| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
२. रूपकण्डं
2. Rūpakaṇḍaṃ
उद्देसवण्णना
Uddesavaṇṇanā
इदानि रूपमब्याकतं भाजेतब्बं, तञ्च केनचि समयववत्थानं कत्वा न सक्का भाजेतुं। न हि रूपस्स चित्तुप्पादेन समयववत्थानं सक्का कातुं अचित्तसमुट्ठानसब्भावतो, चित्तसमुट्ठानस्स च अनेकचित्तसमुट्ठानताय रूपसमुट्ठापकचित्तानञ्च केसञ्चि कत्थचि असमुट्ठापनताय ववत्थानाभावतो, विञ्ञत्तिद्वयवज्जितस्स रूपस्स अचित्तसहभुभावतो च, न च रूपानं उपसम्पज्ज विहरणेन समयववत्थानं युज्जति महग्गतप्पमाणानं झानानं विय रूपानं उपसम्पज्ज विहातब्बताभावा, उपादारूपेहि च न युज्जति तेसं सहजातादिपच्चयभावेन अप्पवत्तनतो, नापि महाभूतेहि युज्जति केसञ्चि महाभूतानं केहिचि उपादारूपेहि विना पवत्तितो असमानकालानञ्च सब्भावतो। न हि ‘‘यस्मिं समये पथवीधातु उप्पन्ना होति, तस्मिं समये चक्खायतनं होती’’ति सक्का वत्तुं सोतादिनिस्सयभूताय पथविया चित्तादिसमुट्ठानाय च सह चक्खायतनस्स अभावा। एवं सोतायतनादीसुपि योजेतब्बं।
Idāni rūpamabyākataṃ bhājetabbaṃ, tañca kenaci samayavavatthānaṃ katvā na sakkā bhājetuṃ. Na hi rūpassa cittuppādena samayavavatthānaṃ sakkā kātuṃ acittasamuṭṭhānasabbhāvato, cittasamuṭṭhānassa ca anekacittasamuṭṭhānatāya rūpasamuṭṭhāpakacittānañca kesañci katthaci asamuṭṭhāpanatāya vavatthānābhāvato, viññattidvayavajjitassa rūpassa acittasahabhubhāvato ca, na ca rūpānaṃ upasampajja viharaṇena samayavavatthānaṃ yujjati mahaggatappamāṇānaṃ jhānānaṃ viya rūpānaṃ upasampajja vihātabbatābhāvā, upādārūpehi ca na yujjati tesaṃ sahajātādipaccayabhāvena appavattanato, nāpi mahābhūtehi yujjati kesañci mahābhūtānaṃ kehici upādārūpehi vinā pavattito asamānakālānañca sabbhāvato. Na hi ‘‘yasmiṃ samaye pathavīdhātu uppannā hoti, tasmiṃ samaye cakkhāyatanaṃ hotī’’ti sakkā vattuṃ sotādinissayabhūtāya pathaviyā cittādisamuṭṭhānāya ca saha cakkhāyatanassa abhāvā. Evaṃ sotāyatanādīsupi yojetabbaṃ.
महाभूतेहि असमानकालानि विञ्ञत्तिउपचयादीनिपि तस्मिं समये होन्तीति न सक्का वत्तुन्ति। एकस्मिञ्च काले अनेकानि कलापसहस्सानि उप्पज्जन्ति पवत्तन्ति च, न अरूपधम्मानं विय रूपानं कलापद्वयसहाभावो अत्थि। एकस्मिञ्च कलापे वत्तमाने एव अञ्ञस्स निरोधो, अञ्ञस्स चुप्पत्ति होतीति सब्बथा रूपाब्याकतं समयववत्थानं कत्वा न सक्का विभजितुं। एककादीहि पन नयेहि न हेतुआदिना सभावेन विभजितुं सक्काति तथा विभजनत्थं चित्तुप्पादकण्डे ताव अविभत्तं अब्याकतं अत्थीति दस्सेतुं समयववत्थानेन विना अब्याकतस्स सभावतोयेव निद्देसे एकदेसं निद्दिसित्वा निगमनकरणस्स अनुपपत्तितो च विभत्तञ्च अविभत्तञ्च सब्बं सङ्गण्हन्तो आह ‘‘कतमे धम्मा अब्याकता? कुसला…पे॰… असङ्खता च धातु। इमे धम्मा अब्याकता’’ति। अविभत्ते हि विभजितब्बे दस्सिते विभजनं युत्तं ञातुं इच्छाय उप्पादितायाति। एत्थ पन विपाककिरियाब्याकतं विभत्तत्ता न विभजितब्बं, असङ्खता च धातु भेदाभावतो। यं पनेत्थ भेदयुत्तत्ता अविभत्तत्ता च विभजितब्बं, तं विभजन्तो आह ‘‘तत्थ कतमं सब्बं रूप’’न्तिआदि। अयमेत्थ पाळियोजना।
Mahābhūtehi asamānakālāni viññattiupacayādīnipi tasmiṃ samaye hontīti na sakkā vattunti. Ekasmiñca kāle anekāni kalāpasahassāni uppajjanti pavattanti ca, na arūpadhammānaṃ viya rūpānaṃ kalāpadvayasahābhāvo atthi. Ekasmiñca kalāpe vattamāne eva aññassa nirodho, aññassa cuppatti hotīti sabbathā rūpābyākataṃ samayavavatthānaṃ katvā na sakkā vibhajituṃ. Ekakādīhi pana nayehi na hetuādinā sabhāvena vibhajituṃ sakkāti tathā vibhajanatthaṃ cittuppādakaṇḍe tāva avibhattaṃ abyākataṃ atthīti dassetuṃ samayavavatthānena vinā abyākatassa sabhāvatoyeva niddese ekadesaṃ niddisitvā nigamanakaraṇassa anupapattito ca vibhattañca avibhattañca sabbaṃ saṅgaṇhanto āha ‘‘katame dhammā abyākatā? Kusalā…pe… asaṅkhatā ca dhātu. Ime dhammā abyākatā’’ti. Avibhatte hi vibhajitabbe dassite vibhajanaṃ yuttaṃ ñātuṃ icchāya uppāditāyāti. Ettha pana vipākakiriyābyākataṃ vibhattattā na vibhajitabbaṃ, asaṅkhatā ca dhātu bhedābhāvato. Yaṃ panettha bhedayuttattā avibhattattā ca vibhajitabbaṃ, taṃ vibhajanto āha ‘‘tattha katamaṃ sabbaṃ rūpa’’ntiādi. Ayamettha pāḷiyojanā.
नयं दस्सेत्वाति एत्थ हेट्ठा गहणमेव नयदस्सनं। तं विपाकेसु कत्वा विञ्ञातत्ता किरियाब्याकतेसु निस्सट्ठं। कामावचरादिभावेन वत्तब्बस्स किरियाब्याकतस्स वा दस्सनं, तं कत्वा कामावचरातिआदिकं गहेत्वा वुत्तत्ता निस्सट्ठं। पञ्चवीसति रूपानीति पाळियं वुत्तानि दसायतनानि पञ्चदस च सुखुमरूपानि, उपचयसन्ततियो वा एकन्ति कत्वा हदयवत्थुञ्च। छन्नवुतीति चक्खादिदसका सत्त उतुसमुट्ठानादयो तयो अट्ठका उतुचित्तजा द्वे सद्दा च। कलापभावेन पवत्तरूपरूपानि ‘‘रूपकोट्ठासा’’ति वुत्तानि रूपकलापकोट्ठासभावतो। कोट्ठासाति च अंसा, अवयवाति अत्थो। कोट्ठन्ति वा सरीरं, तस्स अंसा केसादयो कोट्ठासाति अञ्ञेपि अवयवा कोट्ठासा विय कोट्ठासा। निब्बानं निप्पदेसतो गहितन्ति सोपादिसेसनिरुपादिसेसरागक्खयादिअसङ्खतादिवचनीयभावेन भिन्नं निप्पदेसतो गहितं। अत्थतो हि एकाव असङ्खता धातूति।
Nayaṃ dassetvāti ettha heṭṭhā gahaṇameva nayadassanaṃ. Taṃ vipākesu katvā viññātattā kiriyābyākatesu nissaṭṭhaṃ. Kāmāvacarādibhāvena vattabbassa kiriyābyākatassa vā dassanaṃ, taṃ katvā kāmāvacarātiādikaṃ gahetvā vuttattā nissaṭṭhaṃ. Pañcavīsati rūpānīti pāḷiyaṃ vuttāni dasāyatanāni pañcadasa ca sukhumarūpāni, upacayasantatiyo vā ekanti katvā hadayavatthuñca. Channavutīti cakkhādidasakā satta utusamuṭṭhānādayo tayo aṭṭhakā utucittajā dve saddā ca. Kalāpabhāvena pavattarūparūpāni ‘‘rūpakoṭṭhāsā’’ti vuttāni rūpakalāpakoṭṭhāsabhāvato. Koṭṭhāsāti ca aṃsā, avayavāti attho. Koṭṭhanti vā sarīraṃ, tassa aṃsā kesādayo koṭṭhāsāti aññepi avayavā koṭṭhāsā viya koṭṭhāsā. Nibbānaṃ nippadesato gahitanti sopādisesanirupādisesarāgakkhayādiasaṅkhatādivacanīyabhāvena bhinnaṃ nippadesato gahitaṃ. Atthato hi ekāva asaṅkhatā dhātūti.
५८४. सब्बन्ति सकलं चक्कवाळं। परिमण्डलं परिमण्डलसण्ठानं, परिक्खेपतो छत्तिंस सतसहस्सानि दस चेव सहस्सानि अड्ढचतुत्थानि च योजनसतानि होन्तीति अत्थो। एत्थ च वट्टं ‘‘परिमण्डल’’न्ति वुत्तं। चत्तारि नहुतानीति चत्तालीस सहस्सानि। नगव्हयाति नगाति अव्हातब्बा नगसद्दनामाति अत्थो।
584. Sabbanti sakalaṃ cakkavāḷaṃ. Parimaṇḍalaṃ parimaṇḍalasaṇṭhānaṃ, parikkhepato chattiṃsa satasahassāni dasa ceva sahassāni aḍḍhacatutthāni ca yojanasatāni hontīti attho. Ettha ca vaṭṭaṃ ‘‘parimaṇḍala’’nti vuttaṃ. Cattāri nahutānīti cattālīsa sahassāni. Nagavhayāti nagāti avhātabbā nagasaddanāmāti attho.
देवदानवादीनं तिगावुतादिसरीरवसेन महन्तानि पातुभूतानि। तत्थायं वचनत्थो – भूतानि जातानि निब्बत्तानि महन्तानि महाभूतानीति। अनेकच्छरियदस्सनेन अनेकाभूतविसेसदस्सनवसेन च मायाकारो महन्तो भूतोति महाभूतो। यक्खादयो जातिवसेनेव महन्ता भूताति महाभूता। निरुळ्हो वा अयं महाभूतसद्दो तेसु दट्ठब्बो। पथवियादयो पन महाभूता विय महाभूता। भूतसद्दस्स उभयलिङ्गत्ता नपुंसकता कता। महापरिहारतोति एत्थ वचनत्थं वदन्तो आह ‘‘महन्तेहि भूतानि, महापरिहारानि वा भूतानी’’ति। तत्थ पच्छिमत्थे पुरिमपदे उत्तरपदस्स परिहारसद्दस्स लोपं कत्वा ‘‘महाभूतानी’’ति वुच्चन्ति।
Devadānavādīnaṃ tigāvutādisarīravasena mahantāni pātubhūtāni. Tatthāyaṃ vacanattho – bhūtāni jātāni nibbattāni mahantāni mahābhūtānīti. Anekacchariyadassanena anekābhūtavisesadassanavasena ca māyākāro mahanto bhūtoti mahābhūto. Yakkhādayo jātivaseneva mahantā bhūtāti mahābhūtā. Niruḷho vā ayaṃ mahābhūtasaddo tesu daṭṭhabbo. Pathaviyādayo pana mahābhūtā viya mahābhūtā. Bhūtasaddassa ubhayaliṅgattā napuṃsakatā katā. Mahāparihāratoti ettha vacanatthaṃ vadanto āha ‘‘mahantehi bhūtāni, mahāparihārānivā bhūtānī’’ti. Tattha pacchimatthe purimapade uttarapadassa parihārasaddassa lopaṃ katvā ‘‘mahābhūtānī’’ti vuccanti.
अच्चिमतोति अग्गिस्स। कोटिसतसहस्सं एकं कोटिसतसहस्सेकं। चक्कवाळन्ति तं सब्बं आणाक्खेत्तवसेन एकं कत्वा वोहरन्ति। विलीयति खारोदकेन। विकीरतीति विद्धंसति। उपादिन्नकेसु विकारं दस्सेन्तो ‘‘पत्थद्धो’’तिआदिमाह। कट्ठमुखेन वाति वा-सद्दो उपमत्थो। यथा कट्ठमुखसप्पेन दट्ठो पत्थद्धो होति, एवं पथवीधातुप्पकोपेन सो कायो कट्ठमुखेव होति, कट्ठमुखमुखगतो विय पत्थद्धो होतीति अत्थो। अथ वा वा-सद्दो एवसद्दस्सत्थे। ‘‘पथवीधातुप्पकोपेना’’ति एतस्स च परतो आहरित्वा वेदितब्बो। तत्रायमत्थो – ‘‘कट्ठमुखेन दट्ठोपि कायो पथवीधातुप्पकोपेनेव पत्थद्धो होति, तस्मा पथवीधातुया अवियुत्तो सो कायो सब्बदा कट्ठमुखमुखगतो विय होती’’ति। अथ वा अनियमत्थो वा-सद्दो। तत्रायमत्थो – ‘‘कट्ठमुखेन दट्ठो कायो पत्थद्धो होति वा न वा होति मन्तागदवसेन, पथवीधातुप्पकोपेन पन मन्तागदरहितो सो कायो कट्ठमुखमुखगतो विय होति एकन्तपत्थद्धो’’ति। पूतियोति कुथितो। महाविकारानि भूतानीति महाविकारानि जातानि, विज्जमानानीति वा अत्थो। एत्थ च पुरिमपदे उत्तरपदस्स विकारसद्दस्स लोपं कत्वा ‘‘महाभूतानी’’ति वुत्तानि।
Accimatoti aggissa. Koṭisatasahassaṃ ekaṃ koṭisatasahassekaṃ. Cakkavāḷanti taṃ sabbaṃ āṇākkhettavasena ekaṃ katvā voharanti. Vilīyati khārodakena. Vikīratīti viddhaṃsati. Upādinnakesu vikāraṃ dassento ‘‘patthaddho’’tiādimāha. Kaṭṭhamukhena vāti vā-saddo upamattho. Yathā kaṭṭhamukhasappena daṭṭho patthaddho hoti, evaṃ pathavīdhātuppakopena so kāyo kaṭṭhamukheva hoti, kaṭṭhamukhamukhagato viya patthaddho hotīti attho. Atha vā vā-saddo evasaddassatthe. ‘‘Pathavīdhātuppakopenā’’ti etassa ca parato āharitvā veditabbo. Tatrāyamattho – ‘‘kaṭṭhamukhena daṭṭhopi kāyo pathavīdhātuppakopeneva patthaddho hoti, tasmā pathavīdhātuyā aviyutto so kāyo sabbadā kaṭṭhamukhamukhagato viya hotī’’ti. Atha vā aniyamattho vā-saddo. Tatrāyamattho – ‘‘kaṭṭhamukhena daṭṭho kāyo patthaddho hoti vā na vā hoti mantāgadavasena, pathavīdhātuppakopena pana mantāgadarahito so kāyo kaṭṭhamukhamukhagato viya hoti ekantapatthaddho’’ti. Pūtiyoti kuthito. Mahāvikārāni bhūtānīti mahāvikārāni jātāni, vijjamānānīti vā attho. Ettha ca purimapade uttarapadassa vikārasaddassa lopaṃ katvā ‘‘mahābhūtānī’’ti vuttāni.
पथवीतिआदिना सब्बलोकस्स पाकटानिपि विपल्लासं मुञ्चित्वा यथासभावतो परिग्गय्हमानानि महन्तेन वायामेन विना न परिग्गय्हन्तीति पाकटानिपि दुविञ्ञेय्यसभावत्ता ‘‘महन्तानी’’ति वुच्चन्ति। तानि हि सुविञ्ञेय्यानि अमहन्तानीति गहेत्वा ठितो तेसं दुप्परिग्गहिततं दिस्वा ‘‘अहो महन्तानि एतानी’’ति पजानाति। उपादायाति एतेन विञ्ञायमाना पच्छिमकालकिरिया पवत्तीति कत्वा ‘‘पवत्तरूप’’न्ति वुत्तं। एवञ्हि ‘‘उपादाया’’ति एतेन पटिच्चसमुप्पन्नता वुत्ता होतीति। अथ वा उपादायति निस्सयतीति उपादायं, उपादायमेव रूपं उपादायरूपं, अञ्ञनिस्सयस्स एकन्तनिस्सितस्स रूपस्सेतं अधिवचनं। तं पन न सत्तस्स, नापि वेदनादिनो तदभावेपि भावतोति दस्सेतुं ‘‘चतुन्नं महाभूतान’’न्तिआदिमाह। भवति हि निस्सयरूपानं सामिभावोति।
Pathavītiādinā sabbalokassa pākaṭānipi vipallāsaṃ muñcitvā yathāsabhāvato pariggayhamānāni mahantena vāyāmena vinā na pariggayhantīti pākaṭānipi duviññeyyasabhāvattā ‘‘mahantānī’’ti vuccanti. Tāni hi suviññeyyāni amahantānīti gahetvā ṭhito tesaṃ duppariggahitataṃ disvā ‘‘aho mahantāni etānī’’ti pajānāti. Upādāyāti etena viññāyamānā pacchimakālakiriyā pavattīti katvā ‘‘pavattarūpa’’nti vuttaṃ. Evañhi ‘‘upādāyā’’ti etena paṭiccasamuppannatā vuttā hotīti. Atha vā upādāyati nissayatīti upādāyaṃ, upādāyameva rūpaṃ upādāyarūpaṃ, aññanissayassa ekantanissitassa rūpassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ pana na sattassa, nāpi vedanādino tadabhāvepi bhāvatoti dassetuṃ ‘‘catunnaṃ mahābhūtāna’’ntiādimāha. Bhavati hi nissayarūpānaṃ sāmibhāvoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / मातिका • Mātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / उद्देसवण्णना • Uddesavaṇṇanā
