| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३८८] ३. तुण्डिलजातकवण्णना
[388] 3. Tuṇḍilajātakavaṇṇanā
नवछन्नकेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं मरणभीरुकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थिवासी कुलपुत्तो बुद्धसासने पब्बजित्वा मरणभीरुको अहोसि, अप्पमत्तकम्पि साखाचलनं दण्डकपतनं सकुणचतुप्पदसद्दं वा अञ्ञं वा तथारूपं सुत्वा मरणभयतज्जितो हुत्वा कुच्छियं विद्धससो विय कम्पन्तो विचरि। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, असुको किर भिक्खु मरणभीरुको अप्पमत्तकम्पि सद्दं सुत्वा विकम्पमानो पलायति, इमेसञ्च सत्तानं मरणमेव धुवं, जीवितं अद्धुवं, ननु तदेव योनिसो मनसि कातब्ब’’न्ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते तं भिक्खुं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु मरणभीरुको’’ति वत्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति तेन पटिञ्ञातो ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस मरणभीरुकोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Navachannaketi idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ maraṇabhīrukaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthivāsī kulaputto buddhasāsane pabbajitvā maraṇabhīruko ahosi, appamattakampi sākhācalanaṃ daṇḍakapatanaṃ sakuṇacatuppadasaddaṃ vā aññaṃ vā tathārūpaṃ sutvā maraṇabhayatajjito hutvā kucchiyaṃ viddhasaso viya kampanto vicari. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, asuko kira bhikkhu maraṇabhīruko appamattakampi saddaṃ sutvā vikampamāno palāyati, imesañca sattānaṃ maraṇameva dhuvaṃ, jīvitaṃ addhuvaṃ, nanu tadeva yoniso manasi kātabba’’nti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte taṃ bhikkhuṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu maraṇabhīruko’’ti vatvā ‘‘āma, bhante’’ti tena paṭiññāto ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa maraṇabhīrukoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सूकरिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सूकरी परिणतगब्भा द्वे पुत्ते विजायि। सा एकदिवसं ते गहेत्वा एकस्मिं आवाटे निपज्जि। अथेका बाराणसिद्वारगामवासिनी महल्लिका कप्पासखेत्ततो पच्छिपुण्णं कप्पासं आदाय यट्ठिया भूमिं आकोटेन्ती आगच्छि। सूकरी तं सद्दं सुत्वा मरणभयेन पुत्तके छड्डेत्वा पलायि। महल्लिका सूकरपोतके दिस्वा पुत्तसञ्ञं पटिलभित्वा पच्छियं पक्खिपित्वा घरं नेत्वा जेट्ठकस्स महातुण्डिलो, कनिट्ठस्स चूळतुण्डिलोति नामं करित्वा ते पुत्तके विय पोसेसि। ते अपरभागे वड्ढित्वा थूलसरीरा अहेसुं। महल्लिका ‘‘इमे नो मूलेन देही’’ति वुच्चमानापि ‘‘पुत्ता मे’’ति वत्वा कस्सचि न देति। अथेकस्मिं छणकाले धुत्ता सुरं पिवन्ता मंसे खीणे ‘‘कुतो नु खो मंसं लभिस्सामा’’ति वीमंसन्ता महल्लिकाय गेहे सूकरानं अत्थिभावं ञत्वा मूलं गहेत्वा तत्थ गन्त्वा ‘‘अम्म, मूलं गहेत्वा एकं नो सूकरं देही’’ति आहंसु। सा ‘‘अलं, ताता, पुत्ता मे एते, पुत्तं नाम मंसं खादनत्थाय किणन्तानं ददन्ता नाम नत्थी’’ति पटिक्खिपि। धुत्ता ‘‘अम्म, मनुस्सानं सूकरा नाम पुत्ता न होन्ति, देहि नो’’ति पुनप्पुनं याचन्तापि अलभित्वा महल्लिकं सुरं पायेत्वा मत्तकाले ‘‘अम्म, सूकरेहि किं करिस्ससि, मूलं गहेत्वा परिब्बयं करोही’’ति तस्सा हत्थे कहापणे ठपयिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sūkariyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sūkarī pariṇatagabbhā dve putte vijāyi. Sā ekadivasaṃ te gahetvā ekasmiṃ āvāṭe nipajji. Athekā bārāṇasidvāragāmavāsinī mahallikā kappāsakhettato pacchipuṇṇaṃ kappāsaṃ ādāya yaṭṭhiyā bhūmiṃ ākoṭentī āgacchi. Sūkarī taṃ saddaṃ sutvā maraṇabhayena puttake chaḍḍetvā palāyi. Mahallikā sūkarapotake disvā puttasaññaṃ paṭilabhitvā pacchiyaṃ pakkhipitvā gharaṃ netvā jeṭṭhakassa mahātuṇḍilo, kaniṭṭhassa cūḷatuṇḍiloti nāmaṃ karitvā te puttake viya posesi. Te aparabhāge vaḍḍhitvā thūlasarīrā ahesuṃ. Mahallikā ‘‘ime no mūlena dehī’’ti vuccamānāpi ‘‘puttā me’’ti vatvā kassaci na deti. Athekasmiṃ chaṇakāle dhuttā suraṃ pivantā maṃse khīṇe ‘‘kuto nu kho maṃsaṃ labhissāmā’’ti vīmaṃsantā mahallikāya gehe sūkarānaṃ atthibhāvaṃ ñatvā mūlaṃ gahetvā tattha gantvā ‘‘amma, mūlaṃ gahetvā ekaṃ no sūkaraṃ dehī’’ti āhaṃsu. Sā ‘‘alaṃ, tātā, puttā me ete, puttaṃ nāma maṃsaṃ khādanatthāya kiṇantānaṃ dadantā nāma natthī’’ti paṭikkhipi. Dhuttā ‘‘amma, manussānaṃ sūkarā nāma puttā na honti, dehi no’’ti punappunaṃ yācantāpi alabhitvā mahallikaṃ suraṃ pāyetvā mattakāle ‘‘amma, sūkarehi kiṃ karissasi, mūlaṃ gahetvā paribbayaṃ karohī’’ti tassā hatthe kahāpaṇe ṭhapayiṃsu.
सा कहापणे गहेत्वा ‘‘ताता, महातुण्डिलं दातुं न सक्कोमि। चूळतुण्डिलं पन गण्हथा’’ति आह। ‘‘कहं सो’’ति? ‘‘अयं एतस्मिं गच्छेति, सद्दमस्स देही’’ति। ‘‘आहारं न पस्सामी’’ति। धुत्ता मूलेन एकं भत्तपातिं आहरापेसुं। महल्लिका तं गहेत्वा द्वारे ठपितं सूकरदोणिं पूरेत्वा दोणिसमीपे अट्ठासि। तिंसमत्तापि धुत्ता पासहत्था तत्थेव अट्ठंसु। महल्लिका ‘‘तात, चूळतुण्डिल, एही’’ति तस्स सद्दमकासि। तं सुत्वा महातुण्डिलो ‘‘एत्तकं कालं मम मातरा चूळतुण्डिलस्स सद्दो न दिन्नपुब्बो, मंयेव पठमं सद्दायति, अवस्सं अज्ज अम्हाकं भयं उप्पन्नं भविस्सती’’ति अञ्ञासि। सो कनिट्ठं आमन्तेसि ‘‘तात, मम माता तं पक्कोसति, गच्छ ताव जानाही’’ति। सो गच्छा निक्खमित्वा भत्तदोणिसमीपे तेसं ठितभावं दिस्वा ‘‘अज्ज मे मरणं उप्पन्न’’न्ति मरणभयतज्जितो निवत्तित्वा कम्पमानो भातु सन्तिकं आगन्त्वा थम्भितुं नासक्खि, कम्पमानो परिब्भमि। महातुण्डिलो तं दिस्वा ‘‘तात, त्वं अज्ज पन पवेधसि परिब्भमसि, पविसनट्ठानं ओलोकेसि, किं नामेतं करोसी’’ति पुच्छि। सो अत्तना दिट्ठकारणं कथेन्तो पठमं गाथमाह –
Sā kahāpaṇe gahetvā ‘‘tātā, mahātuṇḍilaṃ dātuṃ na sakkomi. Cūḷatuṇḍilaṃ pana gaṇhathā’’ti āha. ‘‘Kahaṃ so’’ti? ‘‘Ayaṃ etasmiṃ gaccheti, saddamassa dehī’’ti. ‘‘Āhāraṃ na passāmī’’ti. Dhuttā mūlena ekaṃ bhattapātiṃ āharāpesuṃ. Mahallikā taṃ gahetvā dvāre ṭhapitaṃ sūkaradoṇiṃ pūretvā doṇisamīpe aṭṭhāsi. Tiṃsamattāpi dhuttā pāsahatthā tattheva aṭṭhaṃsu. Mahallikā ‘‘tāta, cūḷatuṇḍila, ehī’’ti tassa saddamakāsi. Taṃ sutvā mahātuṇḍilo ‘‘ettakaṃ kālaṃ mama mātarā cūḷatuṇḍilassa saddo na dinnapubbo, maṃyeva paṭhamaṃ saddāyati, avassaṃ ajja amhākaṃ bhayaṃ uppannaṃ bhavissatī’’ti aññāsi. So kaniṭṭhaṃ āmantesi ‘‘tāta, mama mātā taṃ pakkosati, gaccha tāva jānāhī’’ti. So gacchā nikkhamitvā bhattadoṇisamīpe tesaṃ ṭhitabhāvaṃ disvā ‘‘ajja me maraṇaṃ uppanna’’nti maraṇabhayatajjito nivattitvā kampamāno bhātu santikaṃ āgantvā thambhituṃ nāsakkhi, kampamāno paribbhami. Mahātuṇḍilo taṃ disvā ‘‘tāta, tvaṃ ajja pana pavedhasi paribbhamasi, pavisanaṭṭhānaṃ olokesi, kiṃ nāmetaṃ karosī’’ti pucchi. So attanā diṭṭhakāraṇaṃ kathento paṭhamaṃ gāthamāha –
८८.
88.
‘‘नवछन्नकेदानि दिय्यति, पुण्णायं दोणि सुवामिनी ठिता।
‘‘Navachannakedāni diyyati, puṇṇāyaṃ doṇi suvāminī ṭhitā;
बहुके जने पासपाणिके, नो च खो मे पटिभाति भुञ्जितु’’न्ति॥
Bahuke jane pāsapāṇike, no ca kho me paṭibhāti bhuñjitu’’nti.
तत्थ नवछन्नकेदानि दिय्यतीति भातिक, पुब्बे अम्हाकं कुण्डकयागु वा झामभत्तं वा दिय्यति, अज्ज पन नवछन्नकं नवाकारं दानं दिय्यति। पुण्णायं दोणीति अयं अम्हाकं भत्तदोणि सुद्धभत्तस्स पुण्णा। सुवामिनी ठिताति अय्यापि नो तस्सा सन्तिके ठिता। बहुके जनेति न केवलञ्च अय्याव, अञ्ञोपि बहुको जनो पासपाणिको ठितो। नो च खो मे पटिभातीति अयं एवं एतेसं ठितभावोपि इदं भत्तं भुञ्जितुम्पि मय्हं न पटिभाति, न रुच्चतीति अत्थो।
Tattha navachannakedāni diyyatīti bhātika, pubbe amhākaṃ kuṇḍakayāgu vā jhāmabhattaṃ vā diyyati, ajja pana navachannakaṃ navākāraṃ dānaṃ diyyati. Puṇṇāyaṃ doṇīti ayaṃ amhākaṃ bhattadoṇi suddhabhattassa puṇṇā. Suvāminī ṭhitāti ayyāpi no tassā santike ṭhitā. Bahuke janeti na kevalañca ayyāva, aññopi bahuko jano pāsapāṇiko ṭhito. No ca kho me paṭibhātīti ayaṃ evaṃ etesaṃ ṭhitabhāvopi idaṃ bhattaṃ bhuñjitumpi mayhaṃ na paṭibhāti, na ruccatīti attho.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘तात चूळतुण्डिल, मम किर माता एत्थेव सूकरे पोसेन्ती नाम यदत्थं पोसेति, स्वास्सा अत्थो अज्ज मत्थकं पत्तो, त्वं मा चिन्तयी’’ति वत्वा मधुरेन सरेन बुद्धलीळाय धम्मं देसेन्तो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘tāta cūḷatuṇḍila, mama kira mātā ettheva sūkare posentī nāma yadatthaṃ poseti, svāssā attho ajja matthakaṃ patto, tvaṃ mā cintayī’’ti vatvā madhurena sarena buddhalīḷāya dhammaṃ desento dve gāthā abhāsi –
८९.
89.
‘‘तससि भमसि लेणमिच्छसि, अत्ताणोसि कुहिं गमिस्ससि।
‘‘Tasasi bhamasi leṇamicchasi, attāṇosi kuhiṃ gamissasi;
अप्पोस्सुक्को भुञ्ज तुण्डिल, मंसत्थाय हि पोसिताम्हसे॥
Appossukko bhuñja tuṇḍila, maṃsatthāya hi positāmhase.
९०.
90.
‘‘ओगह रहदं अकद्दमं, सब्बं सेदमलं पवाहय।
‘‘Ogaha rahadaṃ akaddamaṃ, sabbaṃ sedamalaṃ pavāhaya;
गण्हाहि नवं विलेपनं, यस्स गन्धो न कदाचि छिज्जती’’ति॥
Gaṇhāhi navaṃ vilepanaṃ, yassa gandho na kadāci chijjatī’’ti.
तत्थ तससि भमसीति मरणभयेन उत्तससि, तेनेव किलमन्तो भमसि। लेणमिच्छसीति पतिट्ठं ओलोकेसि। अत्ताणोसीति तात, पुब्बे अम्हाकं माता पटिसरणं अहोसि, सा अज्ज पन निरपेक्खा अम्हे छड्डेसि, इदानि कुहिं गमिस्ससि। ओगहाति ओगाह, अयमेव वा पाठो। पवाहयाति पवाहेहि, हारेहीति अत्थो। न छिज्जतीति न नस्सति। इदं वुत्तं होति – तात, सचे मरणतो तससि, अकद्दमं पोक्खरणिं ओतरित्वा तव सरीरे सब्बं सेदञ्च मलञ्च पवाहेत्वा सुरभिगन्धविलेपनं विलिम्पाति।
Tattha tasasi bhamasīti maraṇabhayena uttasasi, teneva kilamanto bhamasi. Leṇamicchasīti patiṭṭhaṃ olokesi. Attāṇosīti tāta, pubbe amhākaṃ mātā paṭisaraṇaṃ ahosi, sā ajja pana nirapekkhā amhe chaḍḍesi, idāni kuhiṃ gamissasi. Ogahāti ogāha, ayameva vā pāṭho. Pavāhayāti pavāhehi, hārehīti attho. Na chijjatīti na nassati. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, sace maraṇato tasasi, akaddamaṃ pokkharaṇiṃ otaritvā tava sarīre sabbaṃ sedañca malañca pavāhetvā surabhigandhavilepanaṃ vilimpāti.
तस्स दस पारमियो आवज्जेत्वा मेत्तापारमिं पुरेचारिकं कत्वा पठमं पदं उदाहरन्तस्सेव सद्दो सकलं द्वादसयोजनिकं बाराणसिं अज्झोत्थरित्वा गतो। सुतसुतक्खणेयेव राजउपराजादयो आदिं कत्वा बाराणसिवासिनो आगमंसु। अनागतापि गेहे ठिताव सुणिंसु। राजपुरिसा गच्छे छिन्दित्वा भूमिं समं कत्वा वालुकं ओकिरिंसु। धुत्तानं सुरामदो छिज्जि। पासे छड्डेत्वा धम्मं सुणमाना अट्ठंसु। महल्लिकायपि सुरामदो छिज्जि। महासत्तो महाजनमज्झे चूळतुण्डिलस्स धम्मदेसनं आरभि। तं सुत्वा चूळतुण्डिलो ‘‘मय्हं भाता एवं वदेति, अम्हाकञ्च वंसे पोक्खरणिं ओतरित्वा नहानं, सरीरतो सेदमलपवाहनं, पुराणविलेपनं हारेत्वा नवविलेपनगहणञ्च किस्मिञ्चि काले नत्थि, किं नु खो सन्धाय भाता मं एव माहा’’ति पुच्छन्तो चतुत्थं गाथमाह –
Tassa dasa pāramiyo āvajjetvā mettāpāramiṃ purecārikaṃ katvā paṭhamaṃ padaṃ udāharantasseva saddo sakalaṃ dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ ajjhottharitvā gato. Sutasutakkhaṇeyeva rājauparājādayo ādiṃ katvā bārāṇasivāsino āgamaṃsu. Anāgatāpi gehe ṭhitāva suṇiṃsu. Rājapurisā gacche chinditvā bhūmiṃ samaṃ katvā vālukaṃ okiriṃsu. Dhuttānaṃ surāmado chijji. Pāse chaḍḍetvā dhammaṃ suṇamānā aṭṭhaṃsu. Mahallikāyapi surāmado chijji. Mahāsatto mahājanamajjhe cūḷatuṇḍilassa dhammadesanaṃ ārabhi. Taṃ sutvā cūḷatuṇḍilo ‘‘mayhaṃ bhātā evaṃ vadeti, amhākañca vaṃse pokkharaṇiṃ otaritvā nahānaṃ, sarīrato sedamalapavāhanaṃ, purāṇavilepanaṃ hāretvā navavilepanagahaṇañca kismiñci kāle natthi, kiṃ nu kho sandhāya bhātā maṃ eva māhā’’ti pucchanto catutthaṃ gāthamāha –
९१.
91.
‘‘कतमो रहदो अकद्दमो, किंसु सेदमलन्ति वुच्चति।
‘‘Katamo rahado akaddamo, kiṃsu sedamalanti vuccati;
कतमञ्च नवं विलेपनं, यस्स गन्धो न कदाचि छिज्जती’’ति॥
Katamañca navaṃ vilepanaṃ, yassa gandho na kadāci chijjatī’’ti.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘तेन हि कनिट्ठ ओहितसोतो सुणाही’’ति बुद्धलीळाय धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘tena hi kaniṭṭha ohitasoto suṇāhī’’ti buddhalīḷāya dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
९२.
92.
‘‘धम्मो रहदो अकद्दमो, पापं सेदमलन्ति वुच्चति।
‘‘Dhammo rahado akaddamo, pāpaṃ sedamalanti vuccati;
सीलञ्च नवं विलेपनं, तस्स गन्धो न कदाचि छिज्जति॥
Sīlañca navaṃ vilepanaṃ, tassa gandho na kadāci chijjati.
९३.
93.
‘‘नन्दन्ति सरीरघातिनो, न च नन्दन्ति सरीरधारिनो।
‘‘Nandanti sarīraghātino, na ca nandanti sarīradhārino;
पुण्णाय च पुण्णमासिया, रममानाव जहन्ति जीवित’’न्ति॥
Puṇṇāya ca puṇṇamāsiyā, ramamānāva jahanti jīvita’’nti.
तत्थ धम्मोति पञ्चसीलअट्ठसीलदससीलानि तीणि सुचरितानि सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मा अमतमहानिब्बानन्ति सब्बोपेस धम्मो नाम। अकद्दमोति रागदोसमोहमानदिट्ठिकिलेसकद्दमानं अभावेन अकद्दमो। इमिना सेसधम्मतो विनिवत्तेत्वा निब्बानमेव दस्सेति। ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति, यदिदं मदनिम्मदनो पिपासविनयो आलयसमुग्घातो वट्टुपच्छेदो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’’न्ति (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) हि वुत्तं, तदेव दस्सेन्तो, तात चूळतुण्डिल, अहं निब्बानतळाकं ‘‘रहदो’’ति कथेमि। जातिजराब्याधिमरणादीनि हि तत्थ नत्थि, सचे मरणतो मुञ्चितुकामो, निब्बानगामिनिं पटिपदं गण्हाति। उपनिस्सयपच्चयवसेन किर बोधिसत्तो एवं कथेसि।
Tattha dhammoti pañcasīlaaṭṭhasīladasasīlāni tīṇi sucaritāni sattatiṃsabodhipakkhiyadhammā amatamahānibbānanti sabbopesa dhammo nāma. Akaddamoti rāgadosamohamānadiṭṭhikilesakaddamānaṃ abhāvena akaddamo. Iminā sesadhammato vinivattetvā nibbānameva dasseti. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyati, yadidaṃ madanimmadano pipāsavinayo ālayasamugghāto vaṭṭupacchedo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbāna’’nti (a. ni. 4.34; itivu. 90) hi vuttaṃ, tadeva dassento, tāta cūḷatuṇḍila, ahaṃ nibbānataḷākaṃ ‘‘rahado’’ti kathemi. Jātijarābyādhimaraṇādīni hi tattha natthi, sace maraṇato muñcitukāmo, nibbānagāminiṃ paṭipadaṃ gaṇhāti. Upanissayapaccayavasena kira bodhisatto evaṃ kathesi.
पापं सेदमलन्ति तात चूळतुण्डिल, पापं सेदमलसदिसत्ता ‘‘सेदमल’’न्ति पोराणकपण्डितेहि कथितं। तं पनेतं एकविधेन पापं यदिदं मनोपदोसो, दुविधेन पापं पापकञ्च सीलं, पापिका च दिट्ठि, तिविधेन पापं तीणि दुच्चरितानि, चतुब्बिधेन पापं चत्तारि अगतिगमनानि, पञ्चविधेन पापं पञ्च चेतोखिला, छब्बिधेन पापं छ अगारवा, सत्तविधेन पापं सत्त असद्धम्मा, अट्ठविधेन पापं अट्ठ मिच्छत्ता, नवविधेन पापं नव आघातवत्थूनि, दसविधेन पापं दस अकुसलकम्मपथा, बहुविधेन पापं रागो दोसो मोहोति एककदुकतिकादिवसेन विभत्ता अकुसला धम्मा, इति सब्बम्पेतं पापं ‘‘सरीरनिस्सितसेदमलसदिस’’न्ति पण्डितेहि कथितं।
Pāpaṃsedamalanti tāta cūḷatuṇḍila, pāpaṃ sedamalasadisattā ‘‘sedamala’’nti porāṇakapaṇḍitehi kathitaṃ. Taṃ panetaṃ ekavidhena pāpaṃ yadidaṃ manopadoso, duvidhena pāpaṃ pāpakañca sīlaṃ, pāpikā ca diṭṭhi, tividhena pāpaṃ tīṇi duccaritāni, catubbidhena pāpaṃ cattāri agatigamanāni, pañcavidhena pāpaṃ pañca cetokhilā, chabbidhena pāpaṃ cha agāravā, sattavidhena pāpaṃ satta asaddhammā, aṭṭhavidhena pāpaṃ aṭṭha micchattā, navavidhena pāpaṃ nava āghātavatthūni, dasavidhena pāpaṃ dasa akusalakammapathā, bahuvidhena pāpaṃ rāgo doso mohoti ekakadukatikādivasena vibhattā akusalā dhammā, iti sabbampetaṃ pāpaṃ ‘‘sarīranissitasedamalasadisa’’nti paṇḍitehi kathitaṃ.
सीलन्ति पञ्चसीलं दससीलं चतुपारिसुद्धिसीलं। ‘‘इदं, तात, सीलं चतुज्जातिगन्धविलेपनसदिस’’न्ति वदति। तस्साति तस्स सिलस्स गन्धो तीसु वयेसु कदाचि न छिज्जति, सकललोकं पत्थरित्वा गच्छति।
Sīlanti pañcasīlaṃ dasasīlaṃ catupārisuddhisīlaṃ. ‘‘Idaṃ, tāta, sīlaṃ catujjātigandhavilepanasadisa’’nti vadati. Tassāti tassa silassa gandho tīsu vayesu kadāci na chijjati, sakalalokaṃ pattharitvā gacchati.
‘‘न पुप्फगन्धो पटिवातमेति, न चन्दनं तग्गरमल्लिका वा।
‘‘Na pupphagandho paṭivātameti, na candanaṃ taggaramallikā vā;
सतञ्च गन्धो पटिवातमेति, सब्बा दिसा सप्पुरिसो पवायति॥
Satañca gandho paṭivātameti, sabbā disā sappuriso pavāyati.
‘‘चन्दनं तगरं वापि, उप्पलं अथ वस्सिकी।
‘‘Candanaṃ tagaraṃ vāpi, uppalaṃ atha vassikī;
एतेसं गन्धजातानं, सीलगन्धो अनुत्तरो॥
Etesaṃ gandhajātānaṃ, sīlagandho anuttaro.
‘‘अप्पमत्तो अयं गन्धो, य्वायं तगरचन्दनं।
‘‘Appamatto ayaṃ gandho, yvāyaṃ tagaracandanaṃ;
यो च सीलवतं गन्धो, वाति देवेसु उत्तमो’’ति॥ (ध॰ प॰ ५४-५६)।
Yo ca sīlavataṃ gandho, vāti devesu uttamo’’ti. (dha. pa. 54-56);
नन्दन्ति सरीरघातिनोति तात चूळतुण्डिल, इमे अञ्ञाणमनुस्सा ‘‘मधुरमंसं खादिस्साम, पुत्तदारम्पि खादापेस्सामा’’ति पाणातिपातं करोन्ता नन्दन्ति तुस्सन्ति, पाणातिपातो आसेवितो भावितो बहुलीकतो निरयसंवत्तनिको होति, तिरच्छानयोनि…पे॰… पेत्तिविसयसंवत्तनिको होति, यो सब्बलहुको पाणातिपातस्स विपाको, सो मनुस्सभूतस्स अप्पायुकसंवत्तनिको होतीति इमं पाणातिपाते आदीनवं न जानन्ति। अजानन्ता –
Nandanti sarīraghātinoti tāta cūḷatuṇḍila, ime aññāṇamanussā ‘‘madhuramaṃsaṃ khādissāma, puttadārampi khādāpessāmā’’ti pāṇātipātaṃ karontā nandanti tussanti, pāṇātipāto āsevito bhāvito bahulīkato nirayasaṃvattaniko hoti, tiracchānayoni…pe… pettivisayasaṃvattaniko hoti, yo sabbalahuko pāṇātipātassa vipāko, so manussabhūtassa appāyukasaṃvattaniko hotīti imaṃ pāṇātipāte ādīnavaṃ na jānanti. Ajānantā –
‘‘मधुवा मञ्ञति बालो, याव पापं न पच्चति।
‘‘Madhuvā maññati bālo, yāva pāpaṃ na paccati;
यदा च पच्चति पापं, बालो दुक्खं निगच्छती’’ति॥ (ध॰ प॰ ६९) –
Yadā ca paccati pāpaṃ, bālo dukkhaṃ nigacchatī’’ti. (dha. pa. 69) –
मधुरसञ्ञिनो हुत्वा –
Madhurasaññino hutvā –
‘‘चरन्ति बाला दुम्मेधा, अमित्तेनेव अत्तना।
‘‘Caranti bālā dummedhā, amitteneva attanā;
करोन्ता पापकं कम्मं, यं होति कटुकप्फल’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ६६) –
Karontā pāpakaṃ kammaṃ, yaṃ hoti kaṭukapphala’’nti. (dha. pa. 66) –
एत्तकम्पि न जानन्ति।
Ettakampi na jānanti.
‘‘न तं कम्मं कतं साधु, यं कत्वा अनुतप्पति।
‘‘Na taṃ kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā anutappati;
यस्स अस्सुमुखो रोदं, विपाकं पटिसेवती’’ति॥ (ध॰ प॰ ६७)।
Yassa assumukho rodaṃ, vipākaṃ paṭisevatī’’ti. (dha. pa. 67);
न च नन्दन्ति सरीरधारिनोति तात चूळतुण्डिल, ये पनेते सरीरधारिनो सत्ता, ते अत्तनो मरणे आगच्छन्ते ठपेत्वा सीहमिगराजहत्थाजानीयअस्साजानीयखीणासवे अवसेसा बोधिसत्तं आदिं कत्वा अभायन्ता नाम नत्थि।
Na ca nandanti sarīradhārinoti tāta cūḷatuṇḍila, ye panete sarīradhārino sattā, te attano maraṇe āgacchante ṭhapetvā sīhamigarājahatthājānīyaassājānīyakhīṇāsave avasesā bodhisattaṃ ādiṃ katvā abhāyantā nāma natthi.
‘‘सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बे भायन्ति मच्चुनो।
‘‘Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno;
अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये’’ति॥ (ध॰ प॰ १२९)।
Attānaṃ upamaṃ katvā, na haneyya na ghātaye’’ti. (dha. pa. 129);
पुण्णायाति गुणपुण्णाय। पुण्णमासियाति पुण्णचन्दयुत्ताय, मासं वा पूरेत्वा ठिताय। तदा किर पुण्णमासी उपोसथदिवसो होति। रममानाव जहन्ति जीवितन्ति तात चूळतुण्डिल, मा सोचि मा परिदेवि, मरणस्स नाम ते भायन्ति, येसं अब्भन्तरे सीलादिगुणा नत्थि। मयं पन सीलाचारसम्पन्ना पुञ्ञवन्तो, तस्मा अम्हादिसा सत्ता रममानाव जहन्ति जीवितन्ति।
Puṇṇāyāti guṇapuṇṇāya. Puṇṇamāsiyāti puṇṇacandayuttāya, māsaṃ vā pūretvā ṭhitāya. Tadā kira puṇṇamāsī uposathadivaso hoti. Ramamānāva jahanti jīvitanti tāta cūḷatuṇḍila, mā soci mā paridevi, maraṇassa nāma te bhāyanti, yesaṃ abbhantare sīlādiguṇā natthi. Mayaṃ pana sīlācārasampannā puññavanto, tasmā amhādisā sattā ramamānāva jahanti jīvitanti.
एवं महासत्तो मधुरेन सरेन बुद्धलीळाय धम्मं देसेसि। महाजनकाया अङ्गुलियो फोटेसुं, चेलुक्खेपा च पवत्तिंसु, साधुकारसद्दपुण्णं अन्तलिक्खं अहोसि। बाराणसिराजा बोधिसत्तं रज्जेन पूजेत्वा महल्लिकाय यसं दत्वा उभोपि ते गन्धोदकेन न्हापेत्वा गन्धादीहि विलिम्पापेत्वा गीवासु मणिरतनानि पिळन्धापेत्वा घरं नेत्वा पुत्तट्ठाने ठपेत्वा महन्तेन परिवारेन पटिजग्गि। बोधिसत्तो रञ्ञो पञ्च सीलानि अदासि। सब्बे बाराणसिवासिनो च कासिरट्ठवासिनो च पञ्च सीलानि रक्खिंसु। महासत्तो नेसं पक्खदिवसेसु धम्मं देसेसि, विनिच्छये निसीदित्वा अड्डे तीरेसि। तस्मिं धरमाने कूटड्डकारका नाम नाहेसुं। अपरभागे राजा कालमकासि। महासत्तो तस्स सरीरपरिहारं कारेत्वा विनिच्छये पोत्थके लिखापेत्वा ‘‘इमं पोत्थकं ओलोकेत्वा अड्डं तीरेय्याथा’’ति वत्वा महाजनस्स धम्मं देसेत्वा अप्पमादेन ओवादं दत्वा सब्बेसं रोदन्तानं परिदेवन्तानञ्ञेव सद्धिं चूळतुण्डिलेन अरञ्ञं पाविसि। तदा बोधिसत्तस्स ओवादो सट्ठि वस्ससहस्सानि पवत्ति।
Evaṃ mahāsatto madhurena sarena buddhalīḷāya dhammaṃ desesi. Mahājanakāyā aṅguliyo phoṭesuṃ, celukkhepā ca pavattiṃsu, sādhukārasaddapuṇṇaṃ antalikkhaṃ ahosi. Bārāṇasirājā bodhisattaṃ rajjena pūjetvā mahallikāya yasaṃ datvā ubhopi te gandhodakena nhāpetvā gandhādīhi vilimpāpetvā gīvāsu maṇiratanāni piḷandhāpetvā gharaṃ netvā puttaṭṭhāne ṭhapetvā mahantena parivārena paṭijaggi. Bodhisatto rañño pañca sīlāni adāsi. Sabbe bārāṇasivāsino ca kāsiraṭṭhavāsino ca pañca sīlāni rakkhiṃsu. Mahāsatto nesaṃ pakkhadivasesu dhammaṃ desesi, vinicchaye nisīditvā aḍḍe tīresi. Tasmiṃ dharamāne kūṭaḍḍakārakā nāma nāhesuṃ. Aparabhāge rājā kālamakāsi. Mahāsatto tassa sarīraparihāraṃ kāretvā vinicchaye potthake likhāpetvā ‘‘imaṃ potthakaṃ oloketvā aḍḍaṃ tīreyyāthā’’ti vatvā mahājanassa dhammaṃ desetvā appamādena ovādaṃ datvā sabbesaṃ rodantānaṃ paridevantānaññeva saddhiṃ cūḷatuṇḍilena araññaṃ pāvisi. Tadā bodhisattassa ovādo saṭṭhi vassasahassāni pavatti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने सो मरणभीरुको भिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne so maraṇabhīruko bhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तदा राजा आनन्दो अहोसि, चूळतुण्डिलो मरणभीरुको भिक्खु, परिसा बुद्धपरिसा, महातुण्डिलो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā rājā ānando ahosi, cūḷatuṇḍilo maraṇabhīruko bhikkhu, parisā buddhaparisā, mahātuṇḍilo pana ahameva ahosinti.
तुण्डिलजातकवण्णना ततिया।
Tuṇḍilajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३८८. तुण्डिलजातकं • 388. Tuṇḍilajātakaṃ
