiyati, khandhehi sabhāvato , kammehi aññassa nibbattanakiccato. Mūlehi ca kusalānaṃ anavajjatāya hetuṃ dasseti, khandhehi taṃsampayogakataṃ anavajjasabhāvaṃ, kammehi sukhavipākataṃ. Mūlehi vā nidānasampattiyā ādikalyāṇataṃ, khandhehi sabhāvasampattiyā majjhekalyāṇataṃ, kammehi nibbattisampattiyā pariyosānakalyāṇataṃ.
986. තං …පෙ.… උද්‌ධං අකුසලං නාම නත්‌ථීති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු විචිකිච්‌ඡුද්‌ධච්‌චසහගතමොහො අත්‌ථීති? සච්‌චමෙතං, තෙන පන විනා තංසම්‌පයුත්‌තතා නත්‌ථීති තංසම්‌පයුත්‌තෙසු ගහිතෙසු මොහො ගහිතො එවාති කත්‌වා ‘‘තතො උද්‌ධං නත්‌ථී’’ති වුත්‌තං අඤ්‌ඤත්‌ථ අභාවා. එකස්‌මිං ඨිතං එකට්‌ඨං, සහජභාවෙන එකට්‌ඨං සහජෙකට්‌ඨං. පහාතබ්‌බන්‌ති පහානං, පහානභාවෙන එකට්‌ඨං පහානෙකට්‌ඨං. යෙන හි යං සහ පහාතබ්‌බං, තෙන තං එකස්‌මිං පුග්‌ගලෙ ඨිතං හොති, එකස්‌මිං සමුච්‌ඡින්‌නෙ අසමුච්‌ඡින්‌නෙ ච ඉතරස්‌ස සමුච්‌ඡින්‌නතාය අසමුච්‌ඡින්‌නතාය ච වසෙන අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤාවිරහිතතො.
986. Taṃ…pe… uddhaṃ akusalaṃ nāma natthīti kasmā vuttaṃ, nanu vicikicchuddhaccasahagatamoho atthīti? Saccametaṃ, tena pana vinā taṃsampayuttatā natthīti taṃsampayuttesu gahitesu moho gahito evāti katvā ‘‘tato uddhaṃ natthī’’ti vuttaṃ aññattha abhāvā. Ekasmiṃ ṭhitaṃ ekaṭṭhaṃ, sahajabhāvena ekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhaṃ. Pahātabbanti pahānaṃ, pahānabhāvena ekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhaṃ. Yena hi yaṃ saha pahātabbaṃ, tena taṃ ekasmiṃ puggale ṭhitaṃ hoti, ekasmiṃ samucchinne asamucchinne ca itarassa samucchinnatāya asamucchinnatāya ca vasena aññamaññāvirahitato.
987. තීණි ලක්‌ඛණානීති අනිච්‌චදුක්‌ඛඅනත්‌තතා. නාමකසිණසත්‌තපඤ්‌ඤත්‌තියො තිස්‌සො පඤ්‌ඤත්‌තියො. පරමත්‌ථෙ අමුඤ්‌චිත්‌වා වොහරියමානා විහාරමඤ්‌චාදිකා උපාදාපඤ්‌ඤත්‌ති සත්‌තපඤ්‌ඤත්‌තිග්‌ගහණෙන ගහිතාති වෙදිතබ්‌බා, එතානි ච ලක්‌ඛණාදීනි හෙට්‌ඨා ද්‌වීසු කණ්‌ඩෙසු විඤ්‌ඤත්‌තිආදීනි විය න වුත්‌තානි, න ච සභාවධම්‌මාති කත්‌වා න ලබ්‌භන්‌තීති වුත්‌තානි. න හි කොචි සභාවො කුසලත්‌තිකාසඞ්‌ගහිතොති වත්‌තුං යුත්‌තන්‌ති.
987. Tīṇi lakkhaṇānīti aniccadukkhaanattatā. Nāmakasiṇasattapaññattiyo tisso paññattiyo. Paramatthe amuñcitvā vohariyamānā vihāramañcādikā upādāpaññatti sattapaññattiggahaṇena gahitāti veditabbā, etāni ca lakkhaṇādīni heṭṭhā dvīsu kaṇḍesu viññattiādīni viya na vuttāni, na ca sabhāvadhammāti katvā na labbhantīti vuttāni. Na hi koci sabhāvo kusalattikāsaṅgahitoti vattuṃ yuttanti.
988. සුඛභූමීති කාමාවචරාදයොපි යුජ්‌ජන්‌ති. සුඛසහගතා හි කාමාවචරාදිභූමි සුඛභූමි. කාමාවචරාදිභූමීති ච කාමාවචරාදිතාය ධම්‌මා එව වුච්‌චන්‌තීති කාමාවචරාදිචිත්‌තුප්‌පාදෙසූති අත්‌ථතො විඤ්‌ඤායති. එවඤ්‌ච කත්‌වා ‘‘සුඛභූමිය’’න්‌ති වත්‌වා තස්‌සා එව විභාගදස්‌සනත්‌ථං ‘‘කාමාවචරෙ’’තිආදි වුත්‌තං. භූමි-සද්‌දො ච අභිධම්‌මෙ කාමාවචරාදීසු නිරුළ්‌හොති ‘‘චතූසු භූමීසු කුසල’’න්‌තිආදීසු (ධ. ස. 1384) අඤ්‌ඤභූමිග්‌ගහණං න හොතීති. පාළිතො චාති ‘‘විසිට්‌ඨානං පාකාති විපාකා’’තිආදිවචනත්‌ථවිභාවනෙන පාළිතො. ‘‘විපක්‌කභාවමාපන්‌නානං අරූපධම්‌මානමෙතං අධිවචන’’න්‌තිආදිනා භාසිතත්‌ථවිභාවනෙන අත්‌ථතො ච. නාමපරිච්‌ඡෙදාදීහි තිකදුකානං වවත්‌ථානදස්‌සනෙන වා පාළිතො, තදත්‌ථවිඤ්‌ඤාපනෙන අත්‌ථතො.
988. Sukhabhūmīti kāmāvacarādayopi yujjanti. Sukhasahagatā hi kāmāvacarādibhūmi sukhabhūmi. Kāmāvacarādibhūmīti ca kāmāvacarāditāya dhammā eva vuccantīti kāmāvacarādicittuppādesūti atthato viññāyati. Evañca katvā ‘‘sukhabhūmiya’’nti vatvā tassā eva vibhāgadassanatthaṃ ‘‘kāmāvacare’’tiādi vuttaṃ. Bhūmi-saddo ca abhidhamme kāmāvacarādīsu niruḷhoti ‘‘catūsu bhūmīsu kusala’’ntiādīsu (dha. sa. 1384) aññabhūmiggahaṇaṃ na hotīti. Pāḷito cāti ‘‘visiṭṭhānaṃ pākāti vipākā’’tiādivacanatthavibhāvanena pāḷito. ‘‘Vipakkabhāvamāpannānaṃ arūpadhammānametaṃ adhivacana’’ntiādinā bhāsitatthavibhāvanena atthato ca. Nāmaparicchedādīhi tikadukānaṃ vavatthānadassanena vā pāḷito, tadatthaviññāpanena atthato.
991. සාලිඵලන්‌ති සාලිපාකමාහ.
991. Sāliphalanti sālipākamāha.
994. අම්‌හාකං මාතුලත්‌ථෙරොති පුග්‌ගලාරම්‌මණස්‌සපි උපාදානස්‌ස උපාදානක්‌ඛන්‌ධා එව පච්‌චයො, න ලොකුත්‌තරා, කො පන වාදො ඛන්‌ධාරම්‌මණස්‌ස. තෙනාහ ‘‘අග්‌ගහිතානී’’ති.
994. Amhākaṃ mātulattheroti puggalārammaṇassapi upādānassa upādānakkhandhā eva paccayo, na lokuttarā, ko pana vādo khandhārammaṇassa. Tenāha ‘‘aggahitānī’’ti.
998. යථා උපාදානෙහි අග්‌ගහෙතබ්‌බා අනුපාදානියා, එවං සංකිලෙසෙහි අග්‌ගහෙතබ්‌බා අසංකිලෙසිකාති කත්‌වා ‘‘අසං…පෙ.… එසෙව නයො’’ති ආහ.
998. Yathā upādānehi aggahetabbā anupādāniyā, evaṃ saṃkilesehi aggahetabbā asaṃkilesikāti katvā ‘‘asaṃ…pe… eseva nayo’’ti āha.
1006. දිට්‌ඨියා ගහිතො අත්‌තා න විජ්‌ජති. යෙසු පන විපල්‌ලත්‌ථගාහො, තෙ උපාදානක්‌ඛන්‌ධාව විජ්‌ජන්‌ති. තස්‌මා යස්‌මිං අවිජ්‌ජමානනිච්‌චාදිවිපරියාසාකාරගහණං අත්‌ථි, සොව උපාදානක්‌ඛන්‌ධපඤ්‌චකසඞ්‌ඛාතො කායො. තත්‌ථ නිච්‌චාදිආකාරස්‌ස අවිජ්‌ජමානතාදස්‌සනත්‌ථං රුප්‌පනාදිසභාවස්‌සෙව ච විජ්‌ජමානතාදස්‌සනත්‌ථං විජ්‌ජමානො කායොති විසෙසෙත්‌වා වුත්‌තො, ලොකුත්‌තරා පන න කදාචි අවිජ්‌ජමානාකාරෙන ගය්‌හන්‌තීති න ඉදං විසෙසනං අරහන්‌ති. සක්‌කායෙ දිට්‌ඨි, සතී වා කායෙ දිට්‌ඨි සක්‌කායදිට්‌ඨි. අත්‌තනා ගහිතාකාරස්‌ස අවිජ්‌ජමානතාය සයමෙව සතී, න තාය ගහිතො අත්‌තා අත්‌තනියං වාති අත්‌ථො. අයං පනත්‌ථො සම්‌භවතීති කත්‌වා වුත්‌තො, පුරිමො එව පන පධානො. දුතියෙ හි දිට්‌ඨියා වත්‌ථු අවිසෙසිතං හොති. කායොති හි ඛන්‌ධපඤ්‌චකෙ වුච්‌චමානෙ ලොකුත්‌තරාපනයනං නත්‌ථි. න හි ලොකුත්‌තරෙසු කාය-සද්‌දො න වත්‌තති. කායපස්‌සද්‌ධිආදීසු හි ලොකුත්‌තරෙසු කාය-සද්‌දොපි ලොකුත්‌තරක්‌ඛන්‌ධවාචකොති. සීලෙනාති සුද්‌ධියා අහෙතුභූතෙන සීලෙන. ගහිතසමාදානන්‌ති උප්‌පාදිතපරාමාසොව. සො හි සමාදියන්‌ති එතෙන කුක්‌කුරසීලවතාදීනීති ‘‘සමාදාන’’න්‌ති වුත්‌තො. තත්‌ථ අවීතික්‌කමනීයතාය සීලං, භත්‌තිවසෙන සතතං චරිතබ්‌බතාය වතං දට්‌ඨබ්‌බං.
1006. Diṭṭhiyā gahito attā na vijjati. Yesu pana vipallatthagāho, te upādānakkhandhāva vijjanti. Tasmā yasmiṃ avijjamānaniccādivipariyāsākāragahaṇaṃ atthi, sova upādānakkhandhapañcakasaṅkhāto kāyo. Tattha niccādiākārassa avijjamānatādassanatthaṃ ruppanādisabhāvasseva ca vijjamānatādassanatthaṃ vijjamāno kāyoti visesetvā vutto, lokuttarā pana na kadāci avijjamānākārena gayhantīti na idaṃ visesanaṃ arahanti. Sakkāye diṭṭhi, satī vā kāye diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi. Attanā gahitākārassa avijjamānatāya sayameva satī, na tāya gahito attā attaniyaṃ vāti attho. Ayaṃ panattho sambhavatīti katvā vutto, purimo eva pana padhāno. Dutiye hi diṭṭhiyā vatthu avisesitaṃ hoti. Kāyoti hi khandhapañcake vuccamāne lokuttarāpanayanaṃ natthi. Na hi lokuttaresu kāya-saddo na vattati. Kāyapassaddhiādīsu hi lokuttaresu kāya-saddopi lokuttarakkhandhavācakoti. Sīlenāti suddhiyā ahetubhūtena sīlena. Gahitasamādānanti uppāditaparāmāsova. So hi samādiyanti etena kukkurasīlavatādīnīti ‘‘samādāna’’nti vutto. Tattha avītikkamanīyatāya sīlaṃ, bhattivasena satataṃ caritabbatāya vataṃ daṭṭhabbaṃ.
1007. ඉධෙව තිට්‌ඨමානස්‌සාති ඉමිස්‌සායෙව ඉන්‌දසාලගුහායං තිට්‌ඨමානස්‌ස. වාචුග්‌ගතකරණං උග්‌ගහො. අත්‌ථපරිපුච්‌ඡනං පරිපුච්‌ඡා. කුසලෙහි සහ චොදනාපරිහරණවසෙන විනිච්‌ඡයකරණං විනිච්‌ඡයො. බහූනං නානප්‌පකාරානං සක්‌කායදිට්‌ඨීනං අවිහතත්‌තා තා ජනෙන්‌ති, තාහි ජනිතාති වා පුථුජ්‌ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්‌දො වදති. පුථු සත්‌ථාරානං මුඛුල්‌ලොකිකාති එත්‌ථ පුථූ ජනා එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනාති වචනත්‌ථො. පුථු…පෙ.… අවුට්‌ඨිතාති එත්‌ථ ජනෙතබ්‌බා, ජායන්‌ති වා එත්‌ථාති ජනා, ගතියො. පුථූ ජනා එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්‌ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්‌ඛාරාදයො. තෙ එතෙසං පුථූ විජ්‌ජන්‌තීති පුථුජ්‌ජනා. අභිසඞ්‌ඛරණාදිඅත්‌ථො එව වා ජන-සද්‌දො දට්‌ඨබ්‌බො. රාගග්‌ගිආදයො සන්‌තාපා. තෙ එව සබ්‌බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්‌චසු කාමගුණෙසූති එත්‌ථ ජායතීති ජනො, ‘‘රාගො ගෙධො’’ති එවමාදිකො. පුථු ජනො එතෙසන්‌ති පුථුජ්‌ජනා. පුථූසු වා ජනා ජාතා රත්‌තාති එවං රාගාදිඅත්‌ථො එව ජන-සද්‌දො දට්‌ඨබ්‌බො. පලිබුද්‌ධාති සම්‌බද්‌ධා උපද්‌දුතා වා. අස්‌සුතවාති එතෙන අන්‌ධතා වුත්‌තාති ‘‘අන්‌ධපුථුජ්‌ජනො වුත්‌තො’’ති ආහ.
1007. Idheva tiṭṭhamānassāti imissāyeva indasālaguhāyaṃ tiṭṭhamānassa. Vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Atthaparipucchanaṃ paripucchā. Kusalehi saha codanāpariharaṇavasena vinicchayakaraṇaṃ vinicchayo. Bahūnaṃ nānappakārānaṃ sakkāyadiṭṭhīnaṃ avihatattā tā janenti, tāhi janitāti vā puthujjanā. Avighātameva vā jana-saddo vadati. Puthu satthārānaṃ mukhullokikāti ettha puthū janā etesanti puthujjanāti vacanattho. Puthu…pe… avuṭṭhitāti ettha janetabbā, jāyanti vā etthāti janā, gatiyo. Puthū janā etesanti puthujjanā. Ito pare jāyanti etehīti janā, abhisaṅkhārādayo. Te etesaṃ puthū vijjantīti puthujjanā. Abhisaṅkharaṇādiattho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Rāgaggiādayo santāpā. Te eva sabbepi vā kilesā pariḷāhā. Puthu pañcasukāmaguṇesūti ettha jāyatīti jano, ‘‘rāgo gedho’’ti evamādiko. Puthu jano etesanti puthujjanā. Puthūsu vā janā jātā rattāti evaṃ rāgādiattho eva jana-saddo daṭṭhabbo. Palibuddhāti sambaddhā upaddutā vā. Assutavāti etena andhatā vuttāti ‘‘andhaputhujjano vutto’’ti āha.
අනයෙති අවඩ්‌ඪියං. සබ්‌බත්‌ථ නිරුත්‌තිලක්‌ඛණෙන පදසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා. අනෙකෙසු ච කප්‌පසතසහස්‌සෙසු කතං ජානන්‌ති, පාකටඤ්‌ච කරොන්‌ති උපකාරං සතිජනනආමිසපටිග්‌ගහණාදිනා පච්‌චෙකසම්‌බුද්‌ධා, තථෙව දුක්‌ඛිතස්‌ස සක්‌කච්‌චං කාතබ්‌බං කරොන්‌ති. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො පන අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යඅප්‌පමෙය්‍යෙසුපි කතං උපකාරං මග්‌ගඵලානං උපනිස්‌සයඤ්‌ච ජානාති, පාකටඤ්‌ච කරොති, සීහො විය ච ජවං සබ්‌බත්‌ථ සක්‌කච්‌චමෙව ධම්‌මදෙසනං කරොති. අරියභාවොති යෙහි යොගතො අරියා වුච්‌චන්‌ති, තෙ මග්‌ගඵලධම්‌මා දට්‌ඨබ්‌බා. අරියකරධම්‌මා අනිච්‌චදස්‌සනාදයො, විපස්‌සියමානා වා අනිච්‌චාදයො.
Anayeti avaḍḍhiyaṃ. Sabbattha niruttilakkhaṇena padasiddhi veditabbā. Anekesu ca kappasatasahassesu kataṃ jānanti, pākaṭañca karonti upakāraṃ satijananaāmisapaṭiggahaṇādinā paccekasambuddhā, tatheva dukkhitassa sakkaccaṃ kātabbaṃ karonti. Sammāsambuddho pana asaṅkhyeyyaappameyyesupi kataṃ upakāraṃ maggaphalānaṃ upanissayañca jānāti, pākaṭañca karoti, sīho viya ca javaṃ sabbattha sakkaccameva dhammadesanaṃ karoti. Ariyabhāvoti yehi yogato ariyā vuccanti, te maggaphaladhammā daṭṭhabbā. Ariyakaradhammā aniccadassanādayo, vipassiyamānā vā aniccādayo.
සොතානීති තණ්‌හාදිට්‌ඨිකිලෙසදුච්‌චරිතඅවිජ්‌ජාසොතානි. ‘‘සොතානං සංවරං බ්‍රූමී’’ති වත්‌වා ‘‘පඤ්‌ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනෙන සොතානං සංවරො පිදහනං සමුච්‌ඡෙදඤාණන්‌ති විඤ්‌ඤායති. ඛන්‌තීති අධිවාසනා, සා ච තථාපවත්‌තා ඛන්‌ධා. පඤ්‌ඤාති එකෙ, අදොසො එව වා. කායදුච්‌චරිතාදීනන්‌ති දුස්‌සීල්‍යසඞ්‌ඛාතානං කායවචීදුච්‌චරිතානං මුට්‌ඨස්‌සච්‌චසඞ්‌ඛාතස්‌ස පමාදස්‌ස අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සානං පාපකානං අක්‌ඛන්‌තිඅඤ්‌ඤාණකොසජ්‌ජානඤ්‌ච. අනුපෙක්‌ඛා සඞ්‌ඛාරෙහි අවිවට්‌ටනං, සාලයතාති අත්‌ථො. ධම්‌මට්‌ඨිතියං පටිච්‌චසමුප්‌පාදෙ පටිලොමභාවො සස්‌සතුච්‌ඡෙදගාහො, තප්‌පටිච්‌ඡාදකමොහො වා. නිබ්‌බානෙ පටිලොමභාවො සඞ්‌ඛාරෙසු රති, නිබ්‌බානපටිච්‌ඡාදකො මොහො වා. සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තග්‌ගාහොති යාදිසස්‌ස කිලෙසස්‌ස අප්‌පහීනත්‌තා විපස්‌සනා සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තං න මුඤ්‌චති, සො කිලෙසො දට්‌ඨබ්‌බො. සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තග්‌ගහණස්‌ස අතික්‌කමනං වා පහානං.
Sotānīti taṇhādiṭṭhikilesaduccaritaavijjāsotāni. ‘‘Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti vatvā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vacanena sotānaṃ saṃvaro pidahanaṃ samucchedañāṇanti viññāyati. Khantīti adhivāsanā, sā ca tathāpavattā khandhā. Paññāti eke, adoso eva vā. Kāyaduccaritādīnanti dussīlyasaṅkhātānaṃ kāyavacīduccaritānaṃ muṭṭhassaccasaṅkhātassa pamādassa abhijjhādomanassānaṃ pāpakānaṃ akkhantiaññāṇakosajjānañca. Anupekkhā saṅkhārehi avivaṭṭanaṃ, sālayatāti attho. Dhammaṭṭhitiyaṃ paṭiccasamuppāde paṭilomabhāvo sassatucchedagāho, tappaṭicchādakamoho vā. Nibbāne paṭilomabhāvo saṅkhāresu rati, nibbānapaṭicchādako moho vā. Saṅkhāranimittaggāhoti yādisassa kilesassa appahīnattā vipassanā saṅkhāranimittaṃ na muñcati, so kileso daṭṭhabbo. Saṅkhāranimittaggahaṇassa atikkamanaṃ vā pahānaṃ.
චතුන්‌නං අරියමග්‌ගානං භාවිතත්‌තා අච්‌චන්‌තං අප්‌පවත්‌තිභාවෙන යං පහානන්‌ති යොජනා වෙදිතබ්‌බා. කෙන පන පහානන්‌ති? අරියමග්‌ගෙහෙවාති විඤ්‌ඤායමානො අයමත්‌ථො තෙසං භාවිතත්‌තා අප්‌පවත්‌තිවචනෙන. සමුදයපක්‌ඛිකස්‌සාති එත්‌ථ චත්‌තාරොපි මග්‌ගා චතුසච්‌චාභිසමයාති කත්‌වා තෙහි පහාතබ්‌බෙන තෙන තෙන සමුදයෙන සහ පහාතබ්‌බත්‌තා සමුදයසභාගත්‌තා ච සච්‌චවිභඞ්‌ගෙ ච සබ්‌බකිලෙසානං සමුදයභාවස්‌ස වුත්‌තත්‌තා ‘‘සමුදයපක්‌ඛිකා’’ති දිට්‌ඨිආදයො වුච්‌චන්‌ති. කායවාචාචිත්‌තානං විරූපප්‌පවත්‌තියා නයනං අපයාපනං, කායදුච්‌චරිතාදීනං විනාසනයනං වා විනයො, තෙසං වා ජිම්‌හප්‌පවත්‌තිං විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා උජුකනයනං විනයනං. එසෙසෙති එසො සො එව, අත්‌ථතො අනඤ්‌ඤොති අත්‌ථො. තජ්‌ජාතෙති අත්‌ථතො තංසභාවොව. සප්‌පුරිසො අරියසභාවො, අරියො ච සප්‌පුරිසභාවොති අත්‌ථො.
Catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā accantaṃ appavattibhāvena yaṃ pahānanti yojanā veditabbā. Kena pana pahānanti? Ariyamaggehevāti viññāyamāno ayamattho tesaṃ bhāvitattā appavattivacanena. Samudayapakkhikassāti ettha cattāropi maggā catusaccābhisamayāti katvā tehi pahātabbena tena tena samudayena saha pahātabbattā samudayasabhāgattā ca saccavibhaṅge ca sabbakilesānaṃ samudayabhāvassa vuttattā ‘‘samudayapakkhikā’’ti diṭṭhiādayo vuccanti. Kāyavācācittānaṃ virūpappavattiyā nayanaṃ apayāpanaṃ, kāyaduccaritādīnaṃ vināsanayanaṃ vā vinayo, tesaṃ vā jimhappavattiṃ vicchinditvā ujukanayanaṃ vinayanaṃ. Eseseti eso so eva, atthato anaññoti attho. Tajjāteti atthato taṃsabhāvova. Sappuriso ariyasabhāvo, ariyo ca sappurisabhāvoti attho.
අද්‌වයන්‌ති ද්‌වයතාරහිතං, වණ්‌ණමෙව ‘‘අච්‌චී’’ති ගහෙත්‌වා අච්‌චිං වා ‘‘වණ්‌ණො එවා’’ති තෙසං එකත්‌තං පස්‌සන්‌තො විය යථාතක්‌කිතං අත්‌තානං ‘‘රූප’’න්‌ති, යථාදිට්‌ඨං වා රූපං ‘‘අත්‌තා’’ති ගහෙත්‌වා තෙසං එකත්‌තං පස්‌සන්‌තො දට්‌ඨබ්‌බො. එත්‌ථ ච ‘‘රූපං අත්‌තා’’ති ඉමිස්‌සා පවත්‌තියා අභාවෙපි රූපෙ අත්‌තග්‌ගහණං පවත්‌තමානං අච්‌චියං වණ්‌ණග්‌ගහණං විය. උපමායො ච අනඤ්‌ඤත්‌තාදිග්‌ගහණනිදස්‌සනවසෙනෙව වුත්‌තා, න වණ්‌ණාදීනං විය අත්‌තනො විජ්‌ජමානත්‌තස්‌ස, අත්‌තනො විය වා වණ්‌ණාදීනං අවිජ්‌ජමානත්‌තස්‌ස දස්‌සනත්‌ථං.
Advayanti dvayatārahitaṃ, vaṇṇameva ‘‘accī’’ti gahetvā acciṃ vā ‘‘vaṇṇo evā’’ti tesaṃ ekattaṃ passanto viya yathātakkitaṃ attānaṃ ‘‘rūpa’’nti, yathādiṭṭhaṃ vā rūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā tesaṃ ekattaṃ passanto daṭṭhabbo. Ettha ca ‘‘rūpaṃ attā’’ti imissā pavattiyā abhāvepi rūpe attaggahaṇaṃ pavattamānaṃ acciyaṃ vaṇṇaggahaṇaṃ viya. Upamāyo ca anaññattādiggahaṇanidassanavaseneva vuttā, na vaṇṇādīnaṃ viya attano vijjamānattassa, attano viya vā vaṇṇādīnaṃ avijjamānattassa dassanatthaṃ.
1008. සරීරනිප්‌ඵත්‌තියාති සරීරපාරිපූරියා. නිච්‌ඡෙතුං අසක්‌කොන්‌තො විචිනන්‌තො කිච්‌ඡතීති විචිකිච්‌ඡා. ඉදප්‌පච්‌චයානං භාවොති ජාතිආදිසභාවමෙව ආහ, ජාතිආදීනං වා ජරාමරණාදිඋප්‌පාදනසමත්‌ථතං. සා පන ජාතිආදිවිනිමුත්‌තා නත්‌ථීති තෙසංයෙවාධිවචනං හොති ‘‘ඉදප්‌පච්‌චයතා’’ති.
1008. Sarīranipphattiyāti sarīrapāripūriyā. Nicchetuṃ asakkonto vicinanto kicchatīti vicikicchā. Idappaccayānaṃ bhāvoti jātiādisabhāvameva āha, jātiādīnaṃ vā jarāmaraṇādiuppādanasamatthataṃ. Sā pana jātiādivinimuttā natthīti tesaṃyevādhivacanaṃ hoti ‘‘idappaccayatā’’ti.
1009. ඉධ අනාගතකිලෙසා ‘‘තදෙකට්‌ඨා කිලෙසා’’ති වුච්‌චන්‌තීති තෙ දස්‌සෙතුං ‘‘ඉමිස්‌සා ච පාළියා’’තිආදි ආරද්‌ධං. සහජෙකට්‌ඨවසෙනාති තත්‌ථ උප්‌පන්‌නදිට්‌ඨියා සහජෙකට්‌ඨවසෙනාති අත්‌ථතො විඤ්‌ඤායති. තංසම්‌පයුත්‌තොති තෙහි සංයොජනකිලෙසෙහි සම්‌පයුත්‌තොතිපි අත්‌ථො යුජ්‌ජති. තථා තෙ සංයොජනකිලෙසා සමුට්‌ඨානං එතස්‌සාති තංසමුට්‌ඨානන්‌ති වා. සංයොජනරහිතෙහි ච පන කිලෙසෙහි සම්‌පයුත්‌තානං සමුට්‌ඨිතානඤ්‌ච සබ්‌භාවතො කිලෙසෙහෙව යොජනා කතා.
1009. Idha anāgatakilesā ‘‘tadekaṭṭhā kilesā’’ti vuccantīti te dassetuṃ ‘‘imissā ca pāḷiyā’’tiādi āraddhaṃ. Sahajekaṭṭhavasenāti tattha uppannadiṭṭhiyā sahajekaṭṭhavasenāti atthato viññāyati. Taṃsampayuttoti tehi saṃyojanakilesehi sampayuttotipi attho yujjati. Tathā te saṃyojanakilesā samuṭṭhānaṃ etassāti taṃsamuṭṭhānanti vā. Saṃyojanarahitehi ca pana kilesehi sampayuttānaṃ samuṭṭhitānañca sabbhāvato kileseheva yojanā katā.
1011. සංයොජනාදීනං වියාති සංයොජනතදෙකට්‌ඨකිලෙසාදීනං යථාවුත්‌තානං විය. තෙහීති දස්‌සනභාවනාමග්‌ගෙහි. අභිසඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණං කුසලාකුසලං, නාමරූපඤ්‌ච විපාකන්‌ති කත්‌වා ‘‘කුසලාදීනම්‌පි පහානං අනුඤ්‌ඤාත’’න්‌ති ආහ.
1011. Saṃyojanādīnaṃ viyāti saṃyojanatadekaṭṭhakilesādīnaṃ yathāvuttānaṃ viya. Tehīti dassanabhāvanāmaggehi. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ kusalākusalaṃ, nāmarūpañca vipākanti katvā ‘‘kusalādīnampi pahānaṃ anuññāta’’nti āha.
1013. හෙතූ චෙවාති ‘‘පහාතබ්‌බහෙතුකා’’ති එතස්‌මිං සමාසපදෙ එකදෙසෙන සමාසපදත්‌ථං වදති. එත්‌ථ ච පුරිමනයෙන ‘‘ඉමෙ ධම්‌මා දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකා’’ති ඉමෙයෙව දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකා, න ඉතො අඤ්‌ඤෙති අයං නියමො පඤ්‌ඤායති, න ඉමෙ දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකායෙවාති. තස්‌මා ඉමෙසං දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකභාවො අනියතො විචිකිච්‌ඡාසහගතමොහස්‌ස අහෙතුකත්‌තාති පුරිමනයො විවරණීයත්‌ථවා හොති. තස්‌මා පුරිමනයෙන ධම්‌මතො දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකෙ නික්‌ඛිපිත්‌වා අත්‌ථතො නික්‌ඛිපිතුං දුතියනයො වුත්‌තො.
1013. Hetūcevāti ‘‘pahātabbahetukā’’ti etasmiṃ samāsapade ekadesena samāsapadatthaṃ vadati. Ettha ca purimanayena ‘‘ime dhammā dassanenapahātabbahetukā’’ti imeyeva dassanenapahātabbahetukā, na ito aññeti ayaṃ niyamo paññāyati, na ime dassanenapahātabbahetukāyevāti. Tasmā imesaṃ dassanenapahātabbahetukabhāvo aniyato vicikicchāsahagatamohassa ahetukattāti purimanayo vivaraṇīyatthavā hoti. Tasmā purimanayena dhammato dassanenapahātabbahetuke nikkhipitvā atthato nikkhipituṃ dutiyanayo vutto.
1029. මහග්‌ගතා වා ඉද්‌ධිවිධාදයො. අප්‌පමාණාරම්‌මණා මහග්‌ගතා චෙතොපරියපුබ්‌බෙනිවාසානාගතංසඤාණසම්‌පයුත්‌තා.
1029. Mahaggatā vā iddhividhādayo. Appamāṇārammaṇā mahaggatā cetopariyapubbenivāsānāgataṃsañāṇasampayuttā.
1035. අනන්‌තරෙ නියුත්‌තානි, අනන්‌තරඵලප්‌පයොජනානි, අනන්‌තරඵලකරණසීලානි වා ආනන්‌තරිකානි. තානි පන පටිපක්‌ඛෙන අනිවාරණීයඵලත්‌තා අන්‌තරායරහිතානීති ‘‘අනන්‌තරායෙන ඵලදායකානී’’ති වුත්‌තං. අනන්‌තරායානි වා ආනන්‌තරිකානීති නිරුත්‌තිවසෙන පදසිද්‌ධි වෙදිතබ්‌බා. එකස්‌මිම්‌පීති පි-සද්‌දෙන අනෙකස්‌මිම්‌පි ආයූහිතෙ වත්‌තබ්‌බමෙවනත්‌ථීති දස්‌සෙති. න ච තෙසං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපටිබාහකත්‌තං අත්‌ථි අප්‌පටිපක්‌ඛත්‌තා, අප්‌පටිපක්‌ඛතා ච සමානඵලත්‌තා අනුබලප්‌පදානතො ච. ‘‘නත්‌ථි හෙතු නත්‌ථි පච්‌චයො සත්‌තානං සංකිලෙසායා’’ති (දී. නි. 1.168) එවමාදිකො අහෙතුකවාදො. ‘‘කරොතො ඛො කාරයතො ඡින්‌දතො ඡෙදාපයතො…පෙ.… කරොතො න කරීයති පාප’’න්‌ති (දී. නි. 1.166) එවමාදිකො අකිරියවාදො. ‘‘නත්‌ථි දින්‌න’’න්‌ති (දී. නි. 1.171; ම. නි. 2.94; 3.91) එවමාදිකො නත්‌ථිකවාදො. එතෙසු පුරිමවාදො බන්‌ධමොක්‌ඛානං හෙතුං පටිසෙධෙති, දුතියො කම්‌මං, තතියො විපාකන්‌ති අයමෙතෙසං විසෙසො. තඤ්‌හීති අහෙතුකාදිනියතමිච්‌ඡාදිට්‌ඨිං, න පන නියතභාවං අප්‌පත්‌තං.
1035. Anantare niyuttāni, anantaraphalappayojanāni, anantaraphalakaraṇasīlāni vā ānantarikāni. Tāni pana paṭipakkhena anivāraṇīyaphalattā antarāyarahitānīti ‘‘anantarāyena phaladāyakānī’’ti vuttaṃ. Anantarāyāni vā ānantarikānīti niruttivasena padasiddhi veditabbā. Ekasmimpīti pi-saddena anekasmimpi āyūhite vattabbamevanatthīti dasseti. Na ca tesaṃ aññamaññapaṭibāhakattaṃ atthi appaṭipakkhattā, appaṭipakkhatā ca samānaphalattā anubalappadānato ca. ‘‘Natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’ti (dī. ni. 1.168) evamādiko ahetukavādo. ‘‘Karoto kho kārayato chindato chedāpayato…pe… karoto na karīyati pāpa’’nti (dī. ni. 1.166) evamādiko akiriyavādo. ‘‘Natthi dinna’’nti (dī. ni. 1.171; ma. ni. 2.94; 3.91) evamādiko natthikavādo. Etesu purimavādo bandhamokkhānaṃ hetuṃ paṭisedheti, dutiyo kammaṃ, tatiyo vipākanti ayametesaṃ viseso. Tañhīti ahetukādiniyatamicchādiṭṭhiṃ, na pana niyatabhāvaṃ appattaṃ.
1039. පච්‌චයට්‌ඨෙනාති මග්‌ගපච්‌චයසඞ්‌ඛාතෙන සම්‌පයොගවිසිට්‌ඨෙන පච්‌චයභාවෙනාති වෙදිතබ්‌බං. එත්‌ථ ච මග්‌ගඞ්‌ගානං ඨපනං මග්‌ගපච්‌චයභාවරහිතෙ මග්‌ගහෙතුකෙ දස්‌සෙතුං, තෙන මග්‌ගහෙතුකෙ අසඞ්‌කරතො වවත්‌ථපෙති. සචෙ පන කොචි වදෙය්‍ය ‘‘එකෙකං අඞ්‌ගං ඨපෙත්‌වා තංතංසම්‌පයුත්‌තානං මග්‌ගහෙතුකභාවෙපි ‘මග්‌ගඞ්‌ගානි ඨපෙත්‌වා’ති ඉදං වචනං යුජ්‌ජතී’’ති. එවඤ්‌හි සති තතියනයෙ විය ඉධාපි ‘‘ඨපෙත්‌වා’’ති න වත්‌තබ්‌බං සියා, වුත්‌තඤ්‌චෙතං, තස්‌මා වුත්‌තනයෙනෙවත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. මග්‌ගඞ්‌ගාමග්‌ගඞ්‌ගානඤ්‌හි සම්‌පයුත්‌තානං විසෙසදස්‌සනත්‌ථො අයං නයොති. සෙසමග්‌ගඞ්‌ගානං පුබ්‌බෙ ඨපිතානන්‌ති අධිප්‌පායො. ඵස්‌සාදීනඤ්‌හි පුරිමනයෙපි මග්‌ගහෙතුකතා සිද්‌ධාති.
1039. Paccayaṭṭhenāti maggapaccayasaṅkhātena sampayogavisiṭṭhena paccayabhāvenāti veditabbaṃ. Ettha ca maggaṅgānaṃ ṭhapanaṃ maggapaccayabhāvarahite maggahetuke dassetuṃ, tena maggahetuke asaṅkarato vavatthapeti. Sace pana koci vadeyya ‘‘ekekaṃ aṅgaṃ ṭhapetvā taṃtaṃsampayuttānaṃ maggahetukabhāvepi ‘maggaṅgāni ṭhapetvā’ti idaṃ vacanaṃ yujjatī’’ti. Evañhi sati tatiyanaye viya idhāpi ‘‘ṭhapetvā’’ti na vattabbaṃ siyā, vuttañcetaṃ, tasmā vuttanayenevattho veditabbo. Maggaṅgāmaggaṅgānañhi sampayuttānaṃ visesadassanattho ayaṃ nayoti. Sesamaggaṅgānaṃ pubbe ṭhapitānanti adhippāyo. Phassādīnañhi purimanayepi maggahetukatā siddhāti.
සම්‌මාදිට්‌ඨියා දුතියනයෙපි ඨපිතාය තතියනයෙ සහෙතුකභාවො දස්‌සිතො. කථං දස්‌සිතො, නනු අරියමග්‌ගසමඞ්‌ගිස්‌ස ‘‘අලොභො අදොසො ඉමෙ ධම්‌මා මග්‌ගහෙතූ’’ති (ධ. ස. 1039) අවත්‌වා ‘‘අලොභො අදොසො අමොහො ඉමෙ ධම්‌මා මග්‌ගහෙතූ’’ති විසුං සම්‌මාදිට්‌ඨිආදිකෙ මග්‌ගහෙතූ දස්‌සෙත්‌වා ‘‘තංසම්‌පයුත්‌තො…පෙ.… විඤ්‌ඤාණක්‌ඛන්‌ධො’’ති (ධ. ස. 1039) විසුං මග්‌ගහෙතුකානං දස්‌සිතත්‌තා ‘‘මග්‌ගහෙතූසු අමොහො’’ති (ධ. ස. 1039) වුත්‌තාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා මග්‌ගහෙතුකතා න දස්‌සිතා සියා? නො න දස්‌සිතා. යථා හි තීණි සංයොජනානි දස්‌සෙත්‌වා ‘‘තදෙකට්‌ඨො ලොභො දොසො මොහො, ඉමෙ ධම්‌මා දස්‌සනෙන පහාතබ්‌බහෙතූ’’ති (ධ. ස. 1017) විසුං පහාතබ්‌බහෙතූ නියමෙත්‌වා ‘‘තදෙකට්‌ඨා ච කිලෙසා’’තිආදිවචනෙන (ධ. ස. 1017) ලොභදොසමොහා ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසහජෙකට්‌ඨා අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසම්‌පයුත්‌තා සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධභූතා ච දස්‌සනෙනපහාතබ්‌බහෙතුකාති දස්‌සිතා හොන්‌ති, එවමිධාපි ‘‘අලොභාදයො ඉමෙ ධම්‌මා මග්‌ගහෙතූ’’ති නිගමිතාපි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසම්‌පයුත්‌තසඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධභාවතො තංසම්‌පයුත්‌තසඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධවචනෙන ‘‘මග්‌ගහෙතුකා’’ති දස්‌සිතා එවාති සිද්‌ධං හොති, සම්‌මාදිට්‌ඨියාපි අමොහොති වුත්‌තාය මග්‌ගහෙතුකභාවදස්‌සනං. සචෙ පන යො දුතියනයෙ මග්‌ගො චෙව හෙතු චාති වුත්‌තො, තතො අඤ්‌ඤස්‌සෙව අඤ්‌ඤෙන අසාධාරණෙන පරියායෙන මග්‌ගහෙතුභාවං දස්‌සෙත්‌වා තංසම්‌පයොගතො සම්‌මාදිට්‌ඨියා මග්‌ගහෙතුකභාවදස්‌සනත්‌ථො තතියනයො සියා. ‘‘අරියමග්‌ගසමඞ්‌ගිස්‌ස අලොභො අදොසො ඉමෙ ධම්‌මා මග්‌ගහෙතූ’’තිආදි වත්‌තබ්‌බං සියා. යස්‌මා පන ‘‘මග්‌ගහෙතූ’’ති ඉමිනා අඤ්‌ඤෙන සාධාරණෙන පරියායෙන යෙසං මග්‌ගහෙතුභාවො සම්‌භවති, තෙ සබ්‌බෙ ‘‘මග්‌ගහෙතූ’’ති දස්‌සෙත්‌වා තංසම්‌පයුත්‌තානං තෙසං අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච මග්‌ගහෙතුකභාවදස්‌සනත්‌ථො තතියනයො, තස්‌මා තත්‌ථ ‘‘අමොහො’’තිපි වුත්‌තං. න හි සො මග්‌ගහෙතු න හොතීති. ඉමෙ පන තයොපි නයා අත්‌ථවිසෙසවසෙන නික්‌ඛිත්‌තත්‌තා අත්‌ථතො නික්‌ඛෙපා දට්‌ඨබ්‌බා. අථ වා සරූපෙන වචනං ධම්‌මතො නික්‌ඛෙපො, අත්‌ථෙන අත්‌ථතොති එවම්‌පි යොජනා සම්‌භවති. තත්‌ථ දුතියතතියනයා සරූපතො හෙතුහෙතුමන්‌තුදස්‌සනවසෙන ධම්‌මතො නික්‌ඛෙපො. පඨමනයො තථාඅදස්‌සනතො අත්‌ථෙන ච මග්‌ගඞ්‌ගතංසම්‌පයුත්‌තානං හෙතුහෙතුමන්‌තුභාවාවගමනතො අත්‌ථතො නික්‌ඛෙපොති.
Sammādiṭṭhiyā dutiyanayepi ṭhapitāya tatiyanaye sahetukabhāvo dassito. Kathaṃ dassito, nanu ariyamaggasamaṅgissa ‘‘alobho adoso ime dhammā maggahetū’’ti (dha. sa. 1039) avatvā ‘‘alobho adoso amoho ime dhammā maggahetū’’ti visuṃ sammādiṭṭhiādike maggahetū dassetvā ‘‘taṃsampayutto…pe… viññāṇakkhandho’’ti (dha. sa. 1039) visuṃ maggahetukānaṃ dassitattā ‘‘maggahetūsu amoho’’ti (dha. sa. 1039) vuttāya sammādiṭṭhiyā maggahetukatā na dassitā siyā? No na dassitā. Yathā hi tīṇi saṃyojanāni dassetvā ‘‘tadekaṭṭho lobho doso moho, ime dhammā dassanena pahātabbahetū’’ti (dha. sa. 1017) visuṃ pahātabbahetū niyametvā ‘‘tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādivacanena (dha. sa. 1017) lobhadosamohā ca aññamaññasahajekaṭṭhā aññamaññasampayuttā saṅkhārakkhandhabhūtā ca dassanenapahātabbahetukāti dassitā honti, evamidhāpi ‘‘alobhādayo ime dhammā maggahetū’’ti nigamitāpi aññamaññasampayuttasaṅkhārakkhandhabhāvato taṃsampayuttasaṅkhārakkhandhavacanena ‘‘maggahetukā’’ti dassitā evāti siddhaṃ hoti, sammādiṭṭhiyāpi amohoti vuttāya maggahetukabhāvadassanaṃ. Sace pana yo dutiyanaye maggo ceva hetu cāti vutto, tato aññasseva aññena asādhāraṇena pariyāyena maggahetubhāvaṃ dassetvā taṃsampayogato sammādiṭṭhiyā maggahetukabhāvadassanattho tatiyanayo siyā. ‘‘Ariyamaggasamaṅgissa alobho adoso ime dhammā maggahetū’’tiādi vattabbaṃ siyā. Yasmā pana ‘‘maggahetū’’ti iminā aññena sādhāraṇena pariyāyena yesaṃ maggahetubhāvo sambhavati, te sabbe ‘‘maggahetū’’ti dassetvā taṃsampayuttānaṃ tesaṃ aññesañca maggahetukabhāvadassanattho tatiyanayo, tasmā tattha ‘‘amoho’’tipi vuttaṃ. Na hi so maggahetu na hotīti. Ime pana tayopi nayā atthavisesavasena nikkhittattā atthato nikkhepā daṭṭhabbā. Atha vā sarūpena vacanaṃ dhammato nikkhepo, atthena atthatoti evampi yojanā sambhavati. Tattha dutiyatatiyanayā sarūpato hetuhetumantudassanavasena dhammato nikkhepo. Paṭhamanayo tathāadassanato atthena ca maggaṅgataṃsampayuttānaṃ hetuhetumantubhāvāvagamanato atthato nikkhepoti.
1040. යස්‌මිං සභාවධම්‌මෙ නින්‌නපොණපබ්‌භාරභාවෙන චිත්‌තං පවත්‌තති, සො තස්‌ස ආරම්‌මණාධිපති වෙදිතබ්‌බො. චෙතොපරියඤාණෙන ජානිත්‌වා පච්‌චවෙක්‌ඛමානො තෙන පච්‌චවෙක්‌ඛමානොති වුත්‌තො. එත්‌ථාපීති එතස්‌මිම්‌පි අට්‌ඨකථාවචනෙ, එත්‌ථ වා පට්‌ඨානෙ මග්‌ගාදීනි ඨපෙත්‌වා අඤ්‌ඤෙසං අධිපතිපච්‌චයභාවස්‌ස අවචනෙනෙව පටික්‌ඛෙපපාළියං. අයමෙවත්‌ථොති අත්‌තනො මග්‌ගඵලං ඨපෙත්‌වාති අත්‌ථො. වීමංසාධිපතෙය්‍යන්‌ති පධානෙන අධිපතිනා සහජාතාධිපති නිදස්‌සිතො, තයිදං නයදස්‌සනමත්‌තමෙව හොතීති අඤ්‌ඤොපි එවංපකාරො සහජාතො මග්‌ගාධිපති නිදස්‌සිතො හොති, තස්‌මා වීරියාධිපතෙය්‍යන්‌ති ච යොජෙතබ්‌බං. ඉදම්‌පි හි අත්‌ථතො වුත්‌තමෙවාති.
1040. Yasmiṃ sabhāvadhamme ninnapoṇapabbhārabhāvena cittaṃ pavattati, so tassa ārammaṇādhipati veditabbo. Cetopariyañāṇena jānitvā paccavekkhamāno tena paccavekkhamānoti vutto. Etthāpīti etasmimpi aṭṭhakathāvacane, ettha vā paṭṭhāne maggādīni ṭhapetvā aññesaṃ adhipatipaccayabhāvassa avacaneneva paṭikkhepapāḷiyaṃ. Ayamevatthoti attano maggaphalaṃ ṭhapetvāti attho. Vīmaṃsādhipateyyanti padhānena adhipatinā sahajātādhipati nidassito, tayidaṃ nayadassanamattameva hotīti aññopi evaṃpakāro sahajāto maggādhipati nidassito hoti, tasmā vīriyādhipateyyanti ca yojetabbaṃ. Idampi hi atthato vuttamevāti.
1041. අත්‌තනො සභාවො අත්‌තභාවො. ලද්‌ධොකාසස්‌ස කම්‌මස්‌ස විපාකො කප්‌පසහස්‌සාතික්‌කමෙ උප්‌පජ්‌ජති අනෙකකප්‌පසහස්‌සායුකානං සත්‌තානං, කප්‌පසහස්‌සාතික්‌කමෙපි වා ලද්‌ධොකාසං යං භවිස්‌සති, තදපි ලද්‌ධොකාසමෙවාති අත්‌තනො විපාකං සන්‌ධාය වුච්‌චති. නත්‌ථි නාම න හොතීති අනුප්‌පන්‌නො නාම න හොතීති අධිප්‌පායො. උප්‌පාදීසු අන්‌තොගධත්‌තා ‘‘උප්‌පාදිනො ධම්‌මා’’ති එතෙන වචනෙන වුච්‌චතීති කත්‌වා ආහ ‘‘උප්‌පාදිනො ධම්‌මා නාම ජාතො’’ති. අරූපසඞ්‌ඛාතො අත්‌තාති අරූපභවඞ්‌ගං ආහ. තත්‌ථ ආකාසානඤ්‌චායතනසඤ්‌ඤාදිමයො අත්‌තාති හි අත්‌ථතො වොහාරො පවත්‌තොති.
1041. Attano sabhāvo attabhāvo. Laddhokāsassa kammassa vipāko kappasahassātikkame uppajjati anekakappasahassāyukānaṃ sattānaṃ, kappasahassātikkamepi vā laddhokāsaṃ yaṃ bhavissati, tadapi laddhokāsamevāti attano vipākaṃ sandhāya vuccati. Natthi nāma na hotīti anuppanno nāma na hotīti adhippāyo. Uppādīsu antogadhattā ‘‘uppādino dhammā’’ti etena vacanena vuccatīti katvā āha ‘‘uppādino dhammā nāma jāto’’ti. Arūpasaṅkhāto attāti arūpabhavaṅgaṃ āha. Tattha ākāsānañcāyatanasaññādimayo attāti hi atthato vohāro pavattoti.
යදි පන ආයූ…පෙ.… සබ්‌බං විපාකං දදෙය්‍ය, අලද්‌ධොකාසඤ්‌ච විපාකං දෙතීති කත්‌වා විපක්‌කවිපාකඤ්‌ච දදෙය්‍ය, තතො එකස්‌සෙව කම්‌මස්‌ස සබ්‌බවිපාකෙන භවිතබ්‌බන්‌ති අඤ්‌ඤස්‌ස කම්‌මස්‌ස ඔකාසො න භවෙය්‍ය නිරත්‌ථකත්‌තා , උප්‌පත්‌තියායෙව ඔකාසො න භවෙය්‍ය, උප්‌පන්‌නස්‌ස වා ඵලදානෙ. අථ වා අලද්‌ධොකාසස්‌ස විපාකදානෙ පච්‌චයන්‌තරරහිතස්‌සපි විපාකදානං ආපන්‌නන්‌ති අවිජ්‌ජාතණ්‌හාදිපච්‌චයන්‌තරඛෙපකස්‌ස අඤ්‌ඤස්‌ස අපචයගාමිකම්‌මස්‌ස කම්‌මක්‌ඛයකරස්‌ස ඔකාසො න භවෙය්‍ය. භාවිතෙපි මග්‌ගෙ අවිජ්‌ජාදිපච්‌චයන්‌තරරහිතස්‌ස ච කම්‌මස්‌ස විපච්‌චනතො සමත්‌ථතා න සියාති අත්‌ථො. සබ්‌බදා වා විපාකප්‌පවත්‌තියා එව භවිතබ්‌බත්‌තා විපාකතො අඤ්‌ඤස්‌ස පවත්‌තිඔකාසො න භවෙය්‍ය. තං පනාති ආයූහිතං කම්‌මං. ඉදං පන ධුවවිපාකස්‌ස විපාකෙන අධුවවිපාකස්‌සපි ලද්‌ධොකාසස්‌ස විපාකං උප්‌පාදීති දස්‌සෙතුං ආරද්‌ධන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අට්‌ඨ සමාපත්‌තියො ච බලවවිරහෙ අග්‌ගමග්‌ගභාවනාවිරහෙ ච අප්‌පහීනසභාවතො ධුවං විපච්‌චන්‌තීති ධුවවිපාකාති වුත්‌තා. ආයූහිතකම්‌මෙ වුච්‌චමානෙ අනුප්‌පන්‌නං කස්‌මා වුත්‌තන්‌ති? යං ආයූහිතං භවිස්‌සති, තත්‌ථාපි ආයූහිත-සද්‌දප්‌පවත්‌තිසබ්‌භාවා.
Yadi pana āyū…pe… sabbaṃ vipākaṃ dadeyya, aladdhokāsañca vipākaṃ detīti katvā vipakkavipākañca dadeyya, tato ekasseva kammassa sabbavipākena bhavitabbanti aññassa kammassa okāso na bhaveyya niratthakattā , uppattiyāyeva okāso na bhaveyya, uppannassa vā phaladāne. Atha vā aladdhokāsassa vipākadāne paccayantararahitassapi vipākadānaṃ āpannanti avijjātaṇhādipaccayantarakhepakassa aññassa apacayagāmikammassa kammakkhayakarassa okāso na bhaveyya. Bhāvitepi magge avijjādipaccayantararahitassa ca kammassa vipaccanato samatthatā na siyāti attho. Sabbadā vā vipākappavattiyā eva bhavitabbattā vipākato aññassa pavattiokāso na bhaveyya. Taṃ panāti āyūhitaṃ kammaṃ. Idaṃ pana dhuvavipākassa vipākena adhuvavipākassapi laddhokāsassa vipākaṃ uppādīti dassetuṃ āraddhanti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭha samāpattiyo ca balavavirahe aggamaggabhāvanāvirahe ca appahīnasabhāvato dhuvaṃ vipaccantīti dhuvavipākāti vuttā. Āyūhitakamme vuccamāne anuppannaṃ kasmā vuttanti? Yaṃ āyūhitaṃ bhavissati, tatthāpi āyūhita-saddappavattisabbhāvā.
1050. උපාදින්‌නාති එත්‌ථ න උපෙතෙන ආදින්‌නාති අයමත්‌ථො, උපසද්‌දො පන උපසග්‌ගමත්‌තමෙව, තස්‌මා උපාදානාරම්‌මණා උපාදානෙහි, අඤ්‌ඤෙ ච අනභිනිවෙසෙන ‘‘අහං මග්‌ගං භාවයිං, මම මග්‌ගො උප්‌පන්‌නො’’තිආදිකෙන ගහණෙන ආදින්‌නා ඉච්‌චෙව උපාදින්‌නා. උපාදින්‌න-සද්‌දෙන වා අමග්‌ගඵලධම්‌මායෙව වුත්‌තා, ඉතරෙහි මග්‌ගඵලධම්‌මා චාති වෙදිතබ්‌බං.
1050. Upādinnāti ettha na upetena ādinnāti ayamattho, upasaddo pana upasaggamattameva, tasmā upādānārammaṇā upādānehi, aññe ca anabhinivesena ‘‘ahaṃ maggaṃ bhāvayiṃ, mama maggo uppanno’’tiādikena gahaṇena ādinnā icceva upādinnā. Upādinna-saddena vā amaggaphaladhammāyeva vuttā, itarehi maggaphaladhammā cāti veditabbaṃ.
තිකනික්‌ඛෙපකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Tikanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / තිකනික්‌ඛෙපං • Tikanikkhepaṃ
අට්‌ඨකථා • Aṭṭhakathā / අභිධම්‌මපිටක (අට්‌ඨකථා) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / තිකනික්‌ඛෙපකථා • Tikanikkhepakathā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / තිකනික්‌ඛෙපකථාවණ්‌ණනා • Tikanikkhepakathāvaṇṇanā
