| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
(७) २. महावग्गो
(7) 2. Mahāvaggo
१. तित्थायतनसुत्तवण्णना
1. Titthāyatanasuttavaṇṇanā
६२. दुतियस्स पठमे तित्थायतनानीति तित्थभूतानि आयतनानि, तित्थियानं वा आयतनानि। तत्थ तित्थं जानितब्बं, तित्थकरा जानितब्बा, तित्थिया जानितब्बा, तित्थियसावका जानितब्बा। तित्थं नाम द्वासट्ठि दिट्ठियो। तित्थिकरा नाम तासं दिट्ठीनं उप्पादका। तित्थिया नाम येसं ता दिट्ठियो रुच्चन्ति खमन्ति। तित्थियसावका नाम तेसं पच्चयदायका। आयतनन्ति ‘‘कम्बोजो अस्सानं आयतनं, गुन्नं दक्खिणापथो आयतन’’न्ति एत्थ सञ्जातिट्ठानं आयतनं नाम।
62. Dutiyassa paṭhame titthāyatanānīti titthabhūtāni āyatanāni, titthiyānaṃ vā āyatanāni. Tattha titthaṃ jānitabbaṃ, titthakarā jānitabbā, titthiyā jānitabbā, titthiyasāvakā jānitabbā. Titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo. Titthikarā nāma tāsaṃ diṭṭhīnaṃ uppādakā. Titthiyā nāma yesaṃ tā diṭṭhiyo ruccanti khamanti. Titthiyasāvakā nāma tesaṃ paccayadāyakā. Āyatananti ‘‘kambojo assānaṃ āyatanaṃ, gunnaṃ dakkhiṇāpatho āyatana’’nti ettha sañjātiṭṭhānaṃ āyatanaṃ nāma.
‘‘मनोरमे आयतने, सेवन्ति नं विहङ्गमा।
‘‘Manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā;
छायं छायत्थिनो यन्ति, फलत्थं फलभोजिनो’’ति॥ (अ॰ नि॰ ५.३८) –
Chāyaṃ chāyatthino yanti, phalatthaṃ phalabhojino’’ti. (a. ni. 5.38) –
एत्थ समोसरणट्ठानं। ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, विमुत्तायतनानी’’ति (अ॰ नि॰ ५.२६) एत्थ कारणं। तं इध सब्बम्पि लब्भति। सब्बेपि हि दिट्ठिगतिका सञ्जायमाना इमेसुयेव तीसु ठानेसु सञ्जायन्ति, समोसरणमानापि एतेसुयेव तीसु ठानेसु समोसरन्ति सन्निपतन्ति, दिट्ठिगतिकभावे च नेसं एतानेव तीणि कारणानीति तित्थभूतानि सञ्जातिआदिना अत्थेन आयतनानीतिपि तित्थायतनानि। तेनेवत्थेन तित्थियानं आयतनानीतिपि तित्थायतनानि। समनुयुञ्जियमानानीति का नामेता दिट्ठियोति एवं पुच्छियमानानि। समनुगाहियमानानीति किंकारणा एता दिट्ठियो उप्पन्नाति एवं सम्मा अनुग्गाहियमानानि। समनुभासियमानानीति पटिनिस्सज्जेथ एतानि पापकानि दिट्ठिगतानीति एवं सम्मा अनुसासियमानानि। अपिच तीणिपि एतानि अनुयोगपुच्छावेवचनानेव। तेन वुत्तं अट्ठकथायं – ‘‘समनुयुञ्जतीति वा समनुग्गाहतीति वा समनुभासतीति वा एसेसे एकट्ठे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवा’’ति।
Ettha samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Pañcimāni, bhikkhave, vimuttāyatanānī’’ti (a. ni. 5.26) ettha kāraṇaṃ. Taṃ idha sabbampi labbhati. Sabbepi hi diṭṭhigatikā sañjāyamānā imesuyeva tīsu ṭhānesu sañjāyanti, samosaraṇamānāpi etesuyeva tīsu ṭhānesu samosaranti sannipatanti, diṭṭhigatikabhāve ca nesaṃ etāneva tīṇi kāraṇānīti titthabhūtāni sañjātiādinā atthena āyatanānītipi titthāyatanāni. Tenevatthena titthiyānaṃ āyatanānītipi titthāyatanāni. Samanuyuñjiyamānānīti kā nāmetā diṭṭhiyoti evaṃ pucchiyamānāni. Samanugāhiyamānānīti kiṃkāraṇā etā diṭṭhiyo uppannāti evaṃ sammā anuggāhiyamānāni. Samanubhāsiyamānānīti paṭinissajjetha etāni pāpakāni diṭṭhigatānīti evaṃ sammā anusāsiyamānāni. Apica tīṇipi etāni anuyogapucchāvevacanāneva. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘samanuyuñjatīti vā samanuggāhatīti vā samanubhāsatīti vā esese ekaṭṭhe same samabhāge tajjāte taññevā’’ti.
परम्पि गन्त्वाति आचरियपरम्परा लद्धिपरम्परा अत्तभावपरम्पराति एतेसु यंकिञ्चि परम्परं गन्त्वापि। अकिरियाय सण्ठहन्तीति अकिरियमत्ते संतिट्ठन्ति। ‘‘अम्हाकं आचरियो पुब्बेकतवादी, अम्हाकं पाचरियो पुब्बेकतवादी, अम्हाकं आचरियपाचरियो पुब्बेकतवादी। अम्हाकं आचरियो इस्सरनिम्मानवादी , अम्हाकं पाचरियो इस्सरनिम्मानवादी, अम्हाकं आचरियपाचरियो इस्सरनिम्मानवादी। अम्हाकं आचरियो अहेतुअपच्चयवादी, अम्हाकं पाचरियो अहेतुअपच्चयवादी, अम्हाकं आचरियपाचरियो अहेतुअपच्चयवादी’’ति एवं गच्छन्तानि हि एतानि आचरियपरम्परं गच्छन्ति नाम। ‘‘अम्हाकं आचरियो पुब्बेकतलद्धिको, अम्हाकं पाचरियो…पे॰… अम्हाकं आचरियपाचरियो अहेतुअपच्चयलद्धिको’’ति एवं गच्छन्तानि लद्धिपरम्परं गच्छन्ति नाम। ‘‘अम्हाकं आचरियस्स अत्तभावो पुब्बेकतहेतु, अम्हाकं पाचरियस्स…पे॰… अम्हाकं आचरियपाचरियस्स अत्तभावो अहेतु अपच्चयो’’ति एवं गच्छन्तानि अत्तभावपरम्परं गच्छन्ति नाम। एवं पन सुविदूरम्पि गच्छन्तानि अकिरियमत्तेयेव सण्ठहन्ति, एकोपि एतेसं दिट्ठिगतिकानं कत्ता वा कारेता वा न पञ्ञायति।
Parampigantvāti ācariyaparamparā laddhiparamparā attabhāvaparamparāti etesu yaṃkiñci paramparaṃ gantvāpi. Akiriyāya saṇṭhahantīti akiriyamatte saṃtiṭṭhanti. ‘‘Amhākaṃ ācariyo pubbekatavādī, amhākaṃ pācariyo pubbekatavādī, amhākaṃ ācariyapācariyo pubbekatavādī. Amhākaṃ ācariyo issaranimmānavādī , amhākaṃ pācariyo issaranimmānavādī, amhākaṃ ācariyapācariyo issaranimmānavādī. Amhākaṃ ācariyo ahetuapaccayavādī, amhākaṃ pācariyo ahetuapaccayavādī, amhākaṃ ācariyapācariyo ahetuapaccayavādī’’ti evaṃ gacchantāni hi etāni ācariyaparamparaṃ gacchanti nāma. ‘‘Amhākaṃ ācariyo pubbekataladdhiko, amhākaṃ pācariyo…pe… amhākaṃ ācariyapācariyo ahetuapaccayaladdhiko’’ti evaṃ gacchantāni laddhiparamparaṃ gacchanti nāma. ‘‘Amhākaṃ ācariyassa attabhāvo pubbekatahetu, amhākaṃ pācariyassa…pe… amhākaṃ ācariyapācariyassa attabhāvo ahetu apaccayo’’ti evaṃ gacchantāni attabhāvaparamparaṃ gacchanti nāma. Evaṃ pana suvidūrampi gacchantāni akiriyamatteyeva saṇṭhahanti, ekopi etesaṃ diṭṭhigatikānaṃ kattā vā kāretā vā na paññāyati.
पुरिसपुग्गलोति सत्तो। कामञ्च पुरिसोतिपि वुत्ते पुग्गलोतिपि वुत्ते सत्तोयेव वुत्तो होति, अयं पन सम्मुतिकथा नाम यो यथा जानाति, तस्स तथा वुच्चति। पटिसंवेदेतीति अत्तनो सन्ताने उप्पन्नं जानाति पटिसंविदितं करोति, अनुभवति वा। पुब्बेकतहेतूति पुब्बेकतकारणा, पुब्बेकतकम्मपच्चयेनेव पटिसंवेदेतीति अत्थो। इमिना कम्मवेदनञ्च किरियवेदनञ्च पटिक्खिपित्वा एकं विपाकवेदनमेव सम्पटिच्छन्ति। ये वा इमे पित्तसमुट्ठाना आबाधा सेम्हसमुट्ठाना वातसमुट्ठाना सन्निपातिका उतुपरिणामजा विसमपरिहारजा ओपक्कमिका आबाधा कम्मविपाकजा आबाधाति अट्ठ रोगा वुत्ता, तेसु सत्त पटिक्खिपित्वा एकं विपाकवेदनंयेव सम्पटिच्छन्ति। येपिमे दिट्ठधम्मवेदनीयं उपपज्जवेदनीयं अपरपरियायवेदनीयन्ति तयो कम्मरासयो वुत्ता, तेसुपि द्वे पटिबाहित्वा एकं अपरपरियायकम्मंयेव सम्पटिच्छन्ति। येपिमे दिट्ठधम्मवेदनीयो विपाको उपपज्जवेदनीयो अपरपरियायवेदनीयोति तयो विपाकरासयो वुत्ता, तेसुपि द्वे पटिबाहित्वा एकं अपरपरियायविपाकमेव सम्पटिच्छन्ति। येपिमे कुसलचेतना अकुसलचेतना विपाकचेतना किरियचेतनाति चत्तारो चेतनारासयो वुत्ता, तेसुपि तयो पटिबाहित्वा एकं विपाकचेतनंयेव सम्पटिच्छन्ति।
Purisapuggaloti satto. Kāmañca purisotipi vutte puggalotipi vutte sattoyeva vutto hoti, ayaṃ pana sammutikathā nāma yo yathā jānāti, tassa tathā vuccati. Paṭisaṃvedetīti attano santāne uppannaṃ jānāti paṭisaṃviditaṃ karoti, anubhavati vā. Pubbekatahetūti pubbekatakāraṇā, pubbekatakammapaccayeneva paṭisaṃvedetīti attho. Iminā kammavedanañca kiriyavedanañca paṭikkhipitvā ekaṃ vipākavedanameva sampaṭicchanti. Ye vā ime pittasamuṭṭhānā ābādhā semhasamuṭṭhānā vātasamuṭṭhānā sannipātikā utupariṇāmajā visamaparihārajā opakkamikā ābādhā kammavipākajā ābādhāti aṭṭha rogā vuttā, tesu satta paṭikkhipitvā ekaṃ vipākavedanaṃyeva sampaṭicchanti. Yepime diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyaṃ aparapariyāyavedanīyanti tayo kammarāsayo vuttā, tesupi dve paṭibāhitvā ekaṃ aparapariyāyakammaṃyeva sampaṭicchanti. Yepime diṭṭhadhammavedanīyo vipāko upapajjavedanīyo aparapariyāyavedanīyoti tayo vipākarāsayo vuttā, tesupi dve paṭibāhitvā ekaṃ aparapariyāyavipākameva sampaṭicchanti. Yepime kusalacetanā akusalacetanā vipākacetanā kiriyacetanāti cattāro cetanārāsayo vuttā, tesupi tayo paṭibāhitvā ekaṃ vipākacetanaṃyeva sampaṭicchanti.
इस्सरनिम्मानहेतूति इस्सरनिम्मानकारणा, इस्सरेन निम्मितत्ता पटिसंवेदेतीति अत्थो। अयं हि तेसं अधिप्पायो – इमा तिस्सो वेदना पच्चुप्पन्ने अत्तना कतमूलकेन वा आणत्तिमूलकेन वा पुब्बेकतेन वा अहेतुअपच्चया वा पटिसंवेदितुं नाम न सक्का, इस्सरनिम्मानकारणायेव पन इमा पटिसंवेदेतीति। एवंवादिनो पनेते हेट्ठा वुत्तेसु अट्ठसु रोगेसु एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बे पटिबाहन्ति, हेट्ठा वुत्तेसु च तीसु कम्मरासीसु तीसु विपाकरासीसु चतूसु चेतनारासीसु एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बेपि पटिबाहन्ति।
Issaranimmānahetūti issaranimmānakāraṇā, issarena nimmitattā paṭisaṃvedetīti attho. Ayaṃ hi tesaṃ adhippāyo – imā tisso vedanā paccuppanne attanā katamūlakena vā āṇattimūlakena vā pubbekatena vā ahetuapaccayā vā paṭisaṃvedituṃ nāma na sakkā, issaranimmānakāraṇāyeva pana imā paṭisaṃvedetīti. Evaṃvādino panete heṭṭhā vuttesu aṭṭhasu rogesu ekampi asampaṭicchitvā sabbe paṭibāhanti, heṭṭhā vuttesu ca tīsu kammarāsīsu tīsu vipākarāsīsu catūsu cetanārāsīsu ekampi asampaṭicchitvā sabbepi paṭibāhanti.
अहेतुअपच्चयाति हेतुञ्च पच्चयञ्च विना, अकारणेनेव पटिसंवेदेतीति अत्थो। अयञ्हि नेसं अधिप्पायो – इमा तिस्सो वेदना पच्चुप्पन्ने अत्तना कतमूलकेन वा आणत्तिमूलकेन वा पुब्बेकतेन वा इस्सरनिम्मानहेतुना वा पटिसंवेदितुं नाम न सक्का, अहेतुअपच्चयायेव पन इमा पटिसंवेदेतीति। एवंवादिनो पनेते हेट्ठा वुत्तेसु रोगादीसु एकम्पि असम्पटिच्छित्वा सब्बं पटिबाहन्ति।
Ahetuapaccayāti hetuñca paccayañca vinā, akāraṇeneva paṭisaṃvedetīti attho. Ayañhi nesaṃ adhippāyo – imā tisso vedanā paccuppanne attanā katamūlakena vā āṇattimūlakena vā pubbekatena vā issaranimmānahetunā vā paṭisaṃvedituṃ nāma na sakkā, ahetuapaccayāyeva pana imā paṭisaṃvedetīti. Evaṃvādino panete heṭṭhā vuttesu rogādīsu ekampi asampaṭicchitvā sabbaṃ paṭibāhanti.
एवं सत्था मातिकं निक्खिपित्वा इदानि तं विभजित्वा दस्सेतुं तत्र, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ एवं वदामीति लद्धिपतिट्ठापनत्थं एवं वदामीति दस्सेति। लद्धिञ्हि अप्पतिट्ठापेत्वा निग्गय्हमाना लद्धितो लद्धिं सङ्कमन्ति, भो गोतम, न मयं पुब्बेकतवादं वदामातिआदीनि वदन्ति। लद्धिया पन पतिट्ठापिताय सङ्कमितुं अलभन्ता सुनिग्गहिता होन्ति, इति नेसं लद्धिपतिट्ठापनत्थं एवं वदामीति आह। तेनहायस्मन्तोति तेन हि आयस्मन्तो। किं वुत्तं होति – यदि एतं सच्चं, एवं सन्ते तेन तुम्हाकं वादेन। पाणातिपातिनो भविस्सन्ति पुब्बेकतहेतूति ये केचि लोके पाणं अतिपातेन्ति, सब्बे ते पुब्बेकतहेतु पाणातिपातिनो भविस्सन्ति। किंकारणा? न हि पाणातिपातकम्मं अत्तना कतमूलकेन न आणत्तिमूलकेन न इस्सरनिम्मानहेतुना न अहेतुअपच्चया सक्का पटिसंवेदेतुं, पुब्बेकतहेतुयेव पटिसंवेदेतीति अयं वो लद्धि। यथा च पाणातिपातिनो, एवं पाणातिपाता विरमन्तापि पुब्बेकतहेतुयेव विरमिस्सन्तीति। इति भगवा तेसंयेव लद्धिं गहेत्वा तेसं निग्गहं आरोपेति। इमिना नयेन अदिन्नादायिनोतिआदीसुपि योजना वेदितब्बा।
Evaṃ satthā mātikaṃ nikkhipitvā idāni taṃ vibhajitvā dassetuṃ tatra, bhikkhavetiādimāha. Tattha evaṃ vadāmīti laddhipatiṭṭhāpanatthaṃ evaṃ vadāmīti dasseti. Laddhiñhi appatiṭṭhāpetvā niggayhamānā laddhito laddhiṃ saṅkamanti, bho gotama, na mayaṃ pubbekatavādaṃ vadāmātiādīni vadanti. Laddhiyā pana patiṭṭhāpitāya saṅkamituṃ alabhantā suniggahitā honti, iti nesaṃ laddhipatiṭṭhāpanatthaṃ evaṃ vadāmīti āha. Tenahāyasmantoti tena hi āyasmanto. Kiṃ vuttaṃ hoti – yadi etaṃ saccaṃ, evaṃ sante tena tumhākaṃ vādena. Pāṇātipātino bhavissanti pubbekatahetūti ye keci loke pāṇaṃ atipātenti, sabbe te pubbekatahetu pāṇātipātino bhavissanti. Kiṃkāraṇā? Na hi pāṇātipātakammaṃ attanā katamūlakena na āṇattimūlakena na issaranimmānahetunā na ahetuapaccayā sakkā paṭisaṃvedetuṃ, pubbekatahetuyeva paṭisaṃvedetīti ayaṃ vo laddhi. Yathā ca pāṇātipātino, evaṃ pāṇātipātā viramantāpi pubbekatahetuyeva viramissantīti. Iti bhagavā tesaṃyeva laddhiṃ gahetvā tesaṃ niggahaṃ āropeti. Iminā nayena adinnādāyinotiādīsupi yojanā veditabbā.
सारतो पच्चागच्छतन्ति सारभावेन गण्हन्तानं। छन्दोति कत्तुकम्यताछन्दो। इदं वा करणीयं इदं वा अकरणीयन्ति एत्थ अयं अधिप्पायो – इदं वा करणीयन्ति कत्तब्बस्स करणत्थाय, इदं वा अकरणीयन्ति अकत्तब्बस्स अकरणत्थाय कत्तुकम्यता वा पच्चत्तपुरिसकारो वा न होति। छन्दवायामेसु वा असन्तेसु ‘‘इदं कत्तब्ब’’न्तिपि ‘‘इदं न कत्तब्ब’’न्तिपि न होति। इति करणीयाकरणीये खो पन सच्चतो थेततो अनुपलब्भियमानेति एवं कत्तब्बे च अकत्तब्बे च भूततो थिरतो अपञ्ञायमाने अलब्भमाने। यदि हि कत्तब्बं कातुं अकत्तब्बतो च विरमितुं लभेय्य, करणीयाकरणीयं सच्चतो थेततो उपलब्भेय्य। यस्मा पन उभयम्पि तं एस नुपलब्भति, तस्मा तं सच्चतो थेततो न उपलब्भति, एवं तस्मिं च अनुपलब्भियमानेति अत्थो। मुट्ठस्सतीनन्ति नट्ठस्सतीनं विस्सट्ठस्सतीनं। अनारक्खानं विहरतन्ति छसु द्वारेसु निरारक्खानं विहरन्तानं। न होति पच्चत्तं सहधम्मिको समणवादोति एवं भूतानं तुम्हाकं वा अञ्ञेसं वा मयं समणाति पच्चत्तं सकारणो समणवादो न होति न इज्झति। समणापि हि पुब्बेकतकारणायेव होन्ति, अस्समणापि पुब्बेकतकारणायेवाति। सहधम्मिकोति सकारणो। निग्गहो होतीति मम निग्गहो होति, ते पन निग्गहिता होन्तीति।
Sāratopaccāgacchatanti sārabhāvena gaṇhantānaṃ. Chandoti kattukamyatāchando. Idaṃ vā karaṇīyaṃidaṃ vā akaraṇīyanti ettha ayaṃ adhippāyo – idaṃ vā karaṇīyanti kattabbassa karaṇatthāya, idaṃ vā akaraṇīyanti akattabbassa akaraṇatthāya kattukamyatā vā paccattapurisakāro vā na hoti. Chandavāyāmesu vā asantesu ‘‘idaṃ kattabba’’ntipi ‘‘idaṃ na kattabba’’ntipi na hoti. Iti karaṇīyākaraṇīye kho pana saccato thetato anupalabbhiyamāneti evaṃ kattabbe ca akattabbe ca bhūtato thirato apaññāyamāne alabbhamāne. Yadi hi kattabbaṃ kātuṃ akattabbato ca viramituṃ labheyya, karaṇīyākaraṇīyaṃ saccato thetato upalabbheyya. Yasmā pana ubhayampi taṃ esa nupalabbhati, tasmā taṃ saccato thetato na upalabbhati, evaṃ tasmiṃ ca anupalabbhiyamāneti attho. Muṭṭhassatīnanti naṭṭhassatīnaṃ vissaṭṭhassatīnaṃ. Anārakkhānaṃ viharatanti chasu dvāresu nirārakkhānaṃ viharantānaṃ. Na hoti paccattaṃ sahadhammiko samaṇavādoti evaṃ bhūtānaṃ tumhākaṃ vā aññesaṃ vā mayaṃ samaṇāti paccattaṃ sakāraṇo samaṇavādo na hoti na ijjhati. Samaṇāpi hi pubbekatakāraṇāyeva honti, assamaṇāpi pubbekatakāraṇāyevāti. Sahadhammikoti sakāraṇo. Niggahohotīti mama niggaho hoti, te pana niggahitā hontīti.
एवं पुब्बेकतवादिनो निग्गहेत्वा इदानि इस्सरनिम्मानवादिनो निग्गहेतुं तत्र, भिक्खवेतिआदिमाह। तस्सत्थो पुब्बेकतवादे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो, तथा अहेतुकवादेपि।
Evaṃ pubbekatavādino niggahetvā idāni issaranimmānavādino niggahetuṃ tatra, bhikkhavetiādimāha. Tassattho pubbekatavāde vuttanayeneva veditabbo, tathā ahetukavādepi.
एवं इमेसं तित्थायतनानं परम्पि गन्त्वा अकिरियाय सण्ठहनभावेन तुच्छभावं अनिय्यानिकभावं, असारभावेन थुसकोट्टनसदिसतं आपज्जनभावेन अग्गिसञ्ञाय धममानखज्जुपनकसरिक्खतं तंदिट्ठिकानं पुरिमस्सपि मज्झिमस्सपि पच्छिमस्सपि अत्थदस्सनताय अभावेन अन्धवेणूपमतं सद्दमत्तेनेव तानि गहेत्वा सारदिट्ठिकानं पथवियं पतितस्स बेलुवपक्कस्स दद्दभायितसद्दं सुत्वा ‘‘पथवी संवट्टमाना आगच्छती’’ति सञ्ञाय पलायन्तेन ससकेन सरिक्खभावञ्च दस्सेत्वा इदानि अत्तना देसितस्स धम्मस्स सारभावञ्चेव निय्यानिकभावञ्च दस्सेतुं अयं खो पन, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ अनिग्गहितोति अञ्ञेहि अनिग्गहितो निग्गहेतुं असक्कुणेय्यो। असंकिलिट्ठोति निक्किलेसो परिसुद्धो, ‘‘संकिलिट्ठं नं करिस्सामा’’ति पवत्तेहिपि तथा कातुं असक्कुणेय्यो। अनुपवज्जोति उपवादविनिमुत्तो। अप्पटिकुट्ठोति ‘‘किं इमिना हरथ न’’न्ति एवं अप्पटिबाहितो , अनुपक्कुट्ठो वा। विञ्ञूहीति पण्डितेहि। अपण्डितानञ्हि अजानित्वा कथेन्तानं वचनं अप्पमाणं। तस्मा विञ्ञूहीति आह।
Evaṃ imesaṃ titthāyatanānaṃ parampi gantvā akiriyāya saṇṭhahanabhāvena tucchabhāvaṃ aniyyānikabhāvaṃ, asārabhāvena thusakoṭṭanasadisataṃ āpajjanabhāvena aggisaññāya dhamamānakhajjupanakasarikkhataṃ taṃdiṭṭhikānaṃ purimassapi majjhimassapi pacchimassapi atthadassanatāya abhāvena andhaveṇūpamataṃ saddamatteneva tāni gahetvā sāradiṭṭhikānaṃ pathaviyaṃ patitassa beluvapakkassa daddabhāyitasaddaṃ sutvā ‘‘pathavī saṃvaṭṭamānā āgacchatī’’ti saññāya palāyantena sasakena sarikkhabhāvañca dassetvā idāni attanā desitassa dhammassa sārabhāvañceva niyyānikabhāvañca dassetuṃ ayaṃkho pana, bhikkhavetiādimāha. Tattha aniggahitoti aññehi aniggahito niggahetuṃ asakkuṇeyyo. Asaṃkiliṭṭhoti nikkileso parisuddho, ‘‘saṃkiliṭṭhaṃ naṃ karissāmā’’ti pavattehipi tathā kātuṃ asakkuṇeyyo. Anupavajjoti upavādavinimutto. Appaṭikuṭṭhoti ‘‘kiṃ iminā haratha na’’nti evaṃ appaṭibāhito , anupakkuṭṭho vā. Viññūhīti paṇḍitehi. Apaṇḍitānañhi ajānitvā kathentānaṃ vacanaṃ appamāṇaṃ. Tasmā viññūhīti āha.
इदानि तस्स धम्मस्स दस्सनत्थं ‘‘कतमो च, भिक्खवे’’ति पञ्हं पुच्छित्वा ‘‘इमा छ धातुयो’’तिआदिना नयेन मातिकं निक्खिपित्वा यथापटिपाटिया विभजित्वा दस्सेन्तो पुन इमा छ धातुयोतिआदिमाह। तत्थ धातुयोति सभावा। निज्जीवनिस्सत्तभावप्पकासको हि सभावट्ठो धात्वट्ठो नाम। फस्सायतनानीति विपाकफस्सानं आकरट्ठेन आयतनानि। मनोपविचाराति वितक्कविचारपादेहि अट्ठारससु ठानेसु मनस्स उपविचारा।
Idāni tassa dhammassa dassanatthaṃ ‘‘katamo ca, bhikkhave’’ti pañhaṃ pucchitvā ‘‘imā cha dhātuyo’’tiādinā nayena mātikaṃ nikkhipitvā yathāpaṭipāṭiyā vibhajitvā dassento puna imā cha dhātuyotiādimāha. Tattha dhātuyoti sabhāvā. Nijjīvanissattabhāvappakāsako hi sabhāvaṭṭho dhātvaṭṭho nāma. Phassāyatanānīti vipākaphassānaṃ ākaraṭṭhena āyatanāni. Manopavicārāti vitakkavicārapādehi aṭṭhārasasu ṭhānesu manassa upavicārā.
पथवीधातूति पतिट्ठाधातु। आपोधातूति आबन्धनधातु। तेजोधातूति परिपाचनधातु। वायोधातूति वित्थम्भनधातु। आकासधातूति असम्फुट्ठधातु। विञ्ञाणधातूति विजाननधातु। एवमिदं धातुकम्मट्ठानं आगतं। तं खो पनेतं सङ्खेपतो आगतट्ठाने सङ्खेपतोपि वित्थारतोपि कथेतुं वट्टति। वित्थारतो आगतट्ठाने सङ्खेपतो कथेतुं न वट्टति, वित्थारतोव वट्टति। इमस्मिं पन तित्थायतनसुत्ते इदं सङ्खेपतो छधातुवसेन कम्मट्ठानं आगतं। तं उभयथापि कथेतुं वट्टति।
Pathavīdhātūti patiṭṭhādhātu. Āpodhātūti ābandhanadhātu. Tejodhātūti paripācanadhātu. Vāyodhātūti vitthambhanadhātu. Ākāsadhātūti asamphuṭṭhadhātu. Viññāṇadhātūti vijānanadhātu. Evamidaṃ dhātukammaṭṭhānaṃ āgataṃ. Taṃ kho panetaṃ saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepatopi vitthāratopi kathetuṃ vaṭṭati. Vitthārato āgataṭṭhāne saṅkhepato kathetuṃ na vaṭṭati, vitthāratova vaṭṭati. Imasmiṃ pana titthāyatanasutte idaṃ saṅkhepato chadhātuvasena kammaṭṭhānaṃ āgataṃ. Taṃ ubhayathāpi kathetuṃ vaṭṭati.
सङ्खेपतो छधातुवसेन कम्मट्ठानं परिग्गण्हन्तोपि एवं परिग्गण्हाति – पथवीधातु आपोधातु तेजोधातु वायोधातूति इमानि चत्तारि महाभूतानि, आकासधातु उपादारूपं। एकस्मिं च उपादारूपे दिट्ठे सेसानि तेवीसति दिट्ठानेवाति सल्लक्खेतब्बानि। विञ्ञाणधातूति चित्तं विञ्ञाणक्खन्धो होति, तेन सहजाता वेदना वेदनाक्खन्धो, सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धो, फस्सो च चेतना च सङ्खारक्खन्धोति इमे चत्तारो अरूपक्खन्धा नाम। चत्तारि पन महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादारूपं रूपक्खन्धो नाम। तत्थ चत्तारो अरूपक्खन्धा नामं, रूपक्खन्धो रूपन्ति नामञ्च रूपञ्चाति द्वेयेव धम्मा होन्ति, ततो उद्धं सत्तो वा जीवो वा नत्थीति एवं एकस्स भिक्खुनो सङ्खेपतो छधातुवसेन अरहत्तसम्पापकं कम्मट्ठानं वेदितब्बं।
Saṅkhepato chadhātuvasena kammaṭṭhānaṃ pariggaṇhantopi evaṃ pariggaṇhāti – pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātūti imāni cattāri mahābhūtāni, ākāsadhātu upādārūpaṃ. Ekasmiṃ ca upādārūpe diṭṭhe sesāni tevīsati diṭṭhānevāti sallakkhetabbāni. Viññāṇadhātūti cittaṃ viññāṇakkhandho hoti, tena sahajātā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, phasso ca cetanā ca saṅkhārakkhandhoti ime cattāro arūpakkhandhā nāma. Cattāri pana mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādārūpaṃ rūpakkhandho nāma. Tattha cattāro arūpakkhandhā nāmaṃ, rūpakkhandho rūpanti nāmañca rūpañcāti dveyeva dhammā honti, tato uddhaṃ satto vā jīvo vā natthīti evaṃ ekassa bhikkhuno saṅkhepato chadhātuvasena arahattasampāpakaṃ kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
वित्थारतो परिग्गण्हन्तो पन चत्तारि महाभूतानि परिग्गण्हित्वा आकासधातुपरिग्गहानुसारेन तेवीसति उपादारूपानि परिग्गण्हाति। अथ नेसं पच्चयं उपपरिक्खन्तो पुन चत्तारेव महाभूतानि दिस्वा तेसु पथवीधातु वीसतिकोट्ठासा, आपोधातु द्वादस, तेजोधातु चत्तारो, वायोधातु छकोट्ठासाति कोट्ठासवसेन समोधानेत्वा द्वाचत्तालीस महाभूतानि च ववत्थपेत्वा तेसु तेवीसति उपादारूपानि पक्खिपित्वा पञ्चसट्ठि रूपानि ववत्थपेति। तानि च वत्थुरूपेन सद्धिं छसट्ठि होन्तीति छसट्ठि रूपानि पस्सति। विञ्ञाणधातु पन लोकियचित्तवसेन एकासीति चित्तानि। तानि सब्बानिपि विञ्ञाणक्खन्धो नाम होति। तेहि सहजाता वेदनादयोपि तत्तकायेवाति एकासीति वेदना वेदनाक्खन्धो, एकासीति सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धो, एकासीति चेतना सङ्खारक्खन्धोति इमे चत्तारो अरूपक्खन्धा तेभूमकवसेन गय्हमाना चतुवीसाधिकानि तीणि धम्मसतानि होन्तीति इति इमे च अरूपधम्मा छसट्ठि च रूपधम्माति सब्बेपि समोधानेत्वा नामञ्च रूपञ्चाति द्वेव धम्मा होन्ति, ततो उद्धं सत्तो वा जीवो वा नत्थीति नामरूपवसेन पञ्चक्खन्धे ववत्थपेत्वा तेसं पच्चयं परियेसन्तो अविज्जापच्चया तण्हापच्चया कम्मपच्चया आहारपच्चयाति एवं पच्चयं दिस्वा ‘‘अतीतेपि इमेहि पच्चयेहि इदं वट्टं पवत्तित्थ, अनागतेपि एतेहि पच्चयेहि पवत्तिस्सति, एतरहिपि एतेहियेव पवत्तती’’ति तीसु कालेसु कङ्खं वितरित्वा अनुक्कमेन पटिपज्जमानो अरहत्तं पापुणाति। एवं वित्थारतोपि छधातुवसेन अरहत्तसम्पापकं कम्मट्ठानं वेदितब्बं।
Vitthārato pariggaṇhanto pana cattāri mahābhūtāni pariggaṇhitvā ākāsadhātupariggahānusārena tevīsati upādārūpāni pariggaṇhāti. Atha nesaṃ paccayaṃ upaparikkhanto puna cattāreva mahābhūtāni disvā tesu pathavīdhātu vīsatikoṭṭhāsā, āpodhātu dvādasa, tejodhātu cattāro, vāyodhātu chakoṭṭhāsāti koṭṭhāsavasena samodhānetvā dvācattālīsa mahābhūtāni ca vavatthapetvā tesu tevīsati upādārūpāni pakkhipitvā pañcasaṭṭhi rūpāni vavatthapeti. Tāni ca vatthurūpena saddhiṃ chasaṭṭhi hontīti chasaṭṭhi rūpāni passati. Viññāṇadhātu pana lokiyacittavasena ekāsīti cittāni. Tāni sabbānipi viññāṇakkhandho nāma hoti. Tehi sahajātā vedanādayopi tattakāyevāti ekāsīti vedanā vedanākkhandho, ekāsīti saññā saññākkhandho, ekāsīti cetanā saṅkhārakkhandhoti ime cattāro arūpakkhandhā tebhūmakavasena gayhamānā catuvīsādhikāni tīṇi dhammasatāni hontīti iti ime ca arūpadhammā chasaṭṭhi ca rūpadhammāti sabbepi samodhānetvā nāmañca rūpañcāti dveva dhammā honti, tato uddhaṃ satto vā jīvo vā natthīti nāmarūpavasena pañcakkhandhe vavatthapetvā tesaṃ paccayaṃ pariyesanto avijjāpaccayā taṇhāpaccayā kammapaccayā āhārapaccayāti evaṃ paccayaṃ disvā ‘‘atītepi imehi paccayehi idaṃ vaṭṭaṃ pavattittha, anāgatepi etehi paccayehi pavattissati, etarahipi etehiyeva pavattatī’’ti tīsu kālesu kaṅkhaṃ vitaritvā anukkamena paṭipajjamāno arahattaṃ pāpuṇāti. Evaṃ vitthāratopi chadhātuvasena arahattasampāpakaṃ kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
चक्खु फस्सायतनन्ति सुवण्णादीनं सुवण्णादिआकरो विय द्वे चक्खुविञ्ञाणानि द्वे सम्पटिच्छनानि तीणि सन्तीरणानीति इमेहि सत्तहि विञ्ञाणेहि सहजातानं सत्तन्नं फस्सानं समुट्ठानट्ठेन आकरोति आयतनं। सोतं फस्सायतनन्तिआदीसुपि एसेव नयो। मनो फस्सायतनन्ति एत्थ पन द्वावीसति विपाकफस्सा योजेतब्बा। इति हिदं छफस्सायतनानं वसेन कम्मट्ठानं आगतं। तं सङ्खेपतोपि वित्थारतोपि कथेतब्बं। सङ्खेपतो ताव – एत्थ हि पुरिमानि पञ्च आयतनानि उपादारूपं, तेसु दिट्ठेसु अवसेसं उपादारूपं दिट्ठमेव होति। छट्ठं आयतनं चित्तं, तं विञ्ञाणक्खन्धो होति, तेन सहजाता वेदनादयो सेसा तयो अरूपक्खन्धाति हेट्ठा वुत्तनयेनेव सङ्खेपतो च वित्थारतो च अरहत्तसम्पापकं कम्मट्ठानं वेदितब्बं।
Cakkhu phassāyatananti suvaṇṇādīnaṃ suvaṇṇādiākaro viya dve cakkhuviññāṇāni dve sampaṭicchanāni tīṇi santīraṇānīti imehi sattahi viññāṇehi sahajātānaṃ sattannaṃ phassānaṃ samuṭṭhānaṭṭhena ākaroti āyatanaṃ. Sotaṃ phassāyatanantiādīsupi eseva nayo. Mano phassāyatananti ettha pana dvāvīsati vipākaphassā yojetabbā. Iti hidaṃ chaphassāyatanānaṃ vasena kammaṭṭhānaṃ āgataṃ. Taṃ saṅkhepatopi vitthāratopi kathetabbaṃ. Saṅkhepato tāva – ettha hi purimāni pañca āyatanāni upādārūpaṃ, tesu diṭṭhesu avasesaṃ upādārūpaṃ diṭṭhameva hoti. Chaṭṭhaṃ āyatanaṃ cittaṃ, taṃ viññāṇakkhandho hoti, tena sahajātā vedanādayo sesā tayo arūpakkhandhāti heṭṭhā vuttanayeneva saṅkhepato ca vitthārato ca arahattasampāpakaṃ kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
चक्खुना रूपं दिस्वाति चक्खुविञ्ञाणेन रूपं पस्सित्वा। सोमनस्सट्ठानियन्ति सोमनस्सस्स कारणभूतं। उपविचरतीति तत्थ मनं चारेन्तो उपविचरति। सेसपदेसुपि एसेव नयो । एत्थ च इट्ठं वा होतु अनिट्ठं वा, यं रूपं दिस्वा सोमनस्सं उप्पज्जति, तं सोमनस्सट्ठानियं नाम। यं दिस्वा दोमनस्सं उप्पज्जति, तं दोमनस्सट्ठानियं नाम। यं दिस्वा उपेक्खा उप्पज्जति, तं उपेक्खाट्ठानियं नामाति वेदितब्बं। सद्दादीसुपि एसेव नयो। इति इदं सङ्खेपतो कम्मट्ठानं आगतं। तं खो पनेतं सङ्खेपतो आगतट्ठाने सङ्खेपतोपि वित्थारतोपि कथेतुं वट्टति। वित्थारतो आगतट्ठाने सङ्खेपतो कथेतुं न वट्टति। इमस्मिं पन तित्थायतनसुत्ते इदं सङ्खेपतो अट्ठारसमनोपविचारवसेन कम्मट्ठानं आगतं। तं सङ्खेपतोपि वित्थारतोपि कथेतुं वट्टति।
Cakkhunā rūpaṃ disvāti cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvā. Somanassaṭṭhāniyanti somanassassa kāraṇabhūtaṃ. Upavicaratīti tattha manaṃ cārento upavicarati. Sesapadesupi eseva nayo . Ettha ca iṭṭhaṃ vā hotu aniṭṭhaṃ vā, yaṃ rūpaṃ disvā somanassaṃ uppajjati, taṃ somanassaṭṭhāniyaṃ nāma. Yaṃ disvā domanassaṃ uppajjati, taṃ domanassaṭṭhāniyaṃ nāma. Yaṃ disvā upekkhā uppajjati, taṃ upekkhāṭṭhāniyaṃ nāmāti veditabbaṃ. Saddādīsupi eseva nayo. Iti idaṃ saṅkhepato kammaṭṭhānaṃ āgataṃ. Taṃ kho panetaṃ saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepatopi vitthāratopi kathetuṃ vaṭṭati. Vitthārato āgataṭṭhāne saṅkhepato kathetuṃ na vaṭṭati. Imasmiṃ pana titthāyatanasutte idaṃ saṅkhepato aṭṭhārasamanopavicāravasena kammaṭṭhānaṃ āgataṃ. Taṃ saṅkhepatopi vitthāratopi kathetuṃ vaṭṭati.
तत्थ सङ्खेपतो ताव – चक्खु सोतं घानं जिव्हा कायो, रूपं सद्दो गन्धो रसोति इमानि नव उपादारूपानि, तेसु दिट्ठेसु सेसं उपादारूपं दिट्ठमेव होति। फोट्ठब्बं तीणि महाभूतानि, तेहि दिट्ठेहि चतुत्थं दिट्ठमेव होति। मनो विञ्ञाणक्खन्धो, तेन सहजाता वेदनादयो तयो अरूपक्खन्धाति हेट्ठा वुत्तनयेनेव सङ्खेपतो च वित्थारतो च अरहत्तसम्पापकं कम्मट्ठानं वेदितब्बं।
Tattha saṅkhepato tāva – cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo, rūpaṃ saddo gandho rasoti imāni nava upādārūpāni, tesu diṭṭhesu sesaṃ upādārūpaṃ diṭṭhameva hoti. Phoṭṭhabbaṃ tīṇi mahābhūtāni, tehi diṭṭhehi catutthaṃ diṭṭhameva hoti. Mano viññāṇakkhandho, tena sahajātā vedanādayo tayo arūpakkhandhāti heṭṭhā vuttanayeneva saṅkhepato ca vitthārato ca arahattasampāpakaṃ kammaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
अरियसच्चानीति अरियभावकरानि, अरियपटिविद्धानि वा सच्चानि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं पदं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५२९) पकासितं। छन्नं, भिक्खवे, धातूनन्ति इदं किमत्थं आरद्धं? सुखावबोधनत्थं। यस्स हि तथागतो द्वादसपदं पच्चयावट्टं कथेतुकामो होति, तस्स गब्भावक्कन्ति वट्टं दस्सेति। गब्भावक्कन्ति वट्टस्मिं हि दस्सिते कथेतुम्पि सुखं होति परं अवबोधे उतुम्पीति सुखावबोधनत्थं इदमारद्धन्ति वेदितब्बं। तत्थ छन्नं धातूनन्ति हेट्ठा वुत्तानंयेव पथवीधातुआदीनं। उपादायाति पटिच्च। एतेन पच्चयमत्तं दस्सेति। इदं वुत्तं होति ‘‘छधातुपच्चया गब्भस्सावक्कन्ति होती’’ति। कस्स छन्नं धातूनं पच्चयेन, किं मातु, उदाहु पितूति? न मातु न पितु, पटिसन्धिग्गण्हनकसत्तस्सेव पन छन्नं धातूनं पच्चयेन गब्भस्सावक्कन्ति नाम होति। गब्भो च नामेस निरयगब्भो तिरच्छानयोनिगब्भो पेत्तिविसयगब्भो मनुस्सगब्भो देवगब्भोति नानप्पकारो होति। इमस्मिं पन ठाने मनुस्सगब्भो अधिप्पेतो। अवक्कन्ति होतीति ओक्कन्ति निब्बत्ति पातुभावो होति, कथं होतीति? तिण्णं सन्निपातेन। वुत्तञ्हेतं –
Ariyasaccānīti ariyabhāvakarāni, ariyapaṭividdhāni vā saccāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ padaṃ visuddhimagge (visuddhi. 2.529) pakāsitaṃ. Channaṃ, bhikkhave, dhātūnanti idaṃ kimatthaṃ āraddhaṃ? Sukhāvabodhanatthaṃ. Yassa hi tathāgato dvādasapadaṃ paccayāvaṭṭaṃ kathetukāmo hoti, tassa gabbhāvakkanti vaṭṭaṃ dasseti. Gabbhāvakkanti vaṭṭasmiṃ hi dassite kathetumpi sukhaṃ hoti paraṃ avabodhe utumpīti sukhāvabodhanatthaṃ idamāraddhanti veditabbaṃ. Tattha channaṃ dhātūnanti heṭṭhā vuttānaṃyeva pathavīdhātuādīnaṃ. Upādāyāti paṭicca. Etena paccayamattaṃ dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘chadhātupaccayā gabbhassāvakkanti hotī’’ti. Kassa channaṃ dhātūnaṃ paccayena, kiṃ mātu, udāhu pitūti? Na mātu na pitu, paṭisandhiggaṇhanakasattasseva pana channaṃ dhātūnaṃ paccayena gabbhassāvakkanti nāma hoti. Gabbho ca nāmesa nirayagabbho tiracchānayonigabbho pettivisayagabbho manussagabbho devagabbhoti nānappakāro hoti. Imasmiṃ pana ṭhāne manussagabbho adhippeto. Avakkanti hotīti okkanti nibbatti pātubhāvo hoti, kathaṃ hotīti? Tiṇṇaṃ sannipātena. Vuttañhetaṃ –
‘‘तिण्णं खो पन, भिक्खवे, सन्निपाता गब्भस्सावक्कन्ति होति। कतमेसं तिण्णं ? इध मातापितरो च सन्निपतिता होन्ति, माता च न उतुनी होति, गन्धब्बो च न पच्चुपट्ठितो होति। नेव ताव गब्भस्सावक्कन्ति होति। इध मातापितरो च सन्निपतिता होन्ति, माता च उतुनी होति, गन्धब्बो च न पच्चुपट्ठितो होति, नेव ताव गब्भस्सावक्कन्ति होति। यतो च खो, भिक्खवे, मातापितरो च सन्निपतिता होन्ति, माता च उतुनी होति, गन्धब्बो च पच्चुपट्ठितो होति। एवं तिण्णं सन्निपाता गब्भस्सावक्कन्ति होती’’ति (म॰ नि॰ १.४०८)।
‘‘Tiṇṇaṃ kho pana, bhikkhave, sannipātā gabbhassāvakkanti hoti. Katamesaṃ tiṇṇaṃ ? Idha mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca na utunī hoti, gandhabbo ca na paccupaṭṭhito hoti. Neva tāva gabbhassāvakkanti hoti. Idha mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca utunī hoti, gandhabbo ca na paccupaṭṭhito hoti, neva tāva gabbhassāvakkanti hoti. Yato ca kho, bhikkhave, mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca utunī hoti, gandhabbo ca paccupaṭṭhito hoti. Evaṃ tiṇṇaṃ sannipātā gabbhassāvakkanti hotī’’ti (ma. ni. 1.408).
ओक्कन्तिया सति नामरूपन्ति ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति वुत्तट्ठाने वत्थुदसकं कायदसकं भावदसकं तयो अरूपिनो खन्धाति तेत्तिंस धम्मा गहिता, इमस्मिं पन ‘‘ओक्कन्तिया सति नामरूप’’न्ति वुत्तट्ठाने विञ्ञाणक्खन्धम्पि पक्खिपित्वा गब्भसेय्यकानं पटिसन्धिक्खणे चतुत्तिंस धम्मा गहिताति वेदितब्बा। नामरूपपच्चया सळायतनन्तिआदीहि यथेव ओक्कन्तिया सति नामरूपपातुभावो दस्सितो, एवं नामरूपे सति सळायतनपातुभावो, सळायतने सति फस्सपातुभावो, फस्से सति वेदनापातुभावो दस्सितो।
Okkantiyāsati nāmarūpanti ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti vuttaṭṭhāne vatthudasakaṃ kāyadasakaṃ bhāvadasakaṃ tayo arūpino khandhāti tettiṃsa dhammā gahitā, imasmiṃ pana ‘‘okkantiyā sati nāmarūpa’’nti vuttaṭṭhāne viññāṇakkhandhampi pakkhipitvā gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe catuttiṃsa dhammā gahitāti veditabbā. Nāmarūpapaccayā saḷāyatanantiādīhi yatheva okkantiyā sati nāmarūpapātubhāvo dassito, evaṃ nāmarūpe sati saḷāyatanapātubhāvo, saḷāyatane sati phassapātubhāvo, phasse sati vedanāpātubhāvo dassito.
वेदियमानस्साति एत्थ वेदनं अनुभवन्तोपि वेदियमानोति वुच्चति जानन्तोपि। ‘‘वेदियामहं, भन्ते, वेदियतीति मं सङ्घो धारेतू’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ १०२) एत्थ हि अनुभवन्तो वेदियमानो नाम, ‘‘सुखं वेदनं वेदियमानो सुखं वेदनं वेदियामीति पजानाती’’ति (म॰ नि॰ १.११३; दी॰ नि॰ २.३८०; विभ॰ ३६३) एत्थ जानन्तो। इधापि जानन्तोव अधिप्पेतो। इदं दुक्खन्ति पञ्ञपेमीति एवं जानन्तस्स सत्तस्स ‘‘इदं दुक्खं एत्तकं दुक्खं, नत्थि इतो उद्धं दुक्ख’’न्ति पञ्ञपेमि बोधेमि जानापेमि। अयं दुक्खसमुदयोतिआदीसुपि एसेव नयो।
Vediyamānassāti ettha vedanaṃ anubhavantopi vediyamānoti vuccati jānantopi. ‘‘Vediyāmahaṃ, bhante, vediyatīti maṃ saṅgho dhāretū’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) ettha hi anubhavanto vediyamāno nāma, ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātī’’ti (ma. ni. 1.113; dī. ni. 2.380; vibha. 363) ettha jānanto. Idhāpi jānantova adhippeto. Idaṃ dukkhanti paññapemīti evaṃ jānantassa sattassa ‘‘idaṃ dukkhaṃ ettakaṃ dukkhaṃ, natthi ito uddhaṃ dukkha’’nti paññapemi bodhemi jānāpemi. Ayaṃ dukkhasamudayotiādīsupi eseva nayo.
तत्थ दुक्खादीसु अयं सन्निट्ठानकथा – ठपेत्वा हि तण्हं तेभूमका पञ्चक्खन्धा दुक्खं नाम, तस्सेव पभाविका पुब्बतण्हा दुक्खसमुदयो नाम, तेसं द्विन्नम्पि सच्चानं अनुप्पत्तिनिरोधो दुक्खनिरोधो नाम, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा नाम। इति भगवा ओक्कन्तिया सति नामरूपन्ति कथेन्तोपि वेदियमानस्स जानमानस्सेव कथेसि, नामरूपपच्चया सळायतनन्ति कथेन्तोपि, सळायतनपच्चया फस्सोति कथेन्तोपि, फस्सपच्चया वेदनाति कथेन्तोपि, वेदियमानस्स खो पनाहं, भिक्खवे, इदं दुक्खन्ति पञ्ञपेमीति कथेन्तोपि , अयं दुक्खसमुदयोति, अयं दुक्खनिरोधोति, अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति पञ्ञपेमीति कथेन्तोपि वेदियमानस्स जानमानस्सेव कथेसि।
Tattha dukkhādīsu ayaṃ sanniṭṭhānakathā – ṭhapetvā hi taṇhaṃ tebhūmakā pañcakkhandhā dukkhaṃ nāma, tasseva pabhāvikā pubbataṇhā dukkhasamudayo nāma, tesaṃ dvinnampi saccānaṃ anuppattinirodho dukkhanirodho nāma, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo dukkhanirodhagāminī paṭipadā nāma. Iti bhagavā okkantiyā sati nāmarūpanti kathentopi vediyamānassa jānamānasseva kathesi, nāmarūpapaccayā saḷāyatananti kathentopi, saḷāyatanapaccayā phassoti kathentopi, phassapaccayā vedanāti kathentopi, vediyamānassa kho panāhaṃ, bhikkhave, idaṃ dukkhanti paññapemīti kathentopi , ayaṃ dukkhasamudayoti, ayaṃ dukkhanirodhoti, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti paññapemīti kathentopi vediyamānassa jānamānasseva kathesi.
इदानि तानि पटिपाटिया ठपितानि सच्चानि वित्थारेन्तो कतमञ्च, भिक्खवेतिआदिमाह। तं सब्बं सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५३७) वित्थारितमेव। तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अयं पन विसेसो – तत्थ ‘‘दुक्खसमुदयं अरियसच्चं यायं तण्हा पोनोब्भविका’’ति (म॰ नि॰ १.१३३; दी॰ नि॰ २.४००; विभ॰ २०३) इमाय तन्तिया आगतं, इध ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति पच्चयाकारवसेन। तत्थ च दुक्खनिरोधं अरियसच्चं ‘‘यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो’’ति (म॰ नि॰ १.१३४; दी॰ नि॰ २.४०१; विभ॰ २०४) इमाय तन्तिया आगतं, इध ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा’’ति पच्चयाकारनिरोधवसेन।
Idāni tāni paṭipāṭiyā ṭhapitāni saccāni vitthārento katamañca, bhikkhavetiādimāha. Taṃ sabbaṃ sabbākārena visuddhimagge (visuddhi. 2.537) vitthāritameva. Tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – tattha ‘‘dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā’’ti (ma. ni. 1.133; dī. ni. 2.400; vibha. 203) imāya tantiyā āgataṃ, idha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti paccayākāravasena. Tattha ca dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ ‘‘yo tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti (ma. ni. 1.134; dī. ni. 2.401; vibha. 204) imāya tantiyā āgataṃ, idha ‘‘avijjāyatveva asesavirāganirodhā’’ti paccayākāranirodhavasena.
तत्थ असेसविरागनिरोधाति असेसविरागेन च असेसनिरोधेन च। उभयम्पेतं अञ्ञमञ्ञवेवचनमेव। सङ्खारनिरोधोति सङ्खारानं अनुप्पत्तिनिरोधो होति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। इमेहि पन पदेहि यं आगम्म अविज्जादयो निरुज्झन्ति, अत्थतो तं निब्बानं दीपितं होति। निब्बानञ्हि अविज्जानिरोधोतिपि सङ्खारनिरोधोतिपि एवं तेसं तेसं धम्मानं निरोधनामेन कथीयति। केवलस्साति सकलस्स। दुक्खक्खन्धस्साति वट्टदुक्खरासिस्स। निरोधो होतीति अप्पवत्ति होति। तत्थ यस्मा अविज्जादीनं निरोधो नाम खीणाकारोपि वुच्चति अरहत्तम्पि निब्बानम्पि, तस्मा इध खीणाकारदस्सनवसेन द्वादससु ठानेसु अरहत्तं, द्वादससुयेव निब्बानं कथितन्ति वेदितब्बं। इदं वुच्चतीति एत्थ निब्बानमेव सन्धाय इदन्ति वुत्तं। अट्ठङ्गिकोति न अट्ठहि अङ्गेहि विनिमुत्तो अञ्ञो मग्गो नाम अत्थि। यथा पन पञ्चङ्गिकं तूरियन्ति वुत्ते पञ्चङ्गमत्तमेव तूरियन्ति वुत्तं होति, एवमिधापि अट्ठङ्गिकमत्तमेव मग्गो होतीति वेदितब्बो। अनिग्गहितोति न निग्गहितो। निग्गण्हन्तो हि हापेत्वा वा दस्सेति वड्ढेत्वा वा तं परिवत्तेत्वा वा। तत्थ यस्मा चत्तारि अरियसच्चानि ‘‘न इमानि चत्तारि, द्वे वा तीणि वा’’ति एवं हापेत्वापि ‘‘पञ्च वा छ वा’’ति एवं वड्ढेत्वापि ‘‘न इमानि चत्तारि अरियसच्चानि, अञ्ञानेव चत्तारि अरियसच्चानी’’ति दस्सेतुं न सक्का। तस्मा अयं धम्मो अनिग्गहितो नाम। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Tattha asesavirāganirodhāti asesavirāgena ca asesanirodhena ca. Ubhayampetaṃ aññamaññavevacanameva. Saṅkhāranirodhoti saṅkhārānaṃ anuppattinirodho hoti. Sesapadesupi eseva nayo. Imehi pana padehi yaṃ āgamma avijjādayo nirujjhanti, atthato taṃ nibbānaṃ dīpitaṃ hoti. Nibbānañhi avijjānirodhotipi saṅkhāranirodhotipi evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ nirodhanāmena kathīyati. Kevalassāti sakalassa. Dukkhakkhandhassāti vaṭṭadukkharāsissa. Nirodho hotīti appavatti hoti. Tattha yasmā avijjādīnaṃ nirodho nāma khīṇākāropi vuccati arahattampi nibbānampi, tasmā idha khīṇākāradassanavasena dvādasasu ṭhānesu arahattaṃ, dvādasasuyeva nibbānaṃ kathitanti veditabbaṃ. Idaṃ vuccatīti ettha nibbānameva sandhāya idanti vuttaṃ. Aṭṭhaṅgikoti na aṭṭhahi aṅgehi vinimutto añño maggo nāma atthi. Yathā pana pañcaṅgikaṃ tūriyanti vutte pañcaṅgamattameva tūriyanti vuttaṃ hoti, evamidhāpi aṭṭhaṅgikamattameva maggo hotīti veditabbo. Aniggahitoti na niggahito. Niggaṇhanto hi hāpetvā vā dasseti vaḍḍhetvā vā taṃ parivattetvā vā. Tattha yasmā cattāri ariyasaccāni ‘‘na imāni cattāri, dve vā tīṇi vā’’ti evaṃ hāpetvāpi ‘‘pañca vā cha vā’’ti evaṃ vaḍḍhetvāpi ‘‘na imāni cattāri ariyasaccāni, aññāneva cattāri ariyasaccānī’’ti dassetuṃ na sakkā. Tasmā ayaṃ dhammo aniggahito nāma. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. तित्थायतनादिसुत्तं • 1. Titthāyatanādisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १. तित्थायतनसुत्तवण्णना • 1. Titthāyatanasuttavaṇṇanā
