| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
(७) २. महावग्गो
(7) 2. Mahāvaggo
१. तित्थायतनसुत्तवण्णना
1. Titthāyatanasuttavaṇṇanā
६२. दुतियस्स पठमे तित्थं नाम द्वासट्ठि दिट्ठियो तब्बिनिमुत्तस्स कस्सचि दिट्ठिविप्फन्दितस्स अभावतो। एत्थ हि सत्ता तरन्ति उप्पिलवन्ति उम्मुज्जनिमुज्जं करोन्ति, तस्मा ‘‘तित्थ’’न्ति वुच्चति। पारगमनसङ्खातञ्हि तरणं दिट्ठिगतिकानं नत्थि, तत्थेव अपरापरं निमुज्जनुम्मुज्जनवसेन पिलवनमेव तेसं तरणं नाम। उप्पादकाति पूरणकस्सपादयो। तित्थे जाता तित्थिया, यथावुत्तं वा दिट्ठिगतसङ्खातं तित्थं एतेसं अत्थीति तित्थिका, तित्थिका एव तित्थिया। मनोरमेति सादुफलभरितताय अभयदिसताय च मनोरमे। इमेसुयेव तीसु ठानेसूति यथावुत्तेसु तित्थायतनेसु।
62. Dutiyassa paṭhame titthaṃ nāma dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo tabbinimuttassa kassaci diṭṭhivipphanditassa abhāvato. Ettha hi sattā taranti uppilavanti ummujjanimujjaṃ karonti, tasmā ‘‘tittha’’nti vuccati. Pāragamanasaṅkhātañhi taraṇaṃ diṭṭhigatikānaṃ natthi, tattheva aparāparaṃ nimujjanummujjanavasena pilavanameva tesaṃ taraṇaṃ nāma. Uppādakāti pūraṇakassapādayo. Titthe jātā titthiyā, yathāvuttaṃ vā diṭṭhigatasaṅkhātaṃ titthaṃ etesaṃ atthīti titthikā, titthikā eva titthiyā. Manorameti sāduphalabharitatāya abhayadisatāya ca manorame. Imesuyeva tīsu ṭhānesūti yathāvuttesu titthāyatanesu.
यो यथा जानाति, तस्स तथा वुच्चतीति इमिना पुग्गलज्झासयवसेन तथा वुत्तन्ति दस्सेति। पुग्गल-सद्दो च तिस्सन्नम्पि पकतीनं साधारणो, तस्मा पुरिसग्गहणेन ततो विसेसनं यथा ‘‘अट्ठ पुरिसपुग्गला’’ति। पटिसंविदितं करोतीति केवलं जाननवसेन विदितं करोति। अनुभवति वाति विपाकलक्खणप्पत्तं अनुभवति। पुब्बेकतहेतूति अन्तोगधावधारणं पदन्ति आह ‘‘पुब्बेकतकम्मपच्चयेनेवा’’ति। इमिनाति ‘‘सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’’ति इमिना वचनेन। कम्मवेदनन्ति कुसलाकुसलकम्मसहजं वेदनं। किरियवेदनन्ति ‘‘नेव कुसलाकुसला न च कम्मविपाका’’ति एवं वुत्तं किरियचित्तसहजं वेदनं। न केवलञ्च ते कम्मकिरियवेदना एव पटिक्खिपन्ति, अथ खो सासने लोके च पाकटे वाताबाधादिरोगे च पटिक्खिपन्ति एवाति दस्सेतुं ‘‘ये वा इमे’’तिआदिमाह। तत्थ पित्तसमुट्ठानाति पित्तविकाराधिकसम्भूता । अनन्तरद्वयेपि एसेव नयो। सन्निपातिकाति पित्तादीनं तिण्णम्पि विकारानं सन्निपाततो जाता। उतुपरिणामजाति सीतादिउतुनो विपरिणामतो विसमपरिवुत्तितो जाता। विसमपरिहारजाति असप्पायाहारयोगपटिसेवनवसेन कायस्स विसमं परिहरणतो जाता। ओपक्कमिकाति उपक्कमतो निब्बत्ता। कम्मविपाकजाति कम्मस्स विपाकभूतक्खन्धतो जाता। विरोधिपच्चयसमुट्ठाना धातूनं विकारावत्था, तप्पच्चया वा दुक्खा वेदना आबाधनट्ठेन आबाधो, सो एव रुज्जनट्ठेन रोगो। तत्थ ‘‘यो याप्यलक्खणो, सो रोगो, इतरो आबाधो’’ति वदन्ति। सब्बेसञ्च नेसं तंतंधातूनं विसमं आसन्नकारणं, न तथा इतरानि। तत्थापि च पकोपावत्था धातुयो आसन्नकारणं, न तथा परपच्चयावत्थाति दट्ठब्बं। अट्ठमंयेव कम्मविपाकजं आबाधं सम्पटिच्छन्ति ‘‘सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’’ति विपल्लासग्गाहेन। ‘‘पुब्बे’’ति पुरातनस्सेव कम्मस्स गहितत्ता उपपज्जवेदनीयम्पि ते पटिक्खिपन्तीति वुत्तं ‘‘द्वे पटिबाहित्वा’’ति। सम्पटिच्छन्तीति अनुजानन्ति।
Yo yathā jānāti, tassa tathā vuccatīti iminā puggalajjhāsayavasena tathā vuttanti dasseti. Puggala-saddo ca tissannampi pakatīnaṃ sādhāraṇo, tasmā purisaggahaṇena tato visesanaṃ yathā ‘‘aṭṭha purisapuggalā’’ti. Paṭisaṃviditaṃ karotīti kevalaṃ jānanavasena viditaṃ karoti. Anubhavati vāti vipākalakkhaṇappattaṃ anubhavati. Pubbekatahetūti antogadhāvadhāraṇaṃ padanti āha ‘‘pubbekatakammapaccayenevā’’ti. Imināti ‘‘sabbaṃ taṃ pubbekatahetū’’ti iminā vacanena. Kammavedananti kusalākusalakammasahajaṃ vedanaṃ. Kiriyavedananti ‘‘neva kusalākusalā na ca kammavipākā’’ti evaṃ vuttaṃ kiriyacittasahajaṃ vedanaṃ. Na kevalañca te kammakiriyavedanā eva paṭikkhipanti, atha kho sāsane loke ca pākaṭe vātābādhādiroge ca paṭikkhipanti evāti dassetuṃ ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Tattha pittasamuṭṭhānāti pittavikārādhikasambhūtā . Anantaradvayepi eseva nayo. Sannipātikāti pittādīnaṃ tiṇṇampi vikārānaṃ sannipātato jātā. Utupariṇāmajāti sītādiutuno vipariṇāmato visamaparivuttito jātā. Visamaparihārajāti asappāyāhārayogapaṭisevanavasena kāyassa visamaṃ pariharaṇato jātā. Opakkamikāti upakkamato nibbattā. Kammavipākajāti kammassa vipākabhūtakkhandhato jātā. Virodhipaccayasamuṭṭhānā dhātūnaṃ vikārāvatthā, tappaccayā vā dukkhā vedanā ābādhanaṭṭhena ābādho, so eva rujjanaṭṭhena rogo. Tattha ‘‘yo yāpyalakkhaṇo, so rogo, itaro ābādho’’ti vadanti. Sabbesañca nesaṃ taṃtaṃdhātūnaṃ visamaṃ āsannakāraṇaṃ, na tathā itarāni. Tatthāpi ca pakopāvatthā dhātuyo āsannakāraṇaṃ, na tathā parapaccayāvatthāti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhamaṃyeva kammavipākajaṃ ābādhaṃ sampaṭicchanti ‘‘sabbaṃ taṃ pubbekatahetū’’ti vipallāsaggāhena. ‘‘Pubbe’’ti purātanasseva kammassa gahitattā upapajjavedanīyampi te paṭikkhipantīti vuttaṃ ‘‘dve paṭibāhitvā’’ti. Sampaṭicchantīti anujānanti.
अत्तना कतमूलकेनाति साहत्थिककम्महेतु। आणत्तिमूलकेनाति परस्स आणापनवसेन कतकम्महेतु। इमाति तिस्सो वेदना। सब्बे पटिबाहन्तीति सब्बे रोगे पटिसेधेन्ति सब्बेसम्पि तेसं एकेन इस्सरेनेव निम्मितत्ता तब्भावीभावासम्भवतो। एस नयो सेसेसुपि। सब्बं पटिबाहन्तीति हेतुपच्चयपटिसेधनतो सब्बं निसेधेन्ति।
Attanā katamūlakenāti sāhatthikakammahetu. Āṇattimūlakenāti parassa āṇāpanavasena katakammahetu. Imāti tisso vedanā. Sabbe paṭibāhantīti sabbe roge paṭisedhenti sabbesampi tesaṃ ekena issareneva nimmitattā tabbhāvībhāvāsambhavato. Esa nayo sesesupi. Sabbaṃ paṭibāhantīti hetupaccayapaṭisedhanato sabbaṃ nisedhenti.
मातिकं निक्खिपित्वाति तिण्णम्पि वेदानं असारभावदस्सनत्थं उद्देसं कत्वा। तन्ति तं मातिकं। विभजित्वा दस्सेतुन्ति दोसदस्सनवसेनेव विभागतो दस्सेतुं। लद्धिपतिट्ठापनत्थन्ति अत्तनो लद्धिया पटिजानापनत्थं। लद्धितो लद्धिं सङ्कमन्तीति मूललद्धितो अञ्ञलद्धिं उपगच्छन्ति पटिजानन्ति। पुब्बेकतहेतुयेव पटिसंवेदेतीति कम्मवेदनम्पि विपाकवेदनं कत्वा वदन्ति। दिट्ठिगतिका हि ब्यामूळ्हचित्ता कम्मन्तरविपाकन्तरादीनि आलोळेन्ति, असङ्करतो सञ्ञापेतुं न सक्कोन्ति। यथा च अकुसलकम्मे, एवं कुसलकम्मेपीति दस्सेतुं ‘‘एवं पाणातिपाता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एवन्ति यथा पुब्बेकतहेतु एव पाणातिपातिनो नाम होन्ति, न इदानि सयंकतकारणा, एवं पाणातिपाता विरमणम्पि पुब्बेकतहेतु एवाति विचारियमानो पुब्बेकतवादो अकिरियवादो एव सम्पज्जति।
Mātikaṃ nikkhipitvāti tiṇṇampi vedānaṃ asārabhāvadassanatthaṃ uddesaṃ katvā. Tanti taṃ mātikaṃ. Vibhajitvā dassetunti dosadassanavaseneva vibhāgato dassetuṃ. Laddhipatiṭṭhāpanatthanti attano laddhiyā paṭijānāpanatthaṃ. Laddhito laddhiṃ saṅkamantīti mūlaladdhito aññaladdhiṃ upagacchanti paṭijānanti. Pubbekatahetuyeva paṭisaṃvedetīti kammavedanampi vipākavedanaṃ katvā vadanti. Diṭṭhigatikā hi byāmūḷhacittā kammantaravipākantarādīni āloḷenti, asaṅkarato saññāpetuṃ na sakkonti. Yathā ca akusalakamme, evaṃ kusalakammepīti dassetuṃ ‘‘evaṃ pāṇātipātā’’tiādi vuttaṃ. Tattha evanti yathā pubbekatahetu eva pāṇātipātino nāma honti, na idāni sayaṃkatakāraṇā, evaṃ pāṇātipātā viramaṇampi pubbekatahetu evāti vicāriyamāno pubbekatavādo akiriyavādo eva sampajjati.
कत्तुकम्यताछन्दो न तण्हाछन्दो। कत्तुकम्यताति कातुमिच्छा। पच्चत्तपुरिसकारोति तेन तेन पुरिसेन कत्तब्बकिच्चं न होति पुब्बेकतहेतु एव सिज्झनतो। उभयम्पि तं एस न लब्भतीति कत्तब्बकरणं सुचरितपूरणं, अकत्तब्बअकरणं दुच्चरितविरतीति इदं उभयम्पि एस न लभति। समणापि हि पुब्बेकतकारणायेव होन्तीति पुब्बेकतकारणायेव समणापि होन्ति, न इदानि संवरसमादानादिना। अस्समणापि पुब्बेकतकारणायेवाति पुब्बेकतकारणायेव अस्समणापि होन्ति, न संवरभेदेन।
Kattukamyatāchando na taṇhāchando. Kattukamyatāti kātumicchā. Paccattapurisakāroti tena tena purisena kattabbakiccaṃ na hoti pubbekatahetu eva sijjhanato. Ubhayampi taṃ esa na labbhatīti kattabbakaraṇaṃ sucaritapūraṇaṃ, akattabbaakaraṇaṃ duccaritaviratīti idaṃ ubhayampi esa na labhati. Samaṇāpi hi pubbekatakāraṇāyeva hontīti pubbekatakāraṇāyeva samaṇāpi honti, na idāni saṃvarasamādānādinā. Assamaṇāpi pubbekatakāraṇāyevāti pubbekatakāraṇāyeva assamaṇāpi honti, na saṃvarabhedena.
यथा पुब्बेकतवादे छन्दवायामानं असम्भवतो पच्चत्तपुरिसकारानं अभावो, एवं इस्सरनिम्मानवादेपि इस्सरेनेव सब्बस्स निम्मितभावानुजाननतोति वुत्तं ‘‘पुब्बेकतवादे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो’’ति। एस नयो अहेतुकवादेपीति आह ‘‘तथा अहेतुकवादेपी’’ति।
Yathā pubbekatavāde chandavāyāmānaṃ asambhavato paccattapurisakārānaṃ abhāvo, evaṃ issaranimmānavādepi issareneva sabbassa nimmitabhāvānujānanatoti vuttaṃ ‘‘pubbekatavāde vuttanayeneva veditabbo’’ti. Esa nayo ahetukavādepīti āha ‘‘tathā ahetukavādepī’’ti.
इमेसन्तिआदिना इमेसं तित्थायतनानं तुच्छासारताय थुसकोट्टनेन कुण्डकमत्तस्सपि अलाभो विय परमत्थलेसस्सपि अभावो, तथा खज्जोपनकोभासतो तेजसो फुलिङ्गमत्तस्सपि अभावो विय अन्धवेणिकस्सपि मग्गस्स अप्पटिलाभो विय सद्दमत्तं निस्साय मिच्छाभागेन विपल्लत्थताय दद्दरजातके (जा॰ १.२.४३-४३) ससकसदिसता च विभाविता होति। सारभावन्ति सीलसारादिसम्पत्तिया सारसब्भावं। निय्यानिकभावन्ति एकन्तेनेव वट्टतो निय्यानावहभावं। अनिग्गहितोति न निग्गहेतब्बो। तेनाह ‘‘निग्गहेतुं असक्कुणेय्यो’’ति। असंकिलिट्ठोति संकिलेसविरहितो। तेनाह ‘‘निक्किलेसो’’तिआदि। अनुपवज्जोति धम्मतो न उपवदितब्बो। अप्पटिकुट्ठो नाम अप्पटिसेधनं वा सिया अनक्कोसनं वाति तदुभयं दस्सेन्तो ‘‘अप्पटिबाहितो अनुपक्कुट्ठो’’ति आह।
Imesantiādinā imesaṃ titthāyatanānaṃ tucchāsāratāya thusakoṭṭanena kuṇḍakamattassapi alābho viya paramatthalesassapi abhāvo, tathā khajjopanakobhāsato tejaso phuliṅgamattassapi abhāvo viya andhaveṇikassapi maggassa appaṭilābho viya saddamattaṃ nissāya micchābhāgena vipallatthatāya daddarajātake (jā. 1.2.43-43) sasakasadisatā ca vibhāvitā hoti. Sārabhāvanti sīlasārādisampattiyā sārasabbhāvaṃ. Niyyānikabhāvanti ekanteneva vaṭṭato niyyānāvahabhāvaṃ. Aniggahitoti na niggahetabbo. Tenāha ‘‘niggahetuṃ asakkuṇeyyo’’ti. Asaṃkiliṭṭhoti saṃkilesavirahito. Tenāha ‘‘nikkileso’’tiādi. Anupavajjoti dhammato na upavaditabbo. Appaṭikuṭṭho nāma appaṭisedhanaṃ vā siyā anakkosanaṃ vāti tadubhayaṃ dassento ‘‘appaṭibāhito anupakkuṭṭho’’ti āha.
तस्स धम्मस्साति ‘‘अयं खो पन, भिक्खवे’’तिआदिना उद्धटस्स धम्मस्स। पञ्हं पुच्छित्वाति कथेतुकम्यतावसेन पञ्हं पुच्छित्वा। यथापटिपाटियाति मातिकाय यथानिक्खित्तप्पटिपाटिया। धातुयोति सभावधारणट्ठेन धातुयो। ता पन यस्मा तण्हादिट्ठिकप्पनापरिकप्पितअत्तसुभसुखसस्सतादिपकतिआदिधुवादिजीवादिकायादिका विय न इच्छासभावा दिट्ठिआदिरहितेहि विमुच्चमानउदुम्बरपुप्फादिलोकवोहारवत्थूनि विय च वाचावत्थुमत्ता, अथ खो सच्चपरमत्थभूताति आह ‘‘सभावा’’ति, सच्चसभावाति अत्थो। अत्तनो सभावं धारेन्तीति हि धातुयो। निज्जीवनिस्सत्तभावप्पकासकोति बाहिरपरिकप्पितजीवाभावप्पकासको लोकियमहाजनसंकप्पितसत्ताभावप्पकासको च। आकरट्ठेनाति उप्पज्जनट्ठानभावेन। उप्पत्तिट्ठानम्पि हि आकरो आयतनन्ति वुच्चति यथा ‘‘कम्बोजो अस्सानं आयतन’’न्ति। मनोपविचाराति तं तं आरम्मणं उपेच्च मनसो विविधचरणाकारो। केहि कत्थाति आह ‘‘वितक्कविचारपादेही’’तिआदि। अट्ठारससु ठानेसूति छ सोमनस्सट्ठानियानि , छ दोमनस्सट्ठानियानि, छ उपेक्खाट्ठानियानीति एवं अट्ठारससु ठानेसु।
Tassa dhammassāti ‘‘ayaṃ kho pana, bhikkhave’’tiādinā uddhaṭassa dhammassa. Pañhaṃ pucchitvāti kathetukamyatāvasena pañhaṃ pucchitvā. Yathāpaṭipāṭiyāti mātikāya yathānikkhittappaṭipāṭiyā. Dhātuyoti sabhāvadhāraṇaṭṭhena dhātuyo. Tā pana yasmā taṇhādiṭṭhikappanāparikappitaattasubhasukhasassatādipakatiādidhuvādijīvādikāyādikā viya na icchāsabhāvā diṭṭhiādirahitehi vimuccamānaudumbarapupphādilokavohāravatthūni viya ca vācāvatthumattā, atha kho saccaparamatthabhūtāti āha ‘‘sabhāvā’’ti, saccasabhāvāti attho. Attano sabhāvaṃ dhārentīti hi dhātuyo. Nijjīvanissattabhāvappakāsakoti bāhiraparikappitajīvābhāvappakāsako lokiyamahājanasaṃkappitasattābhāvappakāsako ca. Ākaraṭṭhenāti uppajjanaṭṭhānabhāvena. Uppattiṭṭhānampi hi ākaro āyatananti vuccati yathā ‘‘kambojo assānaṃ āyatana’’nti. Manopavicārāti taṃ taṃ ārammaṇaṃ upecca manaso vividhacaraṇākāro. Kehi katthāti āha ‘‘vitakkavicārapādehī’’tiādi. Aṭṭhārasasu ṭhānesūti cha somanassaṭṭhāniyāni , cha domanassaṭṭhāniyāni, cha upekkhāṭṭhāniyānīti evaṃ aṭṭhārasasu ṭhānesu.
पतिट्ठाधातूति सेसभूतत्तयस्स चेव सब्बूपादारूपानञ्च पतिट्ठासभावा धातु। इमिना नयेन आबन्धनधातूतिआदीसुपि अत्थो वेदितब्बो। अपिच कक्खळभावसिद्धो सहजातधम्मानं आधारभावो पतिट्ठाभावो। द्रवभावसिद्धं सम्पिण्डनं आबन्धनं। उण्हभावसिद्धं मुदुतापक्कतावहं परिपाचनं। थद्धभावावहं उद्धुमातनं वित्थम्भनं। रूपविवित्तो रूपपरियन्तो आकासोति येसं सो परिच्छेदो, तेहि सो असम्फुट्ठोवाति वुत्तं ‘‘आकासधातूति असम्फुट्ठधातू’’ति। सञ्जाननविधुरा आरम्मणूपलद्धि विजाननधातु। वित्थारतोपि कथेतुं वट्टति सङ्खेपन्तोगधत्ता वित्थारस्स। सङ्खेपतो कथेतुं न वट्टति कथेतब्बस्स अत्थस्स अनवसेसपरियादानाभावतो। तेनाह ‘‘वित्थारतोव वट्टती’’ति। उभयथाति सङ्खेपतो वित्थारतो च।
Patiṭṭhādhātūti sesabhūtattayassa ceva sabbūpādārūpānañca patiṭṭhāsabhāvā dhātu. Iminā nayena ābandhanadhātūtiādīsupi attho veditabbo. Apica kakkhaḷabhāvasiddho sahajātadhammānaṃ ādhārabhāvo patiṭṭhābhāvo. Dravabhāvasiddhaṃ sampiṇḍanaṃ ābandhanaṃ. Uṇhabhāvasiddhaṃ mudutāpakkatāvahaṃ paripācanaṃ. Thaddhabhāvāvahaṃ uddhumātanaṃ vitthambhanaṃ. Rūpavivitto rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ so paricchedo, tehi so asamphuṭṭhovāti vuttaṃ ‘‘ākāsadhātūti asamphuṭṭhadhātū’’ti. Sañjānanavidhurā ārammaṇūpaladdhi vijānanadhātu. Vitthāratopi kathetuṃ vaṭṭati saṅkhepantogadhattā vitthārassa. Saṅkhepato kathetuṃ na vaṭṭati kathetabbassa atthassa anavasesapariyādānābhāvato. Tenāha ‘‘vitthāratova vaṭṭatī’’ti. Ubhayathāti saṅkhepato vitthārato ca.
अनिप्फन्नापि आकासधातु भूतानि उपादाय गहेतब्बतामत्तेन ‘‘उपादारूप’’न्तेव वुच्चति। दिट्ठानेवाति सल्लक्खेतब्बानि उपादारूपभावसामञ्ञतो। तेन सहजाता वेदना वेदनाक्खन्धो समुदाये पवत्तवोहारस्स अवयवेपि दिस्सनतो यथा ‘‘वत्थेकदेसे दड्ढे वत्थं दड्ढ’’न्ति। ‘‘फस्सो च चेतना च सङ्खारक्खन्धो’’ति वुत्तं महाभूमकत्ता तेसं तप्पधानत्ता च सङ्खारक्खन्धस्स। अरूपक्खन्धा नामं आरम्मणाभिमुखं नमनतो नामाधीनग्गहणतो च। रूपक्खन्धो रूपं परिब्यत्तं रुप्पनट्ठेन। पच्चयन्ति निस्सयभूतं पच्चयं। विभागेन द्वाचत्तालीस। एकासीति चित्तानि ‘‘सम्मसनचारोय’’न्ति कत्वा। अनुक्कमेन पटिपज्जमानोति एवं कङ्खावितरणविसुद्धियं ठितो उपरिमेन तिस्सन्नं विसुद्धीनं सम्पादनवसेन विसुद्धिभावनं उस्सुक्कापेन्तो।
Anipphannāpi ākāsadhātu bhūtāni upādāya gahetabbatāmattena ‘‘upādārūpa’’nteva vuccati. Diṭṭhānevāti sallakkhetabbāni upādārūpabhāvasāmaññato. Tena sahajātā vedanā vedanākkhandho samudāye pavattavohārassa avayavepi dissanato yathā ‘‘vatthekadese daḍḍhe vatthaṃ daḍḍha’’nti. ‘‘Phasso ca cetanā ca saṅkhārakkhandho’’ti vuttaṃ mahābhūmakattā tesaṃ tappadhānattā ca saṅkhārakkhandhassa. Arūpakkhandhā nāmaṃ ārammaṇābhimukhaṃ namanato nāmādhīnaggahaṇato ca. Rūpakkhandho rūpaṃ paribyattaṃ ruppanaṭṭhena. Paccayanti nissayabhūtaṃ paccayaṃ. Vibhāgena dvācattālīsa. Ekāsīticittāni ‘‘sammasanacāroya’’nti katvā. Anukkamena paṭipajjamānoti evaṃ kaṅkhāvitaraṇavisuddhiyaṃ ṭhito uparimena tissannaṃ visuddhīnaṃ sampādanavasena visuddhibhāvanaṃ ussukkāpento.
फस्सायतनन्ति फस्सस्स उप्पत्तिट्ठानं। सुवण्णादीनन्ति सुवण्णमणिवजिरादीनं। आकिण्णं विय हुत्वा उप्पज्जन्ति एत्थाति आकरो। यथा चक्खु विपाकफस्सस्स विसेसपच्चयो, न तथा इतरेसन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘द्वे चक्खुविञ्ञाणानी’’तिआदि। एस नयो सेसवारेसुपि। द्वत्तिंसाय विपाकफस्सेसु द्विपञ्चविञ्ञाणसहगतफस्से ठपेत्वा सेसा द्वावीसति विपाकफस्सा वेदितब्बा। दिट्ठमेव होति तेन समानयोगक्खमत्ता। ‘‘सङ्खेपतो तावा’’ति सङ्खेपकथं आरभित्वापि वित्थारकथापेत्थ वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यावाति वुत्तं ‘‘हेट्ठा…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति।
Phassāyatananti phassassa uppattiṭṭhānaṃ. Suvaṇṇādīnanti suvaṇṇamaṇivajirādīnaṃ. Ākiṇṇaṃ viya hutvā uppajjanti etthāti ākaro. Yathā cakkhu vipākaphassassa visesapaccayo, na tathā itaresanti katvā vuttaṃ ‘‘dve cakkhuviññāṇānī’’tiādi. Esa nayo sesavāresupi. Dvattiṃsāya vipākaphassesu dvipañcaviññāṇasahagataphasse ṭhapetvā sesā dvāvīsati vipākaphassā veditabbā. Diṭṭhameva hoti tena samānayogakkhamattā. ‘‘Saṅkhepato tāvā’’ti saṅkhepakathaṃ ārabhitvāpi vitthārakathāpettha vuttanayattā suviññeyyāvāti vuttaṃ ‘‘heṭṭhā…pe… veditabba’’nti.
सोमनस्सस्स उप्पत्तिट्ठानभूतं सोमनस्सट्ठानियं। तेनाह ‘‘सोमनस्सस्स कारणभूत’’न्ति। उपविचरतीति उपेच्च पवत्तति। सभावतो सङ्कप्पतो च सोमनस्सादिउप्पत्तिहेतुका सोमनस्सट्ठानियादिताति आह ‘‘इट्ठं वा होतू’’तिआदि। चतुत्थं दिट्ठमेव होति तदविनाभावतो।
Somanassassa uppattiṭṭhānabhūtaṃ somanassaṭṭhāniyaṃ. Tenāha ‘‘somanassassa kāraṇabhūta’’nti. Upavicaratīti upecca pavattati. Sabhāvato saṅkappato ca somanassādiuppattihetukā somanassaṭṭhāniyāditāti āha ‘‘iṭṭhaṃ vā hotū’’tiādi. Catutthaṃ diṭṭhameva hoti tadavinābhāvato.
अरियसच्चानीति पुरिमपदे उत्तरपदलोपेनायं निद्देसोति आह ‘‘अरियभावकरानी’’तिआदि। विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५३१) पकासितं, तस्मा न इध पकासेतब्बन्ति अधिप्पायो। सुखावबोधनत्थन्ति देसियमानाय वट्टकथाय सुखेन अवबोधनत्थं। तेनाह ‘‘यस्स ही’’तिआदि। द्वादसपदन्ति अविज्जादीहि पदेहि द्वादसपदं। पच्चयवट्टन्ति पच्चयप्पबन्धं। कथेतुकामो होति पच्चयाकारमुखेन सच्चानि दस्सेतुकामताय। गब्भावक्कन्तिवट्टन्ति गब्भोक्कन्तिमुखेन विपाकवट्टं दस्सेति ‘‘गब्भस्सावक्कन्ति होती’’तिआदिना। तस्मा पनेत्थ गब्भावक्कन्तिवसेनेव वट्टं दस्सितन्ति आह ‘‘गब्भावक्कन्तिवट्टस्मिं ही’’तिआदि। गब्भावक्कन्तिवट्टस्मिन्ति मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तनवसेन पवत्तधम्मप्पबन्धे। दस्सितेति देसनावसेन दस्सिते। पुरिमा द्वे योनियो इतराहि ओळारिकताय परिब्यत्ततराति वुत्तं ‘‘गब्भावक्कन्ति…पे॰… अवबोधेतुम्पी’’ति।
Ariyasaccānīti purimapade uttarapadalopenāyaṃ niddesoti āha ‘‘ariyabhāvakarānī’’tiādi. Visuddhimagge (visuddhi. 2.531) pakāsitaṃ, tasmā na idha pakāsetabbanti adhippāyo. Sukhāvabodhanatthanti desiyamānāya vaṭṭakathāya sukhena avabodhanatthaṃ. Tenāha ‘‘yassa hī’’tiādi. Dvādasapadanti avijjādīhi padehi dvādasapadaṃ. Paccayavaṭṭanti paccayappabandhaṃ. Kathetukāmo hoti paccayākāramukhena saccāni dassetukāmatāya. Gabbhāvakkantivaṭṭanti gabbhokkantimukhena vipākavaṭṭaṃ dasseti ‘‘gabbhassāvakkanti hotī’’tiādinā. Tasmā panettha gabbhāvakkantivaseneva vaṭṭaṃ dassitanti āha ‘‘gabbhāvakkantivaṭṭasmiṃ hī’’tiādi. Gabbhāvakkantivaṭṭasminti mātukucchimhi nibbattanavasena pavattadhammappabandhe. Dassiteti desanāvasena dassite. Purimā dve yoniyo itarāhi oḷārikatāya paribyattatarāti vuttaṃ ‘‘gabbhāvakkanti…pe… avabodhetumpī’’ti.
पच्चयमत्तन्ति छन्नं धातूनं साधारणं पच्चयभावमत्तं, न तेहि भागसो निप्फादियमानं पच्चयविसेसं ‘‘कुतो पनेतं छन्नं धातून’’न्ति अविभागेन वुत्तत्ता। तेनाह ‘‘इदं वुत्तं होती’’तिआदि। न मातु न पितु तासं धातूनं इमस्स सत्तस्स बाहिरभावतो। गब्भस्साति एत्थ गब्भति अत्तभावभावेन वत्ततीति गब्भो, कललादिअवत्थो धम्मप्पबन्धो। तन्निस्सितत्ता पन सत्तसन्तानो गब्भोति वुत्तो यथा मञ्चनिस्सिता ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’ति। तन्निस्सयभावतो मातुकुच्छि गब्भोति वुच्चति ‘‘गब्भे वसति माणवो’’तिआदीसु (जा॰ १.१५.३६३)। गब्भो वियाति वा गब्भो। यथा हि निवासट्ठानताय सत्तानं ओवरको ‘‘गब्भो’’ति वुच्चति, एवं गब्भसेय्यकानं सत्तानं याव अभिजाति निवासट्ठानताय मातुकुच्छि ‘‘गब्भो’’ति वुच्चति। इध पन पठमं वुत्तअत्थेनेव गब्भोति वेदितब्बो। तेनाह ‘‘गब्भो च नामा’’तिआदि।
Paccayamattanti channaṃ dhātūnaṃ sādhāraṇaṃ paccayabhāvamattaṃ, na tehi bhāgaso nipphādiyamānaṃ paccayavisesaṃ ‘‘kuto panetaṃ channaṃ dhātūna’’nti avibhāgena vuttattā. Tenāha ‘‘idaṃ vuttaṃ hotī’’tiādi. Na mātu na pitu tāsaṃ dhātūnaṃ imassa sattassa bāhirabhāvato. Gabbhassāti ettha gabbhati attabhāvabhāvena vattatīti gabbho, kalalādiavattho dhammappabandho. Tannissitattā pana sattasantāno gabbhoti vutto yathā mañcanissitā ‘‘mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti. Tannissayabhāvato mātukucchi gabbhoti vuccati ‘‘gabbhe vasati māṇavo’’tiādīsu (jā. 1.15.363). Gabbho viyāti vā gabbho. Yathā hi nivāsaṭṭhānatāya sattānaṃ ovarako ‘‘gabbho’’ti vuccati, evaṃ gabbhaseyyakānaṃ sattānaṃ yāva abhijāti nivāsaṭṭhānatāya mātukucchi ‘‘gabbho’’ti vuccati. Idha pana paṭhamaṃ vuttaattheneva gabbhoti veditabbo. Tenāha ‘‘gabbho ca nāmā’’tiādi.
निरतिअत्थेन निरयो च सो यथावुत्तेन अत्थेन गब्भो चाति निरयगब्भो। एस नयो सेसपदेसुपि। अयं पन विसेसो – देवमनुजादयो विय उद्धं दीघा अहुत्वा तिरियं अञ्चिता दीघाति तिरच्छाना। ते एव खन्धकोट्ठासभावेन योनि च सो वुत्तनयेन गब्भो चाति तिरच्छानयोनिगब्भो। पकट्ठतो सुखतो अपेतं अपगमो पेतभावो, तं पत्तानं विसयोति पेत्तिविसयो, पेतयोनि। मनस्स उस्सन्नताय सूरभावादिगुणेहि उपचितमानसताय उक्कट्ठगुणचित्तताय मनुस्सा। दिब्बन्ति कामगुणादीहि कीळन्ति लळन्ति जोतन्तीति देवा। गब्भसद्दो वुत्तनयो एव। नानप्पकारोति यथावुत्तेन तदनन्तरभेदेन च नानप्पकारको। मनुस्सगब्भो अधिप्पेतो सुपाकटताय पच्चक्खभावतो। ओक्कन्ति मातुकुच्छिं ओक्कमित्वा विय उप्पतित्वाति कत्वा। निब्बत्तनं निब्बत्ति। पातुभावो उप्पत्तिप्पकासको च।
Niratiatthena nirayo ca so yathāvuttena atthena gabbho cāti nirayagabbho. Esa nayo sesapadesupi. Ayaṃ pana viseso – devamanujādayo viya uddhaṃ dīghā ahutvā tiriyaṃ añcitā dīghāti tiracchānā. Te eva khandhakoṭṭhāsabhāvena yoni ca so vuttanayena gabbho cāti tiracchānayonigabbho. Pakaṭṭhato sukhato apetaṃ apagamo petabhāvo, taṃ pattānaṃ visayoti pettivisayo, petayoni. Manassa ussannatāya sūrabhāvādiguṇehi upacitamānasatāya ukkaṭṭhaguṇacittatāya manussā. Dibbanti kāmaguṇādīhi kīḷanti laḷanti jotantīti devā. Gabbhasaddo vuttanayo eva. Nānappakāroti yathāvuttena tadanantarabhedena ca nānappakārako. Manussagabbho adhippeto supākaṭatāya paccakkhabhāvato. Okkanti mātukucchiṃ okkamitvā viya uppatitvāti katvā. Nibbattanaṃ nibbatti. Pātubhāvo uppattippakāsako ca.
सन्निपातो नाम अवेकल्लजातिहीनवेकल्लेति दस्सेतुं ‘‘इध मातापितरो’’तिआदि वुत्तं। इधाति इमस्मिं सत्तलोके। सन्निपतिताति समोधानभावतो सन्निपतिता समागता संसिलिट्ठा। उतुनीति उतुमती सञ्जातपुप्फा। इदञ्च उतुसमयं सन्धाय वुत्तं, न लोकसमञ्ञाकरजस्स लग्गनदिवसमत्तं। मातुगामस्स हि यस्मिं गब्भासहसञ्ञिते ओकासे दारको निब्बत्तति, तत्थ महती लोहितपीळका सण्ठहित्वा अग्गहितपुब्बा एव भिज्जित्वा पग्घरति, वत्थु सुद्धं होति पग्घरितलोहितत्ता अनामयत्ता च। विसुद्धे वत्थुम्हि मातापितूसु एकवारं सन्निपतितेसु याव सत्त दिवसानि खेत्तमेव होति। सुद्धं वत्थु नहानतो परम्पि कतिपयानि दिवसानि गब्भसण्ठहनताय खेत्तमेव होति परित्तस्स लोहितलेसस्स विज्जमानत्ता। तस्मिं समये हत्थग्गाहवेणिग्गाहादिना अङ्गपरामसनेनपि दारको निब्बत्ततियेव। इत्थिसन्तानेपि हि सत्तपि धातू लब्भन्तेव। तथा हि पारिकाय नाभिपरामसनेन सामस्स बोधिसत्तस्स, दिट्ठमङ्गलिकाय नाभिपरामसनेन (जा॰ अट्ठ॰ ४.१५.मातङ्गजातकवण्णना; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.६५) मण्डब्यस्स निब्बत्ति अहोसि। गन्धनतो उप्पन्नगतिया निमित्तूपट्ठानेन सूचनतो दीपनतो गन्धोति लद्धनामेन भवगामिकम्मुना अब्बति पवत्ततीति गन्धब्बो, तत्थ उप्पज्जमानकसत्तो। पच्चुपट्ठितो होतीति न मातापितूनं सन्निपातं ओलोकयमानो समीपे ठितो पच्चुपट्ठितो नाम होति, कम्मयन्तयन्तितो पन एको सत्तो तस्मिं ओकासे निब्बत्तनको होतीति अयमेत्थ अधिप्पायो। तदा हि तत्रूपगसत्तो तत्रूपपत्तिआवहन्तकम्मसङ्खातेन पेल्लकयन्तेन तथत्थाय पेल्लितो उपनीतो विय होति।
Sannipāto nāma avekallajātihīnavekalleti dassetuṃ ‘‘idha mātāpitaro’’tiādi vuttaṃ. Idhāti imasmiṃ sattaloke. Sannipatitāti samodhānabhāvato sannipatitā samāgatā saṃsiliṭṭhā. Utunīti utumatī sañjātapupphā. Idañca utusamayaṃ sandhāya vuttaṃ, na lokasamaññākarajassa lagganadivasamattaṃ. Mātugāmassa hi yasmiṃ gabbhāsahasaññite okāse dārako nibbattati, tattha mahatī lohitapīḷakā saṇṭhahitvā aggahitapubbā eva bhijjitvā paggharati, vatthu suddhaṃ hoti paggharitalohitattā anāmayattā ca. Visuddhe vatthumhi mātāpitūsu ekavāraṃ sannipatitesu yāva satta divasāni khettameva hoti. Suddhaṃ vatthu nahānato parampi katipayāni divasāni gabbhasaṇṭhahanatāya khettameva hoti parittassa lohitalesassa vijjamānattā. Tasmiṃ samaye hatthaggāhaveṇiggāhādinā aṅgaparāmasanenapi dārako nibbattatiyeva. Itthisantānepi hi sattapi dhātū labbhanteva. Tathā hi pārikāya nābhiparāmasanena sāmassa bodhisattassa, diṭṭhamaṅgalikāya nābhiparāmasanena (jā. aṭṭha. 4.15.mātaṅgajātakavaṇṇanā; ma. ni. aṭṭha. 2.65) maṇḍabyassa nibbatti ahosi. Gandhanato uppannagatiyā nimittūpaṭṭhānena sūcanato dīpanato gandhoti laddhanāmena bhavagāmikammunā abbati pavattatīti gandhabbo, tattha uppajjamānakasatto. Paccupaṭṭhito hotīti na mātāpitūnaṃ sannipātaṃ olokayamāno samīpe ṭhito paccupaṭṭhito nāma hoti, kammayantayantito pana eko satto tasmiṃ okāse nibbattanako hotīti ayamettha adhippāyo. Tadā hi tatrūpagasatto tatrūpapattiāvahantakammasaṅkhātena pellakayantena tathatthāya pellito upanīto viya hoti.
विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति एत्थ विञ्ञाणस्स पच्चयभावेन गहितत्ता ‘‘तयो अरूपिनो खन्धा’’ति वुत्तं। इध पन विञ्ञाणं पच्चयभावेन अग्गहेत्वा गब्भोक्कन्तिया एव पच्चयभावेन गहितत्ता ‘‘विञ्ञाणक्खन्धम्पि पक्खिपित्वा’’ति वुत्तं। इध पन मनुस्सगब्भस्स ओक्कन्तिया अधिप्पेतत्ता ‘‘गब्भसेय्यकानं पटिसन्धिक्खणे’’ति वुत्तं।
Viññāṇapaccayā nāmarūpanti ettha viññāṇassa paccayabhāvena gahitattā ‘‘tayo arūpino khandhā’’ti vuttaṃ. Idha pana viññāṇaṃ paccayabhāvena aggahetvā gabbhokkantiyā eva paccayabhāvena gahitattā ‘‘viññāṇakkhandhampi pakkhipitvā’’ti vuttaṃ. Idha pana manussagabbhassa okkantiyā adhippetattā ‘‘gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe’’ti vuttaṃ.
तण्हाय समुदयसच्चभावेन गहितत्ता ‘‘ठपेत्वा तण्ह’’न्ति वुत्तं। तस्सेव पभाविकाति तस्सेव यथावुत्तस्स दुक्खसच्चस्स उप्पादिका। दुक्खनिरोधोति एत्थ दुक्खग्गहणेन तण्हापि गहिताति आह ‘‘तेसं द्विन्नम्पि…पे॰… दुक्खनिरोधो’’ति। अविसेसेन हि तेभूमकवट्टं इध दुक्खन्ति अधिप्पेतं। अथ वा दुक्खस्स अनुप्पत्तिनिरोधो तब्भाविकाय तण्हाय अनुप्पत्तिनिरोधेन विना न होतीति वुत्तं ‘‘तेसं द्विन्नम्पि…पे॰… दुक्खनिरोधो’’ति। अनुप्पत्तिनिरोधोति च अनुप्पत्तिनिरोधनिमित्तं निब्बानं दस्सेति।
Taṇhāya samudayasaccabhāvena gahitattā ‘‘ṭhapetvā taṇha’’nti vuttaṃ. Tasseva pabhāvikāti tasseva yathāvuttassa dukkhasaccassa uppādikā. Dukkhanirodhoti ettha dukkhaggahaṇena taṇhāpi gahitāti āha ‘‘tesaṃ dvinnampi…pe… dukkhanirodho’’ti. Avisesena hi tebhūmakavaṭṭaṃ idha dukkhanti adhippetaṃ. Atha vā dukkhassa anuppattinirodho tabbhāvikāya taṇhāya anuppattinirodhena vinā na hotīti vuttaṃ ‘‘tesaṃ dvinnampi…pe… dukkhanirodho’’ti. Anuppattinirodhoti ca anuppattinirodhanimittaṃ nibbānaṃ dasseti.
‘‘तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्ब’’न्ति वत्वा उभयत्थ पाळिया पवत्तिआकारभेदं दस्सेतुं ‘‘अयं पन विसेसो’’ति आह। तत्थाति विसद्धिमग्गे। इधाति इमस्मिं सुत्ते। अविज्जाय त्वेवाति अविज्जाय तु एव। असेसविरागनिरोधाति एत्थ अच्चन्तमेव सङ्खारे विरज्जति एतेनाति विरागो, मग्गो, तस्मा विरागसङ्खातेन मग्गेन असेसनिरोधा असेसेत्वा निरोधा समुच्छिन्दनाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
‘‘Tattha vuttanayeneva veditabba’’nti vatvā ubhayattha pāḷiyā pavattiākārabhedaṃ dassetuṃ ‘‘ayaṃ pana viseso’’ti āha. Tatthāti visaddhimagge. Idhāti imasmiṃ sutte. Avijjāya tvevāti avijjāya tu eva. Asesavirāganirodhāti ettha accantameva saṅkhāre virajjati etenāti virāgo, maggo, tasmā virāgasaṅkhātena maggena asesanirodhā asesetvā nirodhā samucchindanāti evamettha attho daṭṭhabbo.
सकलस्साति अनवसेसस्स। केवलस्साति वा सुद्धस्स, परपरिकप्पितसत्तजीवादिविरहितस्साति अत्थो। खीणाकारोपि वुच्चति ‘‘निरुज्झनं निरोधो’’ति इमिना अत्थेन। अरहत्तम्पि निरोधोति वुच्चति निरोधन्ते उप्पन्नत्ता। निब्बानम्पि निरोधोति वुच्चति अविज्जादीनं निरोधस्स निमित्तभावतो अविज्जादयो निरुज्झन्ति एत्थाति निरोधोति कत्वा। खीणाकारदस्सनवसेनाति अविज्जादीनं अनुप्पत्तिनिरोधेन निरुज्झनाकारदस्सनवसेन। निब्बानमेव सन्धाय, न पन अरहत्तन्ति अधिप्पायो। सभावधम्मानं निग्गहो नाम यथावुत्तधम्मपरिच्छेदतो ऊनाधिकभावप्पकासनेन अत्तसभावविभावनेनेव होतीति आह ‘‘निग्गण्हन्तो ही’’तिआदि।
Sakalassāti anavasesassa. Kevalassāti vā suddhassa, paraparikappitasattajīvādivirahitassāti attho. Khīṇākāropi vuccati ‘‘nirujjhanaṃ nirodho’’ti iminā atthena. Arahattampi nirodhoti vuccati nirodhante uppannattā. Nibbānampi nirodhoti vuccati avijjādīnaṃ nirodhassa nimittabhāvato avijjādayo nirujjhanti etthāti nirodhoti katvā. Khīṇākāradassanavasenāti avijjādīnaṃ anuppattinirodhena nirujjhanākāradassanavasena. Nibbānameva sandhāya, na pana arahattanti adhippāyo. Sabhāvadhammānaṃ niggaho nāma yathāvuttadhammaparicchedato ūnādhikabhāvappakāsanena attasabhāvavibhāvaneneva hotīti āha ‘‘niggaṇhanto hī’’tiādi.
तित्थायतनसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Titthāyatanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. तित्थायतनादिसुत्तं • 1. Titthāyatanādisuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १. तित्थायतनसुत्तवण्णना • 1. Titthāyatanasuttavaṇṇanā
