| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२५९] ९. तिरीटवच्छजातकवण्णना
[259] 9. Tirīṭavacchajātakavaṇṇanā
नयिमस्स विज्जाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो आयस्मतो आनन्दस्स कोसलरञ्ञो मातुगामानं हत्थतो पञ्चसतानि, रञ्ञो हत्थतो पञ्चसतानीति दुस्ससहस्सपटिलाभवत्थुं आरब्भ कथेसि। वत्थु हेट्ठा दुकनिपाते गुणजातके (जा॰ अट्ठ॰ २.२.गुणजातकवण्णना) वित्थारितमेव।
Nayimassa vijjāti idaṃ satthā jetavane viharanto āyasmato ānandassa kosalarañño mātugāmānaṃ hatthato pañcasatāni, rañño hatthato pañcasatānīti dussasahassapaṭilābhavatthuṃ ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā dukanipāte guṇajātake (jā. aṭṭha. 2.2.guṇajātakavaṇṇanā) vitthāritameva.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कासिरट्ठे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा नामग्गहणदिवसे तिरीटवच्छकुमारोति कतनामो अनुपुब्बेन वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा अगारं अज्झावसन्तो मातापितूनं कालकिरियाय संविग्गहदयो हुत्वा निक्खमित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अरञ्ञायतने वनमूलफलाहारो हुत्वा वासं कप्पेसि। तस्मिं तत्थ वसन्ते बाराणसिरञ्ञो पच्चन्तो कुपि, सो तत्थ गन्त्वा युद्धे पराजितो मरणभयभीतो हत्थिक्खन्धगतो एकेन पस्सेन पलायित्वा अरञ्ञे विचरन्तो पुब्बण्हसमये तिरीटवच्छस्स फलाफलत्थाय गतकाले तस्स अस्समपदं पाविसि। सो ‘‘तापसानं वसनट्ठान’’न्ति हत्थितो ओतरित्वा वातातपेन किलन्तो पिपासितो पानीयघटं ओलोकेन्तो कत्थचि अदिस्वा चङ्कमनकोटियं उदपानं अद्दस। उदकउस्सिञ्चनत्थाय पन रज्जुघटं अदिस्वा पिपासं सन्धारेतुं असक्कोन्तो हत्थिस्स कुच्छियं बद्धयोत्तं गहेत्वा हत्थिं उदपानतटे ठपेत्वा तस्स पादे योत्तं बन्धित्वा योत्तेन उदपानं ओतरित्वा योत्ते अपापुणन्ते उत्तरित्वा उत्तरसाटकं योत्तकोटिया सङ्घाटेत्वा पुन ओतरि, तथापि नप्पहोसियेव। सो अग्गपादेहि उदकं फुसित्वा अतिपिपासितो ‘‘पिपासं विनोदेत्वा मरणम्पि सुमरण’’न्ति चिन्तेत्वा उदपाने पतित्वा यावदत्थं पिवित्वा पच्चुत्तरितुं असक्कोन्तो तत्थेव अट्ठासि। हत्थीपि सुसिक्खितत्ता अञ्ञत्थ अगन्त्वा राजानं ओलोकेन्तो तत्थेव अट्ठासि। बोधिसत्तो सायन्हसमये फलाफलं आहरित्वा हत्थिं दिस्वा ‘‘राजा आगतो भविस्सति, वम्मितहत्थीयेव पन पञ्ञायति, किं नु खो कारण’’न्ति सो हत्थिसमीपं उपसङ्कमि। हत्थीपि तस्स उपसङ्कमनभावं ञत्वा एकमन्तं अट्ठासि। बोधिसत्तो उदपानतटं गन्त्वा राजानं दिस्वा ‘‘मा भायि, महाराजा’’ति समस्सासेत्वा निस्सेणिं बन्धित्वा राजानं उत्तारेत्वा कायमस्स सम्बाहित्वा तेलेन मक्खेत्वा न्हापेत्वा फलाफलानि खादापेत्वा हत्थिस्स सन्नाहं मोचेसि। राजा द्वीहतीहं विस्समित्वा बोधिसत्तस्स अत्तनो सन्तिकं आगमनत्थाय पटिञ्ञं गहेत्वा पक्कामि। राजबलकायो नगरस्स अविदूरे खन्धावारं बन्धित्वा ठितो। राजानं आगच्छन्तं दिस्वा परिवारेसि, राजा नगरं पाविसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsiraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā nāmaggahaṇadivase tirīṭavacchakumāroti katanāmo anupubbena vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā agāraṃ ajjhāvasanto mātāpitūnaṃ kālakiriyāya saṃviggahadayo hutvā nikkhamitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā araññāyatane vanamūlaphalāhāro hutvā vāsaṃ kappesi. Tasmiṃ tattha vasante bārāṇasirañño paccanto kupi, so tattha gantvā yuddhe parājito maraṇabhayabhīto hatthikkhandhagato ekena passena palāyitvā araññe vicaranto pubbaṇhasamaye tirīṭavacchassa phalāphalatthāya gatakāle tassa assamapadaṃ pāvisi. So ‘‘tāpasānaṃ vasanaṭṭhāna’’nti hatthito otaritvā vātātapena kilanto pipāsito pānīyaghaṭaṃ olokento katthaci adisvā caṅkamanakoṭiyaṃ udapānaṃ addasa. Udakaussiñcanatthāya pana rajjughaṭaṃ adisvā pipāsaṃ sandhāretuṃ asakkonto hatthissa kucchiyaṃ baddhayottaṃ gahetvā hatthiṃ udapānataṭe ṭhapetvā tassa pāde yottaṃ bandhitvā yottena udapānaṃ otaritvā yotte apāpuṇante uttaritvā uttarasāṭakaṃ yottakoṭiyā saṅghāṭetvā puna otari, tathāpi nappahosiyeva. So aggapādehi udakaṃ phusitvā atipipāsito ‘‘pipāsaṃ vinodetvā maraṇampi sumaraṇa’’nti cintetvā udapāne patitvā yāvadatthaṃ pivitvā paccuttarituṃ asakkonto tattheva aṭṭhāsi. Hatthīpi susikkhitattā aññattha agantvā rājānaṃ olokento tattheva aṭṭhāsi. Bodhisatto sāyanhasamaye phalāphalaṃ āharitvā hatthiṃ disvā ‘‘rājā āgato bhavissati, vammitahatthīyeva pana paññāyati, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti so hatthisamīpaṃ upasaṅkami. Hatthīpi tassa upasaṅkamanabhāvaṃ ñatvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Bodhisatto udapānataṭaṃ gantvā rājānaṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mahārājā’’ti samassāsetvā nisseṇiṃ bandhitvā rājānaṃ uttāretvā kāyamassa sambāhitvā telena makkhetvā nhāpetvā phalāphalāni khādāpetvā hatthissa sannāhaṃ mocesi. Rājā dvīhatīhaṃ vissamitvā bodhisattassa attano santikaṃ āgamanatthāya paṭiññaṃ gahetvā pakkāmi. Rājabalakāyo nagarassa avidūre khandhāvāraṃ bandhitvā ṭhito. Rājānaṃ āgacchantaṃ disvā parivāresi, rājā nagaraṃ pāvisi.
बोधिसत्तोपि अड्ढमासच्चयेन बाराणसिं पत्वा उय्याने वसित्वा पुनदिवसे भिक्खं चरमानो राजद्वारं गतो। राजा महावातपानं उग्घाटेत्वा राजङ्गणं ओलोकयमानो बोधिसत्तं दिस्वा सञ्जानित्वा पासादा ओरुय्ह वन्दित्वा महातलं आरोपेत्वा समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसीदापेत्वा अत्तनो पटियादितं आहारं भोजेत्वा सयम्पि भुञ्जित्वा उय्यानं नेत्वा तत्थस्स चङ्कमनादिपरिवारं वसनट्ठानं कारेत्वा सब्बे पब्बजितपरिक्खारे दत्वा उय्यानपालं पटिच्छापेत्वा वन्दित्वा पक्कामि। ततो पट्ठाय बोधिसत्तो राजनिवेसनेयेव परिभुञ्जि, महासक्कारसम्मानो अहोसि।
Bodhisattopi aḍḍhamāsaccayena bārāṇasiṃ patvā uyyāne vasitvā punadivase bhikkhaṃ caramāno rājadvāraṃ gato. Rājā mahāvātapānaṃ ugghāṭetvā rājaṅgaṇaṃ olokayamāno bodhisattaṃ disvā sañjānitvā pāsādā oruyha vanditvā mahātalaṃ āropetvā samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditaṃ āhāraṃ bhojetvā sayampi bhuñjitvā uyyānaṃ netvā tatthassa caṅkamanādiparivāraṃ vasanaṭṭhānaṃ kāretvā sabbe pabbajitaparikkhāre datvā uyyānapālaṃ paṭicchāpetvā vanditvā pakkāmi. Tato paṭṭhāya bodhisatto rājanivesaneyeva paribhuñji, mahāsakkārasammāno ahosi.
तं असहमाना अमच्चा ‘‘एवरूपं सक्कारं एकोपि योधो लभमानो किं नाम न करेय्या’’ति वत्वा उपराजानं उपगन्त्वा ‘‘देव, अम्हाकं राजा एकं तापसं अतिविय ममायति, किं नाम तेन तस्मिं दिट्ठं, तुम्हेपि ताव रञ्ञा सद्धिं मन्तेथा’’ति आहंसु। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अमच्चेहि सद्धिं राजानं उपसङ्कमित्वा पठमं गाथमाह –
Taṃ asahamānā amaccā ‘‘evarūpaṃ sakkāraṃ ekopi yodho labhamāno kiṃ nāma na kareyyā’’ti vatvā uparājānaṃ upagantvā ‘‘deva, amhākaṃ rājā ekaṃ tāpasaṃ ativiya mamāyati, kiṃ nāma tena tasmiṃ diṭṭhaṃ, tumhepi tāva raññā saddhiṃ mantethā’’ti āhaṃsu. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā amaccehi saddhiṃ rājānaṃ upasaṅkamitvā paṭhamaṃ gāthamāha –
२५.
25.
‘‘नयिमस्स विज्जामयमत्थि किञ्चि, न बन्धवो नो पन ते सहायो।
‘‘Nayimassa vijjāmayamatthi kiñci, na bandhavo no pana te sahāyo;
अथ केन वण्णेन तिरीटवच्छो, तेदण्डिको भुञ्जति अग्गपिण्ड’’न्ति॥
Atha kena vaṇṇena tirīṭavaccho, tedaṇḍiko bhuñjati aggapiṇḍa’’nti.
तत्थ नयिमस्स विज्जामयमत्थि किञ्चीति इमस्स तापसस्स विज्जामयं किञ्चि कम्मं नत्थि। न बन्धवो तिपुत्तबन्धवसिप्पबन्धवगोत्तबन्धवञातिबन्धवेसु अञ्ञतरोपि न होति । नो पन ते सहायोति सहपंसुकीळिको सहायकोपि ते न होति। केन वण्णेनाति केन कारणेन। तिरीटवच्छोति तस्स नामं। तेदण्डिकोति कुण्डिकठपनत्थाय तिदण्डकं गहेत्वा चरन्तो। अग्गपिण्डन्ति रससम्पन्नं राजारहं अग्गभोजनं।
Tattha nayimassa vijjāmayamatthi kiñcīti imassa tāpasassa vijjāmayaṃ kiñci kammaṃ natthi. Na bandhavo tiputtabandhavasippabandhavagottabandhavañātibandhavesu aññataropi na hoti . No pana te sahāyoti sahapaṃsukīḷiko sahāyakopi te na hoti. Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Tirīṭavacchoti tassa nāmaṃ. Tedaṇḍikoti kuṇḍikaṭhapanatthāya tidaṇḍakaṃ gahetvā caranto. Aggapiṇḍanti rasasampannaṃ rājārahaṃ aggabhojanaṃ.
तं सुत्वा राजा पुत्तं आमन्तेत्वा ‘‘तात, मम पच्चन्तं गन्त्वा युद्धपराजितस्स द्वीहतीहं अनागतभावं सरसी’’ति वत्वा ‘‘सरामी’’ति वुत्ते ‘‘तदा मया इमं निस्साय जीवितं लद्ध’’न्ति सब्बं तं पवत्तिं आचिक्खित्वा ‘‘तात , मय्हं जीवितदायके मम सन्तिकं आगते रज्जं ददन्तोपि अहं नेव एतेन कतगुणानुरूपं कातुं सक्कोमी’’ति वत्वा इतरा द्वे गाथा अवोच –
Taṃ sutvā rājā puttaṃ āmantetvā ‘‘tāta, mama paccantaṃ gantvā yuddhaparājitassa dvīhatīhaṃ anāgatabhāvaṃ sarasī’’ti vatvā ‘‘sarāmī’’ti vutte ‘‘tadā mayā imaṃ nissāya jīvitaṃ laddha’’nti sabbaṃ taṃ pavattiṃ ācikkhitvā ‘‘tāta , mayhaṃ jīvitadāyake mama santikaṃ āgate rajjaṃ dadantopi ahaṃ neva etena kataguṇānurūpaṃ kātuṃ sakkomī’’ti vatvā itarā dve gāthā avoca –
२६.
26.
‘‘आपासु मे युद्धपराजितस्स, एकस्स कत्वा विवनस्मि घोरे।
‘‘Āpāsu me yuddhaparājitassa, ekassa katvā vivanasmi ghore;
पसारयी किच्छगतस्स पाणिं, तेनूदतारिं दुखसम्परेतो॥
Pasārayī kicchagatassa pāṇiṃ, tenūdatāriṃ dukhasampareto.
२७.
27.
‘‘एतस्स किच्चेन इधानुपत्तो, वेसायिनो विसया जीवलोके।
‘‘Etassa kiccena idhānupatto, vesāyino visayā jīvaloke;
लाभारहो तात तिरीटवच्छो, देथस्स भोगं यजथञ्च यञ्ञ’’न्ति॥
Lābhāraho tāta tirīṭavaccho, dethassa bhogaṃ yajathañca yañña’’nti.
तत्थ आपासूति आपदासु। एकस्साति अदुतियस्स। कत्वाति अनुकम्पं करित्वा पेमं उप्पादेत्वा। विवनस्मिन्ति पानीयरहिते अरञ्ञे। घोरेति दारुणे। पसारयी किच्छगतस्स पाणिन्ति निस्सेणिं बन्धित्वा कूपं ओतारेत्वा दुक्खगतस्स मय्हं उत्तारणत्थाय वीरियपटिसंयुत्तं हत्थं पसारेसि। तेनूदतारिं दुखसम्परेतोति तेन कारणेनम्हि दुक्खपरिवारितोपि तम्हा कूपा उत्तिण्णो।
Tattha āpāsūti āpadāsu. Ekassāti adutiyassa. Katvāti anukampaṃ karitvā pemaṃ uppādetvā. Vivanasminti pānīyarahite araññe. Ghoreti dāruṇe. Pasārayī kicchagatassa pāṇinti nisseṇiṃ bandhitvā kūpaṃ otāretvā dukkhagatassa mayhaṃ uttāraṇatthāya vīriyapaṭisaṃyuttaṃ hatthaṃ pasāresi. Tenūdatāriṃ dukhasamparetoti tena kāraṇenamhi dukkhaparivāritopi tamhā kūpā uttiṇṇo.
एतस्स किच्चेन इधानुपत्तोति अहं एतस्स तापसस्स किच्चेन, एतेन कतस्स किच्चस्सानुभावेन इधानुप्पत्तो । वेसायिनो विसयाति वेसायी वुच्चति यमो, तस्स विसया। जीवलोकेति मनुस्सलोके। अहञ्हि इमस्मिं जीवलोके ठितो यमविसयं मच्चुविसयं परलोकं गतो नाम अहोसिं, सोम्हि एतस्स कारणा ततो पुन इधागतोति वुत्तं होति। लाभारहोति लाभं अरहो चतुपच्चयलाभस्स अनुच्छविको। देथस्स भोगन्ति एतेन परिभुञ्जितब्बं चतुपच्चयसमणपरिक्खारसङ्खातं भोगं एतस्स देथ। यजथञ्च यञ्ञन्ति त्वञ्च अमच्चा च नागरा चाति सब्बेपि तुम्हे एतस्स भोगञ्च देथ, यञ्ञञ्च यजथ। तस्स हि दीयमानो देय्यधम्मो तेन भुञ्जितब्बत्ता भोगो होति, इतरेसं दानयञ्ञत्ता यञ्ञो। तेनाह ‘‘देथस्स भोगं यजथञ्च यञ्ञ’’न्ति।
Etassa kiccena idhānupattoti ahaṃ etassa tāpasassa kiccena, etena katassa kiccassānubhāvena idhānuppatto . Vesāyino visayāti vesāyī vuccati yamo, tassa visayā. Jīvaloketi manussaloke. Ahañhi imasmiṃ jīvaloke ṭhito yamavisayaṃ maccuvisayaṃ paralokaṃ gato nāma ahosiṃ, somhi etassa kāraṇā tato puna idhāgatoti vuttaṃ hoti. Lābhārahoti lābhaṃ araho catupaccayalābhassa anucchaviko. Dethassa bhoganti etena paribhuñjitabbaṃ catupaccayasamaṇaparikkhārasaṅkhātaṃ bhogaṃ etassa detha. Yajathañca yaññanti tvañca amaccā ca nāgarā cāti sabbepi tumhe etassa bhogañca detha, yaññañca yajatha. Tassa hi dīyamāno deyyadhammo tena bhuñjitabbattā bhogo hoti, itaresaṃ dānayaññattā yañño. Tenāha ‘‘dethassa bhogaṃ yajathañca yañña’’nti.
एवं रञ्ञा गगनतले पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तेन विय बोधिसत्तस्स गुणे पकासिते तस्स गुणो सब्बत्थमेव पाकटो जातो, अतिरेकतरो तस्स लाभसक्कारो उदपादि। ततो पट्ठाय उपराजा वा अमच्चा वा अञ्ञो वा कोचि किञ्चि राजानं वत्तुं न विसहि। राजा बोधिसत्तस्स ओवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा सग्गपुरं पूरेसि। बोधिसत्तोपि अभिञ्ञा च समापत्तियो च उप्पादेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Evaṃ raññā gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpentena viya bodhisattassa guṇe pakāsite tassa guṇo sabbatthameva pākaṭo jāto, atirekataro tassa lābhasakkāro udapādi. Tato paṭṭhāya uparājā vā amaccā vā añño vā koci kiñci rājānaṃ vattuṃ na visahi. Rājā bodhisattassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā saggapuraṃ pūresi. Bodhisattopi abhiññā ca samāpattiyo ca uppādetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था ‘‘पोराणकपण्डितापि उपकारवसेन करिंसू’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘porāṇakapaṇḍitāpi upakāravasena kariṃsū’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
तिरीटवच्छजातकवण्णना नवमा।
Tirīṭavacchajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २५९. तिरीटवच्छजातकं • 259. Tirīṭavacchajātakaṃ
