| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
३. उभयत्थसुत्तवण्णना
3. Ubhayatthasuttavaṇṇanā
२३. ततिये भावितोति उप्पादितो च वड्ढितो च। बहुलीकतोति पुनप्पुनं कतो। अत्थोति हितं। तञ्हि अरणीयतो उपगन्तब्बतो अत्थोति वुच्चति। समधिगय्ह तिट्ठतीति सम्मा परिग्गहेत्वा अविजहित्वा वत्तति। दिट्ठधम्मिकन्ति दिट्ठधम्मो वुच्चति पच्चक्खभूतो अत्तभावो, दिट्ठधम्मे भवं दिट्ठधम्मिकं, इधलोकपरियापन्नन्ति अत्थो। सम्परायिकन्ति धम्मवसेन सम्परेतब्बतो सम्परायो, परलोको, सम्पराये भवं सम्परायिकं, परलोकपरियापन्नन्ति वुत्तं होति।
23. Tatiye bhāvitoti uppādito ca vaḍḍhito ca. Bahulīkatoti punappunaṃ kato. Atthoti hitaṃ. Tañhi araṇīyato upagantabbato atthoti vuccati. Samadhigayha tiṭṭhatīti sammā pariggahetvā avijahitvā vattati. Diṭṭhadhammikanti diṭṭhadhammo vuccati paccakkhabhūto attabhāvo, diṭṭhadhamme bhavaṃ diṭṭhadhammikaṃ, idhalokapariyāpannanti attho. Samparāyikanti dhammavasena samparetabbato samparāyo, paraloko, samparāye bhavaṃ samparāyikaṃ, paralokapariyāpannanti vuttaṃ hoti.
को पनेस दिट्ठधम्मिको नाम अत्थो, को वा सम्परायिकोति? सङ्खेपेन ताव यं इधलोकसुखं, यञ्चेतरहि इधलोकसुखावहं, अयं दिट्ठधम्मिको अत्थो। सेय्यथिदं – गहट्ठानं ताव इध यं किञ्चि वित्तूपकरणं, अनाकुलकम्मन्तता, आरोग्यसंविधानं, वत्थुविसदकिरियायोगविहितानि सिप्पायतनविज्जाट्ठानानि सङ्गहितपरिजनताति एवमादि। पब्बजितानं पन ये इमे जीवितपरिक्खारा चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारा। तेसं अकिच्छलाभो, तत्थ च सङ्खाय पटिसेवना , सङ्खाय परिवज्जना, वत्थुविसदकिरिया, अप्पिच्छता, सन्तुट्ठि, पविवेको, असंसग्गोति एवमादि। पतिरूपदेसवाससप्पुरिसूपनिस्सयसद्धम्मस्सवनयोनिसोमनसिकारादयो पन उभयेसं साधारणा उभयानुरूपा चाति वेदितब्बा।
Ko panesa diṭṭhadhammiko nāma attho, ko vā samparāyikoti? Saṅkhepena tāva yaṃ idhalokasukhaṃ, yañcetarahi idhalokasukhāvahaṃ, ayaṃ diṭṭhadhammiko attho. Seyyathidaṃ – gahaṭṭhānaṃ tāva idha yaṃ kiñci vittūpakaraṇaṃ, anākulakammantatā, ārogyasaṃvidhānaṃ, vatthuvisadakiriyāyogavihitāni sippāyatanavijjāṭṭhānāni saṅgahitaparijanatāti evamādi. Pabbajitānaṃ pana ye ime jīvitaparikkhārā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānappaccayabhesajjaparikkhārā. Tesaṃ akicchalābho, tattha ca saṅkhāya paṭisevanā , saṅkhāya parivajjanā, vatthuvisadakiriyā, appicchatā, santuṭṭhi, paviveko, asaṃsaggoti evamādi. Patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārādayo pana ubhayesaṃ sādhāraṇā ubhayānurūpā cāti veditabbā.
अप्पमादोति एत्थ अप्पमादो पमादप्पटिपक्खतो वेदितब्बो। को पनेस पमादो नाम? पमज्जनाकारो। वुत्तं हेतं –
Appamādoti ettha appamādo pamādappaṭipakkhato veditabbo. Ko panesa pamādo nāma? Pamajjanākāro. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘तत्थ कतमो पमादो? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो वोस्सग्गानुप्पादनं कुसलानं वा धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगोपमादो। यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं। अयं वुच्चति पमादो’’ति (विभ॰ ८४६)।
‘‘Tattha katamo pamādo? Kāyaduccarite vā vacīduccarite vā manoduccarite vā pañcasu vā kāmaguṇesu cittassa vossaggo vossaggānuppādanaṃ kusalānaṃ vā dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā asātaccakiriyatā anaṭṭhitakiriyatā olīnavuttitā nikkhittachandatā nikkhittadhuratā anāsevanā abhāvanā abahulīkammaṃ anadhiṭṭhānaṃ ananuyogopamādo. Yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ. Ayaṃ vuccati pamādo’’ti (vibha. 846).
तस्मा वुत्तप्पटिपक्खतो अप्पमादो वेदितब्बो। अत्थतो हि सो सतिया अविप्पवासो, निच्चं उपट्ठितस्सतिया एतं नामं। अपरे पन ‘‘सतिसम्पजञ्ञयोगेन पवत्ता चत्तारो अरूपिनो खन्धा अप्पमादो’’ति वदन्ति।
Tasmā vuttappaṭipakkhato appamādo veditabbo. Atthato hi so satiyā avippavāso, niccaṃ upaṭṭhitassatiyā etaṃ nāmaṃ. Apare pana ‘‘satisampajaññayogena pavattā cattāro arūpino khandhā appamādo’’ti vadanti.
‘‘भावितो बहूलीकतो’’ति वुत्तं, कथं पनायं अप्पमादो भावेतब्बोति? न अप्पमादभावना नाम विसुं एकभावना अत्थि। या हि काचि पुञ्ञकिरिया कुसलकिरिया, सब्बा सा अप्पमादभावनात्वेव वेदितब्बा। विसेसतो पन विवट्टूपनिस्सयं सरणगमनं कायिकवाचसिकसंवरञ्च उपादाय सब्बा सीलभावना, सब्बा समाधिभावना, सब्बा पञ्ञाभावना, सब्बा कुसलभावना, अनवज्जभावना, अप्पमादभावनाति वेदितब्बा। ‘‘अप्पमादो’’ति हि इदं महन्तं अत्थं दीपेति, महन्तं अत्थं परिग्गहेत्वा तिट्ठति। सकलम्पि तेपिटकं बुद्धवचनं आहरित्वा अप्पमादपदस्स अत्थं कत्वा कथेन्तो धम्मकथिको ‘‘अतित्थेन पक्खन्दो’’ति न वत्तब्बो। कस्मा? अप्पमादपदस्स महन्तभावतो। तथा हि सम्मासम्बुद्धो कुसिनारायं यमकसालानमन्तरे परिनिब्बानसमये निपन्नो अभिसम्बोधितो पट्ठाय पञ्चचत्तालीसाय वस्सेसु अत्तना भासितं धम्मं एकेन पदेन सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो – ‘‘अप्पमादेन सम्पादेथा’’ति भिक्खूनं ओवादमदासि। तथा च वुत्तं –
‘‘Bhāvito bahūlīkato’’ti vuttaṃ, kathaṃ panāyaṃ appamādo bhāvetabboti? Na appamādabhāvanā nāma visuṃ ekabhāvanā atthi. Yā hi kāci puññakiriyā kusalakiriyā, sabbā sā appamādabhāvanātveva veditabbā. Visesato pana vivaṭṭūpanissayaṃ saraṇagamanaṃ kāyikavācasikasaṃvarañca upādāya sabbā sīlabhāvanā, sabbā samādhibhāvanā, sabbā paññābhāvanā, sabbā kusalabhāvanā, anavajjabhāvanā, appamādabhāvanāti veditabbā. ‘‘Appamādo’’ti hi idaṃ mahantaṃ atthaṃ dīpeti, mahantaṃ atthaṃ pariggahetvā tiṭṭhati. Sakalampi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ āharitvā appamādapadassa atthaṃ katvā kathento dhammakathiko ‘‘atitthena pakkhando’’ti na vattabbo. Kasmā? Appamādapadassa mahantabhāvato. Tathā hi sammāsambuddho kusinārāyaṃ yamakasālānamantare parinibbānasamaye nipanno abhisambodhito paṭṭhāya pañcacattālīsāya vassesu attanā bhāsitaṃ dhammaṃ ekena padena saṅgahetvā dassento – ‘‘appamādena sampādethā’’ti bhikkhūnaṃ ovādamadāsi. Tathā ca vuttaṃ –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे , यानि कानिचि जङ्गलानं पाणानं पदजातानि, सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति यदिदं महन्तट्ठेन; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बेते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा, अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायती’’ति (म॰ नि॰ १.३००)।
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave , yāni kānici jaṅgalānaṃ pāṇānaṃ padajātāni, sabbāni tāni hatthipade samodhānaṃ gacchanti, hatthipadaṃ tesaṃ aggamakkhāyati yadidaṃ mahantaṭṭhena; evameva kho, bhikkhave, ye keci kusalā dhammā, sabbete appamādamūlakā appamādasamosaraṇā, appamādo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī’’ti (ma. ni. 1.300).
गाथासु अप्पमादं पसंसन्तीति दानादिपुञ्ञकिरियासु अप्पमादं अप्पमज्जनं पण्डिता सप्पञ्ञा बुद्धादयो पसंसन्ति, वण्णेन्ति थोमेन्ति। कस्मा? यस्मा अप्पमत्तो उभो अत्थे अधिगण्हाति पण्डितो। के पन ते उभो अत्थाति आह – ‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको’’ति, एवमेत्थ पदयोजना वेदितब्बा। इधापि दिट्ठे धम्मे च यो अत्थोति गहट्ठस्स ताव ‘‘अनवज्जानि कम्मानि, अनाकुला च कम्मन्ता’’तिआदिना नयेन वुत्तो कसिगोरक्खादिविधिना लद्धब्बो अत्थो, पब्बजितस्स पन अविप्पटिसारादिअत्थो वेदितब्बो। यो चत्थो सम्परायिकोति पन उभयेसम्पि धम्मचरियाव वुत्ताति वेदितब्बा। अत्थाभिसमयाति दुविधस्सपि अत्थस्स हितस्स पटिलाभा, लद्धब्बेन समिति सङ्गति समोधानन्ति समयो, लाभो। समयो एव अभिसमयो, अभिमुखभावेन वा समयो अभिसमयोति एवमेत्थ अभिसमयो वेदितब्बो। धितिसम्पन्नत्ता धीरो। ततियेन चेत्थ अत्थ-सद्देन परमत्थस्स निब्बानस्सापि सङ्गहो वेदितब्बो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव। इति इमस्मिं सुत्ते वट्टसम्पत्ति एव कथिता। गाथायं पन विवट्टस्सपि सङ्गहो दट्ठब्बो। तथा हि वुत्तं –
Gāthāsu appamādaṃ pasaṃsantīti dānādipuññakiriyāsu appamādaṃ appamajjanaṃ paṇḍitā sappaññā buddhādayo pasaṃsanti, vaṇṇenti thomenti. Kasmā? Yasmā appamatto ubho atthe adhigaṇhāti paṇḍito. Ke pana te ubho atthāti āha – ‘‘diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko’’ti, evamettha padayojanā veditabbā. Idhāpi diṭṭhe dhamme ca yo atthoti gahaṭṭhassa tāva ‘‘anavajjāni kammāni, anākulā ca kammantā’’tiādinā nayena vutto kasigorakkhādividhinā laddhabbo attho, pabbajitassa pana avippaṭisārādiattho veditabbo. Yo cattho samparāyikoti pana ubhayesampi dhammacariyāva vuttāti veditabbā. Atthābhisamayāti duvidhassapi atthassa hitassa paṭilābhā, laddhabbena samiti saṅgati samodhānanti samayo, lābho. Samayo eva abhisamayo, abhimukhabhāvena vā samayo abhisamayoti evamettha abhisamayo veditabbo. Dhitisampannattā dhīro. Tatiyena cettha attha-saddena paramatthassa nibbānassāpi saṅgaho veditabbo. Sesaṃ suviññeyyameva. Iti imasmiṃ sutte vaṭṭasampatti eva kathitā. Gāthāyaṃ pana vivaṭṭassapi saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘अप्पमादो अमतपदं, पमादो मच्चुनो पदं।
‘‘Appamādo amatapadaṃ, pamādo maccuno padaṃ;
अप्पमत्ता न मीयन्ति, ये पमत्ता यथा मता॥
Appamattā na mīyanti, ye pamattā yathā matā.
‘‘एवं विसेसतो ञत्वा, अप्पमादम्हि पण्डिता।
‘‘Evaṃ visesato ñatvā, appamādamhi paṇḍitā;
अप्पमादे पमोदन्ति, अरियानं गोचरे रता॥
Appamāde pamodanti, ariyānaṃ gocare ratā.
‘‘ते झायिनो साततिका, निच्चं दळ्हपरक्कमा।
‘‘Te jhāyino sātatikā, niccaṃ daḷhaparakkamā;
फुसन्ति धीरा निब्बानं, योगक्खेमं अनुत्तर’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २१-२३)।
Phusanti dhīrā nibbānaṃ, yogakkhemaṃ anuttara’’nti. (dha. pa. 21-23);
तस्मा ‘‘अत्थाभिसमया’’ति एत्थ लोकुत्तरत्थवसेनपि अत्थो वेदितब्बो।
Tasmā ‘‘atthābhisamayā’’ti ettha lokuttaratthavasenapi attho veditabbo.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ३. उभयत्थसुत्तं • 3. Ubhayatthasuttaṃ
