| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
८. तिकण्णसुत्तवण्णना
8. Tikaṇṇasuttavaṇṇanā
५९. अट्ठमे तिकण्णोति तस्स नामं। उपसङ्कमीति ‘‘समणो किर गोतमो पण्डितो, गच्छिस्सामि तस्स सन्तिक’’न्ति चिन्तेत्वा भुत्तपातरासो महाजनपरिवुतो उपसङ्कमि। भगवतो सम्मुखाति दसबलस्स पुरतो निसीदित्वा। वण्णं भासतीति कस्मा भासति? सो किर इतो पुब्बे तथागतस्स सन्तिकं अगतपुब्बो। अथस्स एतदहोसि – ‘‘बुद्धा नाम दुरासदा, मयि पठमतरं अकथेन्ते कथेय्य वा न वा। सचे न कथेस्सति, अथ मं समागमट्ठाने कथेन्तं एवं वक्खन्ति ‘त्वं इध कस्मा कथेसि, येन ते समणस्स गोतमस्स सन्तिकं गन्त्वा वचनमत्तम्पि न लद्ध’न्ति। तस्मा ‘एवं मे अयं गरहा मुच्चिस्सती’’’ति मञ्ञमानो भासति। किञ्चापि ब्राह्मणानं वण्णं भासति, तथागतस्स पन ञाणं घट्टेस्सामीति अधिप्पायेनेव भासति। एवम्पि तेविज्जा ब्राह्मणाति तेविज्जकब्राह्मणा एवंपण्डिता एवंधीरा एवंब्यत्ता एवंबहुस्सुता एवंवादिनो, एवंसम्मताति अत्थो। इतिपीति इमिना तेसं पण्डितादिआकारपरिच्छेदं दस्सेति। एत्तकेन कारणेन पण्डिता…पे॰… एत्तकेन कारणेन सम्मताति अयञ्हि एत्थ अत्थो।
59. Aṭṭhame tikaṇṇoti tassa nāmaṃ. Upasaṅkamīti ‘‘samaṇo kira gotamo paṇḍito, gacchissāmi tassa santika’’nti cintetvā bhuttapātarāso mahājanaparivuto upasaṅkami. Bhagavato sammukhāti dasabalassa purato nisīditvā. Vaṇṇaṃ bhāsatīti kasmā bhāsati? So kira ito pubbe tathāgatassa santikaṃ agatapubbo. Athassa etadahosi – ‘‘buddhā nāma durāsadā, mayi paṭhamataraṃ akathente katheyya vā na vā. Sace na kathessati, atha maṃ samāgamaṭṭhāne kathentaṃ evaṃ vakkhanti ‘tvaṃ idha kasmā kathesi, yena te samaṇassa gotamassa santikaṃ gantvā vacanamattampi na laddha’nti. Tasmā ‘evaṃ me ayaṃ garahā muccissatī’’’ti maññamāno bhāsati. Kiñcāpi brāhmaṇānaṃ vaṇṇaṃ bhāsati, tathāgatassa pana ñāṇaṃ ghaṭṭessāmīti adhippāyeneva bhāsati. Evampi tevijjā brāhmaṇāti tevijjakabrāhmaṇā evaṃpaṇḍitā evaṃdhīrā evaṃbyattā evaṃbahussutā evaṃvādino, evaṃsammatāti attho. Itipīti iminā tesaṃ paṇḍitādiākāraparicchedaṃ dasseti. Ettakena kāraṇena paṇḍitā…pe… ettakena kāraṇena sammatāti ayañhi ettha attho.
यथा कथं पन ब्राह्मणाति एत्थ यथाति कारणवचनं, कथं पनाति पुच्छावचनं। इदं वुत्तं होति – कथं पन, ब्राह्मण, ब्राह्मणा तेविज्जं पञ्ञापेन्ति। यथा एवं सक्का होति जानितुं, तं कारणं वदेहीति। तं सुत्वा ब्राह्मणो ‘‘जाननट्ठानेयेव मं सम्मासम्बुद्धो पुच्छि, नो अजाननट्ठाने’’ति अत्तमनो हुत्वा इध, भो गोतमातिआदिमाह। तत्थ उभतोति द्वीहिपि पक्खेहि। मातितो च पितितो चाति यस्स माता ब्राह्मणी, मातु माता ब्राह्मणी, तस्सापि माता ब्राह्मणी। पिता ब्राह्मणो, पितु पिता ब्राह्मणो, तस्सापि पिता ब्राह्मणो, सो उभतो सुजातो मातितो च पितितो च। संसुद्धगहणिकोति यस्स संसुद्धा मातु गहणी, कुच्छीति अत्थो। ‘‘समवेपाकिनिया गहणिया’’ति पन एत्थ कम्मजतेजोधातु गहणीति वुच्चति।
Yathā kathaṃ pana brāhmaṇāti ettha yathāti kāraṇavacanaṃ, kathaṃ panāti pucchāvacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – kathaṃ pana, brāhmaṇa, brāhmaṇā tevijjaṃ paññāpenti. Yathā evaṃ sakkā hoti jānituṃ, taṃ kāraṇaṃ vadehīti. Taṃ sutvā brāhmaṇo ‘‘jānanaṭṭhāneyeva maṃ sammāsambuddho pucchi, no ajānanaṭṭhāne’’ti attamano hutvā idha, bho gotamātiādimāha. Tattha ubhatoti dvīhipi pakkhehi. Mātito ca pitito cāti yassa mātā brāhmaṇī, mātu mātā brāhmaṇī, tassāpi mātā brāhmaṇī. Pitā brāhmaṇo, pitu pitā brāhmaṇo, tassāpi pitā brāhmaṇo, so ubhato sujāto mātito ca pitito ca. Saṃsuddhagahaṇikoti yassa saṃsuddhā mātu gahaṇī, kucchīti attho. ‘‘Samavepākiniyā gahaṇiyā’’ti pana ettha kammajatejodhātu gahaṇīti vuccati.
याव सत्तमा पितामहयुगाति एत्थ पितु पिता पितामहो, पितामहस्स युगं पितामहयुगं। युगन्ति आयुप्पमाणं वुच्चति। अभिलापमत्तमेव चेतं, अत्थतो पन पितामहोयेव पितामहयुगं। ततो उद्धं सब्बेपि पुब्बपुरिसा पितामहग्गहणेनेव गहिता। एवं याव सत्तमो पुरिसो, ताव संसुद्धगहणिको, अथ वा अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेनाति दस्सेति। अक्खित्तोति ‘‘अपनेथ एतं, किं इमिना’’ति एवं अक्खित्तो अनवक्खित्तो। अनुपक्कुट्ठोति न उपक्कुट्ठो, न अक्कोसं वा निन्दं वा पत्तपुब्बो। केन कारणेनाति? जातिवादेन। ‘‘इतिपि हीनजातिको एसो’’ति एवरूपेन वचनेनाति अत्थो।
Yāva sattamā pitāmahayugāti ettha pitu pitā pitāmaho, pitāmahassa yugaṃ pitāmahayugaṃ. Yuganti āyuppamāṇaṃ vuccati. Abhilāpamattameva cetaṃ, atthato pana pitāmahoyeva pitāmahayugaṃ. Tato uddhaṃ sabbepi pubbapurisā pitāmahaggahaṇeneva gahitā. Evaṃ yāva sattamo puriso, tāva saṃsuddhagahaṇiko, atha vā akkhitto anupakkuṭṭho jātivādenāti dasseti. Akkhittoti ‘‘apanetha etaṃ, kiṃ iminā’’ti evaṃ akkhitto anavakkhitto. Anupakkuṭṭhoti na upakkuṭṭho, na akkosaṃ vā nindaṃ vā pattapubbo. Kena kāraṇenāti? Jātivādena. ‘‘Itipi hīnajātiko eso’’ti evarūpena vacanenāti attho.
अज्झायकोति इदं ‘‘न दानिमे झायन्ति, न दानिमे झायन्तीति खो, वासेट्ठ, अज्झायका अज्झायकातेव ततियं अक्खरं उपनिब्बत्त’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१३२) एवं पठमकप्पिककाले झानविरहितानं ब्राह्मणानं गरहवचनं उप्पन्नं। इदानि पन तं अज्झायतीति अज्झायको, मन्ते परिवत्तेतीति इमिना अत्थेन पसंसावचनं कत्वा वोहरन्ति। मन्ते धारेतीति मन्तधरो।
Ajjhāyakoti idaṃ ‘‘na dānime jhāyanti, na dānime jhāyantīti kho, vāseṭṭha, ajjhāyakā ajjhāyakāteva tatiyaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti (dī. ni. 3.132) evaṃ paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ uppannaṃ. Idāni pana taṃ ajjhāyatīti ajjhāyako, mante parivattetīti iminā atthena pasaṃsāvacanaṃ katvā voharanti. Mante dhāretīti mantadharo.
तिण्णं वेदानन्ति इरुब्बेदयजुब्बेदसामब्बेदानं। ओट्ठपहतकरणवसेन पारं गतोति पारगू। सह निघण्डुना च केटुभेन च सनिघण्डुकेटुभानं। निघण्डूति नामनिघण्डुरुक्खादीनं वेवचनपकासकसत्थं। केटुभन्ति किरियाकप्पविकप्पो कवीनं उपकाराय सत्थं। सह अक्खरप्पभेदेन साक्खरप्पभेदानं। अक्खरप्पभेदोति सिक्खा च निरुत्ति च। इतिहासपञ्चमानन्ति आथब्बणवेदं चतुत्थं कत्वा इतिह आस, इतिह आसाति ईदिसवचनपटिसंयुत्तो पुराणकथासङ्खातो खत्तविज्जासङ्खातो वा इतिहासो पञ्चमो एतेसन्ति इतिहासपञ्चमा। तेसं इतिहासपञ्चमानं वेदानं।
Tiṇṇaṃ vedānanti irubbedayajubbedasāmabbedānaṃ. Oṭṭhapahatakaraṇavasena pāraṃ gatoti pāragū. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ. Nighaṇḍūti nāmanighaṇḍurukkhādīnaṃ vevacanapakāsakasatthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārāya satthaṃ. Saha akkharappabhedena sākkharappabhedānaṃ. Akkharappabhedoti sikkhā ca nirutti ca. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā itiha āsa, itiha āsāti īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto khattavijjāsaṅkhāto vā itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā. Tesaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ.
पदं तदवसेसञ्च ब्याकरणं अधीयति वेदेति चाति पदको वेय्याकरणो। लोकायतं वुच्चति वितण्डवादसत्थं। महापुरिसलक्खणन्ति महापुरिसानं बुद्धादीनं लक्खणदीपकं द्वादससहस्सगन्थपमाणं सत्थं, यत्थ सोळससहस्सगाथापदपरिमाणा बुद्धमन्ता नाम अहेसुं, येसं वसेन ‘‘इमिना लक्खणेन समन्नागता बुद्धा नाम होन्ति , इमिना पच्चेकबुद्धा, द्वे अग्गसावका, असीति महासावका, बुद्धमाता, बुद्धपिता, अग्गुपट्ठाका, अग्गुपट्ठायिका, राजा चक्कवत्ती’’ति अयं विसेसो ञायति। अनवयोति इमेसु लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनूनो परिपूरकारी, अवयो न होतीति वुत्तं होति। अवयो नाम यो तानि अत्थतो च गन्थतो च सन्धारेतुं न सक्कोति। अथ वा अनवयोति अनु अवयो, सन्धिवसेन उकारलोपो। अनु अवयो परिपुण्णसिप्पोति अत्थो।
Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ adhīyati vedeti cāti padako veyyākaraṇo. Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍavādasatthaṃ. Mahāpurisalakkhaṇanti mahāpurisānaṃ buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpakaṃ dvādasasahassaganthapamāṇaṃ satthaṃ, yattha soḷasasahassagāthāpadaparimāṇā buddhamantā nāma ahesuṃ, yesaṃ vasena ‘‘iminā lakkhaṇena samannāgatā buddhā nāma honti , iminā paccekabuddhā, dve aggasāvakā, asīti mahāsāvakā, buddhamātā, buddhapitā, aggupaṭṭhākā, aggupaṭṭhāyikā, rājā cakkavattī’’ti ayaṃ viseso ñāyati. Anavayoti imesu lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anūno paripūrakārī, avayo na hotīti vuttaṃ hoti. Avayo nāma yo tāni atthato ca ganthato ca sandhāretuṃ na sakkoti. Atha vā anavayoti anu avayo, sandhivasena ukāralopo. Anu avayo paripuṇṇasippoti attho.
तेन हीति इदं भगवा नं आयाचन्तं दिस्वा ‘‘इदानिस्स पञ्हं कथेतुं कालो’’ति ञत्वा आह। तस्सत्थो – यस्मा मं आयाचसि, तस्मा सुणाहीति। विविच्चेव कामेहीतिआदि विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.७०) वित्थारितमेव। इध पनेतं तिस्सन्नं विज्जानं पुब्बभागपटिपत्तिदस्सनत्थं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तत्थ द्विन्नं विज्जानं अनुपदवण्णना चेव भावनानयो च विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.४०२ आदयो) वित्थारितोव।
Tenahīti idaṃ bhagavā naṃ āyācantaṃ disvā ‘‘idānissa pañhaṃ kathetuṃ kālo’’ti ñatvā āha. Tassattho – yasmā maṃ āyācasi, tasmā suṇāhīti. Vivicceva kāmehītiādi visuddhimagge (visuddhi. 1.70) vitthāritameva. Idha panetaṃ tissannaṃ vijjānaṃ pubbabhāgapaṭipattidassanatthaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tattha dvinnaṃ vijjānaṃ anupadavaṇṇanā ceva bhāvanānayo ca visuddhimagge (visuddhi. 2.402 ādayo) vitthāritova.
पठमा विज्जाति पठमं उप्पन्नाति पठमा, विदितकरणट्ठेन विज्जा। किं विदितं करोति? पुब्बेनिवासं। अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तप्पटिच्छादको मोहो वुच्चति। तमोति स्वेव मोहो पटिच्छादकट्ठेन तमोति वुच्चति। आलोकोति सायेव विज्जा ओभासकरणट्ठेन आलोकोति वुच्चति। एत्थ च विज्जा अधिगताति अयं अत्थो । सेसं पसंसावचनं। योजना पनेत्थ अयमस्स विज्जा अधिगता, अथस्स अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता विनट्ठाति अत्थो। कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना। इतरस्मिम्पि पदद्वये एसेव नयो। यथा तन्ति एत्थ यथाति ओपम्मं, तन्ति निपातमत्तं। सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स। वीरियातापेन आतापिनो। काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितत्तस्स। पेसितत्तस्साति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य, विज्जा उप्पज्जेय्य। तमो विहञ्ञेय्य, आलोको उप्पज्जेय्य, एवमेव तस्स अविज्जा विहता , विज्जा उप्पन्ना। तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो। एतस्स तेन पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लद्धन्ति।
Paṭhamā vijjāti paṭhamaṃ uppannāti paṭhamā, viditakaraṇaṭṭhena vijjā. Kiṃ viditaṃ karoti? Pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇaṭṭhena tappaṭicchādako moho vuccati. Tamoti sveva moho paṭicchādakaṭṭhena tamoti vuccati. Ālokoti sāyeva vijjā obhāsakaraṇaṭṭhena ālokoti vuccati. Ettha ca vijjā adhigatāti ayaṃ attho . Sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ. Yojanā panettha ayamassa vijjā adhigatā, athassa adhigatavijjassa avijjā vihatā vinaṭṭhāti attho. Kasmā? Yasmā vijjā uppannā. Itarasmimpi padadvaye eseva nayo. Yathā tanti ettha yathāti opammaṃ, tanti nipātamattaṃ. Satiyā avippavāsena appamattassa. Vīriyātāpena ātāpino. Kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pahitattassa. Pesitattassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya, vijjā uppajjeyya. Tamo vihaññeyya, āloko uppajjeyya, evameva tassa avijjā vihatā , vijjā uppannā. Tamo vihato, āloko uppanno. Etassa tena padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ laddhanti.
चुतूपपातकथायं विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा। अविज्जाति सत्तानं चुतिपटिसन्धिप्पटिच्छादिका अविज्जा। सेसं वुत्तनयमेव।
Cutūpapātakathāyaṃ vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti sattānaṃ cutipaṭisandhippaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayameva.
ततियविज्जाय सो एवं समाहिते चित्तेति विपस्सनापादकं चतुत्थज्झानचित्तं वेदितब्बं। आसवानं खयञाणायाति अरहत्तमग्गञाणत्थाय। अरहत्तमग्गो हि आसवविनासनतो आसवानं खयोति वुच्चति, तत्र चेतं ञाणं तत्थ परियापन्नत्ताति। चित्तं अभिनिन्नामेतीति विपस्सनाचित्तं अभिनीहरति। सो इदं दुक्खन्ति एवमादीसु एत्तकं दुक्खं, न इतो भिय्योति सब्बम्पि दुक्खसच्चं सरसलक्खणप्पटिवेधेन यथाभूतं पजानाति पटिविज्झति, तस्स च दुक्खस्स निब्बत्तिकं तण्हं ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति, तदुभयम्पि यं ठानं पत्वा निरुज्झति , तं तेसं अपवत्तिं निब्बानं ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति। तस्स च सम्पापकं अरियमग्गं ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति सरसलक्खणप्पटिवेधेन यथाभूतं पजानाति पटिविज्झतीति एवमत्थो वेदितब्बो।
Tatiyavijjāya so evaṃ samāhite citteti vipassanāpādakaṃ catutthajjhānacittaṃ veditabbaṃ. Āsavānaṃ khayañāṇāyāti arahattamaggañāṇatthāya. Arahattamaggo hi āsavavināsanato āsavānaṃ khayoti vuccati, tatra cetaṃ ñāṇaṃ tattha pariyāpannattāti. Cittaṃ abhininnāmetīti vipassanācittaṃ abhinīharati. So idaṃ dukkhanti evamādīsu ettakaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyoti sabbampi dukkhasaccaṃ sarasalakkhaṇappaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti paṭivijjhati, tassa ca dukkhassa nibbattikaṃ taṇhaṃ ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti, tadubhayampi yaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhati , taṃ tesaṃ apavattiṃ nibbānaṃ ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti. Tassa ca sampāpakaṃ ariyamaggaṃ ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti sarasalakkhaṇappaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti paṭivijjhatīti evamattho veditabbo.
एवं सरूपतो सच्चानि दस्सेत्वा इदानि किलेसवसेन परियायतो दस्सेन्तो इमे आसवातिआदिमाह। तस्स एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स भिक्खुनो एवं जानन्तस्स एवं पस्सन्तस्स। सह विपस्सनाय कोटिप्पत्तं मग्गं कथेसि। कामासवाति कामासवतो। विमुच्चतीति इमिना मग्गक्खणं दस्सेति। मग्गक्खणे हि चित्तं विमुच्चति, फलक्खणे विमुत्तं होति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणन्ति इमिना पच्चवेक्खणञाणं दस्सेति। खीणा जातीतिआदीहि तस्स भूमिं। तेन हि ञाणेन सो पच्चवेक्खन्तो खीणा जातीतिआदीनि पजानाति। कतमा पनस्स जाति खीणा, कथञ्च नं पजानातीति? न तावस्स अतीता जाति खीणा पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता, अनागते वायामाभावतो, न पच्चुप्पन्ना, विज्जमानत्ता। या पन मग्गस्स अभावितत्ता उप्पज्जेय्य एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धप्पभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा। तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा किलेसाभावे विज्जमानम्पि कम्मं आयतिअप्पटिसन्धिकं होतीति जानन्तो पजानाति।
Evaṃ sarūpato saccāni dassetvā idāni kilesavasena pariyāyato dassento ime āsavātiādimāha. Tassa evaṃ jānato evaṃ passatoti tassa bhikkhuno evaṃ jānantassa evaṃ passantassa. Saha vipassanāya koṭippattaṃ maggaṃ kathesi. Kāmāsavāti kāmāsavato. Vimuccatīti iminā maggakkhaṇaṃ dasseti. Maggakkhaṇe hi cittaṃ vimuccati, phalakkhaṇe vimuttaṃ hoti. Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇanti iminā paccavekkhaṇañāṇaṃ dasseti. Khīṇā jātītiādīhi tassa bhūmiṃ. Tena hi ñāṇena so paccavekkhanto khīṇā jātītiādīni pajānāti. Katamā panassa jāti khīṇā, kathañca naṃ pajānātīti? Na tāvassa atītā jāti khīṇā pubbeva khīṇattā, na anāgatā, anāgate vāyāmābhāvato, na paccuppannā, vijjamānattā. Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti, sā maggassa bhāvitattā anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā. Taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese paccavekkhitvā kilesābhāve vijjamānampi kammaṃ āyatiappaṭisandhikaṃ hotīti jānanto pajānāti.
वुसितन्ति वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठितन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। पुथुज्जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्त सेक्खा ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम, खीणासवो वुत्थवासो। तस्मा सो अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्चवेक्खन्तो ‘‘वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति पजानाति। कतं करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयवसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितन्ति अत्थो। पुथुज्जनकल्याणकादयो हि तं किच्चं करोन्ति, खीणासवो कतकरणीयो। तस्मा सो अत्तनो करणीयं पच्चवेक्खन्तो ‘‘कतं करणीय’’न्ति पजानाति। नापरं इत्थत्तायाति पुन इत्थभावाय, एवं सोळसविधकिच्चभावाय किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाकिच्चं मे नत्थीति पजानाति। अथ वा इत्थत्तायाति इत्थभावतो, इमस्मा एवं पकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं मय्हं नत्थि, इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति छिन्नमूलका रुक्खा विय। ते चरिमकविञ्ञाणनिरोधेन अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायिस्सन्तीति पजानाति। इध विज्जाति अरहत्तमग्गञाणविज्जा। अविज्जाति चतुसच्चप्पटिच्छादिका अविज्जा। सेसं वुत्तनयमेव।
Vusitanti vutthaṃ parivutthaṃ, kataṃ caritaṃ niṭṭhitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Puthujjanakalyāṇakena hi saddhiṃ satta sekkhā brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma, khīṇāsavo vutthavāso. Tasmā so attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto ‘‘vusitaṃ brahmacariya’’nti pajānāti. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena soḷasavidhampi kiccaṃ niṭṭhāpitanti attho. Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti, khīṇāsavo katakaraṇīyo. Tasmā so attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto ‘‘kataṃ karaṇīya’’nti pajānāti. Nāparaṃ itthattāyāti puna itthabhāvāya, evaṃ soḷasavidhakiccabhāvāya kilesakkhayāya vā maggabhāvanākiccaṃ me natthīti pajānāti. Atha vā itthattāyāti itthabhāvato, imasmā evaṃ pakārā idāni vattamānakkhandhasantānā aparaṃ khandhasantānaṃ mayhaṃ natthi, ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti chinnamūlakā rukkhā viya. Te carimakaviññāṇanirodhena anupādāno viya jātavedo nibbāyissantīti pajānāti. Idha vijjāti arahattamaggañāṇavijjā. Avijjāti catusaccappaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayameva.
अनुच्चावचसीलस्साति यस्स सीलं कालेन हायति, कालेन वड्ढति, सो उच्चावचसीलो नाम होति। खीणासवस्स पन सीलं एकन्तवड्ढितमेव। तस्मा सो अनुच्चावचसीलो नाम होति। वसीभूतन्ति वसिप्पत्तं। सुसमाहितन्ति सुट्ठु समाहितं, आरम्मणम्हि सुट्ठपितं। धीरन्ति धितिसम्पन्नं। मच्चुहायिनन्ति मच्चुं जहित्वा ठितं। सब्बप्पहायिनन्ति सब्बे पापधम्मे पजहित्वा ठितं। बुद्धन्ति चतुसच्चबुद्धं। अन्तिमदेहिनन्ति सब्बपच्छिमसरीरधारिनं। तं नमस्सन्ति गोतमन्ति तं गोतमगोत्तं बुद्धसावका नमस्सन्ति। अथ वा गोतमबुद्धस्स सावकोपि गोतमो, तं गोतमं देवमनुस्सा नमस्सन्तीति अत्थो।
Anuccāvacasīlassāti yassa sīlaṃ kālena hāyati, kālena vaḍḍhati, so uccāvacasīlo nāma hoti. Khīṇāsavassa pana sīlaṃ ekantavaḍḍhitameva. Tasmā so anuccāvacasīlo nāma hoti. Vasībhūtanti vasippattaṃ. Susamāhitanti suṭṭhu samāhitaṃ, ārammaṇamhi suṭṭhapitaṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Maccuhāyinanti maccuṃ jahitvā ṭhitaṃ. Sabbappahāyinanti sabbe pāpadhamme pajahitvā ṭhitaṃ. Buddhanti catusaccabuddhaṃ. Antimadehinanti sabbapacchimasarīradhārinaṃ. Taṃ namassanti gotamanti taṃ gotamagottaṃ buddhasāvakā namassanti. Atha vā gotamabuddhassa sāvakopi gotamo, taṃ gotamaṃ devamanussā namassantīti attho.
पुब्बेनिवासन्ति पुब्बेनिवुत्थक्खन्धपरम्परं। योवेतीति यो अवेति अवगच्छति। योवेदीतिपि पाठो। यो अवेदि, विदितं पाकटं कत्वा ठितोति अत्थो। सग्गापायञ्च पस्सतीति छ कामावचरे नव ब्रह्मलोके चत्तारो च अपाये पस्सति। जातिक्खयं पत्तोति अरहत्तं पत्तो। अभिञ्ञावोसितोति जानित्वा किच्चवोसानेन वोसितो। मुनीति मोनेय्येन समन्नागतो खीणासवमुनि। एताहीति हेट्ठा निद्दिट्ठाहि पुब्बेनिवासञाणादीहि। नाञ्ञं लपितलापनन्ति यो पनञ्ञो तेविज्जोति अञ्ञेहि लपितवचनमत्तमेव लपति, तमहं तेविज्जोति न वदामि, अत्तपच्चक्खतो ञत्वा परस्सपि तिस्सो विज्जा कथेन्तमेवाहं तेविज्जोति वदामीति अत्थो। कलन्ति कोट्ठासं। नाग्घतीति न पापुणाति। इदानि ब्राह्मणो भगवतो कथाय पसन्नो पसन्नाकारं करोन्तो अभिक्कन्तन्तिआदिमाह।
Pubbenivāsanti pubbenivutthakkhandhaparamparaṃ. Yovetīti yo aveti avagacchati. Yovedītipi pāṭho. Yo avedi, viditaṃ pākaṭaṃ katvā ṭhitoti attho. Saggāpāyañca passatīti cha kāmāvacare nava brahmaloke cattāro ca apāye passati. Jātikkhayaṃ pattoti arahattaṃ patto. Abhiññāvositoti jānitvā kiccavosānena vosito. Munīti moneyyena samannāgato khīṇāsavamuni. Etāhīti heṭṭhā niddiṭṭhāhi pubbenivāsañāṇādīhi. Nāññaṃ lapitalāpananti yo panañño tevijjoti aññehi lapitavacanamattameva lapati, tamahaṃ tevijjoti na vadāmi, attapaccakkhato ñatvā parassapi tisso vijjā kathentamevāhaṃ tevijjoti vadāmīti attho. Kalanti koṭṭhāsaṃ. Nāgghatīti na pāpuṇāti. Idāni brāhmaṇo bhagavato kathāya pasanno pasannākāraṃ karonto abhikkantantiādimāha.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ८. तिकण्णसुत्तं • 8. Tikaṇṇasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ८. तिकण्णसुत्तवण्णना • 8. Tikaṇṇasuttavaṇṇanā
