A World of Knowledge
    Upanishads

    Trishikhibrahmana Upanishad

    Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)

     

    ॥ त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत् ॥

    ॥ triśikhibrāhmaṇopaniṣat ॥

    योगज्ञानैकसंसिद्धशिवतत्त्वतयोज्ज्वलम् ।
    प्रतियोगिविनिर्मुक्तं परंब्रह्म भवाम्यहम् ॥

    yogajñānaikasaṃsiddhaśivatattvatayojjvalam ।
    pratiyogivinirmuktaṃ paraṃbrahma bhavāmyaham ॥

    ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
    पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

    oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
    pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    ॐ त्रिशिखी ब्राह्मण आदित्यलोकं जगाम तं गत्वोवाच ।
    भगवन् किं देहः किं प्राणः किं कारण किमात्मा स
    होवाच सर्वमिदं शिव एव विजानीहि । किंतु नित्यः शुद्धो
    निरञ्जनो विभुरद्वयः शिव एकः स्वेन भासेदं सर्वं
    दृष्ट्वा तप्तायःपिण्डवदेकं भिन्नवदवभासते ।
    तद्भासकं किमिति चेदुच्यते । सच्छब्दवाच्य-
    मविद्याशबलं ब्रह्म । ब्रह्मणोऽव्यक्तम् । अव्यक्तान्महत् ।
    महतोऽहङ्कारः । अहङ्कारात्पञ्चतन्मात्राणि ।
    पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि ।
    पञ्चमहाभूतेभ्योऽखिलं जगत् ॥

    oṃ triśikhī brāhmaṇa ādityalokaṃ jagāma taṃ gatvovāca ।
    bhagavan kiṃ dehaḥ kiṃ prāṇaḥ kiṃ kāraṇa kimātmā sa
    hovāca sarvamidaṃ śiva eva vijānīhi । kiṃtu nityaḥ śuddho
    nirañjano vibhuradvayaḥ śiva ekaḥ svena bhāsedaṃ sarvaṃ
    dṛṣṭvā taptāyaḥpiṇḍavadekaṃ bhinnavadavabhāsate ।
    tadbhāsakaṃ kimiti ceducyate । sacchabdavācya-
    mavidyāśabalaṃ brahma । brahmaṇo'vyaktam । avyaktānmahat ।
    mahato'haṅkāraḥ । ahaṅkārātpañcatanmātrāṇi ।
    pañcatanmātrebhyaḥ pañcamahābhūtāni ।
    pañcamahābhūtebhyo'khilaṃ jagat ॥

    तदखिलं किमिति । भूतविकारविभागादिरिति । एकस्मिन्पिण्डे
    कथं भूतविकारविभाग इति । तत्तत्कार्यकारणभेदरूपे-
    णांशतत्त्ववाचकवाच्यस्थानभेदविषयदेवताकोश-
    भेदविभागा भवन्ति । अथाकाशोऽन्तःकरणमनोबुद्धि-
    चिताहङ्कारः । वायुः समानोदानव्यानापानप्राणाः ।
    वह्निः श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानि । आपः शब्दस्पर्श-
    रूपरसगन्धाः । पृथिवी वाक्पाणिपादपायूपस्थाः ।
    ज्ञानसङ्कल्पनिश्चयानुसन्धानाभिमाना आकाश-
    कार्यान्तःकरणविषयाः । समीकरणोन्ननयनग्रहण-
    श्रवणोच्छ्वासा वायुकार्यप्राणादिविषयाः ।
    शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा अग्निकार्यज्ञानेन्द्रिय-
    विषया अबाश्रिताः । वचनादानगमनविसर्गानन्दाः
    पृथिवीकार्यकर्मेन्द्रियविषयाः । कर्मज्ञानेन्द्रिय-
    विषयेषु प्राणतन्मात्रविषया अन्तर्भूताः ।
    मनोबुद्ध्योश्चित्ताहङ्कारौ चान्तर्भूतौ ।
    अवकाशविधूतदर्शनपिण्डीईकरणधारणाः सूक्ष्मतमा
    जैवतन्मात्रविषयाः । एवं द्वादशाङ्गानि
    आध्यात्मिकान्याधिभौतिकान्याधिदैविकानि । अत्र
    निशाकरचतुर्मुखदिग्वातार्कवरुणाश्व्यग्नीन्द्रोपेन्द्र-
    प्रजापतियमा इत्यक्षाधिदेवतारूपैर्द्वादश-
    नाड्यन्तःप्रवृत्ताः प्राणा एवाङ्गानि अङ्गज्ञानं
    तदेव ज्ञातेति । अथ व्योमानिलानलजलान्नानां
    पञ्चीकरणमिति । ज्ञातृत्वं समानयोगेन श्रोत्रद्वारा
    शब्दगुणो वागधिष्ठित आकाशे तिष्ठति आकाशस्तिष्ठति ।
    मनोव्यानयोगेन त्वग्द्वारा स्पर्शगुणः पाण्यधिष्ठितो
    वायौ तिष्ठति वायुस्तिष्ठति । बुद्धिरुदानयोगेन
    चक्षुर्द्वारा रूपगुणः पादाधिष्ठितोऽग्नौ
    तिष्ठत्यग्निस्तिष्ठति । चित्तमपानयोगेन जिह्वाद्वारा
    रसगुण उपस्थाधिष्ठितोऽप्सु तिष्ठत्यापस्तिष्ठन्ति ।
    अहङ्कारः प्राणयोगेन घ्राणद्वारा गन्धगुणो
    गुदाधिष्ठितः पृथिव्यां तिष्ठति पृथिवी तिष्ठति
    य एवं वेद । अत्रैते श्लोका भवन्ति ।
    पृथग्भूते षोडश कलाः स्वार्थभागान्परान्क्रमात् ।
    अन्तःकरणव्यानाक्षिरसपायुनभःक्रमात् ॥ १॥

    tadakhilaṃ kimiti । bhūtavikāravibhāgādiriti । ekasminpiṇḍe
    kathaṃ bhūtavikāravibhāga iti । tattatkāryakāraṇabhedarūpe-
    ṇāṃśatattvavācakavācyasthānabhedaviṣayadevatākośa-
    bhedavibhāgā bhavanti । athākāśo'ntaḥkaraṇamanobuddhi-
    citāhaṅkāraḥ । vāyuḥ samānodānavyānāpānaprāṇāḥ ।
    vahniḥ śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇāni । āpaḥ śabdasparśa-
    rūparasagandhāḥ । pṛthivī vākpāṇipādapāyūpasthāḥ ।
    jñānasaṅkalpaniścayānusandhānābhimānā ākāśa-
    kāryāntaḥkaraṇaviṣayāḥ । samīkaraṇonnanayanagrahaṇa-
    śravaṇocchvāsā vāyukāryaprāṇādiviṣayāḥ ।
    śabdasparśarūparasagandhā agnikāryajñānendriya-
    viṣayā abāśritāḥ । vacanādānagamanavisargānandāḥ
    pṛthivīkāryakarmendriyaviṣayāḥ । karmajñānendriya-
    viṣayeṣu prāṇatanmātraviṣayā antarbhūtāḥ ।
    manobuddhyościttāhaṅkārau cāntarbhūtau ।
    avakāśavidhūtadarśanapiṇḍīīkaraṇadhāraṇāḥ sūkṣmatamā
    jaivatanmātraviṣayāḥ । evaṃ dvādaśāṅgāni
    ādhyātmikānyādhibhautikānyādhidaivikāni । atra
    niśākaracaturmukhadigvātārkavaruṇāśvyagnīndropendra-
    prajāpatiyamā ityakṣādhidevatārūpairdvādaśa-
    nāḍyantaḥpravṛttāḥ prāṇā evāṅgāni aṅgajñānaṃ
    tadeva jñāteti । atha vyomānilānalajalānnānāṃ
    pañcīkaraṇamiti । jñātṛtvaṃ samānayogena śrotradvārā
    śabdaguṇo vāgadhiṣṭhita ākāśe tiṣṭhati ākāśastiṣṭhati ।
    manovyānayogena tvagdvārā sparśaguṇaḥ pāṇyadhiṣṭhito
    vāyau tiṣṭhati vāyustiṣṭhati । buddhirudānayogena
    cakṣurdvārā rūpaguṇaḥ pādādhiṣṭhito'gnau
    tiṣṭhatyagnistiṣṭhati । cittamapānayogena jihvādvārā
    rasaguṇa upasthādhiṣṭhito'psu tiṣṭhatyāpastiṣṭhanti ।
    ahaṅkāraḥ prāṇayogena ghrāṇadvārā gandhaguṇo
    gudādhiṣṭhitaḥ pṛthivyāṃ tiṣṭhati pṛthivī tiṣṭhati
    ya evaṃ veda । atraite ślokā bhavanti ।
    pṛthagbhūte ṣoḍaśa kalāḥ svārthabhāgānparānkramāt ।
    antaḥkaraṇavyānākṣirasapāyunabhaḥkramāt ॥ 1॥

    मुख्यात्पूर्वोत्तरैर्भागैर्भूतेभूते चतुश्चतुः ।
    पूर्वमाकाशमाश्रित्य पृथिव्यादिषु संस्थिताः ॥ २॥

    mukhyātpūrvottarairbhāgairbhūtebhūte catuścatuḥ ।
    pūrvamākāśamāśritya pṛthivyādiṣu saṃsthitāḥ ॥ 2॥

    मुख्यादूर्ध्वे परा ज्ञेया न परानुत्तरान्विदुः ।
    एवमंशो ह्यभूत्तस्मात्तेभ्यश्चांशो ह्यभूत्तथा ॥ ३॥

    mukhyādūrdhve parā jñeyā na parānuttarānviduḥ ।
    evamaṃśo hyabhūttasmāttebhyaścāṃśo hyabhūttathā ॥ 3॥

    तस्मादन्योन्यमाश्रित्य ह्योतं प्रोतमनुक्रमात् ।
    पञ्चभूतमयी भूमिः सा चेतनसमन्विता ॥ ४॥

    tasmādanyonyamāśritya hyotaṃ protamanukramāt ।
    pañcabhūtamayī bhūmiḥ sā cetanasamanvitā ॥ 4॥

    तत ओषधयोऽन्नं च ततः पिण्डाश्चतुर्विधाः ।
    रसासृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः ॥ ५॥

    tata oṣadhayo'nnaṃ ca tataḥ piṇḍāścaturvidhāḥ ।
    rasāsṛṅmāṃsamedo'sthimajjāśukrāṇi dhātavaḥ ॥ 5॥

    केचित्तद्योगतः पिण्डा भूतेभ्यः संभवाः क्वचित् ।
    तस्मिन्नन्नमयः पिण्डो नाभिमण्डलसंस्थिताः ॥ ६॥

    kecittadyogataḥ piṇḍā bhūtebhyaḥ saṃbhavāḥ kvacit ।
    tasminnannamayaḥ piṇḍo nābhimaṇḍalasaṃsthitāḥ ॥ 6॥

    अस्य मध्येऽस्ति हृदयं सनालं पद्मकोशवत् ।
    सत्त्वान्तर्वर्तिनो देवाः कर्त्रहङ्कारचेतनाः ॥ ७॥

    asya madhye'sti hṛdayaṃ sanālaṃ padmakośavat ।
    sattvāntarvartino devāḥ kartrahaṅkāracetanāḥ ॥ 7॥

    अस्य बीजं तमःपिण्डं मोहरूपं जडं घनम् ।
    वर्तते कण्ठमाश्रित्य मिश्रीभूतमिदं जगत् ॥ ८॥

    asya bījaṃ tamaḥpiṇḍaṃ moharūpaṃ jaḍaṃ ghanam ।
    vartate kaṇṭhamāśritya miśrībhūtamidaṃ jagat ॥ 8॥

    प्रत्यगानन्दरूपात्मा मूर्ध्नि स्थाने परे पदे ।
    अनन्तशक्तिसंयुक्तो जगद्रूपेण भासते ॥ ९॥

    pratyagānandarūpātmā mūrdhni sthāne pare pade ।
    anantaśaktisaṃyukto jagadrūpeṇa bhāsate ॥ 9॥

    सर्वत्र वर्तते जाग्रत्स्वप्नं जाग्रति वर्तते ।
    सुषुप्तं च तुरीयं च नान्यावस्थासु कुत्रचित् ॥ १०॥

    sarvatra vartate jāgratsvapnaṃ jāgrati vartate ।
    suṣuptaṃ ca turīyaṃ ca nānyāvasthāsu kutracit ॥ 10॥

    सर्वदेशेष्वनुस्यूतश्चतूरूपः शिवात्मकः ।
    यथा महाफले सर्वे रसाः सर्वप्रवर्तकाः ॥ ११॥

    sarvadeśeṣvanusyūtaścatūrūpaḥ śivātmakaḥ ।
    yathā mahāphale sarve rasāḥ sarvapravartakāḥ ॥ 11॥

    तथैवान्नमये कोशे कोशास्तिष्ठन्ति चान्तरे ।
    यथा कोशस्तथा जीवो यथा जीवस्तथा शिवः ॥ १२॥

    tathaivānnamaye kośe kośāstiṣṭhanti cāntare ।
    yathā kośastathā jīvo yathā jīvastathā śivaḥ ॥ 12॥

    सविकारस्तथा जीवो निर्विकारस्तथा शिवः ।
    कोशास्तस्य विकारास्ते ह्यवस्थासु प्रवर्तकाः ॥ १३॥

    savikārastathā jīvo nirvikārastathā śivaḥ ।
    kośāstasya vikārāste hyavasthāsu pravartakāḥ ॥ 13॥

    यथा रसाशये फेनं मथनादेव जायते ।
    मनो निर्मथनादेव विकल्पा बहवस्तथा ॥ १४॥

    yathā rasāśaye phenaṃ mathanādeva jāyate ।
    mano nirmathanādeva vikalpā bahavastathā ॥ 14॥

    कर्मणा वर्तते कर्मी तत्त्यागाच्छान्तिमाप्नुयात् ।
    अयने दक्षिणे प्राप्ते प्रपञ्चाभिमुखं गतः ॥ १५॥

    karmaṇā vartate karmī tattyāgācchāntimāpnuyāt ।
    ayane dakṣiṇe prāpte prapañcābhimukhaṃ gataḥ ॥ 15॥

    अहङ्काराभिमानेन जीवः स्याद्धि सदाशिवः ।
    स चाविवेकप्रकृतिसङ्गत्या तत्र मुह्यते ॥ १६॥

    ahaṅkārābhimānena jīvaḥ syāddhi sadāśivaḥ ।
    sa cāvivekaprakṛtisaṅgatyā tatra muhyate ॥ 16॥

    नानायोनिशतं गत्वा शेतेऽसौ वासनावशात् ।
    विमोक्षात्संचरत्येव मत्स्यः कूलद्वयं यथा ॥ १७॥

    nānāyoniśataṃ gatvā śete'sau vāsanāvaśāt ।
    vimokṣātsaṃcaratyeva matsyaḥ kūladvayaṃ yathā ॥ 17॥

    ततः कालवशादेव ह्यात्मज्ञानविवेकतः ।
    उत्तराभिमुखो भूत्वा स्थानात्स्थानान्तरं क्रमात् ॥ १८॥

    tataḥ kālavaśādeva hyātmajñānavivekataḥ ।
    uttarābhimukho bhūtvā sthānātsthānāntaraṃ kramāt ॥ 18॥

    मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणान्योगाभ्यासं स्थितश्चरन् ।
    योगात्सञ्जायते ज्ञानं ज्ञानाद्योगः प्रवर्तते ॥ १९॥

    mūrdhnyādhāyātmanaḥ prāṇānyogābhyāsaṃ sthitaścaran ।
    yogātsañjāyate jñānaṃ jñānādyogaḥ pravartate ॥ 19॥

    योगज्ञानपरो नित्यं स योगी न प्रणश्यति ।
    विकारस्थं शिवं पश्येद्विकारश्च शिवेन तु ॥ २०॥

    yogajñānaparo nityaṃ sa yogī na praṇaśyati ।
    vikārasthaṃ śivaṃ paśyedvikāraśca śivena tu ॥ 20॥

    योगप्रकाशकं योगैर्ध्यायेच्चानन्य भावनः ।
    योगज्ञाने न विद्येते तस्य भावो न सिद्ध्यति ॥ २१॥

    yogaprakāśakaṃ yogairdhyāyeccānanya bhāvanaḥ ।
    yogajñāne na vidyete tasya bhāvo na siddhyati ॥ 21॥

    तस्मादभ्यासयोगेन मनःप्राणान्निरोधयेत् ।
    योगी निशितधारेण क्षुरेणैव निकृन्तयेत् ॥ २२॥

    tasmādabhyāsayogena manaḥprāṇānnirodhayet ।
    yogī niśitadhāreṇa kṣureṇaiva nikṛntayet ॥ 22॥

    शिखा ज्ञानमयी वृत्तिर्यमाद्यष्टाङ्गसाधनैः ।
    ज्ञानयोगः कर्मयोग इति योगो द्विधा मतः ॥ २३॥

    śikhā jñānamayī vṛttiryamādyaṣṭāṅgasādhanaiḥ ।
    jñānayogaḥ karmayoga iti yogo dvidhā mataḥ ॥ 23॥

    क्रियायोगमथेदानीं श्रुणु ब्राह्मणसत्तम ।
    अव्याकुलस्य चित्तस्य बन्धनं विषये क्वचित् ॥ २४॥

    kriyāyogamathedānīṃ śruṇu brāhmaṇasattama ।
    avyākulasya cittasya bandhanaṃ viṣaye kvacit ॥ 24॥

    यत्संयोगो द्विजश्रेष्ठ स च द्वैविध्यमश्नुते ।
    कर्म कर्तव्यमित्येव विहितेष्वेव कर्मसु ॥ २५॥

    yatsaṃyogo dvijaśreṣṭha sa ca dvaividhyamaśnute ।
    karma kartavyamityeva vihiteṣveva karmasu ॥ 25॥

    बन्धनं मनसो नित्यं कर्मयोगः स उच्यते ।
    यत्त चित्तस्य सततमर्थे श्रेयसि बन्धनम् ॥ २६॥

    bandhanaṃ manaso nityaṃ karmayogaḥ sa ucyate ।
    yatta cittasya satatamarthe śreyasi bandhanam ॥ 26॥

    ज्ञानयोगः स विज्ञेयः सर्वसिद्धिकरः शिवः ।
    यस्योक्तलक्षणे योगे द्विविधेऽप्यव्ययं मनः ॥ २७॥

    jñānayogaḥ sa vijñeyaḥ sarvasiddhikaraḥ śivaḥ ।
    yasyoktalakṣaṇe yoge dvividhe'pyavyayaṃ manaḥ ॥ 27॥

    स याति परमं श्रेयो मोक्षलक्षणमञ्जसा ।
    देहेन्द्रियेषु वैराग्यं यम इत्युच्यते बुधैः ॥ २८॥

    sa yāti paramaṃ śreyo mokṣalakṣaṇamañjasā ।
    dehendriyeṣu vairāgyaṃ yama ityucyate budhaiḥ ॥ 28॥

    अनुरक्तिः परे तत्त्वे सततं नियमः स्मृतः ।
    सर्ववस्तुन्युदासीनभावमासनमुत्तमम् ॥ २९॥

    anuraktiḥ pare tattve satataṃ niyamaḥ smṛtaḥ ।
    sarvavastunyudāsīnabhāvamāsanamuttamam ॥ 29॥

    जगत्सर्वमिदं मिथ्याप्रतीतिः प्राणसंयमः ।
    चित्तस्यान्तर्मुखीभावः प्रत्याहारस्तु सत्तम ॥ ३०॥

    jagatsarvamidaṃ mithyāpratītiḥ prāṇasaṃyamaḥ ।
    cittasyāntarmukhībhāvaḥ pratyāhārastu sattama ॥ 30॥

    चित्तस्य निश्चलीभावो धारणा धारणं विदुः ।
    सोऽहं चिन्मात्रमेवेति चिन्तनं ध्यानमुच्यते ॥ ३१॥

    cittasya niścalībhāvo dhāraṇā dhāraṇaṃ viduḥ ।
    so'haṃ cinmātrameveti cintanaṃ dhyānamucyate ॥ 31॥

    ध्यानस्य विस्मृतिः सम्यक्समाधिरभिधीयते ।
    अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् ॥ ३२॥

    dhyānasya vismṛtiḥ samyaksamādhirabhidhīyate ।
    ahiṃsā satyamasteyaṃ brahmacaryaṃ dayārjavam ॥ 32॥

    क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमादश ।
    तपःसन्तुष्टिरास्तिक्यं दानमाराधनं हरेः ॥ ३३॥

    kṣamā dhṛtirmitāhāraḥ śaucaṃ ceti yamādaśa ।
    tapaḥsantuṣṭirāstikyaṃ dānamārādhanaṃ hareḥ ॥ 33॥

    वेदान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम् ॥ इति ।
    आसनानि तदङ्गानि स्वस्तिकादीनि वै द्विज ॥ ३४॥

    vedāntaśravaṇaṃ caiva hrīrmatiśca japo vratam ॥ iti ।
    āsanāni tadaṅgāni svastikādīni vai dvija ॥ 34॥

    वर्ण्यन्ते स्वस्तिकं पादतलयोरुभयोरपि ।
    पूर्वोत्तरे जानुनी द्वे कृत्वासनमुदीरितम् ॥ ३५॥

    varṇyante svastikaṃ pādatalayorubhayorapi ।
    pūrvottare jānunī dve kṛtvāsanamudīritam ॥ 35॥

    सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत् ।
    दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं गोर्मुखं यथा ॥ ३६॥

    savye dakṣiṇagulphaṃ tu pṛṣṭhapārśve niyojayet ।
    dakṣiṇe'pi tathā savyaṃ gomukhaṃ gormukhaṃ yathā ॥ 36॥

    एकं चरणमन्यस्मिन्नूरावारोप्य निश्चलः ।
    आस्ते यदिदमेनोघ्नं वीरासनमुदीरितम् ॥ ३७॥

    ekaṃ caraṇamanyasminnūrāvāropya niścalaḥ ।
    āste yadidamenoghnaṃ vīrāsanamudīritam ॥ 37॥

    गुदं नियम्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण समाहितः ।
    योगासनं भवेदेतदिति योगविदो विदुः ॥ ३८॥

    gudaṃ niyamya gulphābhyāṃ vyutkrameṇa samāhitaḥ ।
    yogāsanaṃ bhavedetaditi yogavido viduḥ ॥ 38॥

    ऊर्वोरुपरिवै धत्ते यदा पादतले उभे ।
    पद्मासनं भवेदेतत्सर्वव्याधिविषापहम् ॥ ३९॥

    ūrvoruparivai dhatte yadā pādatale ubhe ।
    padmāsanaṃ bhavedetatsarvavyādhiviṣāpaham ॥ 39॥

    पद्मासनं सुसंस्थाप्य तदङ्गुष्ठद्वयं पुनः ।
    व्युत्क्रमेणैव हस्ताभ्यां बद्धपद्मासनं भवेत् ॥ ४०॥

    padmāsanaṃ susaṃsthāpya tadaṅguṣṭhadvayaṃ punaḥ ।
    vyutkrameṇaiva hastābhyāṃ baddhapadmāsanaṃ bhavet ॥ 40॥

    पद्मासनं सुसंस्थाप्य जानूर्वोरन्तरे करौ ।
    निवेश्य भूमावातिष्ठेद्व्योमस्थः कुक्कुटासनः ॥ ४१॥

    padmāsanaṃ susaṃsthāpya jānūrvorantare karau ।
    niveśya bhūmāvātiṣṭhedvyomasthaḥ kukkuṭāsanaḥ ॥ 41॥

    कुक्कुटासनबन्धस्थो दोर्भ्यां संबध्य कन्धरम् ।
    शेते कूर्मवदुत्तान एतदुत्तानकूर्मकम् ॥ ४२॥

    kukkuṭāsanabandhastho dorbhyāṃ saṃbadhya kandharam ।
    śete kūrmavaduttāna etaduttānakūrmakam ॥ 42॥

    पादाङ्गुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि ।
    धनुराकर्षकाकृष्टं धनुरासनमीरितम् ॥ ४३॥

    pādāṅguṣṭhau tu pāṇibhyāṃ gṛhītvā śravaṇāvadhi ।
    dhanurākarṣakākṛṣṭaṃ dhanurāsanamīritam ॥ 43॥

    सीवनीं गुल्फदेशाभ्यां निपीड्य व्युत्क्रमेण तु ।
    प्रसार्य जानुनोर्हस्तावासनं सिंहरूपकम् ॥ ४४॥

    sīvanīṃ gulphadeśābhyāṃ nipīḍya vyutkrameṇa tu ।
    prasārya jānunorhastāvāsanaṃ siṃharūpakam ॥ 44॥

    गुल्फौ च वृषणस्याधः सीवन्युभयपार्श्वयोः ।
    निवेश्य पादौ हस्ताभ्यां बध्वा भद्रासनं भवेत् ॥ ४५॥

    gulphau ca vṛṣaṇasyādhaḥ sīvanyubhayapārśvayoḥ ।
    niveśya pādau hastābhyāṃ badhvā bhadrāsanaṃ bhavet ॥ 45॥

    सीवनीपार्श्वमुभयं गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण तु ।
    निपीड्यासनमेतच्च मुक्तासनमुदीरितम् ॥ ४६॥

    sīvanīpārśvamubhayaṃ gulphābhyāṃ vyutkrameṇa tu ।
    nipīḍyāsanametacca muktāsanamudīritam ॥ 46॥

    अवष्टभ्य धरां सम्यक्तलाभ्यां हस्तयोर्द्वयोः ।
    कूर्परौ नाभिपार्श्वे तु स्थापयित्वा मयूरवत् ॥ ४७॥

    avaṣṭabhya dharāṃ samyaktalābhyāṃ hastayordvayoḥ ।
    kūrparau nābhipārśve tu sthāpayitvā mayūravat ॥ 47॥

    समुन्नतशिरःपादं मयूरासनमिष्यते ।
    वामोरुमूले दक्षाङ्घ्रिं जान्वोर्वेष्टितपाणिना ॥ ४८॥

    samunnataśiraḥpādaṃ mayūrāsanamiṣyate ।
    vāmorumūle dakṣāṅghriṃ jānvorveṣṭitapāṇinā ॥ 48॥

    वामेन वामाङ्गुष्ठं तु गृहीतं मत्स्यपीठकम् ।
    योनिं वामेन सम्पीड्य मेढ्रादुपरि दक्षिणम् ॥ ४९॥

    vāmena vāmāṅguṣṭhaṃ tu gṛhītaṃ matsyapīṭhakam ।
    yoniṃ vāmena sampīḍya meḍhrādupari dakṣiṇam ॥ 49॥

    ऋजुकायः समासीनः सिद्धासनमुदीरितम् ।
    प्रसार्य भुवि पादौ तु दोर्भ्यामङ्गुष्ठमादरात् ॥ ५०॥

    ṛjukāyaḥ samāsīnaḥ siddhāsanamudīritam ।
    prasārya bhuvi pādau tu dorbhyāmaṅguṣṭhamādarāt ॥ 50॥

    जानूपरि ललाटं तु पश्चिमं तानमुच्यते ।
    येनकेन प्रकारेण सुखं धार्यं च जायते ॥ ५१॥

    jānūpari lalāṭaṃ tu paścimaṃ tānamucyate ।
    yenakena prakāreṇa sukhaṃ dhāryaṃ ca jāyate ॥ 51॥

    तत्सुखासनमित्युक्तमशक्तस्तत्समाचरेत् ।
    आसनं विजितं येन जितं तेन जगत्त्रयम् ॥ ५२॥

    tatsukhāsanamityuktamaśaktastatsamācaret ।
    āsanaṃ vijitaṃ yena jitaṃ tena jagattrayam ॥ 52॥

    यमैश्च नियमैश्चैव आसनैश्च सुसंयतः ।
    नाडीशुद्धिं च कृत्वादौ प्राणायामं समाचरेत् ॥ ५३॥

    yamaiśca niyamaiścaiva āsanaiśca susaṃyataḥ ।
    nāḍīśuddhiṃ ca kṛtvādau prāṇāyāmaṃ samācaret ॥ 53॥

    देहमानं स्वाङ्गुलिभिः षण्णवत्यङ्गुलायतम् ।
    प्राणः शरीरादधिको द्वादशाङ्गुलमानतः ॥ ५४॥

    dehamānaṃ svāṅgulibhiḥ ṣaṇṇavatyaṅgulāyatam ।
    prāṇaḥ śarīrādadhiko dvādaśāṅgulamānataḥ ॥ 54॥

    देहस्थमनिलं देहसमुद्भूतेन वह्निना ।
    न्यूनं समं वा योगेन कुर्वन्ब्रह्मविदिष्यते ॥ ५५॥

    dehasthamanilaṃ dehasamudbhūtena vahninā ।
    nyūnaṃ samaṃ vā yogena kurvanbrahmavidiṣyate ॥ 55॥

    देहमध्ये शिखिस्थानं तप्तजाम्बूनदप्रभम् ।
    त्रिकोणं द्विपदामन्यच्चतुरस्रं चतुष्पदम् ॥ ५६॥

    dehamadhye śikhisthānaṃ taptajāmbūnadaprabham ।
    trikoṇaṃ dvipadāmanyaccaturasraṃ catuṣpadam ॥ 56॥

    वृत्तं विहङ्गमानां तु षडस्रं सर्पजन्मनाम् ।
    अष्टास्रं स्वेदजानां तु तस्मिन्दीपवदुज्ज्वलम् ।
    कन्दस्थानं मनुष्याणां देहमध्यं नवाङ्गुलम् ।
    चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् ॥ ५७॥

    vṛttaṃ vihaṅgamānāṃ tu ṣaḍasraṃ sarpajanmanām ।
    aṣṭāsraṃ svedajānāṃ tu tasmindīpavadujjvalam ।
    kandasthānaṃ manuṣyāṇāṃ dehamadhyaṃ navāṅgulam ।
    caturaṅgulamutsedhaṃ caturaṅgulamāyatam ॥ 57॥

    अण्डाकृति तिरश्चां च द्विजानां च चतुष्पदाम् ।
    तुन्दमध्यं तदिष्टं वै तन्मध्यं नाभिरिप्यते ॥ ५८॥

    aṇḍākṛti tiraścāṃ ca dvijānāṃ ca catuṣpadām ।
    tundamadhyaṃ tadiṣṭaṃ vai tanmadhyaṃ nābhiripyate ॥ 58॥

    तत्र चक्रं द्वादशारं तेषु विष्ण्वादिमूर्तयः ।
    अहं तत्र स्थितश्चक्रं भ्रामयामि स्वमायया ॥ ५९॥

    tatra cakraṃ dvādaśāraṃ teṣu viṣṇvādimūrtayaḥ ।
    ahaṃ tatra sthitaścakraṃ bhrāmayāmi svamāyayā ॥ 59॥

    अरेषु भ्रमते जीवः क्रमेण द्विजसत्तम ।
    तन्तुपञ्जरमध्यस्था यथा भ्रमति लूतिका ॥ ६०॥

    areṣu bhramate jīvaḥ krameṇa dvijasattama ।
    tantupañjaramadhyasthā yathā bhramati lūtikā ॥ 60॥

    प्राणाधिरूढश्चरति जीवस्तेन विना नहि ।
    तस्योर्ध्वे कुण्डलीस्थानं नाभेस्तिर्यगथोर्ध्वतः ॥ ६१॥

    prāṇādhirūḍhaścarati jīvastena vinā nahi ।
    tasyordhve kuṇḍalīsthānaṃ nābhestiryagathordhvataḥ ॥ 61॥

    अष्टप्रकृतिरूपा सा चाष्टधा कुण्डलीकृता ।
    यथावद्वायुसारं च ज्वलनादि च नित्यशः ॥ ६२
    परितः कन्दपार्श्वे तु निरुध्येव सदा स्थिता ।
    मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं तथा ॥ ६३॥

    aṣṭaprakṛtirūpā sā cāṣṭadhā kuṇḍalīkṛtā ।
    yathāvadvāyusāraṃ ca jvalanādi ca nityaśaḥ ॥ 62
    paritaḥ kandapārśve tu nirudhyeva sadā sthitā ।
    mukhenaiva samāveṣṭya brahmarandhramukhaṃ tathā ॥ 63॥

    योगकालेन मरुता साग्निना बोधिता सती ।
    स्फुरिता हृदयाकाशे नागरूपा महोज्ज्वला ॥ ६४॥

    yogakālena marutā sāgninā bodhitā satī ।
    sphuritā hṛdayākāśe nāgarūpā mahojjvalā ॥ 64॥

    अपनाद्द्वयङ्गुलादूर्ध्वमधो मेढ्रस्य तावता ।
    देहमध्यं मनुष्याणां हृन्मध्यं तु चतुष्पदाम् ॥ ६५॥

    apanāddvayaṅgulādūrdhvamadho meḍhrasya tāvatā ।
    dehamadhyaṃ manuṣyāṇāṃ hṛnmadhyaṃ tu catuṣpadām ॥ 65॥

    इतरेषां तुन्दमध्ये प्राणापानसमायुताः ।
    चतुष्प्रकारद्व्ययुते देहमध्ये सुषुम्नया ॥ ६६॥

    itareṣāṃ tundamadhye prāṇāpānasamāyutāḥ ।
    catuṣprakāradvyayute dehamadhye suṣumnayā ॥ 66॥

    कन्दमध्ये स्थिता नाडी सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिता ।
    पद्मसूत्रप्रतीकाशा ऋजुरूर्ध्वप्रवर्तिनी ॥ ६७॥

    kandamadhye sthitā nāḍī suṣumnā supratiṣṭhitā ।
    padmasūtrapratīkāśā ṛjurūrdhvapravartinī ॥ 67॥

    ब्रह्मणो विवरं यावद्विद्युदाभासनालकम् ।
    वैष्णवी ब्रह्मनाडी च निर्वाणप्राप्तिपद्धतिः ॥ ६८॥

    brahmaṇo vivaraṃ yāvadvidyudābhāsanālakam ।
    vaiṣṇavī brahmanāḍī ca nirvāṇaprāptipaddhatiḥ ॥ 68॥

    इडा च पिङ्गला चैव तस्याः सव्येतरे स्थिते ।
    इडा समुत्थिता कन्दाद्वामनासापुटावधि ॥ ६९॥

    iḍā ca piṅgalā caiva tasyāḥ savyetare sthite ।
    iḍā samutthitā kandādvāmanāsāpuṭāvadhi ॥ 69॥

    पिङ्गला चोत्थिता तस्माद्दक्षनासापुटावधि ।
    गान्धारी हस्तिजिह्वा च द्वे चान्ये नाडिके स्थिते ॥ ७०॥

    piṅgalā cotthitā tasmāddakṣanāsāpuṭāvadhi ।
    gāndhārī hastijihvā ca dve cānye nāḍike sthite ॥ 70॥

    पुरतः पृष्ठतस्तस्य वामेतरदृशौ प्रति ।
    पूषा यशस्विनी नाड्यौ तस्मादेव समुत्थिते ॥ ७१॥

    purataḥ pṛṣṭhatastasya vāmetaradṛśau prati ।
    pūṣā yaśasvinī nāḍyau tasmādeva samutthite ॥ 71॥

    सव्येतरश्रुत्यवधि पायुमूलादलम्बुअसा ।
    अधोगता शुभा नाडी मेढ्रान्तावधिरायता ॥ ७२॥

    savyetaraśrutyavadhi pāyumūlādalambuasā ।
    adhogatā śubhā nāḍī meḍhrāntāvadhirāyatā ॥ 72॥

    पादाङ्गुष्ठावधिः कन्दादधोयाता च कौशिकी ।
    दशप्रकारभूतास्ताः कथिताः कन्दसम्भवाः ॥ ७३॥

    pādāṅguṣṭhāvadhiḥ kandādadhoyātā ca kauśikī ।
    daśaprakārabhūtāstāḥ kathitāḥ kandasambhavāḥ ॥ 73॥

    तन्मूला बहवो नाड्यः स्थूलसूक्ष्माश्च नाडिकाः ।
    द्वासप्ततिसहस्राणि स्थूलाः सूक्ष्माश्च नाडयः ॥ ७४॥

    tanmūlā bahavo nāḍyaḥ sthūlasūkṣmāśca nāḍikāḥ ।
    dvāsaptatisahasrāṇi sthūlāḥ sūkṣmāśca nāḍayaḥ ॥ 74॥

    संख्यातुं न शक्यन्ते स्थूलमूलाः पृथग्विधाः ।
    यथाश्वत्थदले सूक्ष्माः स्थूलाश्च विततास्तथा ॥ ७५॥

    saṃkhyātuṃ na śakyante sthūlamūlāḥ pṛthagvidhāḥ ।
    yathāśvatthadale sūkṣmāḥ sthūlāśca vitatāstathā ॥ 75॥

    प्राणापानौ समानश्च उदानो व्यान एव च ।
    नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ ७६॥

    prāṇāpānau samānaśca udāno vyāna eva ca ।
    nāgaḥ kūrmaśca kṛkaro devadatto dhanañjayaḥ ॥ 76॥

    चरन्ति दशनाडीषु दश प्राणादिवायवः ।
    प्राणादिपञ्चकं तेषु प्रधानं तत्र च द्वयम् ॥ ७७॥

    caranti daśanāḍīṣu daśa prāṇādivāyavaḥ ।
    prāṇādipañcakaṃ teṣu pradhānaṃ tatra ca dvayam ॥ 77॥

    प्राण एवाथवा ज्येष्ठो जीवात्मानं बिभर्ति यः ।
    आस्यनासिकयोर्मध्यं हृदयं नाभिमण्डलम् ॥ ७८॥

    prāṇa evāthavā jyeṣṭho jīvātmānaṃ bibharti yaḥ ।
    āsyanāsikayormadhyaṃ hṛdayaṃ nābhimaṇḍalam ॥ 78॥

    पादाङ्गुष्ठमिति प्राणस्थानानि द्विजसत्तम ।
    अपानश्चरति ब्रह्मन्गुदमेढ्रोरुजानुषु ॥ ७९॥

    pādāṅguṣṭhamiti prāṇasthānāni dvijasattama ।
    apānaścarati brahmangudameḍhrorujānuṣu ॥ 79॥

    समानः सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी व्यवस्थितः ।
    उदानः सर्वसन्धिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि ॥ ८०॥

    samānaḥ sarvagātreṣu sarvavyāpī vyavasthitaḥ ।
    udānaḥ sarvasandhisthaḥ pādayorhastayorapi ॥ 80॥

    व्यानः श्रोत्रोरुकट्यां च गुल्फस्कन्धगलेषु च ।
    नागादिवायवः पञ्च त्वगस्थादिषु संस्थिताः ॥ ८१॥

    vyānaḥ śrotrorukaṭyāṃ ca gulphaskandhagaleṣu ca ।
    nāgādivāyavaḥ pañca tvagasthādiṣu saṃsthitāḥ ॥ 81॥

    तुन्दस्थजलमन्नं च रसादीनि समीकृतम् ।
    तुन्दमध्यगतः प्राणस्तानि कुर्यात्पृथक्पृथक् ॥ ८२॥

    tundasthajalamannaṃ ca rasādīni samīkṛtam ।
    tundamadhyagataḥ prāṇastāni kuryātpṛthakpṛthak ॥ 82॥

    इत्यादिचेष्टनं प्राणः करोति च पृथक्स्थितम् ।
    अपानवायुर्मूत्रादेः करोति च विसर्जनम् ॥ ८३॥

    ityādiceṣṭanaṃ prāṇaḥ karoti ca pṛthaksthitam ।
    apānavāyurmūtrādeḥ karoti ca visarjanam ॥ 83॥

    प्राणापानादिचेष्टादि क्रियते व्यानवायुना ।
    उज्जीर्यते शरीरस्थमुदानेन नभस्वता ॥ ८४॥

    prāṇāpānādiceṣṭādi kriyate vyānavāyunā ।
    ujjīryate śarīrasthamudānena nabhasvatā ॥ 84॥

    पोषणादिशरीरस्य समानः कुरुते सदा ।
    उद्गारादिक्रियो नागः कूर्मोऽक्षादिनिमीलनः ॥ ८५॥

    poṣaṇādiśarīrasya samānaḥ kurute sadā ।
    udgārādikriyo nāgaḥ kūrmo'kṣādinimīlanaḥ ॥ 85॥

    कृकरः क्षुतयोः कर्ता दत्तो निद्रादिकर्मकृत् ।
    मृतगात्रस्य शोभादेर्धनञ्जय उदाहृतः ॥ ८६॥

    kṛkaraḥ kṣutayoḥ kartā datto nidrādikarmakṛt ।
    mṛtagātrasya śobhāderdhanañjaya udāhṛtaḥ ॥ 86॥

    नाडीभेदं मरुद्भेदं मरुतां स्थानमेव च ।
    चेष्टाश्च विविधास्तेषां ज्ञात्वैव निजसत्तम ॥ ८७॥

    nāḍībhedaṃ marudbhedaṃ marutāṃ sthānameva ca ।
    ceṣṭāśca vividhāsteṣāṃ jñātvaiva nijasattama ॥ 87॥

    शुद्धौ यतेत नाडीनां पूर्वोक्तज्ञानसंयुतः ।
    विविक्तदेशमासाद्य सर्वसंबन्धवर्जितः ॥ ८८॥

    śuddhau yateta nāḍīnāṃ pūrvoktajñānasaṃyutaḥ ।
    viviktadeśamāsādya sarvasaṃbandhavarjitaḥ ॥ 88॥

    योगाङ्गद्रव्यसम्पूर्णं तत्र दारुमये शुभे ।
    आसने कल्पिते दर्भकुशकृष्णाजिनादिभिः ॥ ८९॥

    yogāṅgadravyasampūrṇaṃ tatra dārumaye śubhe ।
    āsane kalpite darbhakuśakṛṣṇājinādibhiḥ ॥ 89॥

    तावदासनमुत्सेधे तावद्द्वयसमायते ।
    उपविश्यासनं सम्यक्स्वस्तिकादि यथारुचि ॥ ९०॥

    tāvadāsanamutsedhe tāvaddvayasamāyate ।
    upaviśyāsanaṃ samyaksvastikādi yathāruci ॥ 90॥

    बध्वा प्रागासनं विप्रो ऋजुकायः समाहितः ।
    नासाग्रन्यस्तनयनो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् ॥ ९१॥

    badhvā prāgāsanaṃ vipro ṛjukāyaḥ samāhitaḥ ।
    nāsāgranyastanayano dantairdantānasaṃspṛśan ॥ 91॥

    रसनां तालुनि न्यस्य स्वस्थचित्तो निरामयः ।
    आकुञ्चितशिरः किंचिन्निबध्नन्योगमुद्रया ॥ ९२॥

    rasanāṃ tāluni nyasya svasthacitto nirāmayaḥ ।
    ākuñcitaśiraḥ kiṃcinnibadhnanyogamudrayā ॥ 92॥

    हस्तौ यथोक्तविधिना प्राणायामं समाचरेत् ।
    रेचनं पूरणं वायोः शोधनं रेचनं तथा ॥ ९३॥

    hastau yathoktavidhinā prāṇāyāmaṃ samācaret ।
    recanaṃ pūraṇaṃ vāyoḥ śodhanaṃ recanaṃ tathā ॥ 93॥

    चतुर्भिः क्लेशनं वायोः प्राणायाम उदीर्यते ।
    हस्तेन दक्षिणेनैव पीडयेन्नासिकापुटम् ॥ ९४॥

    caturbhiḥ kleśanaṃ vāyoḥ prāṇāyāma udīryate ।
    hastena dakṣiṇenaiva pīḍayennāsikāpuṭam ॥ 94॥

    शनैः शनैरथ बहिः प्रक्षिपेत्पिङ्गलानिलम् ।
    इडया वायुमापूर्य ब्रह्मन्षोडशमात्रया ॥ ९५॥

    śanaiḥ śanairatha bahiḥ prakṣipetpiṅgalānilam ।
    iḍayā vāyumāpūrya brahmanṣoḍaśamātrayā ॥ 95॥

    पूरितं कुम्भयेत्पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया ।
    द्वात्रिंशन्मात्रया सम्यग्रेचयेत्पिङ्गलानिलम् ॥ ९६॥

    pūritaṃ kumbhayetpaścāccatuḥṣaṣṭyā tu mātrayā ।
    dvātriṃśanmātrayā samyagrecayetpiṅgalānilam ॥ 96॥

    एवं पुनः पुनः कार्यं व्युत्क्रमानुक्रमेण तु ।
    सम्पूर्णकुम्भवद्देहं कुम्भयेन्मातरिश्वना ॥ ९७॥

    evaṃ punaḥ punaḥ kāryaṃ vyutkramānukrameṇa tu ।
    sampūrṇakumbhavaddehaṃ kumbhayenmātariśvanā ॥ 97॥

    पूरणान्नाडयः सर्वाः पूर्यन्ते मातरिश्वना ।
    एवं कृते सति ब्रह्मंश्चरन्ति दश वायवः ॥ ९८॥

    pūraṇānnāḍayaḥ sarvāḥ pūryante mātariśvanā ।
    evaṃ kṛte sati brahmaṃścaranti daśa vāyavaḥ ॥ 98॥

    हृदयाम्भोरुहं चापि व्याकोचं भवति स्फुटम् ।
    तत्र पश्येत्परात्मानं वासुदेवमकल्मषम् ॥ ९९॥

    hṛdayāmbhoruhaṃ cāpi vyākocaṃ bhavati sphuṭam ।
    tatra paśyetparātmānaṃ vāsudevamakalmaṣam ॥ 99॥

    प्रातर्मध्यन्दिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान् ।
    शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत् ॥ १००॥

    prātarmadhyandine sāyamardharātre ca kumbhakān ।
    śanairaśītiparyantaṃ caturvāraṃ samabhyaset ॥ 100॥

    एकाहमात्रं कुर्वाणः सर्वपापैः प्रमुच्यते ।
    संवत्सरत्रयादूर्ध्वं प्राणायामपरो नरः ॥ १०१॥

    ekāhamātraṃ kurvāṇaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate ।
    saṃvatsaratrayādūrdhvaṃ prāṇāyāmaparo naraḥ ॥ 101॥

    योगसिद्धो भवेद्योगी वायुजिद्विजितेन्द्रियः ।
    अल्पाशी स्वल्पनिद्रश्च तेजस्वी बलवान्भवेत् ॥ १०२॥

    yogasiddho bhavedyogī vāyujidvijitendriyaḥ ।
    alpāśī svalpanidraśca tejasvī balavānbhavet ॥ 102॥

    अपमृत्युमतिक्रम्य दीर्घमायुरवाप्नुयात् ।
    प्रस्वेदजननं यस्य प्राणायामस्तु सोऽधमः ॥ १०३॥

    apamṛtyumatikramya dīrghamāyuravāpnuyāt ।
    prasvedajananaṃ yasya prāṇāyāmastu so'dhamaḥ ॥ 103॥

    कंपनं वपुषो यस्य प्राणायामेषु मध्यमः ।
    उत्थानं वपुषो यस्य स उत्तम उदाहृतः ॥ १०४॥

    kaṃpanaṃ vapuṣo yasya prāṇāyāmeṣu madhyamaḥ ।
    utthānaṃ vapuṣo yasya sa uttama udāhṛtaḥ ॥ 104॥

    अधमे व्याधिपापानां नाशः स्यान्मध्यमे पुनः ।
    पापरोगमहाव्याधिनाशः स्यादुत्तमे पुनः ॥ १०५॥

    adhame vyādhipāpānāṃ nāśaḥ syānmadhyame punaḥ ।
    pāparogamahāvyādhināśaḥ syāduttame punaḥ ॥ 105॥

    अल्पमूत्रोऽल्पविष्ठश्च लघुदेहो मिताशनः ।
    पट्विन्द्रियः पटुमतिः कालत्रयविदात्मवान् ॥ १०६॥

    alpamūtro'lpaviṣṭhaśca laghudeho mitāśanaḥ ।
    paṭvindriyaḥ paṭumatiḥ kālatrayavidātmavān ॥ 106॥

    रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भीकरणमेव यः ।
    करोति त्रिषु कालेषु नैव तस्यास्ति दुर्लभम् ॥ १०७॥

    recakaṃ pūrakaṃ muktvā kumbhīkaraṇameva yaḥ ।
    karoti triṣu kāleṣu naiva tasyāsti durlabham ॥ 107॥

    नाभिकन्दे च नासाग्रे पादाङ्गुष्ठे च यत्नवान् ।
    धारयेन्मनसा प्राणान्सन्ध्याकालेषु वा सदा ॥ १०८॥

    nābhikande ca nāsāgre pādāṅguṣṭhe ca yatnavān ।
    dhārayenmanasā prāṇānsandhyākāleṣu vā sadā ॥ 108॥

    सर्वरोगैर्विनिर्मुक्तो जीवेद्योगी गतक्लमः ।
    कुक्षिरोगविनाशः स्यान्नाभिकन्देषु धारणात् ॥ १०९॥

    sarvarogairvinirmukto jīvedyogī gataklamaḥ ।
    kukṣirogavināśaḥ syānnābhikandeṣu dhāraṇāt ॥ 109॥

    नासाग्रे धारणाद्दीर्घमायुः स्याद्देहलाघवम् ।
    ब्राह्मे मुहूर्ते सम्प्राप्ते वायुमाकृष्य जिह्वया ॥ ११०॥

    nāsāgre dhāraṇāddīrghamāyuḥ syāddehalāghavam ।
    brāhme muhūrte samprāpte vāyumākṛṣya jihvayā ॥ 110॥

    पिबतस्त्रिषु मासेषु वाक्सिद्धिर्महती भवेत् ।
    अभ्यासतश्च षण्मासान्महारोगविनाशनम् ॥ १११॥

    pibatastriṣu māseṣu vāksiddhirmahatī bhavet ।
    abhyāsataśca ṣaṇmāsānmahārogavināśanam ॥ 111॥

    यत्र यत्र धृतो वायुरङ्गे रोगादिदूषिते ।
    धारणादेव मरुतस्तत्तदारोग्यमश्नुते ॥ ११२॥

    yatra yatra dhṛto vāyuraṅge rogādidūṣite ।
    dhāraṇādeva marutastattadārogyamaśnute ॥ 112॥

    मनसो धारणादेव पवनो धारितो भवेत् ।
    मनसः स्थापने हेतुरुच्यते द्विजपुङ्गव ॥ ११३॥

    manaso dhāraṇādeva pavano dhārito bhavet ।
    manasaḥ sthāpane heturucyate dvijapuṅgava ॥ 113॥

    करणानि समाहृत्य विषयेभ्यः समाहितः ।
    अपानमूर्ध्वमाकृष्येदुदरोपरि धारयेत् ॥ ११४॥

    karaṇāni samāhṛtya viṣayebhyaḥ samāhitaḥ ।
    apānamūrdhvamākṛṣyedudaropari dhārayet ॥ 114॥

    बन्धन्कराभ्यां श्रोत्रादिकरणानि यथातथम् ।
    युञ्जानस्य यथोक्तेन वर्त्मना स्ववशं मनः ॥ ११५॥

    bandhankarābhyāṃ śrotrādikaraṇāni yathātatham ।
    yuñjānasya yathoktena vartmanā svavaśaṃ manaḥ ॥ 115॥

    मनोवशात्प्राणवायुः स्ववशे स्थाप्यते सदा ।
    नासिकापुटयोः प्राणः पर्यायेण प्रवर्तते ॥ ११६॥

    manovaśātprāṇavāyuḥ svavaśe sthāpyate sadā ।
    nāsikāpuṭayoḥ prāṇaḥ paryāyeṇa pravartate ॥ 116॥

    तिस्रश्च नाडिकास्तासु स यावन्तं चरत्ययम् ।
    शङ्खिनीविवरे याम्ये प्राणः प्राणभृतां सताम् ॥ ११७॥

    tisraśca nāḍikāstāsu sa yāvantaṃ caratyayam ।
    śaṅkhinīvivare yāmye prāṇaḥ prāṇabhṛtāṃ satām ॥ 117॥

    तावन्तं च पुनः कालं सौम्ये चरति सन्ततम् ।
    इत्थं क्रमेण चरता वायुना वायुजिन्नरः ॥ ११८॥

    tāvantaṃ ca punaḥ kālaṃ saumye carati santatam ।
    itthaṃ krameṇa caratā vāyunā vāyujinnaraḥ ॥ 118॥

    अहश्च रात्रिं पक्षं च मासमृत्वयनादिकम् ।
    अन्तर्मुखो विजानीयात्कालभेदं समाहितः ॥ ११९॥

    ahaśca rātriṃ pakṣaṃ ca māsamṛtvayanādikam ।
    antarmukho vijānīyātkālabhedaṃ samāhitaḥ ॥ 119॥

    अङ्गुष्ठादिस्वावयवस्फुरणादशनेरपि ।
    अरिष्टैर्जीवितस्यापि जानीयात्क्षयमात्मनः ॥१२०॥

    aṅguṣṭhādisvāvayavasphuraṇādaśanerapi ।
    ariṣṭairjīvitasyāpi jānīyātkṣayamātmanaḥ ॥120॥

    ज्ञात्वा यतेत कैवल्यप्राप्तये योगवित्तमः ।
    पादाङ्गुष्ठे कराङ्गुष्ठे स्फुरणं यस्य न श्रुतिः ॥ १२१॥

    jñātvā yateta kaivalyaprāptaye yogavittamaḥ ।
    pādāṅguṣṭhe karāṅguṣṭhe sphuraṇaṃ yasya na śrutiḥ ॥ 121॥

    तस्य संवत्सरादूर्ध्वं जीवितस्य क्षयो भवेत् ।
    मणिबन्धे तथा गुल्फे स्फुरणं यस्य नश्यति ॥ १२२॥

    tasya saṃvatsarādūrdhvaṃ jīvitasya kṣayo bhavet ।
    maṇibandhe tathā gulphe sphuraṇaṃ yasya naśyati ॥ 122॥

    षण्मासावधिरेतस्य जीवितस्य स्थितिर्भवेत् ।
    कूर्परे स्फुरणं यस्य तस्य त्रैमासिकी स्थितिः ॥ १२३॥

    ṣaṇmāsāvadhiretasya jīvitasya sthitirbhavet ।
    kūrpare sphuraṇaṃ yasya tasya traimāsikī sthitiḥ ॥ 123॥

    कुक्षिमेहनपार्श्वे च स्फुरणानुपलम्भने ।
    मासावधिर्जीवितस्य तदर्धस्य तु दर्शने ॥ १२४॥

    kukṣimehanapārśve ca sphuraṇānupalambhane ।
    māsāvadhirjīvitasya tadardhasya tu darśane ॥ 124॥

    आश्रिते जठरद्वारे दिनानि दश जीवितम् ।
    ज्योतिः खद्योतवद्यस्य तदर्धं तस्य जीवितम् ॥ १२५॥

    āśrite jaṭharadvāre dināni daśa jīvitam ।
    jyotiḥ khadyotavadyasya tadardhaṃ tasya jīvitam ॥ 125॥

    जिह्वाग्रादर्शने त्रीणि दिनानि स्थितिरात्मनः ।
    ज्वालाया दर्शने मृत्युर्द्विदिने भवति ध्रुवम् ॥ १२६॥

    jihvāgrādarśane trīṇi dināni sthitirātmanaḥ ।
    jvālāyā darśane mṛtyurdvidine bhavati dhruvam ॥ 126॥

    एवमादीन्यरिष्टानि दृष्टायुःक्षयकारणम् ।
    निःश्रेयसाय युञ्जीत जपध्यानपरायणः ॥ १२७॥

    evamādīnyariṣṭāni dṛṣṭāyuḥkṣayakāraṇam ।
    niḥśreyasāya yuñjīta japadhyānaparāyaṇaḥ ॥ 127॥

    मनसा परमात्मानं ध्यात्वा तद्रूपतामियात् ।
    यद्यष्टादशभेदेषु मर्मस्थानेषु धारणम् ॥ १२८॥

    manasā paramātmānaṃ dhyātvā tadrūpatāmiyāt ।
    yadyaṣṭādaśabhedeṣu marmasthāneṣu dhāraṇam ॥ 128॥

    स्थानात्स्थानं समाकृष्य प्रत्याहारः स उच्यते ।
    पादाङ्गुष्ठं तथा गुल्फं जङ्गामध्यं तथैव च ॥ १२९॥

    sthānātsthānaṃ samākṛṣya pratyāhāraḥ sa ucyate ।
    pādāṅguṣṭhaṃ tathā gulphaṃ jaṅgāmadhyaṃ tathaiva ca ॥ 129॥

    मध्यमूर्वोश्च मूलं पायुर्हृदयमेव च ।
    मेहनं देहमध्यं च नाभिं च गलकूर्परम् ॥ १३०॥

    madhyamūrvośca mūlaṃ pāyurhṛdayameva ca ।
    mehanaṃ dehamadhyaṃ ca nābhiṃ ca galakūrparam ॥ 130॥

    तालुमूलं च मूलं च घ्राणस्याक्ष्णोश्च मण्डलम् ।
    भ्रुवोर्मध्ये ललाटं च मूलमूर्ध्वं च जानुनी ॥ १३१॥

    tālumūlaṃ ca mūlaṃ ca ghrāṇasyākṣṇośca maṇḍalam ।
    bhruvormadhye lalāṭaṃ ca mūlamūrdhvaṃ ca jānunī ॥ 131॥

    मूलं च करयोर्मूलं महान्त्येतानि वै द्विज ।
    पञ्चभूतमये देहे भूतेष्वेतेषु पञ्चसु ॥ १३२॥

    mūlaṃ ca karayormūlaṃ mahāntyetāni vai dvija ।
    pañcabhūtamaye dehe bhūteṣveteṣu pañcasu ॥ 132॥

    मनसो धारणं यत्यद्युक्तस्य च यमादिभिः ।
    धारणा सा च संसारसागरोत्तरकारणम् ॥ १३३॥

    manaso dhāraṇaṃ yatyadyuktasya ca yamādibhiḥ ।
    dhāraṇā sā ca saṃsārasāgarottarakāraṇam ॥ 133॥

    आजानुपादपर्यन्तं पृथिवीस्थानमिष्यते ।
    पित्तला चतुरस्रा च वसुधा वज्रलाञ्छिता ॥ १३४॥

    ājānupādaparyantaṃ pṛthivīsthānamiṣyate ।
    pittalā caturasrā ca vasudhā vajralāñchitā ॥ 134॥

    स्मर्तव्या पञ्चघटिकास्तत्रारोप्यप्रभञ्जनम् ।
    आजानुकटिपर्यन्तमपां स्थानं प्रकीर्तितम् ॥ १३५॥

    smartavyā pañcaghaṭikāstatrāropyaprabhañjanam ।
    ājānukaṭiparyantamapāṃ sthānaṃ prakīrtitam ॥ 135॥

    अर्धचन्द्रसमाकारं श्वेतमर्जुनलाञ्छितम् ।
    स्मर्तव्यमम्भःश्वसनमारोप्य दशनाडिकाः ॥ १३६॥

    ardhacandrasamākāraṃ śvetamarjunalāñchitam ।
    smartavyamambhaḥśvasanamāropya daśanāḍikāḥ ॥ 136॥

    आदेहमध्यकट्यन्तमग्निस्थानमुदाहृतम् ।
    तत्र सिन्दूरवर्णोऽग्निर्ज्वलनं दशपञ्च च ॥ १३७॥

    ādehamadhyakaṭyantamagnisthānamudāhṛtam ।
    tatra sindūravarṇo'gnirjvalanaṃ daśapañca ca ॥ 137॥

    स्मर्तव्यो नाडिकाः प्राणं कृत्वा कुम्भे तथेरितम् ।
    नाभेरुपरि नासान्तं वायुस्थानं तु तत्र वै ॥ १३८॥

    smartavyo nāḍikāḥ prāṇaṃ kṛtvā kumbhe tatheritam ।
    nābherupari nāsāntaṃ vāyusthānaṃ tu tatra vai ॥ 138॥

    वेदिकाकारवद्धूम्रो बलवान्भूतमारुतः ।
    स्मर्तव्यः कुम्भकेनैव प्राणमारोप्य मारुतम् ॥ १३९॥

    vedikākāravaddhūmro balavānbhūtamārutaḥ ।
    smartavyaḥ kumbhakenaiva prāṇamāropya mārutam ॥ 139॥

    घटिकाविंशतिस्तस्माद्घ्राणाद्ब्रह्मबिलावधि ।
    व्योमस्थानं नभस्तत्र भिन्नाञ्जनसमप्रभम् ॥ १४०॥

    ghaṭikāviṃśatistasmādghrāṇādbrahmabilāvadhi ।
    vyomasthānaṃ nabhastatra bhinnāñjanasamaprabham ॥ 140॥

    व्योम्नि मारुतमारोप्य कुम्भकेनैव यत्नवान् ।
    पृथिव्यंशे तु देहस्य चतुर्बाहुं किरीटिनम् ॥ १४१॥

    vyomni mārutamāropya kumbhakenaiva yatnavān ।
    pṛthivyaṃśe tu dehasya caturbāhuṃ kirīṭinam ॥ 141॥

    अनिरुद्धं हरिं योगी यतेत भवमुक्तये ।
    अबंशे पूरयेद्योगी नारायणमुदग्रधीः ॥ १४२॥

    aniruddhaṃ hariṃ yogī yateta bhavamuktaye ।
    abaṃśe pūrayedyogī nārāyaṇamudagradhīḥ ॥ 142॥

    प्रद्युम्नमग्नौ वाय्वंशे संकर्षणमतः परम् ।
    व्योमांशे परमात्मानं वासुदेवं सदा स्मरेत् ॥ १४३॥

    pradyumnamagnau vāyvaṃśe saṃkarṣaṇamataḥ param ।
    vyomāṃśe paramātmānaṃ vāsudevaṃ sadā smaret ॥ 143॥

    अचिरादेव तत्प्राप्तिर्युञ्जानस्य न संशयः ।
    बध्वा योगासनं पूर्वं हृद्देशे हृदयाञ्जलिः ॥ १४४॥

    acirādeva tatprāptiryuñjānasya na saṃśayaḥ ।
    badhvā yogāsanaṃ pūrvaṃ hṛddeśe hṛdayāñjaliḥ ॥ 144॥

    नासाग्रन्यस्तनयनो जिह्वां कृत्वा च तालुनि ।
    दन्तैर्दन्तानसंस्पृश्य ऊर्ध्वकायः समाहितः ॥ १४५॥

    nāsāgranyastanayano jihvāṃ kṛtvā ca tāluni ।
    dantairdantānasaṃspṛśya ūrdhvakāyaḥ samāhitaḥ ॥ 145॥

    संयमेच्चेन्द्रियग्राममात्मबुद्ध्या विशुद्धया ।
    चिन्तनं वासुदेवस्य परस्य परमात्मनः ॥ १४६॥

    saṃyameccendriyagrāmamātmabuddhyā viśuddhayā ।
    cintanaṃ vāsudevasya parasya paramātmanaḥ ॥ 146॥

    स्वरूपव्याप्तरूपस्य ध्यानं कैवल्यसिद्धिदम् ।
    याममात्रं वासुदेवं चिन्तयेत्कुम्भकेन यः ॥ १४७॥

    svarūpavyāptarūpasya dhyānaṃ kaivalyasiddhidam ।
    yāmamātraṃ vāsudevaṃ cintayetkumbhakena yaḥ ॥ 147॥

    सप्तजन्मार्जितं पापं तस्य नश्यति योगिनः ।
    नाभिकन्दात्समारभ्य यावद्धृदयगोचरम् ॥ १४८॥

    saptajanmārjitaṃ pāpaṃ tasya naśyati yoginaḥ ।
    nābhikandātsamārabhya yāvaddhṛdayagocaram ॥ 148॥

    जाग्रद्वृत्तिं विजानीयात्कण्ठस्थं स्वप्नवर्तनम् ।
    सुषुप्तं तालुमध्यस्थं तुर्यं भ्रूमध्यसंस्थितम् ॥ १४९॥

    jāgradvṛttiṃ vijānīyātkaṇṭhasthaṃ svapnavartanam ।
    suṣuptaṃ tālumadhyasthaṃ turyaṃ bhrūmadhyasaṃsthitam ॥ 149॥

    तुर्यातीतं परं ब्रह्म ब्रह्मरन्ध्रे तु लक्षयेत् ।
    जाग्रद्वृत्तिं समारभ्य यावद्ब्रह्मबिलान्तरम् ॥ १५०॥

    turyātītaṃ paraṃ brahma brahmarandhre tu lakṣayet ।
    jāgradvṛttiṃ samārabhya yāvadbrahmabilāntaram ॥ 150॥

    तत्रात्मायं तुरीयस्य तुर्यान्ते विष्णुरुच्यते ।
    ध्यानेनैव समायुक्तो व्योम्नि चात्यन्तनिर्मले ॥ १५१॥

    tatrātmāyaṃ turīyasya turyānte viṣṇurucyate ।
    dhyānenaiva samāyukto vyomni cātyantanirmale ॥ 151॥

    सूर्यकोटिद्युतिरथं नित्योदितमधोक्षजम् ।
    हृदयाम्बुरुहासीनं ध्यायेद्वा विश्वरूपिणम् ॥ १५२॥

    sūryakoṭidyutirathaṃ nityoditamadhokṣajam ।
    hṛdayāmburuhāsīnaṃ dhyāyedvā viśvarūpiṇam ॥ 152॥

    अनेकाकारखचितमनेकवदनान्वितम् ।
    अनेकभुजसंयुक्तमनेकायुधमण्डितम् ॥ १५३॥

    anekākārakhacitamanekavadanānvitam ।
    anekabhujasaṃyuktamanekāyudhamaṇḍitam ॥ 153॥

    ननावर्णधरं देवं शातमुग्रमुदायुधम् ।
    अनेकनयानाकीर्णं सूर्यकोटिसमप्रभम् ॥ १५४॥

    nanāvarṇadharaṃ devaṃ śātamugramudāyudham ।
    anekanayānākīrṇaṃ sūryakoṭisamaprabham ॥ 154॥

    ध्यायतो योगिनः सर्वमनोवृत्तिर्विनश्यति ।
    हृत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योतिरव्ययम् ॥ १५५॥

    dhyāyato yoginaḥ sarvamanovṛttirvinaśyati ।
    hṛtpuṇḍarīkamadhyasthaṃ caitanyajyotiravyayam ॥ 155॥

    कदम्बगोलकाकारं तुर्यातीतं परात्परम् ।
    अनन्तमानन्दमयं चिन्मयं भास्करं विभुम् ॥ १५६॥

    kadambagolakākāraṃ turyātītaṃ parātparam ।
    anantamānandamayaṃ cinmayaṃ bhāskaraṃ vibhum ॥ 156॥

    निवातदीपसदृशमकृत्रिममणिप्रभम् ।
    ध्यायतो योगिनस्तस्य मुक्तिः करतले स्थिता ॥ १५७॥

    nivātadīpasadṛśamakṛtrimamaṇiprabham ।
    dhyāyato yoginastasya muktiḥ karatale sthitā ॥ 157॥

    विश्वरूपस्य देवस्य रूपं यत्किञ्चिदेव हि ।
    स्थवीयः सूक्ष्ममन्यद्वा पश्यन्हृदयपङ्कजे ॥ १५८॥

    viśvarūpasya devasya rūpaṃ yatkiñcideva hi ।
    sthavīyaḥ sūkṣmamanyadvā paśyanhṛdayapaṅkaje ॥ 158॥

    ध्यायतो योगिनो यस्तु साक्षादेव प्रकाशते ।
    अणिमादिफलं चैव सुखेनैवोपजायते ॥ १५९॥

    dhyāyato yogino yastu sākṣādeva prakāśate ।
    aṇimādiphalaṃ caiva sukhenaivopajāyate ॥ 159॥

    जीवात्मनः परस्यापि यद्येवमुभयोरपि ।
    अहमेव परंब्रह्म ब्रह्माहमिति संस्थितिः ॥ १६०॥

    jīvātmanaḥ parasyāpi yadyevamubhayorapi ।
    ahameva paraṃbrahma brahmāhamiti saṃsthitiḥ ॥ 160॥

    समाधिः स तु विज्ञेयः सर्ववृत्तिविवर्जितः ।
    ब्रह्म सम्पद्यते योगी न भूयः संसृतिं व्रजेत् ॥ १६१॥

    samādhiḥ sa tu vijñeyaḥ sarvavṛttivivarjitaḥ ।
    brahma sampadyate yogī na bhūyaḥ saṃsṛtiṃ vrajet ॥ 161॥

    एवं विशोध्य तत्त्वानि योगी निःस्पृहचेतसा ।
    यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयमेव प्रशाम्यति ॥ १६२॥

    evaṃ viśodhya tattvāni yogī niḥspṛhacetasā ।
    yathā nirindhano vahniḥ svayameva praśāmyati ॥ 162॥

    ग्राह्याभावे मनः प्राणो निश्चयज्ञानसंयुतः ।
    शुद्धसत्त्वे परे लीनो जीवः सैन्धवपिण्डवत् ॥ १६३॥

    grāhyābhāve manaḥ prāṇo niścayajñānasaṃyutaḥ ।
    śuddhasattve pare līno jīvaḥ saindhavapiṇḍavat ॥ 163॥

    मोहजालकसंघातो विश्वं पश्यति स्वप्नवत् ।
    सुषुप्तिवद्यश्चरति स्वभावपरिनिश्चलः ॥ १६४॥

    mohajālakasaṃghāto viśvaṃ paśyati svapnavat ।
    suṣuptivadyaścarati svabhāvapariniścalaḥ ॥ 164॥

    निर्वाणपदमाश्रित्य योगी कैवल्यमश्नुत इत्युपनिषत् ॥

    nirvāṇapadamāśritya yogī kaivalyamaśnuta ityupaniṣat ॥

    ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
    पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

    oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate ।
    pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    इति त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत्समाप्ता ॥

    iti triśikhibrāhmaṇopaniṣatsamāptā ॥


    © 1991-2024 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact