| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
९. तिस्ससुत्तवण्णना
9. Tissasuttavaṇṇanā
२४३. नवमे दुम्मनोति उप्पन्नदोमनस्सो। कस्मा पनायं एवं दुक्खी दुम्मनो जातोति? खत्तियपब्बजितो हेस, तेन नं पब्बाजेत्वा दुपट्टसाटकं निवासापेत्वा वरचीवरं पारुपेत्वा अक्खीनि अञ्जेत्वा मनोसिलातेलेन सीसं मक्खेसुं। सो भिक्खूसु रत्तिट्ठानदिवाट्ठानं गतेसु ‘‘भिक्खुना नाम विवित्तोकासे निसीदितब्ब’’न्ति अजानन्तो भोजनसालं गन्त्वा महापीठं आरुहित्वा निसीदि। दिसावचरा आगन्तुका पंसुकूलिका भिक्खू आगन्त्वा, ‘‘इमिनाव नीहारेन रजोकिण्णेहि गत्तेहि न सक्का दसबलं पस्सितुं। भण्डकं ताव ठपेस्सामा’’ति भोजनसालं अगमंसु। सो तेसु महाथेरेसु आगच्छन्तेसु निच्चलो निसीदियेव। अञ्ञे भिक्खू ‘‘पादवत्तं करोम, तालवण्टेन बीजामा’’ति आपुच्छन्ति। अयं पन निसिन्नकोव ‘‘कतिवस्सत्था’’ति? पुच्छित्वा, ‘‘मयं अवस्सिका। तुम्हे पन कतिवस्सत्था’’ति? वुत्ते, ‘‘मयं अज्ज पब्बजिता’’ति आह। अथ नं भिक्खू, ‘‘आवुसो, अधुना छिन्नचूळोसि, अज्जापि ते सीसमूले ऊकागन्धो वायतियेव, त्वं नाम एत्तकेसु वुड्ढतरेसु वत्तं आपुच्छन्तेसु निस्सद्दो निच्चलो निसिन्नो, अपचितिमत्तम्पि ते नत्थि, कस्स सासने पब्बजितोसी’’ति? परिवारेत्वा तं वाचासत्तीहि पहरन्ता ‘‘किं त्वं इणट्टो वा भयट्टो वा जीवितुं असक्कोन्तो पब्बजितो’’ति? आहंसु। सो एकम्पि थेरं ओलोकेसि, तेन ‘‘किं मं ओलोकेसि महल्लका’’ति? वुत्ते अञ्ञं ओलोकेसि, तेनपि तथेव वुत्ते अथस्स ‘‘इमे मं परिवारेत्वा वाचासत्तीहि विज्झन्ती’’ति खत्तियमानो उप्पज्जि। अक्खीसु मणिवण्णानि अस्सूनि सञ्चरिंसु। ततो ने आह – ‘‘कस्स सन्तिकं आगतत्था’’ति। ते ‘‘किं पन त्वं ‘मय्हं सन्तिकं आगता’ति? अम्हे मञ्ञसि गिहिब्यञ्जनभट्ठका’’ति वत्वा, ‘‘सदेवके लोके अग्गपुग्गलस्स सत्थु सन्तिकं आगतम्हा’’ति आहंसु। सो ‘‘मय्हं भातु सन्तिके आगता तुम्हे, यदि एवं इदानि वो आगतमग्गेनेव गमनं करिस्सामी’’ति कुज्झित्वा निक्खन्तो अन्तरामग्गे चिन्तेसि – ‘‘मयि इमिनाव नीहारेन गते सत्था एते न नीहरापेस्सती’’ति दुक्खी दुम्मनो अस्सूनि पवत्तयमानो अगमासि। इमिना कारणेन एस एवं जातोति।
243. Navame dummanoti uppannadomanasso. Kasmā panāyaṃ evaṃ dukkhī dummano jātoti? Khattiyapabbajito hesa, tena naṃ pabbājetvā dupaṭṭasāṭakaṃ nivāsāpetvā varacīvaraṃ pārupetvā akkhīni añjetvā manosilātelena sīsaṃ makkhesuṃ. So bhikkhūsu rattiṭṭhānadivāṭṭhānaṃ gatesu ‘‘bhikkhunā nāma vivittokāse nisīditabba’’nti ajānanto bhojanasālaṃ gantvā mahāpīṭhaṃ āruhitvā nisīdi. Disāvacarā āgantukā paṃsukūlikā bhikkhū āgantvā, ‘‘imināva nīhārena rajokiṇṇehi gattehi na sakkā dasabalaṃ passituṃ. Bhaṇḍakaṃ tāva ṭhapessāmā’’ti bhojanasālaṃ agamaṃsu. So tesu mahātheresu āgacchantesu niccalo nisīdiyeva. Aññe bhikkhū ‘‘pādavattaṃ karoma, tālavaṇṭena bījāmā’’ti āpucchanti. Ayaṃ pana nisinnakova ‘‘kativassatthā’’ti? Pucchitvā, ‘‘mayaṃ avassikā. Tumhe pana kativassatthā’’ti? Vutte, ‘‘mayaṃ ajja pabbajitā’’ti āha. Atha naṃ bhikkhū, ‘‘āvuso, adhunā chinnacūḷosi, ajjāpi te sīsamūle ūkāgandho vāyatiyeva, tvaṃ nāma ettakesu vuḍḍhataresu vattaṃ āpucchantesu nissaddo niccalo nisinno, apacitimattampi te natthi, kassa sāsane pabbajitosī’’ti? Parivāretvā taṃ vācāsattīhi paharantā ‘‘kiṃ tvaṃ iṇaṭṭo vā bhayaṭṭo vā jīvituṃ asakkonto pabbajito’’ti? Āhaṃsu. So ekampi theraṃ olokesi, tena ‘‘kiṃ maṃ olokesi mahallakā’’ti? Vutte aññaṃ olokesi, tenapi tatheva vutte athassa ‘‘ime maṃ parivāretvā vācāsattīhi vijjhantī’’ti khattiyamāno uppajji. Akkhīsu maṇivaṇṇāni assūni sañcariṃsu. Tato ne āha – ‘‘kassa santikaṃ āgatatthā’’ti. Te ‘‘kiṃ pana tvaṃ ‘mayhaṃ santikaṃ āgatā’ti? Amhe maññasi gihibyañjanabhaṭṭhakā’’ti vatvā, ‘‘sadevake loke aggapuggalassa satthu santikaṃ āgatamhā’’ti āhaṃsu. So ‘‘mayhaṃ bhātu santike āgatā tumhe, yadi evaṃ idāni vo āgatamaggeneva gamanaṃ karissāmī’’ti kujjhitvā nikkhanto antarāmagge cintesi – ‘‘mayi imināva nīhārena gate satthā ete na nīharāpessatī’’ti dukkhī dummano assūni pavattayamāno agamāsi. Iminā kāraṇena esa evaṃ jātoti.
वाचासन्नितोदकेनाति वचनपतोदेन। सञ्जम्भरिमकंसूति सञ्जम्भरितं निरन्तरं फुटं अकंसु, उपरि विज्झिंसूति वुत्तं होति। वत्ताति परे यदिच्छकं वदतियेव। नो च वचनक्खमोति परेसं वचनं खमितुं न सक्कोति। इदानि ताव त्वं इमिना कोपेन इमिना वुत्तवाचासन्नितोदकेन विद्धो। अतीते पन रट्ठतो च पब्बाजितोति। एवं वुत्ते, ‘‘कतरस्मिं काले भगवा’’ति? भिक्खू भगवन्तं याचिंसु।
Vācāsannitodakenāti vacanapatodena. Sañjambharimakaṃsūti sañjambharitaṃ nirantaraṃ phuṭaṃ akaṃsu, upari vijjhiṃsūti vuttaṃ hoti. Vattāti pare yadicchakaṃ vadatiyeva. No ca vacanakkhamoti paresaṃ vacanaṃ khamituṃ na sakkoti. Idāni tāva tvaṃ iminā kopena iminā vuttavācāsannitodakena viddho. Atīte pana raṭṭhato ca pabbājitoti. Evaṃ vutte, ‘‘katarasmiṃ kāle bhagavā’’ti? Bhikkhū bhagavantaṃ yāciṃsu.
सत्था आह – अतीते बाराणसियं बाराणसिराजा रज्जं कारेसि। अथेको जातिमा, एको मातङ्गोति द्वे इसयो बाराणसिं अगमंसु। तेसु जातिमा पुरेतरं गन्त्वा कुम्भकारसालायं निसीदि। मातङ्गो तापसो पच्छा गन्त्वा तत्थ ओकासं याचि कुम्भकारो ‘‘अत्थेत्थ पठमतरं पविट्ठो पब्बजितो, तं पुच्छा’’ति आह। सो अत्तनो परिक्खारं गहेत्वा सालाय द्वारमूले ठत्वा, ‘‘अम्हाकम्पि आचरिय एकरत्तिवासाय ओकासं देथा’’ति आह। ‘‘पविस, भो’’ति। पविसित्वा निसिन्नं, ‘‘भो, किं गोत्तोसी’’ति? पुच्छि। ‘‘चण्डालगोत्तोम्ही’’ति। ‘‘न सक्का तया सद्धिं एकट्ठाने निसीदितुं, एकमन्तं गच्छा’’ति। सो च तत्थेव तिणसन्थारकं पत्थरित्वा निपज्जि, जातिमा द्वारं निस्साय निपज्जि। इतरो पस्सावत्थाय निक्खमन्तो तं उरस्मिं अक्कमि। ‘‘को एसो’’ति च वुत्ते? ‘‘अहं आचरिया’’ति आह। ‘‘रे चण्डाल, किं अञ्ञतो मग्गं न पस्ससि? अथ मे आगन्त्वा अक्कमसी’’ति। ‘‘आचरिय, अदिस्वा मे अक्कन्तोसि, खम मय्ह’’न्ति। सो महापुरिसे बहि निक्खन्ते चिन्तेसि – ‘‘अयं पच्चागच्छन्तोपि इतोव आगमिस्सती’’ति परिवत्तेत्वा निपज्जि। महापुरिसोपि ‘‘आचरियो इतो सीसं कत्वा निपन्नो, पादसमीपेन गमिस्सामी’’ति पविसन्तो पुन उरस्मिंयेव अक्कमि। ‘‘को एसो’’ति च वुत्ते? ‘‘अहं आचरिया’’ति आह। ‘‘पठमं ताव ते अजानन्तेन कतं, इदानि मं घटेन्तोव अकासि, सूरिये ते उग्गच्छन्ते सत्तधा मुद्धा फलतू’’ति सपि। महापुरिसो किञ्चि अवत्वा पुरेअरुणेयेव सूरियं गण्हि, नास्स उग्गन्तुं अदासि। मनुस्सा च हत्थिअस्सादयो च पबुज्झिंसु।
Satthā āha – atīte bārāṇasiyaṃ bārāṇasirājā rajjaṃ kāresi. Atheko jātimā, eko mātaṅgoti dve isayo bārāṇasiṃ agamaṃsu. Tesu jātimā puretaraṃ gantvā kumbhakārasālāyaṃ nisīdi. Mātaṅgo tāpaso pacchā gantvā tattha okāsaṃ yāci kumbhakāro ‘‘atthettha paṭhamataraṃ paviṭṭho pabbajito, taṃ pucchā’’ti āha. So attano parikkhāraṃ gahetvā sālāya dvāramūle ṭhatvā, ‘‘amhākampi ācariya ekarattivāsāya okāsaṃ dethā’’ti āha. ‘‘Pavisa, bho’’ti. Pavisitvā nisinnaṃ, ‘‘bho, kiṃ gottosī’’ti? Pucchi. ‘‘Caṇḍālagottomhī’’ti. ‘‘Na sakkā tayā saddhiṃ ekaṭṭhāne nisīdituṃ, ekamantaṃ gacchā’’ti. So ca tattheva tiṇasanthārakaṃ pattharitvā nipajji, jātimā dvāraṃ nissāya nipajji. Itaro passāvatthāya nikkhamanto taṃ urasmiṃ akkami. ‘‘Ko eso’’ti ca vutte? ‘‘Ahaṃ ācariyā’’ti āha. ‘‘Re caṇḍāla, kiṃ aññato maggaṃ na passasi? Atha me āgantvā akkamasī’’ti. ‘‘Ācariya, adisvā me akkantosi, khama mayha’’nti. So mahāpurise bahi nikkhante cintesi – ‘‘ayaṃ paccāgacchantopi itova āgamissatī’’ti parivattetvā nipajji. Mahāpurisopi ‘‘ācariyo ito sīsaṃ katvā nipanno, pādasamīpena gamissāmī’’ti pavisanto puna urasmiṃyeva akkami. ‘‘Ko eso’’ti ca vutte? ‘‘Ahaṃ ācariyā’’ti āha. ‘‘Paṭhamaṃ tāva te ajānantena kataṃ, idāni maṃ ghaṭentova akāsi, sūriye te uggacchante sattadhā muddhā phalatū’’ti sapi. Mahāpuriso kiñci avatvā purearuṇeyeva sūriyaṃ gaṇhi, nāssa uggantuṃ adāsi. Manussā ca hatthiassādayo ca pabujjhiṃsu.
मनुस्सा राजकुलं गन्त्वा, ‘‘देव, सकलनगरे अप्पबुद्धो नाम नत्थि, न च अरुणुग्गं पञ्ञायति, किन्नु खो एत’’न्ति? तेन हि नगरं परिवीमंसथाति। ते परिवीमंसन्ता कुम्भकारसालायं द्वे तापसे दिस्वा, ‘‘इमेसं एतं कम्मं भविस्सती’’ति गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं। रञ्ञा च ‘‘पुच्छथ ने’’ति वुत्ता आगन्त्वा जातिमन्तं पुच्छिंसु – ‘‘तुम्हेहि अन्धकारं कत’’न्ति। ‘‘न मया कतं, एस पन कूटजटिलो छवो अनन्तमायो, तं पुच्छथा’’ति। ते आगन्त्वा महापुरिसं पुच्छिंसु – ‘‘तुम्हेहि, भन्ते, अन्धकारं कत’’न्ति। ‘‘आम अयं आचरियो मं अभिसपि, तस्मा मया कत’’न्ति। ते गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजापि आगन्त्वा महापुरिसं ‘‘तुम्हेहि कतं, भन्ते’’ति? पुच्छि। ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘कस्मा भन्ते’’ति? ‘‘इमिना अभिसपितोम्हि, सचे मं एसो खमापेस्सति, सूरियं विस्सज्जेस्सामी’’ति। राजा ‘‘खमापेथ, भन्ते, एत’’न्ति आह। इतरो ‘‘मादिसो जातिमा किं एवरूपं चण्डालं खमापेस्सति? न खमापेमी’’ति।
Manussā rājakulaṃ gantvā, ‘‘deva, sakalanagare appabuddho nāma natthi, na ca aruṇuggaṃ paññāyati, kinnu kho eta’’nti? Tena hi nagaraṃ parivīmaṃsathāti. Te parivīmaṃsantā kumbhakārasālāyaṃ dve tāpase disvā, ‘‘imesaṃ etaṃ kammaṃ bhavissatī’’ti gantvā rañño ārocesuṃ. Raññā ca ‘‘pucchatha ne’’ti vuttā āgantvā jātimantaṃ pucchiṃsu – ‘‘tumhehi andhakāraṃ kata’’nti. ‘‘Na mayā kataṃ, esa pana kūṭajaṭilo chavo anantamāyo, taṃ pucchathā’’ti. Te āgantvā mahāpurisaṃ pucchiṃsu – ‘‘tumhehi, bhante, andhakāraṃ kata’’nti. ‘‘Āma ayaṃ ācariyo maṃ abhisapi, tasmā mayā kata’’nti. Te gantvā rañño ārocesuṃ. Rājāpi āgantvā mahāpurisaṃ ‘‘tumhehi kataṃ, bhante’’ti? Pucchi. ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Kasmā bhante’’ti? ‘‘Iminā abhisapitomhi, sace maṃ eso khamāpessati, sūriyaṃ vissajjessāmī’’ti. Rājā ‘‘khamāpetha, bhante, eta’’nti āha. Itaro ‘‘mādiso jātimā kiṃ evarūpaṃ caṇḍālaṃ khamāpessati? Na khamāpemī’’ti.
अथ नं मनुस्सा ‘‘न किं त्वं अत्तनो रुचिया खमापेस्ससी’’ति? वत्वा हत्थेसु च पादेसु च गहेत्वा पादमूले निपज्जापेत्वा ‘‘खमापेही’’ति आहंसु। सो निस्सद्दो निपज्जि। पुनपि नं ‘‘खमापेही’’ति आहंसु। ततो ‘‘खम मय्हं, आचरिया’’ति आह। महापुरिसो ‘‘अहं ताव तुय्हं खमित्वा सूरियं विस्सज्जेस्सामि, सूरिये पन उग्गते तव सीसं सत्तधा फलिस्सती’’ति वत्वा, ‘‘इमस्स सीसप्पमाणं मत्तिकापिण्डं मत्थके ठपेत्वा एतं नदिया गलप्पमाणे उदके ठपेथा’’ति आह। मनुस्सा तथा अकंसु। एत्तावता सरट्ठकं राजबलं सन्निपति। महापुरिसो सूरियं मुञ्चि। सूरियरस्मि आगन्त्वा मत्तिकापिण्डं पहरि। सो सत्तधा भिज्जि। तावदेव सो निमुज्जित्वा एकेन तित्थेन उत्तरित्वा पलायि। सत्था इमं वत्थुं आहरित्वा, ‘‘इदानि ताव त्वं भिक्खूनं सन्तिके परिभासं लभसि, पुब्बेपि इमं कोधं निस्साय रट्ठतो पब्बाजितो’’ति अनुसन्धिं घटेत्वा अथ नं ओवदन्तो न खो ते तं तिस्स पतिरूपन्तिआदिमाह। नवमं।
Atha naṃ manussā ‘‘na kiṃ tvaṃ attano ruciyā khamāpessasī’’ti? Vatvā hatthesu ca pādesu ca gahetvā pādamūle nipajjāpetvā ‘‘khamāpehī’’ti āhaṃsu. So nissaddo nipajji. Punapi naṃ ‘‘khamāpehī’’ti āhaṃsu. Tato ‘‘khama mayhaṃ, ācariyā’’ti āha. Mahāpuriso ‘‘ahaṃ tāva tuyhaṃ khamitvā sūriyaṃ vissajjessāmi, sūriye pana uggate tava sīsaṃ sattadhā phalissatī’’ti vatvā, ‘‘imassa sīsappamāṇaṃ mattikāpiṇḍaṃ matthake ṭhapetvā etaṃ nadiyā galappamāṇe udake ṭhapethā’’ti āha. Manussā tathā akaṃsu. Ettāvatā saraṭṭhakaṃ rājabalaṃ sannipati. Mahāpuriso sūriyaṃ muñci. Sūriyarasmi āgantvā mattikāpiṇḍaṃ pahari. So sattadhā bhijji. Tāvadeva so nimujjitvā ekena titthena uttaritvā palāyi. Satthā imaṃ vatthuṃ āharitvā, ‘‘idāni tāva tvaṃ bhikkhūnaṃ santike paribhāsaṃ labhasi, pubbepi imaṃ kodhaṃ nissāya raṭṭhato pabbājito’’ti anusandhiṃ ghaṭetvā atha naṃ ovadanto na kho te taṃ tissa patirūpantiādimāha. Navamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. तिस्ससुत्तं • 9. Tissasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ९. तिस्ससुत्तवण्णना • 9. Tissasuttavaṇṇanā
