| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
५. तिरोकुट्टपेतवत्थुवण्णना
5. Tirokuṭṭapetavatthuvaṇṇanā
तिरोकुट्टेसु तिट्ठन्तीति इदं सत्था राजगहे विहरन्तो सम्बहुले पेते आरब्भ कथेसि।
Tirokuṭṭesutiṭṭhantīti idaṃ satthā rājagahe viharanto sambahule pete ārabbha kathesi.
तत्रायं वित्थारकथा – इतो द्वानवुतिकप्पे कासि नाम नगरं अहोसि। तत्थ जयसेनो नाम राजा रज्जं कारेसि। तस्स सिरिमा नाम देवी। तस्सा कुच्छियं फुस्सो नाम बोधिसत्तो निब्बत्तित्वा अनुपुब्बेन सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झि। जयसेनो राजा ‘‘मम पुत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा बुद्धो जातो, मय्हमेव बुद्धो, मय्हं धम्मो, मय्हं सङ्घो’’ति ममत्तं उप्पादेत्वा सब्बकालं सयमेव उपट्ठहति, न अञ्ञेसं ओकासं देति।
Tatrāyaṃ vitthārakathā – ito dvānavutikappe kāsi nāma nagaraṃ ahosi. Tattha jayaseno nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa sirimā nāma devī. Tassā kucchiyaṃ phusso nāma bodhisatto nibbattitvā anupubbena sammāsambodhiṃ abhisambujjhi. Jayaseno rājā ‘‘mama putto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā buddho jāto, mayhameva buddho, mayhaṃ dhammo, mayhaṃ saṅgho’’ti mamattaṃ uppādetvā sabbakālaṃ sayameva upaṭṭhahati, na aññesaṃ okāsaṃ deti.
भगवतो कनिट्ठभातरो वेमातिका तयो भातरो चिन्तेसुं – ‘‘बुद्धा नाम सब्बलोक हितत्थाय उप्पज्जन्ति, न एकस्सेव अत्थाय। अम्हाकञ्च पिता अञ्ञेसं ओकासं न देति। कथं नु खो मयं लभेय्याम भगवन्तं उपट्ठातुं भिक्खुसङ्घञ्चा’’ति? तेसं एतदहोसि – ‘‘हन्द मयं किञ्चि उपायं करोमा’’ति। ते पच्चन्तं कुपितं विय कारापेसुं। ततो राजा ‘‘पच्चन्तो कुपितो’’ति सुत्वा तयोपि पुत्ते पच्चन्तं वूपसमेतुं पेसेसि। ते गन्त्वा वूपसमेत्वा आगता। राजा तुट्ठो वरं अदासि ‘‘यं इच्छथ, तं गण्हथा’’ति। ते ‘‘मयं भगवन्तं उपट्ठातुं इच्छामा’’ति आहंसु। राजा ‘‘एतं ठपेत्वा अञ्ञं गण्हथा’’ति आह। ते ‘‘मयं अञ्ञेन अनत्थिका’’ति आहंसु। तेन हि परिच्छेदं कत्वा गण्हथाति। ते सत्त वस्सानि याचिंसु। राजा न अदासि। एवं ‘‘छ, पञ्च, चत्तारि, तीणि, द्वे, एकं, सत्त मासे, छ, पञ्च, चत्तारो’’ति वत्वा याव तेमासं याचिंसु। तदा राजा ‘‘गण्हथा’’ति अदासि।
Bhagavato kaniṭṭhabhātaro vemātikā tayo bhātaro cintesuṃ – ‘‘buddhā nāma sabbaloka hitatthāya uppajjanti, na ekasseva atthāya. Amhākañca pitā aññesaṃ okāsaṃ na deti. Kathaṃ nu kho mayaṃ labheyyāma bhagavantaṃ upaṭṭhātuṃ bhikkhusaṅghañcā’’ti? Tesaṃ etadahosi – ‘‘handa mayaṃ kiñci upāyaṃ karomā’’ti. Te paccantaṃ kupitaṃ viya kārāpesuṃ. Tato rājā ‘‘paccanto kupito’’ti sutvā tayopi putte paccantaṃ vūpasametuṃ pesesi. Te gantvā vūpasametvā āgatā. Rājā tuṭṭho varaṃ adāsi ‘‘yaṃ icchatha, taṃ gaṇhathā’’ti. Te ‘‘mayaṃ bhagavantaṃ upaṭṭhātuṃ icchāmā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘etaṃ ṭhapetvā aññaṃ gaṇhathā’’ti āha. Te ‘‘mayaṃ aññena anatthikā’’ti āhaṃsu. Tena hi paricchedaṃ katvā gaṇhathāti. Te satta vassāni yāciṃsu. Rājā na adāsi. Evaṃ ‘‘cha, pañca, cattāri, tīṇi, dve, ekaṃ, satta māse, cha, pañca, cattāro’’ti vatvā yāva temāsaṃ yāciṃsu. Tadā rājā ‘‘gaṇhathā’’ti adāsi.
ते भगवन्तं उपसङ्कमित्वा आहंसु – ‘‘इच्छाम मयं, भन्ते, भगवन्तं तेमासं उपट्ठातुं, अधिवासेतु नो, भन्ते, भगवा इमं तेमासं वस्सावास’’न्ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन। ते तयो अत्तनो जनपदे नियुत्तकपुरिसस्स लेखं पेसेसुं ‘‘इमं तेमासं अम्हेहि भगवा उपट्ठातब्बो, विहारं आदिं कत्वा सब्बं भगवतो उपट्ठानसम्भारं सम्पादेही’’ति। सो सब्बं सम्पादेत्वा पटिपेसेसि। ते कासायवत्थनिवत्था हुत्वा पुरिससहस्सेहि वेय्यावच्चकरेहि भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च सक्कच्चं उपट्ठहमाना जनपदं नेत्वा विहारं निय्यातेत्वा वस्सं वसापेसुं।
Te bhagavantaṃ upasaṅkamitvā āhaṃsu – ‘‘icchāma mayaṃ, bhante, bhagavantaṃ temāsaṃ upaṭṭhātuṃ, adhivāsetu no, bhante, bhagavā imaṃ temāsaṃ vassāvāsa’’nti. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvena. Te tayo attano janapade niyuttakapurisassa lekhaṃ pesesuṃ ‘‘imaṃ temāsaṃ amhehi bhagavā upaṭṭhātabbo, vihāraṃ ādiṃ katvā sabbaṃ bhagavato upaṭṭhānasambhāraṃ sampādehī’’ti. So sabbaṃ sampādetvā paṭipesesi. Te kāsāyavatthanivatthā hutvā purisasahassehi veyyāvaccakarehi bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca sakkaccaṃ upaṭṭhahamānā janapadaṃ netvā vihāraṃ niyyātetvā vassaṃ vasāpesuṃ.
तेसं भण्डागारिको एको गहपतिपुत्तो सपजापतिको सद्धो अहोसि पसन्नो। सो बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानवत्तं सक्कच्चं अदासि। जनपदे नियुत्तकपुरिसो तं गहेत्वा जानपदेहि एकादसमत्तेहि पुरिससहस्सेहि सद्धिं सक्कच्चमेव दानं पवत्तापेसि। तत्थ केचि जानपदा पटिहतचित्ता अहेसुं। ते दानस्स अन्तरायं कत्वा देय्यधम्मं अत्तना खादिंसु, भत्तसालञ्च अग्गिना दहिंसु। पवारिता राजपुत्ता भगवतो सक्कारं कत्वा भगवन्तं पुरक्खत्वा पितु सन्तिकमेव पच्चागमिंसु। तत्थ गन्त्वा भगवा परिनिब्बायि। राजपुत्ता च जनपदे नियुत्तकपुरिसो च भण्डागारिको च अनुपुब्बेन कालं कत्वा सद्धिं परिसाय सग्गे उप्पज्जिंसु, पटिहतचित्ता जना निरये उप्पज्जिंसु। एवं तेसं उभयेसं जनानं सग्गतो सग्गं निरयतो निरयं उपपज्जन्तानं द्वानवुतिकप्पा वीतिवत्ता।
Tesaṃ bhaṇḍāgāriko eko gahapatiputto sapajāpatiko saddho ahosi pasanno. So buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānavattaṃ sakkaccaṃ adāsi. Janapade niyuttakapuriso taṃ gahetvā jānapadehi ekādasamattehi purisasahassehi saddhiṃ sakkaccameva dānaṃ pavattāpesi. Tattha keci jānapadā paṭihatacittā ahesuṃ. Te dānassa antarāyaṃ katvā deyyadhammaṃ attanā khādiṃsu, bhattasālañca agginā dahiṃsu. Pavāritā rājaputtā bhagavato sakkāraṃ katvā bhagavantaṃ purakkhatvā pitu santikameva paccāgamiṃsu. Tattha gantvā bhagavā parinibbāyi. Rājaputtā ca janapade niyuttakapuriso ca bhaṇḍāgāriko ca anupubbena kālaṃ katvā saddhiṃ parisāya sagge uppajjiṃsu, paṭihatacittā janā niraye uppajjiṃsu. Evaṃ tesaṃ ubhayesaṃ janānaṃ saggato saggaṃ nirayato nirayaṃ upapajjantānaṃ dvānavutikappā vītivattā.
अथ इमस्मिं भद्दकप्पे कस्सपस्स भगवतो काले ते पटिहतचित्ता जना पेतेसु उप्पन्ना। तदा मनुस्सा अत्तनो अत्तनो ञातकानं पेतानं अत्थाय दानं दत्वा उद्दिसन्ति ‘‘इदं नो ञातीनं होतू’’ति, ते सम्पत्तिं लभन्ति। अथ इमेपि पेता तं दिस्वा कस्सपं सम्मासम्बुद्धं उपसङ्कमित्वा पुच्छिंसु – ‘‘किं नु खो, भन्ते, मयम्पि एवरूपं सम्पत्तिं लभेय्यामा’’ति? भगवा आह – ‘‘इदानि न लभथ, अनागते पन गोतमो नाम सम्मासम्बुद्धो भविस्सति, तस्स भगवतो काले बिम्बिसारो नाम राजा भविस्सति, सो तुम्हाकं इतो द्वानवुतिकप्पे ञाति अहोसि, सो बुद्धस्स दानं दत्वा तुम्हाकं उद्दिसिस्सति, तदा लभिस्सथा’’ति। एवं वुत्ते किर तेसं पेतानं तं वचनं ‘‘स्वे लभिस्सथा’’ति वुत्तं विय अहोसि।
Atha imasmiṃ bhaddakappe kassapassa bhagavato kāle te paṭihatacittā janā petesu uppannā. Tadā manussā attano attano ñātakānaṃ petānaṃ atthāya dānaṃ datvā uddisanti ‘‘idaṃ no ñātīnaṃ hotū’’ti, te sampattiṃ labhanti. Atha imepi petā taṃ disvā kassapaṃ sammāsambuddhaṃ upasaṅkamitvā pucchiṃsu – ‘‘kiṃ nu kho, bhante, mayampi evarūpaṃ sampattiṃ labheyyāmā’’ti? Bhagavā āha – ‘‘idāni na labhatha, anāgate pana gotamo nāma sammāsambuddho bhavissati, tassa bhagavato kāle bimbisāro nāma rājā bhavissati, so tumhākaṃ ito dvānavutikappe ñāti ahosi, so buddhassa dānaṃ datvā tumhākaṃ uddisissati, tadā labhissathā’’ti. Evaṃ vutte kira tesaṃ petānaṃ taṃ vacanaṃ ‘‘sve labhissathā’’ti vuttaṃ viya ahosi.
ततो एकस्मिं बुद्धन्तरे वीतिवत्ते अम्हाकं भगवा उप्पज्जि। तेपि तयो राजपुत्ता पुरिससहस्सेन सद्धिं देवलोकतो चवित्वा मगधरट्ठे ब्राह्मणकुले उप्पज्जित्वा अनुपुब्बेन तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा गयासीसे तयो जटिला अहेसुं, जनपदे नियुत्तकपुरिसो राजा बिम्बिसारो अहोसि, भण्डागारिको गहपतिपुत्तो विसाखो नाम सेट्ठि अहोसि, तस्स पजापति धम्मदिन्ना नाम सेट्ठिधीता अहोसि, अवसेसा पन परिसा रञ्ञो एव परिवारा हुत्वा निब्बत्तिंसु।
Tato ekasmiṃ buddhantare vītivatte amhākaṃ bhagavā uppajji. Tepi tayo rājaputtā purisasahassena saddhiṃ devalokato cavitvā magadharaṭṭhe brāhmaṇakule uppajjitvā anupubbena tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā gayāsīse tayo jaṭilā ahesuṃ, janapade niyuttakapuriso rājā bimbisāro ahosi, bhaṇḍāgāriko gahapatiputto visākho nāma seṭṭhi ahosi, tassa pajāpati dhammadinnā nāma seṭṭhidhītā ahosi, avasesā pana parisā rañño eva parivārā hutvā nibbattiṃsu.
अम्हाकम्पि भगवा लोके उप्पज्जित्वा सत्तसत्ताहं अतिक्कमित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं आगम्म धम्मचक्कं पवत्तेत्वा पञ्चवग्गिये आदिं कत्वा याव सहस्सपरिवारे तयो जटिले विनेत्वा राजगहं अगमासि। तत्थ च तदहुपसङ्कमन्तंयेव राजानं बिम्बिसारं सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि सद्धिं एकादसनहुतेहि अङ्गमगधवासीहि ब्राह्मणगहपतिकेहि। अथ रञ्ञा स्वातनाय भत्तेन निमन्तितो अधिवासेत्वा दुतियदिवसे माणवकवण्णेन सक्केन देवानमिन्देन पुरतो गच्छन्तेन –
Amhākampi bhagavā loke uppajjitvā sattasattāhaṃ atikkamitvā anupubbena bārāṇasiṃ āgamma dhammacakkaṃ pavattetvā pañcavaggiye ādiṃ katvā yāva sahassaparivāre tayo jaṭile vinetvā rājagahaṃ agamāsi. Tattha ca tadahupasaṅkamantaṃyeva rājānaṃ bimbisāraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi saddhiṃ ekādasanahutehi aṅgamagadhavāsīhi brāhmaṇagahapatikehi. Atha raññā svātanāya bhattena nimantito adhivāsetvā dutiyadivase māṇavakavaṇṇena sakkena devānamindena purato gacchantena –
‘‘दन्तो दन्तेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Danto dantehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा’’ति॥ (महाव॰ ५८) –
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā’’ti. (mahāva. 58) –
एवमादीहि गाथाहि अभित्थवियमानो राजगहं पविसित्वा रञ्ञो निवेसने महादानं सम्पटिच्छि। ते पन पेता ‘‘इदानि राजा दानं अम्हाकं उद्दिसिस्सति, इदानि उद्दिसिस्सती’’ति आसाय सम्परिवारेत्वा अट्ठंसु।
Evamādīhi gāthāhi abhitthaviyamāno rājagahaṃ pavisitvā rañño nivesane mahādānaṃ sampaṭicchi. Te pana petā ‘‘idāni rājā dānaṃ amhākaṃ uddisissati, idāni uddisissatī’’ti āsāya samparivāretvā aṭṭhaṃsu.
राजा दानं दत्वा ‘‘कत्थ नु खो भगवा विहरेय्या’’ति भगवतो विहारट्ठानमेव चिन्तेसि, न तं दानं कस्सचि उद्दिसि। तथा तं दानं अलभन्ता पेता छिन्नासा हुत्वा रत्तियं रञ्ञो निवेसने अतिविय भिंसनकं विस्सरमकंसु। राजा भयसन्ताससंवेगं आपज्जित्वा विभाताय रत्तिया भगवतो आरोचेहि – ‘‘एवरूपं सद्दं अस्सोसिं, किं नु खो मे, भन्ते, भविस्सती’’ति? भगवा ‘‘मा भायि, महाराज, न ते किञ्चि पापकं भविस्सति, अपिच खो सन्ति ते पुराणञातका पेतेसु उप्पन्ना। ते एकं बुद्धन्तरं तमेव पच्चासीसन्ता ‘बुद्धस्स दानं दत्वा अम्हाकं उद्दिसिस्सती’ति विचरन्ता तया हिय्यो दानं दत्वा न उद्दिसितत्ता छिन्नासा हुत्वा तथारूपं विस्सरमकंसू’’ति आह। ‘‘किं इदानिपि, भन्ते, दिन्ने ते लभेय्यु’’न्ति? ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘तेन हि, भन्ते, अधिवासेतु मे भगवा अज्जतनाय दानं, तेसं उद्दिसिस्सामी’’ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन।
Rājā dānaṃ datvā ‘‘kattha nu kho bhagavā vihareyyā’’ti bhagavato vihāraṭṭhānameva cintesi, na taṃ dānaṃ kassaci uddisi. Tathā taṃ dānaṃ alabhantā petā chinnāsā hutvā rattiyaṃ rañño nivesane ativiya bhiṃsanakaṃ vissaramakaṃsu. Rājā bhayasantāsasaṃvegaṃ āpajjitvā vibhātāya rattiyā bhagavato ārocehi – ‘‘evarūpaṃ saddaṃ assosiṃ, kiṃ nu kho me, bhante, bhavissatī’’ti? Bhagavā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, na te kiñci pāpakaṃ bhavissati, apica kho santi te purāṇañātakā petesu uppannā. Te ekaṃ buddhantaraṃ tameva paccāsīsantā ‘buddhassa dānaṃ datvā amhākaṃ uddisissatī’ti vicarantā tayā hiyyo dānaṃ datvā na uddisitattā chinnāsā hutvā tathārūpaṃ vissaramakaṃsū’’ti āha. ‘‘Kiṃ idānipi, bhante, dinne te labheyyu’’nti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Tena hi, bhante, adhivāsetu me bhagavā ajjatanāya dānaṃ, tesaṃ uddisissāmī’’ti. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvena.
राजा निवेसनं गन्त्वा महादानं पटियादापेत्वा भगवतो कालं आरोचापेसि । भगवा राजन्तेपुरं गन्त्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि सद्धिं भिक्खुसङ्घेन। ते पेता ‘‘अपि नाम अज्ज लभेय्यामा’’ति गन्त्वा तिरोकुट्टादीसु अट्ठंसु। भगवा तथा अकासि, यथा ते सब्बेव रञ्ञो आपाथं गता अहेसुं। राजा दक्खिणोदकं देन्तो ‘‘इदं मे ञातीनं होतू’’ति उद्दिसि। तावदेव पेतानं कमलकुवलयसञ्छन्ना पोक्खरणियो निब्बत्तिंसु। ते तत्थ न्हत्वा च पिवित्वा च पटिप्पस्सद्धदरथकिलमथपिपासा सुवण्णवण्णा अहेसुं। राजा यागुखज्जभोज्जानि दत्वा उद्दिसि। तेसं तङ्खणञ्ञेव दिब्बयागुखज्जभोज्जानि निब्बत्तिंसु। ते तानि परिभुञ्जित्वा पीणिन्द्रिया अहेसुं। अथ वत्थसेनासनानि दत्वा उद्दिसि। तेसं दिब्बवत्थपासादपच्चत्थरणसेय्यादिअलङ्कारविधयो निब्बत्तिंसु। सा च तेसं सम्पत्ति सब्बापि यथा रञ्ञो पाकटा होति, तथा भगवा अधिट्ठासि। राजा तं दिस्वा अतिविय अत्तमनो अहोसि। ततो भगवा भुत्तावी पवारितो रञ्ञो बिम्बिसारस्स अनुमोदनत्थं तिरोकुट्टपेतवत्थुं अभासि –
Rājā nivesanaṃ gantvā mahādānaṃ paṭiyādāpetvā bhagavato kālaṃ ārocāpesi . Bhagavā rājantepuraṃ gantvā paññatte āsane nisīdi saddhiṃ bhikkhusaṅghena. Te petā ‘‘api nāma ajja labheyyāmā’’ti gantvā tirokuṭṭādīsu aṭṭhaṃsu. Bhagavā tathā akāsi, yathā te sabbeva rañño āpāthaṃ gatā ahesuṃ. Rājā dakkhiṇodakaṃ dento ‘‘idaṃ me ñātīnaṃ hotū’’ti uddisi. Tāvadeva petānaṃ kamalakuvalayasañchannā pokkharaṇiyo nibbattiṃsu. Te tattha nhatvā ca pivitvā ca paṭippassaddhadarathakilamathapipāsā suvaṇṇavaṇṇā ahesuṃ. Rājā yāgukhajjabhojjāni datvā uddisi. Tesaṃ taṅkhaṇaññeva dibbayāgukhajjabhojjāni nibbattiṃsu. Te tāni paribhuñjitvā pīṇindriyā ahesuṃ. Atha vatthasenāsanāni datvā uddisi. Tesaṃ dibbavatthapāsādapaccattharaṇaseyyādialaṅkāravidhayo nibbattiṃsu. Sā ca tesaṃ sampatti sabbāpi yathā rañño pākaṭā hoti, tathā bhagavā adhiṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā ativiya attamano ahosi. Tato bhagavā bhuttāvī pavārito rañño bimbisārassa anumodanatthaṃ tirokuṭṭapetavatthuṃ abhāsi –
१४.
14.
‘‘तिरोकुट्टेसु तिट्ठन्ति, सन्धिसिङ्घाटकेसु च।
‘‘Tirokuṭṭesu tiṭṭhanti, sandhisiṅghāṭakesu ca;
द्वारबाहासु तिट्ठन्ति, आगन्त्वान सकं घरं॥
Dvārabāhāsu tiṭṭhanti, āgantvāna sakaṃ gharaṃ.
१५.
15.
‘‘पहूते अन्नपानम्हि, खज्जभोज्जे उपट्ठिते।
‘‘Pahūte annapānamhi, khajjabhojje upaṭṭhite;
न तेसं कोचि सरति, सत्तानं कम्मपच्चया॥
Na tesaṃ koci sarati, sattānaṃ kammapaccayā.
१६.
16.
‘‘एवं ददन्ति ञातीनं, ये होन्ति अनुकम्पका।
‘‘Evaṃ dadanti ñātīnaṃ, ye honti anukampakā;
सुचिं पणीतं कालेन, कप्पियं पानभोजनं॥
Suciṃ paṇītaṃ kālena, kappiyaṃ pānabhojanaṃ.
१७.
17.
‘‘इदं वो ञातीनं होतु, सुखिता होन्तु ञातयो।
‘‘Idaṃ vo ñātīnaṃ hotu, sukhitā hontu ñātayo;
ते च तत्थ समागन्त्वा, ञातिपेता समागता।
Te ca tattha samāgantvā, ñātipetā samāgatā;
पहूते अन्नपानम्हि, सक्कच्चं अनुमोदरे॥
Pahūte annapānamhi, sakkaccaṃ anumodare.
१८.
18.
‘‘चिरं जीवन्तु नो ञाती, येसं हेतु लभामसे।
‘‘Ciraṃ jīvantu no ñātī, yesaṃ hetu labhāmase;
अम्हाकञ्च कता पूजा, दायका च अनिप्फला॥
Amhākañca katā pūjā, dāyakā ca anipphalā.
१९.
19.
‘‘न हि तत्थ कसि अत्थि, गोरक्खेत्थ न विज्जति।
‘‘Na hi tattha kasi atthi, gorakkhettha na vijjati;
वणिज्जा तादिसी नत्थि, हिरञ्ञेन कयाकयं।
Vaṇijjā tādisī natthi, hiraññena kayākayaṃ;
इतो दिन्नेन यापेन्ति, पेता कालगता तहिं॥
Ito dinnena yāpenti, petā kālagatā tahiṃ.
२०.
20.
‘‘उन्नमे उदकं वुट्ठं, यथा निन्नं पवत्तति।
‘‘Unname udakaṃ vuṭṭhaṃ, yathā ninnaṃ pavattati;
एवमेव इतो दिन्नं, पेतानं उपकप्पति॥
Evameva ito dinnaṃ, petānaṃ upakappati.
२१.
21.
‘‘यथा वारिवहा पूरा, परिपूरेन्ति सागरं।
‘‘Yathā vārivahā pūrā, paripūrenti sāgaraṃ;
एवमेव इतो दिन्नं, पेतानं उपकप्पति॥
Evameva ito dinnaṃ, petānaṃ upakappati.
२२.
22.
‘‘अदासि मे अकासि मे, ञातिमित्ता सखा च मे।
‘‘Adāsi me akāsi me, ñātimittā sakhā ca me;
पेतानं दक्खिणं दज्जा, पुब्बे कतमनुस्सरं॥
Petānaṃ dakkhiṇaṃ dajjā, pubbe katamanussaraṃ.
२३.
23.
‘‘न हि रुण्णं वा सोको वा, या चञ्ञा परिदेवना।
‘‘Na hi ruṇṇaṃ vā soko vā, yā caññā paridevanā;
न तं पेतानमत्थाय, एवं तिट्ठन्ति ञातयो॥
Na taṃ petānamatthāya, evaṃ tiṭṭhanti ñātayo.
२४.
24.
‘‘अयञ्च खो दक्खिणा दिन्ना, सङ्घम्हि सुप्पतिट्ठिता।
‘‘Ayañca kho dakkhiṇā dinnā, saṅghamhi suppatiṭṭhitā;
दीघरत्तं हितायस्स, ठानसो उपकप्पति॥
Dīgharattaṃ hitāyassa, ṭhānaso upakappati.
२५.
25.
‘‘सो ञातिधम्मो च अयं निदस्सितो, पेतान पूजा च कता उळारा।
‘‘So ñātidhammo ca ayaṃ nidassito, petāna pūjā ca katā uḷārā;
बलञ्च भिक्खूनमनुप्पदिन्नं, तुम्हेहि पुञ्ञं पहुतं अनप्पक’’न्ति॥
Balañca bhikkhūnamanuppadinnaṃ, tumhehi puññaṃ pahutaṃ anappaka’’nti.
१४. तत्थ तिरोकुट्टेसूति कुट्टानं परभागेसु। तिट्ठन्तीति निसज्जादिपटिक्खेपतो ठानकप्पनवचनमेतं, गेहपाकारकुट्टानं द्वारतो बहि एव तिट्ठन्तीति अत्थो। सन्धिसिङ्घाटकेसु चाति सन्धीसु च सिङ्घाटकेसु च। सन्धीति चतुक्कोणरच्छा, घरसन्धिभित्तिसन्धिआलोकसन्धियोपि वुच्चन्ति। सिङ्घाटकाति तिकोणरच्छा। द्वारबाहासु तिट्ठन्तीति नगरद्वारघरद्वारानं बाहा निस्साय तिट्ठन्ति। आगन्त्वान सकं घरन्ति सकघरं नाम पुब्बञातिघरम्पि अत्तना सामिभावेन अज्झावुत्थघरम्पि, तदुभयम्पि ते यस्मा सकघरसञ्ञाय आगच्छन्ति, तस्मा ‘‘आगन्त्वान सकं घर’’न्ति आह।
14. Tattha tirokuṭṭesūti kuṭṭānaṃ parabhāgesu. Tiṭṭhantīti nisajjādipaṭikkhepato ṭhānakappanavacanametaṃ, gehapākārakuṭṭānaṃ dvārato bahi eva tiṭṭhantīti attho. Sandhisiṅghāṭakesu cāti sandhīsu ca siṅghāṭakesu ca. Sandhīti catukkoṇaracchā, gharasandhibhittisandhiālokasandhiyopi vuccanti. Siṅghāṭakāti tikoṇaracchā. Dvārabāhāsu tiṭṭhantīti nagaradvāragharadvārānaṃ bāhā nissāya tiṭṭhanti. Āgantvāna sakaṃ gharanti sakagharaṃ nāma pubbañātigharampi attanā sāmibhāvena ajjhāvutthagharampi, tadubhayampi te yasmā sakagharasaññāya āgacchanti, tasmā ‘‘āgantvāna sakaṃ ghara’’nti āha.
१५. एवं भगवा पुब्बे अनज्झावुत्थपुब्बम्पि पुब्बञातिघरत्ता बिम्बिसारनिवेसनं सकघरसञ्ञाय आगन्त्वा तिरोकुट्टादीसु ठिते इस्सामच्छरियफलं अनुभवन्ते अतिविय दुद्दसिकविरूपभयानकदस्सने बहू पेते रञ्ञो दस्सेन्तो ‘‘तिरोकुट्टेसु तिट्ठन्ती’’ति गाथं वत्वा पुन तेहि कतस्स कम्मस्स दारुणभावं दस्सेन्तो ‘‘पहूते अन्नपानम्ही’’ति दुतियगाथमाह।
15. Evaṃ bhagavā pubbe anajjhāvutthapubbampi pubbañātigharattā bimbisāranivesanaṃ sakagharasaññāya āgantvā tirokuṭṭādīsu ṭhite issāmacchariyaphalaṃ anubhavante ativiya duddasikavirūpabhayānakadassane bahū pete rañño dassento ‘‘tirokuṭṭesu tiṭṭhantī’’ti gāthaṃ vatvā puna tehi katassa kammassa dāruṇabhāvaṃ dassento ‘‘pahūte annapānamhī’’ti dutiyagāthamāha.
तत्थ पहूतेति अनप्पके बहुम्हि, यावदत्थेति अत्थो । ब-कारस्स हि प-कारो लब्भति ‘‘पहु सन्तो न भरती’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ९८) विय। केचि पन ‘‘बहुके’’ति पठन्ति, सो पन पमादपाठो। अन्नपानम्हीति अन्ने च पाने च। खज्जभोज्जेति खज्जे च भोज्जे च। एतेन असितपीतखायितसायितवसेन चतुब्बिधम्पि आहारं दस्सेति। उपट्ठितेति उपगम्म ठिते सज्जिते, पटियत्तेति अत्थो। न तेसं कोचि सरति सत्तानन्ति तेसं पेत्तिविसये उप्पन्नानं सत्तानं कोचि माता वा पिता वा पुत्तो वा नत्ता वा न सरति। किं कारणा? कम्मपच्चयाति, अत्तना कतस्स अदानदानपटिसेधनादिभेदस्स कदरियकम्मस्स कारणभावतो। तञ्हि कम्मं तेसं ञातीनं सरितुं न देति।
Tattha pahūteti anappake bahumhi, yāvadattheti attho . Ba-kārassa hi pa-kāro labbhati ‘‘pahu santo na bharatī’’tiādīsu (su. ni. 98) viya. Keci pana ‘‘bahuke’’ti paṭhanti, so pana pamādapāṭho. Annapānamhīti anne ca pāne ca. Khajjabhojjeti khajje ca bhojje ca. Etena asitapītakhāyitasāyitavasena catubbidhampi āhāraṃ dasseti. Upaṭṭhiteti upagamma ṭhite sajjite, paṭiyatteti attho. Na tesaṃ koci sarati sattānanti tesaṃ pettivisaye uppannānaṃ sattānaṃ koci mātā vā pitā vā putto vā nattā vā na sarati. Kiṃ kāraṇā? Kammapaccayāti, attanā katassa adānadānapaṭisedhanādibhedassa kadariyakammassa kāraṇabhāvato. Tañhi kammaṃ tesaṃ ñātīnaṃ sarituṃ na deti.
१६. एवं भगवा अनप्पकेपि अन्नपानादिम्हि विज्जमाने ञातीनं पच्चासीसन्तानं पेतानं कम्मफलेन ञातकानं अनुस्सरणमत्तस्सापि अभावं दस्सेत्वा इदानि पेत्तिविसयुपपन्ने ञातके उद्दिस्स रञ्ञा दिन्नदानं पसंसन्तो ‘‘एवं ददन्ति ञातीन’’न्ति ततियगाथमाह।
16. Evaṃ bhagavā anappakepi annapānādimhi vijjamāne ñātīnaṃ paccāsīsantānaṃ petānaṃ kammaphalena ñātakānaṃ anussaraṇamattassāpi abhāvaṃ dassetvā idāni pettivisayupapanne ñātake uddissa raññā dinnadānaṃ pasaṃsanto ‘‘evaṃ dadanti ñātīna’’nti tatiyagāthamāha.
तत्थ एवन्ति उपमावचनं। तस्स द्विधा सम्बन्धो – तेसं सत्तानं कम्मपच्चया असरन्तेसुपि केसुचि केचि ददन्ति ञातीनं, ये एवं अनुकम्पका होन्तीति च, महाराज, यथा तया दिन्नं, एवं सुचिं पणीतं कालेन कप्पियं पानभोजनं ददन्ति ञातीनं, ये होन्ति अनुकम्पकाति च। तत्थ ददन्तीति देन्ति उद्दिसन्ति निय्यातेन्ति। ञातीनन्ति मातितो च पितितो च सम्बन्धानं। येति ये केचि पुत्तादयो। होन्तीति भवन्ति। अनुकम्पकाति अत्थकामा हितेसिनो। सुचिन्ति सुद्धं मनोहरं धम्मिकञ्च। पणीतन्ति उळारं। कालेनाति दक्खिणेय्यानं परिभोगयोग्गकालेन, ञातिपेतानं वा तिरोकुट्टादीसु आगन्त्वा ठितकालेन। कप्पियन्ति अनुच्छविकं पतिरूपं अरियानं परिभोगारहं। पानभोजनन्ति पानञ्च भोजनञ्च, तदुपदेसेन चेत्थ सब्बं देय्यधम्मं वदति।
Tattha evanti upamāvacanaṃ. Tassa dvidhā sambandho – tesaṃ sattānaṃ kammapaccayā asarantesupi kesuci keci dadanti ñātīnaṃ, ye evaṃ anukampakā hontīti ca, mahārāja, yathā tayā dinnaṃ, evaṃ suciṃ paṇītaṃ kālena kappiyaṃ pānabhojanaṃ dadanti ñātīnaṃ, ye honti anukampakāti ca. Tattha dadantīti denti uddisanti niyyātenti. Ñātīnanti mātito ca pitito ca sambandhānaṃ. Yeti ye keci puttādayo. Hontīti bhavanti. Anukampakāti atthakāmā hitesino. Sucinti suddhaṃ manoharaṃ dhammikañca. Paṇītanti uḷāraṃ. Kālenāti dakkhiṇeyyānaṃ paribhogayoggakālena, ñātipetānaṃ vā tirokuṭṭādīsu āgantvā ṭhitakālena. Kappiyanti anucchavikaṃ patirūpaṃ ariyānaṃ paribhogārahaṃ. Pānabhojananti pānañca bhojanañca, tadupadesena cettha sabbaṃ deyyadhammaṃ vadati.
१७. इदानि येन पकारेन तेसं पेतानं दिन्नं नाम होति, तं दस्सेन्तो ‘‘इदं वो ञातीनं होतु, सुखिता होन्तु ञातयो’’ति चतुत्थगाथाय पुब्बड्ढं आह। तं ततियगाथाय पुब्बड्ढेन सम्बन्धितब्बं –
17. Idāni yena pakārena tesaṃ petānaṃ dinnaṃ nāma hoti, taṃ dassento ‘‘idaṃ vo ñātīnaṃ hotu, sukhitā hontu ñātayo’’ti catutthagāthāya pubbaḍḍhaṃ āha. Taṃ tatiyagāthāya pubbaḍḍhena sambandhitabbaṃ –
‘‘एवं ददन्ति ञातीनं, ये होन्ति अनुकम्पका।
‘‘Evaṃ dadanti ñātīnaṃ, ye honti anukampakā;
इदं वो ञातीनं होतु, सुखिता होन्तु ञातयो’’ति॥
Idaṃ vo ñātīnaṃ hotu, sukhitā hontu ñātayo’’ti.
तेन ‘‘इदं वो ञातीनं होतूति एवं पकारेन ददन्ति, नो अञ्ञथा’’ति आकारत्थेन एवंसद्देन दातब्बाकारनिदस्सनं कतं होति।
Tena ‘‘idaṃ vo ñātīnaṃ hotūti evaṃ pakārena dadanti, no aññathā’’ti ākāratthena evaṃsaddena dātabbākāranidassanaṃ kataṃ hoti.
तत्थ इदन्ति देय्यधम्मनिदस्सनं। वोति निपातमत्तं ‘‘येहि वो अरिया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३६) विय। ञातीनं होतूति पेत्तिविसये उप्पन्नानं ञातकानं होतु। ‘‘नो ञातीन’’न्ति च पठन्ति, अम्हाकं ञातीनन्ति अत्थो। सुखिता होन्तु ञातयोति ते पेत्तिविसयूपपन्ना ञातयो इदं फलं पच्चनुभवन्ता सुखिता सुखप्पत्ता होन्तु।
Tattha idanti deyyadhammanidassanaṃ. Voti nipātamattaṃ ‘‘yehi vo ariyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.36) viya. Ñātīnaṃ hotūti pettivisaye uppannānaṃ ñātakānaṃ hotu. ‘‘No ñātīna’’nti ca paṭhanti, amhākaṃ ñātīnanti attho. Sukhitā hontu ñātayoti te pettivisayūpapannā ñātayo idaṃ phalaṃ paccanubhavantā sukhitā sukhappattā hontu.
यस्मा ‘‘इदं वो ञातीनं होतू’’ति वुत्तेपि अञ्ञेन कतकम्मं न अञ्ञस्स फलदं होति , केवलं पन तथा उद्दिस्स दीयमानं तं वत्थु ञातिपेतानं कुसलकम्मस्स पच्चयो होति, तस्मा यथा तेसं तस्मिं वत्थुस्मिं तस्मिंयेव खणे फलनिब्बत्तकं कुसलकम्मं होति, तं दस्सेन्तो ‘‘ते च तत्थो’’तिआदिमाह।
Yasmā ‘‘idaṃ vo ñātīnaṃ hotū’’ti vuttepi aññena katakammaṃ na aññassa phaladaṃ hoti , kevalaṃ pana tathā uddissa dīyamānaṃ taṃ vatthu ñātipetānaṃ kusalakammassa paccayo hoti, tasmā yathā tesaṃ tasmiṃ vatthusmiṃ tasmiṃyeva khaṇe phalanibbattakaṃ kusalakammaṃ hoti, taṃ dassento ‘‘te ca tattho’’tiādimāha.
तत्थ तेति ञातिपेता। तत्थाति यत्थ दानं दीयति, तत्थ। समागन्त्वाति ‘‘इमे नो ञातयो अम्हाकं अत्थाय दानं उद्दिसन्ती’’ति अनुमोदनत्थं तत्थ समागता हुत्वा। पहूते अन्नपानम्हीति अत्तनो उद्दिस्स दीयमाने तस्मिं वत्थुस्मिं। सक्कच्चं अनुमोदरेति कम्मफलं अभिसद्दहन्ता चित्तीकारं अविजहन्ता अविक्खित्तचित्ता हुत्वा ‘‘इदं नो दानं हिताय सुखाय होतू’’ति मोदन्ति अनुमोदन्ति पीतिसोमनस्सजाता होन्ति।
Tattha teti ñātipetā. Tatthāti yattha dānaṃ dīyati, tattha. Samāgantvāti ‘‘ime no ñātayo amhākaṃ atthāya dānaṃ uddisantī’’ti anumodanatthaṃ tattha samāgatā hutvā. Pahūte annapānamhīti attano uddissa dīyamāne tasmiṃ vatthusmiṃ. Sakkaccaṃ anumodareti kammaphalaṃ abhisaddahantā cittīkāraṃ avijahantā avikkhittacittā hutvā ‘‘idaṃ no dānaṃ hitāya sukhāya hotū’’ti modanti anumodanti pītisomanassajātā honti.
१८. चिरं जीवन्तूति चिरं जीविनो दीघायुका होन्तु। नो ञातीति अम्हाकं ञातका। येसं हेतूति येसं कारणा ये निस्साय। लभामसेति ईदिसं सम्पत्तिं पटिलभाम। इदञ्हि उद्दिसनेन लद्धसम्पत्तिं अनुभवन्तानं पेतानं अत्तनो ञातीनं थोमनाकारदस्सनं। पेतानञ्हि अत्तनो अनुमोदनेन, दायकानं उद्दिसनेन, उक्खिणेय्यसम्पत्तिया चाति तीहि अङ्गेहि दक्खिणा तङ्खणञ्ञेव फलनिब्बत्तिका होति। तत्थ दायका विसेसहेतु। तेनाह ‘‘येसं हेतु लभामसे’’ति। अम्हाकञ्च कता पूजाति ‘‘इदं वो ञातीनं होतू’’ति एवं उद्दिसन्तेहि दायकेहि अम्हाकञ्च पूजा कता, ते दायका च अनिप्फला यस्मिं सन्ताने परिच्चागमयं कम्मं निब्बत्तं तस्स तत्थेव फलदानतो।
18.Ciraṃ jīvantūti ciraṃ jīvino dīghāyukā hontu. No ñātīti amhākaṃ ñātakā. Yesaṃ hetūti yesaṃ kāraṇā ye nissāya. Labhāmaseti īdisaṃ sampattiṃ paṭilabhāma. Idañhi uddisanena laddhasampattiṃ anubhavantānaṃ petānaṃ attano ñātīnaṃ thomanākāradassanaṃ. Petānañhi attano anumodanena, dāyakānaṃ uddisanena, ukkhiṇeyyasampattiyā cāti tīhi aṅgehi dakkhiṇā taṅkhaṇaññeva phalanibbattikā hoti. Tattha dāyakā visesahetu. Tenāha ‘‘yesaṃ hetu labhāmase’’ti. Amhākañca katā pūjāti ‘‘idaṃ vo ñātīnaṃ hotū’’ti evaṃ uddisantehi dāyakehi amhākañca pūjā katā, te dāyakā ca anipphalā yasmiṃ santāne pariccāgamayaṃ kammaṃ nibbattaṃ tassa tattheva phaladānato.
एत्थाह – ‘‘किं पन पेत्तिविसयूपपन्ना एव ञाती हेतुसम्पत्तियो लभन्ति, उदाहु अञ्ञेपी’’ति? न चेत्थ अम्हेहि वत्तब्बं, अत्थि भगवता एवं ब्याकतत्ता। वुत्तञ्हेतं –-
Etthāha – ‘‘kiṃ pana pettivisayūpapannā eva ñātī hetusampattiyo labhanti, udāhu aññepī’’ti? Na cettha amhehi vattabbaṃ, atthi bhagavatā evaṃ byākatattā. Vuttañhetaṃ –-
‘‘मयमस्सु, भो गोतम, ब्राह्मणा नाम दानानि देम, पुञ्ञानि करोम ‘इदं दानं पेतानं ञातिसालोहितानं उपकप्पतु, इदं दानं पेता ञातिसालोहिता परिभुञ्जन्तू’ति। कच्चि तं, भो गोतम, दानं पेतानं ञातिसालोहितानं उपकप्पति , कच्चि ते पेता ञातिसालोहिता तं दानं परिभुञ्जन्तीति? ठाने खो, ब्राह्मण, उपकप्पति, नो अट्ठानेति।
‘‘Mayamassu, bho gotama, brāhmaṇā nāma dānāni dema, puññāni karoma ‘idaṃ dānaṃ petānaṃ ñātisālohitānaṃ upakappatu, idaṃ dānaṃ petā ñātisālohitā paribhuñjantū’ti. Kacci taṃ, bho gotama, dānaṃ petānaṃ ñātisālohitānaṃ upakappati , kacci te petā ñātisālohitā taṃ dānaṃ paribhuñjantīti? Ṭhāne kho, brāhmaṇa, upakappati, no aṭṭhāneti.
‘‘कतमं पन, भो गोतम, ठानं, कतमं अट्ठानन्ति? इध, ब्राह्मण, एकच्चो पाणातिपाती होति…पे॰… मिच्छादिट्ठिको होति, सो कायस्स भेदा परं मरणा निरयं उपपज्जति। यो नेरयिकानं सत्तानं आहारो, तेन सो तत्थ यापेति, तेन सो तत्थ तिट्ठति। इदं खो, ब्राह्मण, अट्ठानं, यत्थ ठितस्स तं दानं न उपकप्पति।
‘‘Katamaṃ pana, bho gotama, ṭhānaṃ, katamaṃ aṭṭhānanti? Idha, brāhmaṇa, ekacco pāṇātipātī hoti…pe… micchādiṭṭhiko hoti, so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā nirayaṃ upapajjati. Yo nerayikānaṃ sattānaṃ āhāro, tena so tattha yāpeti, tena so tattha tiṭṭhati. Idaṃ kho, brāhmaṇa, aṭṭhānaṃ, yattha ṭhitassa taṃ dānaṃ na upakappati.
‘‘इध पन, ब्राह्मण, एकच्चो पाणातिपाती होति…पे॰… मिच्छादिट्ठिको होति, सो कायस्स भेदा परं मरणा तिरच्छानयोनिं उपपज्जति। यो तिरच्छानयोनिकानं सत्तानं आहारो, तेन सो तत्थ यापेति, तेन सो तत्थ तिट्ठति। इदम्पि खो, ब्राह्मण, अट्ठानं, यत्थ ठितस्स तं दानं न उपकप्पति।
‘‘Idha pana, brāhmaṇa, ekacco pāṇātipātī hoti…pe… micchādiṭṭhiko hoti, so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā tiracchānayoniṃ upapajjati. Yo tiracchānayonikānaṃ sattānaṃ āhāro, tena so tattha yāpeti, tena so tattha tiṭṭhati. Idampi kho, brāhmaṇa, aṭṭhānaṃ, yattha ṭhitassa taṃ dānaṃ na upakappati.
‘‘इध पन, ब्राह्मण, एकच्चो पाणातिपाता पटिविरतो होति…पे॰… सम्मादिट्ठिको होति, सो कायस्स भेदा परं मरणा मनुस्सानं सहब्यतं उपपज्जति…पे॰… देवानं सहब्यतं उपपज्जति। यो देवानं आहारो, तेन सो तत्थ यापेति, तेन सो तत्थ तिट्ठति। इदम्पि खो, ब्राह्मण, अट्ठानं, यत्थ ठितस्स तं दानं न उपकप्पति।
‘‘Idha pana, brāhmaṇa, ekacco pāṇātipātā paṭivirato hoti…pe… sammādiṭṭhiko hoti, so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā manussānaṃ sahabyataṃ upapajjati…pe… devānaṃ sahabyataṃ upapajjati. Yo devānaṃ āhāro, tena so tattha yāpeti, tena so tattha tiṭṭhati. Idampi kho, brāhmaṇa, aṭṭhānaṃ, yattha ṭhitassa taṃ dānaṃ na upakappati.
‘‘इध पन, ब्राह्मण, एकच्चो पाणातिपाती होति…पे॰… मिच्छादिट्ठिको होति, सो कायस्स भेदा परं मरणा पेत्तिविसयं उपपज्जति। यो पेत्तिविसयिकानं सत्तानं आहारो, तेन सो तत्थ यापेति, तेन सो तत्थ तिट्ठति। यं वा पनस्स इतो अनुपवेच्छेन्ति मित्तामच्चा वा ञातिसालोहिता वा, तेन सो तत्थ यापेति, तेन सो तत्थ तिट्ठति। इदं खो, ब्राह्मण, ठानं, यत्थ ठितस्स तं दानं उपकप्पती’’ति।
‘‘Idha pana, brāhmaṇa, ekacco pāṇātipātī hoti…pe… micchādiṭṭhiko hoti, so kāyassa bhedā paraṃ maraṇā pettivisayaṃ upapajjati. Yo pettivisayikānaṃ sattānaṃ āhāro, tena so tattha yāpeti, tena so tattha tiṭṭhati. Yaṃ vā panassa ito anupavecchenti mittāmaccā vā ñātisālohitā vā, tena so tattha yāpeti, tena so tattha tiṭṭhati. Idaṃ kho, brāhmaṇa, ṭhānaṃ, yattha ṭhitassa taṃ dānaṃ upakappatī’’ti.
‘‘सचे पन, भो गोतम, सो पेतो ञातिसालोहितो तं ठानं अनुपपन्नो होति, को तं दानं परिभुञ्जती’’ति ? ‘‘अञ्ञेपिस्स, ब्राह्मण, पेता ञातिसालोहिता तं ठानं उपपन्ना होन्ति, ते तं दानं परिभुञ्जन्ती’’ति।
‘‘Sace pana, bho gotama, so peto ñātisālohito taṃ ṭhānaṃ anupapanno hoti, ko taṃ dānaṃ paribhuñjatī’’ti ? ‘‘Aññepissa, brāhmaṇa, petā ñātisālohitā taṃ ṭhānaṃ upapannā honti, te taṃ dānaṃ paribhuñjantī’’ti.
‘‘सचे पन, भो गोतम, सो चेव पेतो ञातिसालोहितो तं ठानं अनुपपन्नो होति, अञ्ञेपिस्स पेता ञातिसालोहिता तं ठानं अनुपपन्ना होन्ति, को तं दानं परिभुञ्जती’’ति? ‘‘अट्ठानं खो एतं, ब्राह्मण, अनवकासो, यं तं ठानं विवित्तं अस्स इमिना दीघेन अद्धुना यदिदं पेतेहि ञातिसालोहितेहि, अपिच, ब्राह्मण, दायकोपि अनिप्फलो’’ति (अ॰ नि॰ १०.१७७)।
‘‘Sace pana, bho gotama, so ceva peto ñātisālohito taṃ ṭhānaṃ anupapanno hoti, aññepissa petā ñātisālohitā taṃ ṭhānaṃ anupapannā honti, ko taṃ dānaṃ paribhuñjatī’’ti? ‘‘Aṭṭhānaṃ kho etaṃ, brāhmaṇa, anavakāso, yaṃ taṃ ṭhānaṃ vivittaṃ assa iminā dīghena addhunā yadidaṃ petehi ñātisālohitehi, apica, brāhmaṇa, dāyakopi anipphalo’’ti (a. ni. 10.177).
१९. इदानि पेत्तिविसयूपपन्नानं तत्थ अञ्ञस्स कसिगोरक्खादिनो सम्पत्तिपटिलाभकारणस्स अभावं इतो दिन्नेन यापनञ्च दस्सेतुं ‘‘न ही’’तिआदि वुत्तं।
19. Idāni pettivisayūpapannānaṃ tattha aññassa kasigorakkhādino sampattipaṭilābhakāraṇassa abhāvaṃ ito dinnena yāpanañca dassetuṃ ‘‘na hī’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ न हि तत्थ कसि अत्थीति तस्मिं पेत्तिविसये कसि न हि अत्थि, यं निस्साय पेता सुखेन जीवेय्युं। गोरक्खेत्थ न विज्जतीति एत्थ पेत्तिविसये न केवलं कसियेव नत्थि, अथ खो गोरक्खापि न विज्जति, यं निस्साय ते सुखेन जीवेय्युं। वणिज्जा तादिसी नत्थीति वणिज्जापि तादिसी नत्थि, या तेसं सम्पत्तिपटिलाभहेतु भवेय्य। हिरञ्ञेन कयाकयन्ति हिरञ्ञेन कयविक्कयम्पि तत्थ तादिसं नत्थि, यं तेसं सम्पत्तिपटिलाभहेतु भवेय्य। इते दिन्नेन यापेन्ति, पेता कालगता तहिन्ति केवलं पन इतो ञातीहि वा मित्तामच्चेहि वा दिन्नेन यापेन्ति, अत्तभावं पवत्तेन्ति। पेताति पेत्तिविसयूपपन्ना सत्ता। कालगताति अत्तनो मरणकालेन गता। ‘‘कालकता’’ति वा पाठो, कतकाला कतमरणा मरणं सम्पत्ता। तहिन्ति तस्मिं पेत्तिविसये।
Tattha na hi tattha kasi atthīti tasmiṃ pettivisaye kasi na hi atthi, yaṃ nissāya petā sukhena jīveyyuṃ. Gorakkhettha na vijjatīti ettha pettivisaye na kevalaṃ kasiyeva natthi, atha kho gorakkhāpi na vijjati, yaṃ nissāya te sukhena jīveyyuṃ. Vaṇijjā tādisī natthīti vaṇijjāpi tādisī natthi, yā tesaṃ sampattipaṭilābhahetu bhaveyya. Hiraññena kayākayanti hiraññena kayavikkayampi tattha tādisaṃ natthi, yaṃ tesaṃ sampattipaṭilābhahetu bhaveyya. Ite dinnena yāpenti, petā kālagatā tahinti kevalaṃ pana ito ñātīhi vā mittāmaccehi vā dinnena yāpenti, attabhāvaṃ pavattenti. Petāti pettivisayūpapannā sattā. Kālagatāti attano maraṇakālena gatā. ‘‘Kālakatā’’ti vā pāṭho, katakālā katamaraṇā maraṇaṃ sampattā. Tahinti tasmiṃ pettivisaye.
२०-२१. इदानि यथावुत्तमत्थं उपमाहि पकासेतुं ‘‘उन्नमे उदकं वुट्ठ’’न्ति गाथाद्वयमाह। तस्सत्थो – यथा उन्नमे थले उन्नतप्पदेसे मेघेहि अभिवुट्ठं उदकं यथा निन्नं पवत्तति, यो भूमिभागो निन्नो ओणतो, तं उपगच्छति; एवमेव इतो दिन्नं दानं पेतानं उपकप्पति , फलुप्पत्तिया विनियुज्जति। निन्नमिव हि उदकप्पवत्तिया ठानं पेतलोको दानूपकप्पनाय। यथाह – ‘‘इदं खो, ब्राह्मण, ठानं, यत्थ ठितस्स तं दानं उपकप्पती’’ति (अ॰ नि॰ १०.१७७)। यथा च कन्दरपदरसाखपसाखकुसोब्भमहासोब्भे हि ओगलितेन उदकेन वारिवहा महानज्जो पूरा हुत्वा सागरं परिपूरेन्ति, एवं इतो दिन्नदानं पुब्बे वुत्तनयेन पेतानं उपकप्पतीति।
20-21. Idāni yathāvuttamatthaṃ upamāhi pakāsetuṃ ‘‘unname udakaṃ vuṭṭha’’nti gāthādvayamāha. Tassattho – yathā unname thale unnatappadese meghehi abhivuṭṭhaṃ udakaṃ yathā ninnaṃ pavattati, yo bhūmibhāgo ninno oṇato, taṃ upagacchati; evameva ito dinnaṃ dānaṃ petānaṃ upakappati , phaluppattiyā viniyujjati. Ninnamiva hi udakappavattiyā ṭhānaṃ petaloko dānūpakappanāya. Yathāha – ‘‘idaṃ kho, brāhmaṇa, ṭhānaṃ, yattha ṭhitassa taṃ dānaṃ upakappatī’’ti (a. ni. 10.177). Yathā ca kandarapadarasākhapasākhakusobbhamahāsobbhe hi ogalitena udakena vārivahā mahānajjo pūrā hutvā sāgaraṃ paripūrenti, evaṃ ito dinnadānaṃ pubbe vuttanayena petānaṃ upakappatīti.
२२. यस्मा पेता ‘‘इतो किञ्चि लभामा’’ति आसाभिभूता ञातिघरं आगन्त्वापि ‘‘इदं नाम नो देथा’’ति याचितुं न सक्कोन्ति, तस्मा तेसं इमानि अनुस्सरणवत्थूनि अनुस्सरन्तो कुलपुत्तो दक्खिणं दज्जाति दस्सेन्तो ‘‘अदासि मे’’ति गाथमाह।
22. Yasmā petā ‘‘ito kiñci labhāmā’’ti āsābhibhūtā ñātigharaṃ āgantvāpi ‘‘idaṃ nāma no dethā’’ti yācituṃ na sakkonti, tasmā tesaṃ imāni anussaraṇavatthūni anussaranto kulaputto dakkhiṇaṃ dajjāti dassento ‘‘adāsi me’’ti gāthamāha.
तस्सत्थो – इदं नाम मे धनं वा धञ्ञं वा अदासि, इदं नाम मे किच्चं अत्तनायेव योगं आपज्जन्तो अकासि, ‘‘असुको मे मातितो वा पितितो वा सम्बन्धत्ता ञाति, सिनेहवसेन ताणसमत्थताय मित्तो, असुको मे सहपंसुकीळकसहायो सखा’’ति च एतं सब्बमनुस्सरन्तो पेतानं दक्खिणं दज्जा दानं निय्यातेय्य। ‘‘दक्खिणा दज्जा’’ति वा पाठो, पेतानं दक्खिणा दातब्बा, तेन ‘‘अदासि मे’’तिआदिना नयेन पुब्बे कतमनुस्सरं अनुस्सरताति वुत्तं होति। करणत्थे हि इदं पच्चत्तवचनं।
Tassattho – idaṃ nāma me dhanaṃ vā dhaññaṃ vā adāsi, idaṃ nāma me kiccaṃ attanāyeva yogaṃ āpajjanto akāsi, ‘‘asuko me mātito vā pitito vā sambandhattā ñāti, sinehavasena tāṇasamatthatāya mitto, asuko me sahapaṃsukīḷakasahāyo sakhā’’ti ca etaṃ sabbamanussaranto petānaṃ dakkhiṇaṃ dajjā dānaṃ niyyāteyya. ‘‘Dakkhiṇā dajjā’’ti vā pāṭho, petānaṃ dakkhiṇā dātabbā, tena ‘‘adāsi me’’tiādinā nayena pubbe katamanussaraṃ anussaratāti vuttaṃ hoti. Karaṇatthe hi idaṃ paccattavacanaṃ.
२३-२४. ये पन सत्ता ञातिमरणेन रुण्णसोकादिपरा एव हुत्वा तिट्ठन्ति, न तेसं अत्थाय किञ्चि देन्ति, तेसं तं रुण्णसोकादि केवलं अत्तपरितापनमत्तमेव होति, तं न पेतानं कञ्चि अत्थं साधेतीति दस्सेन्तो ‘‘न हि रुण्णं वा’’ति गाथं वत्वा पुन मगधराजेन दिन्नदक्खिणाय सात्थकभावं दस्सेतुं ‘‘अयञ्च खो’’ति गाथमाह। तेसं अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
23-24. Ye pana sattā ñātimaraṇena ruṇṇasokādiparā eva hutvā tiṭṭhanti, na tesaṃ atthāya kiñci denti, tesaṃ taṃ ruṇṇasokādi kevalaṃ attaparitāpanamattameva hoti, taṃ na petānaṃ kañci atthaṃ sādhetīti dassento ‘‘na hi ruṇṇaṃ vā’’ti gāthaṃ vatvā puna magadharājena dinnadakkhiṇāya sātthakabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘ayañca kho’’ti gāthamāha. Tesaṃ attho heṭṭhā vuttoyeva.
२५. इदानि यस्मा इमं दक्खिणं देन्तेन रञ्ञा ञातीनं ञातीहि कत्तब्बकिच्चकरणेन ञातिधम्मो निदस्सितो, बहुजनस्स पाकटो कतो, निदस्सनं पाकटं कतं ‘‘तुम्हेहिपि एवमेव ञातीसु ञातिधम्मो परिपूरेतब्बो’’ति। ते च पेते दिब्बसम्पत्तिं अधिगमेन्तेन पेतानं पूजा कता उळारा , बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं अन्नपानादीहि सन्तप्पेन्तेन भिक्खूनं बलं अनुप्पदिन्नं, अनुकम्पादिगुणपरिवारञ्च चागचेतनं निब्बत्तेन्तेन अनप्पकं पुञ्ञं पसुतं, तस्मा भगवा इमेहि यथाभुच्चगुणेहि राजानं सम्पहंसेन्तो ‘‘सो ञातिधम्मो’’ति ओसानगाथमाह।
25. Idāni yasmā imaṃ dakkhiṇaṃ dentena raññā ñātīnaṃ ñātīhi kattabbakiccakaraṇena ñātidhammo nidassito, bahujanassa pākaṭo kato, nidassanaṃ pākaṭaṃ kataṃ ‘‘tumhehipi evameva ñātīsu ñātidhammo paripūretabbo’’ti. Te ca pete dibbasampattiṃ adhigamentena petānaṃ pūjā katā uḷārā , buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ annapānādīhi santappentena bhikkhūnaṃ balaṃ anuppadinnaṃ, anukampādiguṇaparivārañca cāgacetanaṃ nibbattentena anappakaṃ puññaṃ pasutaṃ, tasmā bhagavā imehi yathābhuccaguṇehi rājānaṃ sampahaṃsento ‘‘so ñātidhammo’’ti osānagāthamāha.
तत्थ ञातिधम्मोति ञातीहि ञातीनं कत्तब्बकरणं। उळाराति फीता समिद्धा। बलन्ति कायबलं। पसुतन्ति उपचितं। एत्थ च ‘‘सो ञातिधम्मो च अयं निदस्सितो’’ति एतेन भगवा राजानं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि। ञातिधम्मदस्सनञ्हेत्थ सन्दस्सनं। ‘‘पेतान पूजा च कता उळारा’’ति इमिना समादपेसि। ‘‘उळारा’’ति पसंसनञ्हेत्थ पुनप्पुनं पूजाकरणे समादपनं। ‘‘बलञ्च भिक्खूनमनुप्पदिन्न’’न्ति इमिना समुत्तेजेसि। भिक्खूनं बलानुप्पदानञ्हेत्थ एवंविधानं बलानुप्पदाने उस्साहवड्ढनेन समुत्तेजनं। ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्ति इमिना सम्पहंसेसि। पुञ्ञपसवनकित्तनञ्हेत्थ तस्स यथाभुच्चगुणसंवण्णनभावेन सम्पहंसनन्ति एवमेत्थ योजना वेदितब्बा।
Tattha ñātidhammoti ñātīhi ñātīnaṃ kattabbakaraṇaṃ. Uḷārāti phītā samiddhā. Balanti kāyabalaṃ. Pasutanti upacitaṃ. Ettha ca ‘‘so ñātidhammo ca ayaṃ nidassito’’ti etena bhagavā rājānaṃ dhammiyā kathāya sandassesi. Ñātidhammadassanañhettha sandassanaṃ. ‘‘Petāna pūjā ca katā uḷārā’’ti iminā samādapesi. ‘‘Uḷārā’’ti pasaṃsanañhettha punappunaṃ pūjākaraṇe samādapanaṃ. ‘‘Balañca bhikkhūnamanuppadinna’’nti iminā samuttejesi. Bhikkhūnaṃ balānuppadānañhettha evaṃvidhānaṃ balānuppadāne ussāhavaḍḍhanena samuttejanaṃ. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’nti iminā sampahaṃsesi. Puññapasavanakittanañhettha tassa yathābhuccaguṇasaṃvaṇṇanabhāvena sampahaṃsananti evamettha yojanā veditabbā.
देसनापरियोसाने च पेत्तिविसयूपपत्तिआदीनवसंवण्णनेन संविग्गहदयानं योनिसो पदहतं चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। दुतियदिवसेपि देवमनुस्सानं इदमेव तिरोकुट्टदेसनं देसेसि। एवं याव सत्त दिवसा तादिसोव धम्माभिसमयो अहोसीति।
Desanāpariyosāne ca pettivisayūpapattiādīnavasaṃvaṇṇanena saṃviggahadayānaṃ yoniso padahataṃ caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Dutiyadivasepi devamanussānaṃ idameva tirokuṭṭadesanaṃ desesi. Evaṃ yāva satta divasā tādisova dhammābhisamayo ahosīti.
तिरोकुट्टपेतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Tirokuṭṭapetavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / ५. तिरोकुट्टपेतवत्थु • 5. Tirokuṭṭapetavatthu
