| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
२. रूपकण्डो
2. Rūpakaṇḍo
उद्देसवण्णना
Uddesavaṇṇanā
इदानि रूपकण्डं भाजेत्वा दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा अब्याकतातिआदि आरद्धं। तत्थ किञ्चापि हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे विपाकाब्याकतञ्चेव किरियाब्याकतञ्च निस्सेसं कत्वा भाजितं, रूपाब्याकतनिब्बानाब्याकतानि पन अकथितानि, तानि कथेतुं चतुब्बिधम्पि अब्याकतं समोधानेत्वा दस्सेन्तो कुसलाकुसलानं धम्मानं विपाकातिआदिमाह। तत्थ कुसलाकुसलानन्ति चतुभूमककुसलानञ्चेव अकुसलानञ्च। एवं ताव विपाकाब्याकतं कुसलविपाकाकुसलविपाकवसेन द्वीहि पदेहि परियादियित्वा दस्सितं। यस्मा पन तं सब्बम्पि कामावचरं वा होति, रूपावचरादीसु वा अञ्ञतरं, तस्मा ‘कामावचरा’तिआदिना नयेन तदेव विपाकाब्याकतं भूमन्तरवसेन परियादियित्वा दस्सितं। यस्मा पन तं वेदनाक्खन्धोपि होति…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धोपि, तस्मा पुन सम्पयुत्तचतुक्खन्धवसेन परियादियित्वा दस्सितं।
Idāni rūpakaṇḍaṃ bhājetvā dassetuṃ puna katame dhammā abyākatātiādi āraddhaṃ. Tattha kiñcāpi heṭṭhā cittuppādakaṇḍe vipākābyākatañceva kiriyābyākatañca nissesaṃ katvā bhājitaṃ, rūpābyākatanibbānābyākatāni pana akathitāni, tāni kathetuṃ catubbidhampi abyākataṃ samodhānetvā dassento kusalākusalānaṃ dhammānaṃ vipākātiādimāha. Tattha kusalākusalānanti catubhūmakakusalānañceva akusalānañca. Evaṃ tāva vipākābyākataṃ kusalavipākākusalavipākavasena dvīhi padehi pariyādiyitvā dassitaṃ. Yasmā pana taṃ sabbampi kāmāvacaraṃ vā hoti, rūpāvacarādīsu vā aññataraṃ, tasmā ‘kāmāvacarā’tiādinā nayena tadeva vipākābyākataṃ bhūmantaravasena pariyādiyitvā dassitaṃ. Yasmā pana taṃ vedanākkhandhopi hoti…pe… viññāṇakkhandhopi, tasmā puna sampayuttacatukkhandhavasena pariyādiyitvā dassitaṃ.
एवं विपाकाब्याकतं कुसलाकुसलवसेन भूमन्तरवसेन सम्पयुत्तक्खन्धवसेनाति तीहि नयेहि परियादाय दस्सेत्वा, पुन किरियाब्याकतं दस्सेन्तो ये च धम्मा किरियातिआदिमाह। तत्थ ‘कामावचरा रूपावचरा अरूपावचरा वेदनाक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धो’ति वत्तब्बं भवेय्य। हेट्ठा पन गहितमेवाति नयं दस्सेत्वा निस्सज्जितं। इदानि अविभत्तं दस्सेन्तो सब्बञ्च रूपं असङ्खता च धातूति आह। तत्थ ‘सब्बञ्च रूप’न्ति पदेन पञ्चवीसति रूपानि छन्नवुतिरूपकोट्ठासा निप्पदेसतो गहिताति वेदितब्बा। ‘असङ्खता च धातू’ति पदेन निब्बानं निप्पदेसतो गहितन्ति। एत्तावता ‘अब्याकता धम्मा’ति पदं निट्ठितं होति।
Evaṃ vipākābyākataṃ kusalākusalavasena bhūmantaravasena sampayuttakkhandhavasenāti tīhi nayehi pariyādāya dassetvā, puna kiriyābyākataṃ dassento ye ca dhammā kiriyātiādimāha. Tattha ‘kāmāvacarā rūpāvacarā arūpāvacarā vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’ti vattabbaṃ bhaveyya. Heṭṭhā pana gahitamevāti nayaṃ dassetvā nissajjitaṃ. Idāni avibhattaṃ dassento sabbañca rūpaṃ asaṅkhatā ca dhātūti āha. Tattha ‘sabbañca rūpa’nti padena pañcavīsati rūpāni channavutirūpakoṭṭhāsā nippadesato gahitāti veditabbā. ‘Asaṅkhatā cadhātū’ti padena nibbānaṃ nippadesato gahitanti. Ettāvatā ‘abyākatā dhammā’ti padaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
५८४. तत्थ कतमं सब्बं रूपन्ति इदं कस्मा गहितं? हेट्ठा रूपाब्याकतं सङ्खेपेन कथितं। इदानि तं एककदुकतिकचतुक्क…पे॰… एकादसकवसेन वित्थारतो भाजेत्वा दस्सेतुं इदं गहितं। तस्सत्थो – यं वुत्तं ‘सब्बञ्च रूपं, असङ्खता च धातू’ति, तस्मिं पदद्वये ‘कतमं सब्बं रूपं नाम’? इदानि तं दस्सेन्तो चत्तारो च महाभूतातिआदिमाह । तत्थ चत्तारोति गणनपरिच्छेदो। तेन तेसं ऊनाधिकभावं निवारेति। ‘च’-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन न केवलं ‘चत्तारो महाभूताव’ रूपं, अञ्ञम्पि अत्थीति ‘उपादारूपं’ सम्पिण्डेति।
584. Tattha katamaṃ sabbaṃ rūpanti idaṃ kasmā gahitaṃ? Heṭṭhā rūpābyākataṃ saṅkhepena kathitaṃ. Idāni taṃ ekakadukatikacatukka…pe… ekādasakavasena vitthārato bhājetvā dassetuṃ idaṃ gahitaṃ. Tassattho – yaṃ vuttaṃ ‘sabbañca rūpaṃ, asaṅkhatā ca dhātū’ti, tasmiṃ padadvaye ‘katamaṃ sabbaṃ rūpaṃ nāma’? Idāni taṃ dassento cattāro ca mahābhūtātiādimāha . Tattha cattāroti gaṇanaparicchedo. Tena tesaṃ ūnādhikabhāvaṃ nivāreti. ‘Ca’-saddo sampiṇḍanattho. Tena na kevalaṃ ‘cattāro mahābhūtāva’ rūpaṃ, aññampi atthīti ‘upādārūpaṃ’ sampiṇḍeti.
महाभूताति एत्थ महन्तपातुभावादीहि कारणेहि महाभूतता वेदितब्बा। एतानि हि महन्तपातुभावतो, महाभूतसामञ्ञतो, महापरिहारतो, महाविकारतो, महन्तभूतत्ता चाति इमेहि कारणेहि महाभूतानीति वुच्चन्ति। तत्थ ‘महन्तपातुभावतो’ति, एतानि हि अनुपादिन्नकसन्तानेपि उपादिन्नकसन्तानेपि महन्तानि पातुभूतानि। तेसं अनुपादिन्नकसन्ताने एवं महन्तपातुभावता वेदितब्बा – एकञ्हि चक्कवाळं आयामतो च वित्थारतो च योजनानं द्वादस सतसहस्सानि तीणि सहस्सानि चत्तारि सतानि पञ्ञासञ्च योजनानि। परिक्खेपतो –
Mahābhūtāti ettha mahantapātubhāvādīhi kāraṇehi mahābhūtatā veditabbā. Etāni hi mahantapātubhāvato, mahābhūtasāmaññato, mahāparihārato, mahāvikārato, mahantabhūtattā cāti imehi kāraṇehi mahābhūtānīti vuccanti. Tattha ‘mahantapātubhāvato’ti, etāni hi anupādinnakasantānepi upādinnakasantānepi mahantāni pātubhūtāni. Tesaṃ anupādinnakasantāne evaṃ mahantapātubhāvatā veditabbā – ekañhi cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanāni. Parikkhepato –
सब्बं सतसहस्सानि, छत्तिंस परिमण्डलं।
Sabbaṃ satasahassāni, chattiṃsa parimaṇḍalaṃ;
दस चेव सहस्सानि, अड्ढुड्ढानि सतानि च॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.१; विसुद्धि॰ १.१३७)।
Dasa ceva sahassāni, aḍḍhuḍḍhāni satāni ca. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
तत्थ –
Tattha –
दुवे सतसहस्सानि, चत्तारि नहुतानि च।
Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, सङ्खातायं वसुन्धरा॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.१; विसुद्धि॰ १.१३७)।
Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
तस्सायेव सन्धारकं –
Tassāyeva sandhārakaṃ –
चत्तारि सतसहस्सानि, अट्ठेव नहुतानि च।
Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, जलं वाते पतिट्ठितं॥
Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.
तस्सापि सन्धारको –
Tassāpi sandhārako –
नवसतसहस्सानि, मालुतो नभमुग्गतो।
Navasatasahassāni, māluto nabhamuggato;
सट्ठि चेव सहस्सानि, एसा लोकस्स सण्ठिति॥
Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti.
एवं सण्ठिते चेत्थ योजनानं –
Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –
चतुरासीतिसहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Caturāsītisahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, सिनेरु पब्बतुत्तमो॥
Accuggato tāvadeva, sineru pabbatuttamo.
ततो उपड्ढुपड्ढेन, पमाणेन यथाक्कमं।
Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;
अज्झोगाळ्हुग्गता दिब्बा, नानारतनचित्तिता॥
Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.
युगन्धरो ईसधरो, करवीको सुदस्सनो।
Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;
नेमिन्धरो विनतको, अस्सकण्णो गिरि ब्रहा॥
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo giri brahā.
एते सत्त महासेला, सिनेरुस्स समन्ततो।
Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;
महाराजानमावासा देवयक्खनिसेविता॥
Mahārājānamāvāsā devayakkhanisevitā.
योजनानं सतानुच्चो, हिमवा पञ्च पब्बतो।
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;
योजनानं सहस्सानि, तीणि आयतवित्थतो।
Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato;
चतुरासीतिसहस्सेहि, कूटेहि पटिमण्डितो॥
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito.
तिपञ्चयोजनक्खन्धपरिक्खेपा नगव्हया।
Tipañcayojanakkhandhaparikkhepā nagavhayā;
पञ्ञासयोजनक्खन्धसाखायामा समन्ततो॥
Paññāsayojanakkhandhasākhāyāmā samantato.
सतयोजनवित्थिण्णा , तावदेव च उग्गता।
Satayojanavitthiṇṇā , tāvadeva ca uggatā;
जम्बू यस्सानुभावेन, जम्बुदीपो पकासितो॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.१; विसुद्धि॰ १.१३७)।
Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
यञ्चेतं जम्बुया पमाणं तदेव असुरानं चित्तपाटलिया, गरुळानं सिम्बलिरुक्खस्स, अपरगोयाने कदम्बरुक्खस्स, उत्तरकुरुम्हि कप्परुक्खस्स, पुब्बविदेहे सिरीसस्स, तावतिंसेसु पारिच्छत्तकस्साति। तेनाहु पोराणा –
Yañcetaṃ jambuyā pamāṇaṃ tadeva asurānaṃ cittapāṭaliyā, garuḷānaṃ simbalirukkhassa, aparagoyāne kadambarukkhassa, uttarakurumhi kapparukkhassa, pubbavidehe sirīsassa, tāvatiṃsesu pāricchattakassāti. Tenāhu porāṇā –
पाटली सिम्बली जम्बू, देवानं पारिच्छत्तको।
Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pāricchattako;
कदम्बो कप्परुक्खो च, सिरीसेन भवति सत्तमन्ति॥
Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattamanti.
द्वेअसीतिसहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Dveasītisahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
उअच्चुग्गतो तावदेव, चक्कवाळसिलुच्चयो।
Uaccuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;
परिक्खिपित्वा तं सब्बं, लोकधातुमयं ठितोति॥
Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhitoti.
उपादिन्नकसन्तानेपि मच्छकच्छपदेवदानवादिसरीरवसेन महन्तानेव पातुभूतानि। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सन्ति, भिक्खवे, महासमुद्दे योजनसतिकापि अत्तभावाति’’आदि।
Upādinnakasantānepi macchakacchapadevadānavādisarīravasena mahantāneva pātubhūtāni. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘santi, bhikkhave, mahāsamudde yojanasatikāpi attabhāvāti’’ādi.
‘महाभूतसामञ्ञतो’ति एतानि हि यथा मायाकारो अमणिंयेव उदकं मणिं कत्वा दस्सेति, असुवण्णंयेव लेड्डुं सुवण्णं कत्वा दस्सेति, यथा च सयं नेव यक्खो न पक्खी समानो यक्खभावम्पि पक्खिभावम्पि दस्सेति, एवमेव सयं अनीलानेव हुत्वा नीलं उपादारूपं दस्सेन्ति, अपीतानि… अलोहितानि… अनोदातानेव हुत्वा ओदातं उपादारूपं दस्सेन्तीति मायाकारमहाभूतसामञ्ञतो महाभूतानि। यथा च यक्खादीनि महाभूतानि यं गण्हन्ति नेव तेसं तस्स अन्तो न बहिठानं उपलब्भति, न च तं निस्साय न तिट्ठन्ति, एवमेव एतानिपि नेव अञ्ञमञ्ञस्स अन्तो न बहि ठितानि हुत्वा उपलब्भन्ति, न च अञ्ञमञ्ञं निस्साय न तिट्ठन्तीति। अचिन्तेय्यट्ठानताय यक्खादिमहाभूतसामञ्ञतोपि महाभूतानि।
‘Mahābhūtasāmaññato’ti etāni hi yathā māyākāro amaṇiṃyeva udakaṃ maṇiṃ katvā dasseti, asuvaṇṇaṃyeva leḍḍuṃ suvaṇṇaṃ katvā dasseti, yathā ca sayaṃ neva yakkho na pakkhī samāno yakkhabhāvampi pakkhibhāvampi dasseti, evameva sayaṃ anīlāneva hutvā nīlaṃ upādārūpaṃ dassenti, apītāni… alohitāni… anodātāneva hutvā odātaṃ upādārūpaṃ dassentīti māyākāramahābhūtasāmaññato mahābhūtāni. Yathā ca yakkhādīni mahābhūtāni yaṃ gaṇhanti neva tesaṃ tassa anto na bahiṭhānaṃ upalabbhati, na ca taṃ nissāya na tiṭṭhanti, evameva etānipi neva aññamaññassa anto na bahi ṭhitāni hutvā upalabbhanti, na ca aññamaññaṃ nissāya na tiṭṭhantīti. Acinteyyaṭṭhānatāya yakkhādimahābhūtasāmaññatopi mahābhūtāni.
यथा च यक्खिनीसङ्खातानि महाभूतानि मनापेहि वण्णसण्ठानविक्खेपेहि अत्तनो भयानकभावं पटिच्छादेत्वा सत्ते वञ्चेन्ति, एवमेव एतानिपि इत्थिपुरिससरीरादीसु मनापेन छविवण्णेन, मनापेन अङ्गपच्चङ्गसण्ठानेन, मनापेन च हत्थपादङ्गुलिभमुकविक्खेपेन अत्तनो कक्खळतादिभेदं सरसलक्खणं पटिच्छादेत्वा बालजनं वञ्चेन्ति, अत्तनो सभावं दट्ठुं न देन्ति। इति वञ्चकट्ठेन यक्खिनीमहाभूतसामञ्ञतोपि महाभूतानि।
Yathā ca yakkhinīsaṅkhātāni mahābhūtāni manāpehi vaṇṇasaṇṭhānavikkhepehi attano bhayānakabhāvaṃ paṭicchādetvā satte vañcenti, evameva etānipi itthipurisasarīrādīsu manāpena chavivaṇṇena, manāpena aṅgapaccaṅgasaṇṭhānena, manāpena ca hatthapādaṅgulibhamukavikkhepena attano kakkhaḷatādibhedaṃ sarasalakkhaṇaṃ paṭicchādetvā bālajanaṃ vañcenti, attano sabhāvaṃ daṭṭhuṃ na denti. Iti vañcakaṭṭhena yakkhinīmahābhūtasāmaññatopi mahābhūtāni.
‘महापरिहारतो’ति महन्तेहि पच्चयेहि परिहरितब्बतो। एतानि हि दिवसे दिवसे उपनेतब्बत्ता महन्तेहि घासच्छादनादीहि भूतानि पवत्तानीति महाभूतानि। महापरिहारानि वा भूतानीति महाभूतानि।
‘Mahāparihārato’ti mahantehi paccayehi pariharitabbato. Etāni hi divase divase upanetabbattā mahantehi ghāsacchādanādīhi bhūtāni pavattānīti mahābhūtāni. Mahāparihārāni vā bhūtānīti mahābhūtāni.
‘महाविकारतो’ति भूतानं महाविकारतो। एतानि हि उपादिण्णानिपि अनुपादिण्णानिपि महाविकारानि होन्ति। तत्थ अनुपादिण्णानं कप्पवुट्ठाने विकारमहत्तं पाकटं होति, उपादिण्णानं धातुक्खोभकाले। तथा हि –
‘Mahāvikārato’ti bhūtānaṃ mahāvikārato. Etāni hi upādiṇṇānipi anupādiṇṇānipi mahāvikārāni honti. Tattha anupādiṇṇānaṃ kappavuṭṭhāne vikāramahattaṃ pākaṭaṃ hoti, upādiṇṇānaṃ dhātukkhobhakāle. Tathā hi –
भूमितो वुट्ठिता याव, ब्रह्मलोका विधावति।
Bhūmito vuṭṭhitā yāva, brahmalokā vidhāvati;
अच्चि अच्चिमतो लोके, दय्हमानम्हि तेजसा॥
Acci accimato loke, dayhamānamhi tejasā.
कोटिसतसहस्सेकं, चक्कवाळं विलीयति।
Koṭisatasahassekaṃ, cakkavāḷaṃ vilīyati;
कुपितेन यदा लोको, सलिलेन विनस्सति॥
Kupitena yadā loko, salilena vinassati.
कोटिसतसहस्सेकं , चक्कवाळं विकीरति।
Koṭisatasahassekaṃ , cakkavāḷaṃ vikīrati;
वायोधातुप्पकोपेन, यदा लोको विनस्सति॥
Vāyodhātuppakopena, yadā loko vinassati.
पत्थद्धो भवति कायो, दट्ठो कट्ठमुखेन वा।
Patthaddho bhavati kāyo, daṭṭho kaṭṭhamukhena vā;
पथवीधातुप्पकोपेन, होति कट्ठमुखेव सो॥
Pathavīdhātuppakopena, hoti kaṭṭhamukheva so.
पूतियो भवति कायो, दट्ठो पूतिमुखेन वा।
Pūtiyo bhavati kāyo, daṭṭho pūtimukhena vā;
आपोधातुप्पकोपेन, होति पूतिमुखेव सो॥
Āpodhātuppakopena, hoti pūtimukheva so.
सन्तत्तो भवति कायो, दट्ठो अग्गिमुखेन वा।
Santatto bhavati kāyo, daṭṭho aggimukhena vā;
तेजोधातुप्पकोपेन, होति अग्गिमुखेव सो॥
Tejodhātuppakopena, hoti aggimukheva so.
सञ्छिन्नो भवति कायो, दट्ठो सत्थमुखेन वा।
Sañchinno bhavati kāyo, daṭṭho satthamukhena vā;
वायोधातुप्पकोपेन, होति सत्थमुखेव सो॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.४.२३८)।
Vāyodhātuppakopena, hoti satthamukheva so. (saṃ. ni. aṭṭha. 3.4.238);
इति महाविकारानि भूतानीति महाभूतानि।
Iti mahāvikārāni bhūtānīti mahābhūtāni.
‘महन्तभूतत्ता चा’ति एतानि हि महन्तानि महता वायामेन परिग्गहेतब्बत्ता, भूतानि विज्जमानत्ताति, महन्तभूतत्ता च महाभूतानि। एवं महन्तपातुभावादीहि कारणेहि महाभूतानि।
‘Mahantabhūtattā cā’ti etāni hi mahantāni mahatā vāyāmena pariggahetabbattā, bhūtāni vijjamānattāti, mahantabhūtattā ca mahābhūtāni. Evaṃ mahantapātubhāvādīhi kāraṇehi mahābhūtāni.
चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूपन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं। चत्तारि महाभूतानि उपादाय, निस्साय, अमुञ्चित्वा पवत्तरूपन्ति अत्थो। इदं वुच्चति सब्बं रूपन्ति इदं चत्तारि महाभूतानि, पदपटिपाटिया निद्दिट्ठानि तेवीसति उपादारूपानीति, सत्तवीसतिप्पभेदं सब्बं रूपं नाम।
Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpanti upayogatthe sāmivacanaṃ. Cattāri mahābhūtāni upādāya, nissāya, amuñcitvā pavattarūpanti attho. Idaṃ vuccati sabbaṃ rūpanti idaṃ cattāri mahābhūtāni, padapaṭipāṭiyā niddiṭṭhāni tevīsati upādārūpānīti, sattavīsatippabhedaṃ sabbaṃ rūpaṃ nāma.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / मातिका • Mātikā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
