| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
២. រូបកណ្ឌោ
2. Rūpakaṇḍo
ឧទ្ទេសវណ្ណនា
Uddesavaṇṇanā
ឥទានិ រូបកណ្ឌំ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ បុន កតមេ ធម្មា អព្យាកតាតិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ វិបាកាព្យាកតញ្ចេវ កិរិយាព្យាកតញ្ច និស្សេសំ កត្វា ភាជិតំ, រូបាព្យាកតនិព្ពានាព្យាកតានិ បន អកថិតានិ, តានិ កថេតុំ ចតុព្ពិធម្បិ អព្យាកតំ សមោធានេត្វា ទស្សេន្តោ កុសលាកុសលានំ ធម្មានំ វិបាកាតិអាទិមាហ។ តត្ថ កុសលាកុសលានន្តិ ចតុភូមកកុសលានញ្ចេវ អកុសលានញ្ច។ ឯវំ តាវ វិបាកាព្យាកតំ កុសលវិបាកាកុសលវិបាកវសេន ទ្វីហិ បទេហិ បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។ យស្មា បន តំ សព្ពម្បិ កាមាវចរំ វា ហោតិ, រូបាវចរាទីសុ វា អញ្ញតរំ, តស្មា ‘កាមាវចរា’តិអាទិនា នយេន តទេវ វិបាកាព្យាកតំ ភូមន្តរវសេន បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។ យស្មា បន តំ វេទនាក្ខន្ធោបិ ហោតិ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោបិ, តស្មា បុន សម្បយុត្តចតុក្ខន្ធវសេន បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ។
Idāni rūpakaṇḍaṃ bhājetvā dassetuṃ puna katame dhammā abyākatātiādi āraddhaṃ. Tattha kiñcāpi heṭṭhā cittuppādakaṇḍe vipākābyākatañceva kiriyābyākatañca nissesaṃ katvā bhājitaṃ, rūpābyākatanibbānābyākatāni pana akathitāni, tāni kathetuṃ catubbidhampi abyākataṃ samodhānetvā dassento kusalākusalānaṃ dhammānaṃ vipākātiādimāha. Tattha kusalākusalānanti catubhūmakakusalānañceva akusalānañca. Evaṃ tāva vipākābyākataṃ kusalavipākākusalavipākavasena dvīhi padehi pariyādiyitvā dassitaṃ. Yasmā pana taṃ sabbampi kāmāvacaraṃ vā hoti, rūpāvacarādīsu vā aññataraṃ, tasmā ‘kāmāvacarā’tiādinā nayena tadeva vipākābyākataṃ bhūmantaravasena pariyādiyitvā dassitaṃ. Yasmā pana taṃ vedanākkhandhopi hoti…pe… viññāṇakkhandhopi, tasmā puna sampayuttacatukkhandhavasena pariyādiyitvā dassitaṃ.
ឯវំ វិបាកាព្យាកតំ កុសលាកុសលវសេន ភូមន្តរវសេន សម្បយុត្តក្ខន្ធវសេនាតិ តីហិ នយេហិ បរិយាទាយ ទស្សេត្វា, បុន កិរិយាព្យាកតំ ទស្សេន្តោ យេ ច ធម្មា កិរិយាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘កាមាវចរា រូបាវចរា អរូបាវចរា វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ។ ហេដ្ឋា បន គហិតមេវាតិ នយំ ទស្សេត្វា និស្សជ្ជិតំ។ ឥទានិ អវិភត្តំ ទស្សេន្តោ សព្ពញ្ច រូបំ អសង្ខតា ច ធាតូតិ អាហ។ តត្ថ ‘សព្ពញ្ច រូប’ន្តិ បទេន បញ្ចវីសតិ រូបានិ ឆន្នវុតិរូបកោដ្ឋាសា និប្បទេសតោ គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ ‘អសង្ខតា ច ធាតូ’តិ បទេន និព្ពានំ និប្បទេសតោ គហិតន្តិ។ ឯត្តាវតា ‘អព្យាកតា ធម្មា’តិ បទំ និដ្ឋិតំ ហោតិ។
Evaṃ vipākābyākataṃ kusalākusalavasena bhūmantaravasena sampayuttakkhandhavasenāti tīhi nayehi pariyādāya dassetvā, puna kiriyābyākataṃ dassento ye ca dhammā kiriyātiādimāha. Tattha ‘kāmāvacarā rūpāvacarā arūpāvacarā vedanākkhandho…pe… viññāṇakkhandho’ti vattabbaṃ bhaveyya. Heṭṭhā pana gahitamevāti nayaṃ dassetvā nissajjitaṃ. Idāni avibhattaṃ dassento sabbañca rūpaṃ asaṅkhatā ca dhātūti āha. Tattha ‘sabbañca rūpa’nti padena pañcavīsati rūpāni channavutirūpakoṭṭhāsā nippadesato gahitāti veditabbā. ‘Asaṅkhatā cadhātū’ti padena nibbānaṃ nippadesato gahitanti. Ettāvatā ‘abyākatā dhammā’ti padaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
៥៨៤. តត្ថ កតមំ សព្ពំ រូបន្តិ ឥទំ កស្មា គហិតំ? ហេដ្ឋា រូបាព្យាកតំ សង្ខេបេន កថិតំ។ ឥទានិ តំ ឯកកទុកតិកចតុក្ក…បេ.… ឯកាទសកវសេន វិត្ថារតោ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ ឥទំ គហិតំ។ តស្សត្ថោ – យំ វុត្តំ ‘សព្ពញ្ច រូបំ, អសង្ខតា ច ធាតូ’តិ, តស្មិំ បទទ្វយេ ‘កតមំ សព្ពំ រូបំ នាម’? ឥទានិ តំ ទស្សេន្តោ ចត្តារោ ច មហាភូតាតិអាទិមាហ ។ តត្ថ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ តេន តេសំ ឩនាធិកភាវំ និវារេតិ។ ‘ច’-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ។ តេន ន កេវលំ ‘ចត្តារោ មហាភូតាវ’ រូបំ, អញ្ញម្បិ អត្ថីតិ ‘ឧបាទារូបំ’ សម្បិណ្ឌេតិ។
584. Tattha katamaṃ sabbaṃ rūpanti idaṃ kasmā gahitaṃ? Heṭṭhā rūpābyākataṃ saṅkhepena kathitaṃ. Idāni taṃ ekakadukatikacatukka…pe… ekādasakavasena vitthārato bhājetvā dassetuṃ idaṃ gahitaṃ. Tassattho – yaṃ vuttaṃ ‘sabbañca rūpaṃ, asaṅkhatā ca dhātū’ti, tasmiṃ padadvaye ‘katamaṃ sabbaṃ rūpaṃ nāma’? Idāni taṃ dassento cattāro ca mahābhūtātiādimāha . Tattha cattāroti gaṇanaparicchedo. Tena tesaṃ ūnādhikabhāvaṃ nivāreti. ‘Ca’-saddo sampiṇḍanattho. Tena na kevalaṃ ‘cattāro mahābhūtāva’ rūpaṃ, aññampi atthīti ‘upādārūpaṃ’ sampiṇḍeti.
មហាភូតាតិ ឯត្ថ មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតតា វេទិតព្ពា។ ឯតានិ ហិ មហន្តបាតុភាវតោ, មហាភូតសាមញ្ញតោ, មហាបរិហារតោ, មហាវិការតោ, មហន្តភូតត្តា ចាតិ ឥមេហិ ការណេហិ មហាភូតានីតិ វុច្ចន្តិ។ តត្ថ ‘មហន្តបាតុភាវតោ’តិ, ឯតានិ ហិ អនុបាទិន្នកសន្តានេបិ ឧបាទិន្នកសន្តានេបិ មហន្តានិ បាតុភូតានិ។ តេសំ អនុបាទិន្នកសន្តានេ ឯវំ មហន្តបាតុភាវតា វេទិតព្ពា – ឯកញ្ហិ ចក្កវាឡំ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច យោជនានំ ទ្វាទស សតសហស្សានិ តីណិ សហស្សានិ ចត្តារិ សតានិ បញ្ញាសញ្ច យោជនានិ។ បរិក្ខេបតោ –
Mahābhūtāti ettha mahantapātubhāvādīhi kāraṇehi mahābhūtatā veditabbā. Etāni hi mahantapātubhāvato, mahābhūtasāmaññato, mahāparihārato, mahāvikārato, mahantabhūtattā cāti imehi kāraṇehi mahābhūtānīti vuccanti. Tattha ‘mahantapātubhāvato’ti, etāni hi anupādinnakasantānepi upādinnakasantānepi mahantāni pātubhūtāni. Tesaṃ anupādinnakasantāne evaṃ mahantapātubhāvatā veditabbā – ekañhi cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanāni. Parikkhepato –
សព្ពំ សតសហស្សានិ, ឆត្តិំស បរិមណ្ឌលំ;
Sabbaṃ satasahassāni, chattiṃsa parimaṇḍalaṃ;
ទស ចេវ សហស្សានិ, អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សតានិ ច។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
Dasa ceva sahassāni, aḍḍhuḍḍhāni satāni ca. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
តត្ថ –
Tattha –
ទុវេ សតសហស្សានិ, ចត្តារិ នហុតានិ ច;
Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;
ឯត្តកំ ពហលត្តេន, សង្ខាតាយំ វសុន្ធរា។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
តស្សាយេវ សន្ធារកំ –
Tassāyeva sandhārakaṃ –
ចត្តារិ សតសហស្សានិ, អដ្ឋេវ នហុតានិ ច;
Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;
ឯត្តកំ ពហលត្តេន, ជលំ វាតេ បតិដ្ឋិតំ។
Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.
តស្សាបិ សន្ធារកោ –
Tassāpi sandhārako –
នវសតសហស្សានិ, មាលុតោ នភមុគ្គតោ;
Navasatasahassāni, māluto nabhamuggato;
សដ្ឋិ ចេវ សហស្សានិ, ឯសា លោកស្ស សណ្ឋិតិ។
Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti.
ឯវំ សណ្ឋិតេ ចេត្ថ យោជនានំ –
Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –
ចតុរាសីតិសហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;
Caturāsītisahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
អច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, សិនេរុ បព្ពតុត្តមោ។
Accuggato tāvadeva, sineru pabbatuttamo.
តតោ ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍេន, បមាណេន យថាក្កមំ;
Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;
អជ្ឈោគាឡ្ហុគ្គតា ទិព្ពា, នានារតនចិត្តិតា។
Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.
យុគន្ធរោ ឦសធរោ, ករវីកោ សុទស្សនោ;
Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;
នេមិន្ធរោ វិនតកោ, អស្សកណ្ណោ គិរិ ព្រហា។
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo giri brahā.
ឯតេ សត្ត មហាសេលា, សិនេរុស្ស សមន្តតោ;
Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;
មហារាជានមាវាសា ទេវយក្ខនិសេវិតា។
Mahārājānamāvāsā devayakkhanisevitā.
យោជនានំ សតានុច្ចោ, ហិមវា បញ្ច បព្ពតោ;
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;
យោជនានំ សហស្សានិ, តីណិ អាយតវិត្ថតោ;
Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato;
ចតុរាសីតិសហស្សេហិ, កូដេហិ បដិមណ្ឌិតោ។
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito.
តិបញ្ចយោជនក្ខន្ធបរិក្ខេបា នគវ្ហយា;
Tipañcayojanakkhandhaparikkhepā nagavhayā;
បញ្ញាសយោជនក្ខន្ធសាខាយាមា សមន្តតោ។
Paññāsayojanakkhandhasākhāyāmā samantato.
សតយោជនវិត្ថិណ្ណា , តាវទេវ ច ឧគ្គតា;
Satayojanavitthiṇṇā , tāvadeva ca uggatā;
ជម្ពូ យស្សានុភាវេន, ជម្ពុទីបោ បកាសិតោ។ (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣៧);
Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito. (pārā. aṭṭha. 1.1; visuddhi. 1.137);
យញ្ចេតំ ជម្ពុយា បមាណំ តទេវ អសុរានំ ចិត្តបាដលិយា, គរុឡានំ សិម្ពលិរុក្ខស្ស, អបរគោយានេ កទម្ពរុក្ខស្ស, ឧត្តរកុរុម្ហិ កប្បរុក្ខស្ស, បុព្ពវិទេហេ សិរីសស្ស, តាវតិំសេសុ បារិច្ឆត្តកស្សាតិ។ តេនាហុ បោរាណា –
Yañcetaṃ jambuyā pamāṇaṃ tadeva asurānaṃ cittapāṭaliyā, garuḷānaṃ simbalirukkhassa, aparagoyāne kadambarukkhassa, uttarakurumhi kapparukkhassa, pubbavidehe sirīsassa, tāvatiṃsesu pāricchattakassāti. Tenāhu porāṇā –
បាដលី សិម្ពលី ជម្ពូ, ទេវានំ បារិច្ឆត្តកោ;
Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pāricchattako;
កទម្ពោ កប្បរុក្ខោ ច, សិរីសេន ភវតិ សត្តមន្តិ។
Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattamanti.
ទ្វេអសីតិសហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;
Dveasītisahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
ឧអច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ;
Uaccuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;
បរិក្ខិបិត្វា តំ សព្ពំ, លោកធាតុមយំ ឋិតោតិ។
Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhitoti.
ឧបាទិន្នកសន្តានេបិ មច្ឆកច្ឆបទេវទានវាទិសរីរវសេន មហន្តានេវ បាតុភូតានិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មហាសមុទ្ទេ យោជនសតិកាបិ អត្តភាវាតិ’’អាទិ។
Upādinnakasantānepi macchakacchapadevadānavādisarīravasena mahantāneva pātubhūtāni. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘santi, bhikkhave, mahāsamudde yojanasatikāpi attabhāvāti’’ādi.
‘មហាភូតសាមញ្ញតោ’តិ ឯតានិ ហិ យថា មាយាការោ អមណិំយេវ ឧទកំ មណិំ កត្វា ទស្សេតិ, អសុវណ្ណំយេវ លេឌ្ឌុំ សុវណ្ណំ កត្វា ទស្សេតិ, យថា ច សយំ នេវ យក្ខោ ន បក្ខី សមានោ យក្ខភាវម្បិ បក្ខិភាវម្បិ ទស្សេតិ, ឯវមេវ សយំ អនីលានេវ ហុត្វា នីលំ ឧបាទារូបំ ទស្សេន្តិ, អបីតានិ… អលោហិតានិ… អនោទាតានេវ ហុត្វា ឱទាតំ ឧបាទារូបំ ទស្សេន្តីតិ មាយាការមហាភូតសាមញ្ញតោ មហាភូតានិ។ យថា ច យក្ខាទីនិ មហាភូតានិ យំ គណ្ហន្តិ នេវ តេសំ តស្ស អន្តោ ន ពហិឋានំ ឧបលព្ភតិ, ន ច តំ និស្សាយ ន តិដ្ឋន្តិ, ឯវមេវ ឯតានិបិ នេវ អញ្ញមញ្ញស្ស អន្តោ ន ពហិ ឋិតានិ ហុត្វា ឧបលព្ភន្តិ, ន ច អញ្ញមញ្ញំ និស្សាយ ន តិដ្ឋន្តីតិ។ អចិន្តេយ្យដ្ឋានតាយ យក្ខាទិមហាភូតសាមញ្ញតោបិ មហាភូតានិ។
‘Mahābhūtasāmaññato’ti etāni hi yathā māyākāro amaṇiṃyeva udakaṃ maṇiṃ katvā dasseti, asuvaṇṇaṃyeva leḍḍuṃ suvaṇṇaṃ katvā dasseti, yathā ca sayaṃ neva yakkho na pakkhī samāno yakkhabhāvampi pakkhibhāvampi dasseti, evameva sayaṃ anīlāneva hutvā nīlaṃ upādārūpaṃ dassenti, apītāni… alohitāni… anodātāneva hutvā odātaṃ upādārūpaṃ dassentīti māyākāramahābhūtasāmaññato mahābhūtāni. Yathā ca yakkhādīni mahābhūtāni yaṃ gaṇhanti neva tesaṃ tassa anto na bahiṭhānaṃ upalabbhati, na ca taṃ nissāya na tiṭṭhanti, evameva etānipi neva aññamaññassa anto na bahi ṭhitāni hutvā upalabbhanti, na ca aññamaññaṃ nissāya na tiṭṭhantīti. Acinteyyaṭṭhānatāya yakkhādimahābhūtasāmaññatopi mahābhūtāni.
យថា ច យក្ខិនីសង្ខាតានិ មហាភូតានិ មនាបេហិ វណ្ណសណ្ឋានវិក្ខេបេហិ អត្តនោ ភយានកភាវំ បដិច្ឆាទេត្វា សត្តេ វញ្ចេន្តិ, ឯវមេវ ឯតានិបិ ឥត្ថិបុរិសសរីរាទីសុ មនាបេន ឆវិវណ្ណេន, មនាបេន អង្គបច្ចង្គសណ្ឋានេន, មនាបេន ច ហត្ថបាទង្គុលិភមុកវិក្ខេបេន អត្តនោ កក្ខឡតាទិភេទំ សរសលក្ខណំ បដិច្ឆាទេត្វា ពាលជនំ វញ្ចេន្តិ, អត្តនោ សភាវំ ទដ្ឋុំ ន ទេន្តិ។ ឥតិ វញ្ចកដ្ឋេន យក្ខិនីមហាភូតសាមញ្ញតោបិ មហាភូតានិ។
Yathā ca yakkhinīsaṅkhātāni mahābhūtāni manāpehi vaṇṇasaṇṭhānavikkhepehi attano bhayānakabhāvaṃ paṭicchādetvā satte vañcenti, evameva etānipi itthipurisasarīrādīsu manāpena chavivaṇṇena, manāpena aṅgapaccaṅgasaṇṭhānena, manāpena ca hatthapādaṅgulibhamukavikkhepena attano kakkhaḷatādibhedaṃ sarasalakkhaṇaṃ paṭicchādetvā bālajanaṃ vañcenti, attano sabhāvaṃ daṭṭhuṃ na denti. Iti vañcakaṭṭhena yakkhinīmahābhūtasāmaññatopi mahābhūtāni.
‘មហាបរិហារតោ’តិ មហន្តេហិ បច្ចយេហិ បរិហរិតព្ពតោ។ ឯតានិ ហិ ទិវសេ ទិវសេ ឧបនេតព្ពត្តា មហន្តេហិ ឃាសច្ឆាទនាទីហិ ភូតានិ បវត្តានីតិ មហាភូតានិ។ មហាបរិហារានិ វា ភូតានីតិ មហាភូតានិ។
‘Mahāparihārato’ti mahantehi paccayehi pariharitabbato. Etāni hi divase divase upanetabbattā mahantehi ghāsacchādanādīhi bhūtāni pavattānīti mahābhūtāni. Mahāparihārāni vā bhūtānīti mahābhūtāni.
‘មហាវិការតោ’តិ ភូតានំ មហាវិការតោ។ ឯតានិ ហិ ឧបាទិណ្ណានិបិ អនុបាទិណ្ណានិបិ មហាវិការានិ ហោន្តិ។ តត្ថ អនុបាទិណ្ណានំ កប្បវុដ្ឋានេ វិការមហត្តំ បាកដំ ហោតិ, ឧបាទិណ្ណានំ ធាតុក្ខោភកាលេ។ តថា ហិ –
‘Mahāvikārato’ti bhūtānaṃ mahāvikārato. Etāni hi upādiṇṇānipi anupādiṇṇānipi mahāvikārāni honti. Tattha anupādiṇṇānaṃ kappavuṭṭhāne vikāramahattaṃ pākaṭaṃ hoti, upādiṇṇānaṃ dhātukkhobhakāle. Tathā hi –
ភូមិតោ វុដ្ឋិតា យាវ, ព្រហ្មលោកា វិធាវតិ;
Bhūmito vuṭṭhitā yāva, brahmalokā vidhāvati;
អច្ចិ អច្ចិមតោ លោកេ, ទយ្ហមានម្ហិ តេជសា។
Acci accimato loke, dayhamānamhi tejasā.
កោដិសតសហស្សេកំ, ចក្កវាឡំ វិលីយតិ;
Koṭisatasahassekaṃ, cakkavāḷaṃ vilīyati;
កុបិតេន យទា លោកោ, សលិលេន វិនស្សតិ។
Kupitena yadā loko, salilena vinassati.
កោដិសតសហស្សេកំ , ចក្កវាឡំ វិកីរតិ;
Koṭisatasahassekaṃ , cakkavāḷaṃ vikīrati;
វាយោធាតុប្បកោបេន, យទា លោកោ វិនស្សតិ។
Vāyodhātuppakopena, yadā loko vinassati.
បត្ថទ្ធោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ កដ្ឋមុខេន វា;
Patthaddho bhavati kāyo, daṭṭho kaṭṭhamukhena vā;
បថវីធាតុប្បកោបេន, ហោតិ កដ្ឋមុខេវ សោ។
Pathavīdhātuppakopena, hoti kaṭṭhamukheva so.
បូតិយោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ បូតិមុខេន វា;
Pūtiyo bhavati kāyo, daṭṭho pūtimukhena vā;
អាបោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ បូតិមុខេវ សោ។
Āpodhātuppakopena, hoti pūtimukheva so.
សន្តត្តោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ អគ្គិមុខេន វា;
Santatto bhavati kāyo, daṭṭho aggimukhena vā;
តេជោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ អគ្គិមុខេវ សោ។
Tejodhātuppakopena, hoti aggimukheva so.
សញ្ឆិន្នោ ភវតិ កាយោ, ទដ្ឋោ សត្ថមុខេន វា;
Sañchinno bhavati kāyo, daṭṭho satthamukhena vā;
វាយោធាតុប្បកោបេន, ហោតិ សត្ថមុខេវ សោ។ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.២៣៨);
Vāyodhātuppakopena, hoti satthamukheva so. (saṃ. ni. aṭṭha. 3.4.238);
ឥតិ មហាវិការានិ ភូតានីតិ មហាភូតានិ។
Iti mahāvikārāni bhūtānīti mahābhūtāni.
‘មហន្តភូតត្តា ចា’តិ ឯតានិ ហិ មហន្តានិ មហតា វាយាមេន បរិគ្គហេតព្ពត្តា, ភូតានិ វិជ្ជមានត្តាតិ, មហន្តភូតត្តា ច មហាភូតានិ។ ឯវំ មហន្តបាតុភាវាទីហិ ការណេហិ មហាភូតានិ។
‘Mahantabhūtattā cā’ti etāni hi mahantāni mahatā vāyāmena pariggahetabbattā, bhūtāni vijjamānattāti, mahantabhūtattā ca mahābhūtāni. Evaṃ mahantapātubhāvādīhi kāraṇehi mahābhūtāni.
ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទាយ, និស្សាយ, អមុញ្ចិត្វា បវត្តរូបន្តិ អត្ថោ។ ឥទំ វុច្ចតិ សព្ពំ រូបន្តិ ឥទំ ចត្តារិ មហាភូតានិ, បទបដិបាដិយា និទ្ទិដ្ឋានិ តេវីសតិ ឧបាទារូបានីតិ, សត្តវីសតិប្បភេទំ សព្ពំ រូបំ នាម។
Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpanti upayogatthe sāmivacanaṃ. Cattāri mahābhūtāni upādāya, nissāya, amuñcitvā pavattarūpanti attho. Idaṃ vuccati sabbaṃ rūpanti idaṃ cattāri mahābhūtāni, padapaṭipāṭiyā niddiṭṭhāni tevīsati upādārūpānīti, sattavīsatippabhedaṃ sabbaṃ rūpaṃ nāma.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / មាតិកា • Mātikā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
