| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
४९. तिरच्छानगतवत्थु
49. Tiracchānagatavatthu
१११. देवसम्पत्तिसदिसं इस्सरियसम्पत्तिं अनुभवन्तोपि सो नागो कस्मा नागयोनिया अट्टीयतीति आह ‘‘किञ्चापी’’तिआदि।
111. Devasampattisadisaṃ issariyasampattiṃ anubhavantopi so nāgo kasmā nāgayoniyā aṭṭīyatīti āha ‘‘kiñcāpī’’tiādi.
तत्थ किञ्चापि अनुभोतीति सम्बन्धो। किञ्चापिसद्दो हेत्थ सम्भावनाजोतको, पनसद्दो गरहत्थजोतको। कुसलविपाकेनाति अहेतुककुसलविपाकेन। तस्साति नागस्स। सजातियाति समानजातिया नागिया। उदकसञ्चारिमण्डूकभक्खन्ति उदके सञ्चरणसीलं मण्डूकसङ्खातं भक्खं पातुभवतीति योजना। सोति नागो। अट्टीयतीति अरमणं पीळियति। हरायतीति एत्थ हरेधातु लज्जनत्थोति आह ‘‘लज्जती’’ति। एकारन्तो धातु भूवादिगणिको (सद्दनीतिधातुमालायं १६ रकारन्तधातु)। जिगुच्छतीति एत्थ गुपधातुया कम्मं दस्सेन्तो आह ‘‘अत्तभाव’’न्ति। ‘‘तस्स भिक्खुनो’’तिपदस्स ‘‘निक्खन्ते’’तिपदेन योजितब्बत्ता भुम्मत्थे सामिवचनन्ति आह ‘‘तस्मिं भिक्खुस्मि’’न्ति। अथ वा तस्स भिक्खुनोति सामियोगत्ता ‘‘निक्खन्ते’’ति एत्थ भावत्थे मानपच्चयोति आह ‘‘निक्खमने’’ति। इमिना निक्खन्तेति एत्थ न अन्तपच्चयो, मानपच्चयस्सेव अन्तभावं कत्वा वुत्तोति दस्सेति। विस्सट्ठोति सतिविस्सज्जितो। तस्मिन्ति भिक्खुम्हि। कपिमिद्धवसेनेवाति कपिनो मिद्धवसेन एव। अथ वा कपिमिद्धवसेन निद्दायन्तो इव निद्दायन्तोति योजना। पटिनिपज्जीति पुन निपज्जि। विस्सरमकासीति एत्थ विसद्दो विरूपत्थजोतको, सरसद्दो सद्दवाचकोति दस्सेन्तो आह ‘‘विरूपं महासद्दमकासी’’ति।
Tattha kiñcāpi anubhotīti sambandho. Kiñcāpisaddo hettha sambhāvanājotako, panasaddo garahatthajotako. Kusalavipākenāti ahetukakusalavipākena. Tassāti nāgassa. Sajātiyāti samānajātiyā nāgiyā. Udakasañcārimaṇḍūkabhakkhanti udake sañcaraṇasīlaṃ maṇḍūkasaṅkhātaṃ bhakkhaṃ pātubhavatīti yojanā. Soti nāgo. Aṭṭīyatīti aramaṇaṃ pīḷiyati. Harāyatīti ettha haredhātu lajjanatthoti āha ‘‘lajjatī’’ti. Ekāranto dhātu bhūvādigaṇiko (saddanītidhātumālāyaṃ 16 rakārantadhātu). Jigucchatīti ettha gupadhātuyā kammaṃ dassento āha ‘‘attabhāva’’nti. ‘‘Tassa bhikkhuno’’tipadassa ‘‘nikkhante’’tipadena yojitabbattā bhummatthe sāmivacananti āha ‘‘tasmiṃ bhikkhusmi’’nti. Atha vā tassa bhikkhunoti sāmiyogattā ‘‘nikkhante’’ti ettha bhāvatthe mānapaccayoti āha ‘‘nikkhamane’’ti. Iminā nikkhanteti ettha na antapaccayo, mānapaccayasseva antabhāvaṃ katvā vuttoti dasseti. Vissaṭṭhoti sativissajjito. Tasminti bhikkhumhi. Kapimiddhavasenevāti kapino middhavasena eva. Atha vā kapimiddhavasena niddāyanto iva niddāyantoti yojanā. Paṭinipajjīti puna nipajji. Vissaramakāsīti ettha visaddo virūpatthajotako, sarasaddo saddavācakoti dassento āha ‘‘virūpaṃ mahāsaddamakāsī’’ti.
‘‘अकारस्स लोपं कत्वा’’ति इमिना तुम्हे खोत्थाति एत्थ ‘‘तुम्हे खो अत्था’’ति पदविभागं कत्वा ओकारतो परस्स अकारस्स लोपं दस्सेति। ‘‘अकारस्सालोप’’न्तिपि पाठो। एवञ्हि सति अकारस्स अलोपं कत्वाति अत्थो दट्ठब्बो। इमिना ‘‘तुम्हे खो अत्था’’ति पदच्छेदं कत्वा अकारे परे ओकारस्स वकारं कत्वा तुम्हे ख्वत्था’’ति पाठो दस्सितो। कस्मा इमस्मिं धम्मविनये अविरूळ्हिधम्माति आह ‘‘झान…पे॰… अभब्बत्ता’’ति। ‘‘भवथा’’ति इमिना अत्थाति एत्थ असधातु सत्तत्थवाचको थविभत्तीति दस्सेति। सजातियाति एत्थ समाना जाति एतिस्साति सजातीति वुत्ते नागी एवाति आह ‘‘नागिया एवा’’ति। मनुस्सित्थिआदीति एत्थ आदिसद्देन तिरच्छानगतित्थीपेतित्थीदेवित्थियो सङ्गण्हाति। ‘‘द्वेमे भिक्खवे पच्चया’’ति देसना सावसेसदेसनाति दस्सेन्तो आह ‘‘एत्थ चा’’ति। एत्थाति तिरच्छानगतवत्थुम्हि। अभिण्हन्ति अभिक्खणं पुनप्पुनन्ति अत्थो।
‘‘Akārassa lopaṃ katvā’’ti iminā tumhe khotthāti ettha ‘‘tumhe kho atthā’’ti padavibhāgaṃ katvā okārato parassa akārassa lopaṃ dasseti. ‘‘Akārassālopa’’ntipi pāṭho. Evañhi sati akārassa alopaṃ katvāti attho daṭṭhabbo. Iminā ‘‘tumhe kho atthā’’ti padacchedaṃ katvā akāre pare okārassa vakāraṃ katvā tumhe khvatthā’’ti pāṭho dassito. Kasmā imasmiṃ dhammavinaye avirūḷhidhammāti āha ‘‘jhāna…pe… abhabbattā’’ti. ‘‘Bhavathā’’ti iminā atthāti ettha asadhātu sattatthavācako thavibhattīti dasseti. Sajātiyāti ettha samānā jāti etissāti sajātīti vutte nāgī evāti āha ‘‘nāgiyā evā’’ti. Manussitthiādīti ettha ādisaddena tiracchānagatitthīpetitthīdevitthiyo saṅgaṇhāti. ‘‘Dveme bhikkhave paccayā’’ti desanā sāvasesadesanāti dassento āha ‘‘ettha cā’’ti. Etthāti tiracchānagatavatthumhi. Abhiṇhanti abhikkhaṇaṃ punappunanti attho.
तिरच्छानगतोति एत्थ किं अपायपरियापन्नो दुग्गतिअहेतुकपटिसन्धिकोवाधिप्पेतोति आह ‘‘नागो वा होतू’’तिआदि।
Tiracchānagatoti ettha kiṃ apāyapariyāpanno duggatiahetukapaṭisandhikovādhippetoti āha ‘‘nāgo vā hotū’’tiādi.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ४९. तिरच्छानगतवत्थु • 49. Tiracchānagatavatthu
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / तिरच्छानगतवत्थुकथा • Tiracchānagatavatthukathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / तित्थियपक्कन्तककथावण्णना • Titthiyapakkantakakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / तिरच्छानगतवत्थुकथावण्णना • Tiracchānagatavatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / तिरच्छानवत्थुकथावण्णना • Tiracchānavatthukathāvaṇṇanā
