| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา
Ubhatobyañjanakavatthukathāvaṇṇanā
๑๑๖. อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโตพฺยญฺชนโกติ อิมินา อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, ปุริมปเท จ วิภตฺติอโลโปติ ทเสฺสติฯ พฺยญฺชนนฺติ เจตฺถ อิตฺถินิมิตฺตํ ปุริสนิมิตฺตญฺจ อธิเปฺปตํฯ อถ อุภโตพฺยญฺชนกสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ, อุทาหุ เทฺวติ? เอกเมว ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) เอกสฺมิํ สนฺตาเน อินฺทฺริยทฺวยสฺส ปฎิสิทฺธตฺตา, ตญฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํฯ ยทิ เอวํ ทุติยพฺยญฺชนกสฺส อภาโว อาปชฺชติฯ อินฺทฺริยญฺหิ พฺยญฺชนการณํ วุตฺตํ, ตญฺจ ตสฺส นตฺถีติ? วุจฺจเต – น ตสฺส อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํฯ กสฺมา? สทา อภาวโตฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฎํ โหติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฎิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติ, ตถา อิตรสฺส อิตรํฯ ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ ติเฎฺฐยฺย, น ปน ติฎฺฐติ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณํ, กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณ’’นฺติฯ
116.Ubhatobyañjanamassa atthīti ubhatobyañjanakoti iminā asamānādhikaraṇavisayo bāhiratthasamāsoyaṃ, purimapade ca vibhattialopoti dasseti. Byañjananti cettha itthinimittaṃ purisanimittañca adhippetaṃ. Atha ubhatobyañjanakassa ekameva indriyaṃ, udāhu dveti? Ekameva ‘‘yassa itthindriyaṃ uppajjati, tassa purisindriyaṃ uppajjatīti? No. Yassa vā pana purisindriyaṃ uppajjati, tassa itthindriyaṃ uppajjatīti? No’’ti (yama. 3.indriyayamaka.188) ekasmiṃ santāne indriyadvayassa paṭisiddhattā, tañca kho itthiubhatobyañjanakassa itthindriyaṃ, purisaubhatobyañjanakassa purisindriyaṃ. Yadi evaṃ dutiyabyañjanakassa abhāvo āpajjati. Indriyañhi byañjanakāraṇaṃ vuttaṃ, tañca tassa natthīti? Vuccate – na tassa indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ. Kasmā? Sadā abhāvato. Itthiubhatobyañjanakassa hi yadā itthiyā rāgacittaṃ uppajjati, tadā purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itthibyañjanaṃ paṭicchannaṃ guḷhaṃ hoti, tathā itarassa itaraṃ. Yadi ca tesaṃ indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ bhaveyya, sadāpi byañjanadvayaṃ tiṭṭheyya, na pana tiṭṭhati, tasmā veditabbametaṃ ‘‘na tassa taṃ byañjanakāraṇaṃ, kammasahāyaṃ pana rāgacittamevettha kāraṇa’’nti.
ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติฯ ยทิ ปฎิสนฺธิยํ ปุริสลิงฺคํ, ยทิ ปฎิสนฺธิยํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ จ ปฎิสนฺธิยํ ลิงฺคสพฺภาโว กุรุนฺทิยํวุโตฺต, โส จ อยุโตฺตฯ ปวตฺติยํเยว หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ สมุฎฺฐหนฺติ, น ปฎิสนฺธิยํฯ ปฎิสนฺธิยํ ปน อินฺทฺริยเมว สมุฎฺฐาติ, น ลิงฺคาทีนิฯ น จ อินฺทฺริยเมว ลิงฺคนฺติ สกฺกา วตฺตุํ อินฺทฺริยลิงฺคานํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ วุตฺตเญฺหตํ อฎฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฎฺฐ. ๖๓๒) –
Yasmā cassa ekameva indriyaṃ hoti, tasmā itthiubhatobyañjanako sayampi gabbhaṃ gaṇhāti, parampi gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako paraṃ gaṇhāpeti, sayaṃ pana na gaṇhāti. Yadi paṭisandhiyaṃ purisaliṅgaṃ, yadi paṭisandhiyaṃ itthiliṅganti ca paṭisandhiyaṃ liṅgasabbhāvo kurundiyaṃvutto, so ca ayutto. Pavattiyaṃyeva hi itthiliṅgādīni samuṭṭhahanti, na paṭisandhiyaṃ. Paṭisandhiyaṃ pana indriyameva samuṭṭhāti, na liṅgādīni. Na ca indriyameva liṅganti sakkā vattuṃ indriyaliṅgānaṃ bhinnasabhāvattā. Vuttañhetaṃ aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 632) –
‘‘อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโวติ อุภยํ เอกตฺถํ, อิตฺถิสภาโวติ อโตฺถฯ อยํ กมฺมโช ปฎิสนฺธิสมุฎฺฐิโตฯ อิตฺถิลิงฺคาทิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฎิจฺจ ปวเตฺต สมุฎฺฐิตํฯ ยถา พีเช สติ พีชํ ปฎิจฺจ พีชปจฺจยา รุโกฺข วฑฺฒิตฺวา สาขาวิฎปสมฺปโนฺน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฎฺฐติ, เอวเมว อิตฺถิภาวสงฺขาเต อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺติฯ พีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, พีชํ ปฎิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ฐิตรุโกฺข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฎิจฺจ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปวเตฺต สมุฎฺฐหนฺติฯ ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิเญฺญยฺยํ, มโนวิเญฺญยฺยเมวฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิเญฺญยฺยานิปิ มโนวิเญฺญยฺยานิปี’’ติฯ
‘‘Itthattaṃ itthibhāvoti ubhayaṃ ekatthaṃ, itthisabhāvoti attho. Ayaṃ kammajo paṭisandhisamuṭṭhito. Itthiliṅgādi pana itthindriyaṃ paṭicca pavatte samuṭṭhitaṃ. Yathā bīje sati bījaṃ paṭicca bījapaccayā rukkho vaḍḍhitvā sākhāviṭapasampanno hutvā ākāsaṃ pūretvā tiṭṭhati, evameva itthibhāvasaṅkhāte itthindriye sati itthiliṅgādīni honti. Bījaṃ viya hi itthindriyaṃ, bījaṃ paṭicca vaḍḍhitvā ākāsaṃ pūretvā ṭhitarukkho viya itthindriyaṃ paṭicca itthiliṅgādīni pavatte samuṭṭhahanti. Tattha itthindriyaṃ na cakkhuviññeyyaṃ, manoviññeyyameva. Itthiliṅgādīni cakkhuviññeyyānipi manoviññeyyānipī’’ti.
เตเนวาห ‘‘ตตฺถ วิจารณกฺกโม วิตฺถารโต อฎฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฎฺฐกถาย เวทิตโพฺพ’’ติฯ
Tenevāha ‘‘tattha vicāraṇakkamo vitthārato aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāya veditabbo’’ti.
อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Ubhatobyañjanakavatthukathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวคฺคปาฬิ • Mahāvaggapāḷi / ๕๔. อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุ • 54. Ubhatobyañjanakavatthu
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวคฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvagga-aṭṭhakathā / อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถา • Ubhatobyañjanakavatthukathā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา • Ubhatobyañjanakavatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา • Ubhatobyañjanakavatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ปาจิตฺยาทิโยชนาปาฬิ • Pācityādiyojanāpāḷi / ๕๔. อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถา • 54. Ubhatobyañjanakavatthukathā
